Opublikowano Dodaj komentarz

Stanisław Nyka – leśniczy z Łubianki

Stanisław Nyka; Inowrocław, 1938 r.; zdjęcie do legitymacji służbowej
Po publikacji artykułu o fundatorach kapliczki w lesie Łubianka skontaktowała się ze mną pani Agnieszka Bator, krewna jednego z nich – Stanisława Nyki – dostarczając wielu interesujących informacji, zdjęć i materiałów dotyczących nieznanych nam wcześniej losów tego leśnika związanego z Jaminami. Na ich bazie, dzięki uprzejmości p. Agnieszki, powstał niniejszy artykuł.

Stanisław Nyka urodził się 5 kwietnia 1907 r. w Szelejewie (woj. kujawsko-pomorskie), a jego rodzicami byli Feliks i Joanna z Jarząbkowskich. W 1933 r. ukończył kurs w Państwowej Szkole dla Leśników w Margoninie i w 1934 r. został zatrudniony jako gajowy w Nadleśnictwie Osiek (obecnie Nadleśnictwo Cierpiszewo podlegające Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych w Toruniu). W kwietniu 1935 r. awansował na podleśniczego i został przeniesiony pod Zarząd Dyrekcji LP w Siedlcach. Najprawdopodobniej przypadki przenoszenia pracowników pomiędzy dyrekcjami regionalnymi były niezwykle rzadkie i mogły wynikać np. z braku wakatu na danym stanowisku w rejonie bliskim miejscu zamieszkania lub z osobistej chęci zmiany miejsca pracy. Ok. 1938 r. rozpoczął pracę jako leśniczy w Łubiance w nadleśnictwie Jaminy w powiecie augustowskim.

Absolwenci Państwowej Szkoły dla Leśniczych w Margoninie, 1932-1933

Stanisław Nyka wraz z innymi leśnikami (tj.: Antonim Samselem gajowym z Ostrzełka, Bolesławem Andraką gajowym z Łubianki oraz Ludwikiem Janikiem gajowym z Rogowa) w 1939 r. ufundowali, w lesie pomiędzy Jaminami a Wrotkami, kapliczkę z figurą Matki Boskiej. Stanisław bardzo przeżywał fakt, że została ona ostrzelana przez żołnierzy sowieckich w czasie wojny, a po powrocie do Polski w latach 60. chciał koniecznie odwiedzić Jaminy, które darzył ogromnym sentymentem.

Figura Matki Boskiej w lesie Łubianka zniszczona przez Sowietów – zdjęcie z albumu S. Nyki

W 1938 r. jako kawaler z Jamin, ożenił się z Heleną Wejman z Glinna Wielkiego (ur. 1921 r.), córką Stanisława (w jamińskich księgach parafialnych znajduje się wpis dotyczący zapowiedzi; ślub najprawdopodobniej odbył się w parafii panny młodej). Został pozbawiony wolności 10 lutego 1940 r. i zesłany wraz z żoną i 7-miesięcznym synem do miejscowości Miel w pow. Czerdyńskim, a następnie do posiołka Czurocznaja, pow. Krasnowiszerski, Mołotowska Oblast, gdzie pracował przy wyrębie lasu. Zwolniony z robót przymusowych 29 sierpnia 1941 r. (podobnie jak Antoni Samsel), udał się do G’uzoru w Uzbekistanie, gdzie zaciągnął się wraz z żoną do 2. Korpusu Polskiego dowodzonego przez gen. Władysława Andersa. Przeszedł cały szlak bojowy, walczył m.in. pod Monte Cassino, a po zakończeniu działań wojennych został przerzucony z Włoch do Anglii.

W trakcie zesłania zmarł syn Tadzik, a z żoną Heleną (małżonków dzieliła różnica wieku – 14 lat) rozwiedli się zaraz po wojnie (Helena prawdopodobnie została we Włoszech, gdzie ponownie wyszła za mąż).

Stanisław Nyka w Obozie Wycieczkowym; Rzym, listopad 1944 r.

W Anglii Stanisław podjął pracę (fizyczną) ale nie służył mu tam klimat, dlatego docelowo, w 1951 r., zdecydował się popłynąć do USA i osiadł w Chicago (miał tam rodzinę – Leon Nyka). Ciężko pracował fizycznie, najpierw przy stawianiu konstrukcji budowlanych, potem w fabryce. Za granicą czuł się jednak samotny, pragnął wrócić do ojczyzny. Podczas pobytu w USA publikował w polskojęzycznej prasie (gł. w “Dzienniku Chicagoskim”) felietony, wiersze, aforyzmy o charakterze sentymentalno – przyrodniczym. Będąc w Chicago założył album1, w którym zbierał publikacje prasowe swoich tekstów (wraz z adnotacjami gdzie i kiedy ukazały się drukiem; pierwszy wycinek jego felietonu wydrukowanego w “Dzienniku Chicagoskim” pochodzi z sierpnia 1951 r.). W jednym z jego felietonów pt. “Jaśkowa Choinka”  pojawił się tekst – modlitwa, bardzo podobny do utrwalonego w betonie pod figurą Matki Boskiej w Łubiance (Pobłogosław las i pole, pobłogosław ludzką dolę – Jezusieńku nasz maleńki; na figurze: Pobłogosław las i pole, pobłogosław naszą dolę – Matuś nasza).

Stanisław Nyka w Grant Park w Chicago

Na rok przed powrotem do kraju Stanisław zrobił „zwiad” – przyleciał sprawdzić jakie panują warunki w ojczyźnie rządzonej przez komunistów i czy da się tu żyć. Ostatecznie wrócił 19 grudnia 1959 r. (wg karty repatriacyjnej). Zmarł na zawał mięśnia sercowego w Gnieźnie 28 września 1968 r. Pierwotnie spoczął na cmentarzu w rodzinnym Kruchowie (gm. Trzemeszno), najprawdopodobniej w mogile, gdzie uprzednio pochowano jego ojca (informacja nie jest potwierdzona).

Rodzice Stanisława: Feliks Nyka i Joanna z Jarząbkowskich pochodzili z Pałuk, a każde z ich dzieci rodziło się w innej wsi w okolicach Rogowa w powiecie żnińskim. Feliks zmarł przed wojną, a Joanna w momencie wybuchu wojny była mocno schorowana i zmarła jeszcze w 1939 r. Pochowani zostali na cmentarzu parafialnym w Kruchowie; w latach 90. ich szczątki zostały przewiezione i pochowane w grobowcu rodzinnym w Gnieźnie. Stanisław Nyka miał czworo rodzeństwa, które dożyło wieku dorosłego:

Stefan Nyka
  1. Stefan Nyka (ur. 07.12.1898 r. w Gałęzewie pow. Żnin; zamordowany w 1940 r. w Charkowie) – najstarszy z rodzeństwa – informacje o przebiegu jego kariery wojskowej znajdują się w księdze cmentarnej Cmentarza Ofiar Totalitaryzmu w Charkowie na Piatichatkach. Odznaczony Krzyżem Niepodległości i Krzyżem Zasługi; w 2007 r. w dniach 9-10 listopada na Placu Marszałka Józefa Piłsudskiego w Warszawie podczas uroczystości pn. “Katyń Pamiętamy – Uczcijmy Pamięć Bohaterów” kapitan Stefan Nyka został pośmiertnie awansowany do stopnia majora.
  2. Stanisława Orzechowska z domu Nyka – zm. przed 1937 r. osieracając dwoje dzieci (po jej śmierci mąż zawarł drugie małżeństwo – z jej siostrą, Salomeą). Została pochowana na parafialnym cmentarzu w Kruchowie (szczątki ostatecznie przeniesiono do Gniezna).
  3. Salomea Orzechowska z domu Nyka (ur. 11.06.1911 r. w Grochowiskach Szlacheckich – Gostomce; zm. 01.05.1989 r. w Gnieźnie).
  4. Sylwester Nyka (ur. 17.09.1914 r. w Grochowiskach Szlacheckich; zm. 13.01.2009 r. w Kępnie).

O rodzeństwie Nyków mogę powiedzieć, że żadne z nich nie miało łatwego, potulnego charakteru, wręcz przeciwnie – były to osoby silnie dominujące. W rodzinie pokutuje stwierdzenie posiadania „nykowskiego genu” w znaczeniu – ambicji, determinacji, pracowitości i gospodarności. Wszyscy trzej synowie Nyków, pomimo pochodzenia z niezamożnego domu, zyskali wykształcenie (w rodzinie panuje przeświadczenie, iż państwo Jankowscy z dworu w Kruchowie z jakiegoś, bliżej nieznanego powodu, pomogli sfinansować naukę dwóch młodszych chłopców). Ostatnio natrafiłam w Internecie na informacje mówiące o tym, że właściciele majątku w Kruchowie byli zaangażowani w sprawy społeczno – polityczne II Rzeczypospolitej, dbali o krzewienie oświaty wśród dzieci wiejskich i na pewno wywierali ogromny wpływ na lokalną społeczność. Tak więc rzuca to dodatkowe światło na rodzinne przekazy.

Agnieszka Bator

W kolejnych artykułach przedstawimy twórczość Stanisława Nyki, gł. w postaci wybranych felietonów opisujących piękno przyrody – inspirowanych lasem, Puszczą Augustowską i Biebrzą – okolicami, w których autor przebywał stosunkowo niedługo, ale niewątpliwie zrobiły na nim niezapomniane wrażenie.

1 Album, niestety w złym stanie (zdjęcia i wycinki gazet przyklejane były za pomocą taśmy klejącej, która pożółkła, a strony mają tendencję do klejenia się), jest w posiadaniu rodziny.

 
Opublikowano Dodaj komentarz

Krasnopol – urodzenia z lat 1878-1886

Indeksowałam kolejną Księgę Urodzeń: 1878-1886 z parafii Krasnopol. Spotykam się z pytaniem, po co grzebać w starych księgach, zwłaszcza pisanych po rosyjsku. Dla mnie jest istotne przywrócenie pamięci nie tylko o ludziach, który żyli ponad 150 lat temu, ale i o miejscach, po których zostały już tylko nazwy i puste pola.

Doskonale pamiętam z dzieciństwa miejsce w lesie nad rzeką Marychą zwane Ostoja Bobrów, czyli Rutka Pachuckich. Pochodzi z niej 20 aktów chrztów z księgi, którą indeksowałam oraz ponad 40 różnych mieszkańców – gospodarzy. Powtarzają się wśród nich nazwiska: Pachucki, Konefko, Jatkowski, Sakowicz, Paszkiewicz, Łaniewski, Zalewski, Jagłowski i Miszkiel. Była to wówczas wieś tętniąca życiem, pięknie usytuowana nad rzeką. Dziś pozostały zaledwie dwa domostwa i puste pole w środku lasu. Chciałabym, aby pamięć o jej mieszkańcach pozostała, chociażby w bazie danych naszej wyszukiwarki.

Jesienią zeszłego roku, na szlaku wędrówki “Wilczym tropem” z Głębokiego Brodu natrafiłam na miejsce, gdzie kiedyś istniały Adamowe Łączki, malowniczo położone nad Czarną Hańczą. Ta miejscowość występuje w metrykach krasnopolskich, jednak nie miałam wcześniej o niej pojęcia, ponieważ praktycznie przestała istnieć. To przepiękne miejsce, choć pamięć o jej mieszkańcach zachowała się tylko w metrykach. Mieszkali tu:

  • gospodarz Michał Zubowicz z żoną Teklą ze Stabińskich i synem Michałem,
  • robotnik Antoni Zubowicz z żoną Ewą z Malinowskich i dziećmi Aleksandrą i Marianną,
  • gospodarz Franciszek Węgrowski z żoną Ludwiką ze Stroniewskich i córką Apolonią,
  • strzelec lasów Cyprian Gozdziewski z żoną Marianna ze Stankiewiczów z córką Bronisławą,
  • robotnik Franciszek Kulbacki z żoną Ludwiką z Węgrzynowiczów i córką Heleną.

Wymienieni tu mieszkańcy stanowili jedynie niewielką część społeczności tej wsi, jednak ta liczba wystarczyłaby dla założenia wiejskiego klubu przedszkolaka dla ich dzieci.

Podczas indeksowania tej księgi napotkałam problem z odnalezieniem kilku miejscowości, które już przestały istnieć i trudno jest je zlokalizować na mapach. Wzięłam sobie do serca apel o dokładne weryfikowanie nazw miejscowości, ale mimo przeszukiwań w naszej bazie danych, niektóre z nich pozostały niezidentyfikowane. Na przykład miejscowość Podlipinki występuje w naszej wyszukiwarce tylko raz, w parafii rajgrodzkiej, i dotyczy ślubu Bolesława Trockiego i Marianny Kuczyńskiej. Okazało się, że pan młody Bolesław Trocki – ochrzczony w parafii krasnopolskiej w 1884 r. pod nr aktu 23, urodził się właśnie w Podlipince. W księdze, którą indeksowałam miejscowość Podlipinki pojawia się trzykrotnie w zwiazku z aktami dotyczącymi synów Józefa Trockiego, strzelca lasów rządowych, a świadkowie chrztów pochodzą z Pogorzelca, sugerując, że to raczej pobliska miejscowość. Miałam także problem z miejscowością Zagorce, jednak fakt, że świadkowie urodzenia dziecka pochodzą z Żubranajcia, sugeruje, że mogła to być miejscowość sąsiednia. Podmurowany Most prawdopodobnie znajdował się w okolicach Murowanego Mostu, mimo że świadkowie pochodzą z Krasnopola. Starałam się jak najlepiej zweryfikować nazwy miejscowości.

Większość parafian krasnopolskich w indeksowanych latach to gospodarze i robotnicy, jednak niektórzy z nich potrafili czytać i pisać. Gospodarzami, którzy podpisali się po polsku byli: Franciszek Abramowicz z Krasnopola, Dominik Sosnowski z Krasnopola, Józef Wołengiewicz ze Żłobina, Adam Morgiewicz ze Żłobina. Osoby zajmujące jakiekolwiek funkcje publiczne podpisywały się zazwyczaj po rosyjsku i byli wśród nich:  Stanisław Nowicki, nauczyciel szkoły w Krasnopolu, Ignacy Biernacki, urzędnik miasta Sejny, Paweł Kuczyński, który w 1879 r. figurował jako pisarz gminny oraz strażnicy ziemscy Ignacy Kondrat i Wincenty Janulewicz. Dzięki wpisom w księgach metrykalnych wiemy, że młodym stolarzem w Krasnopolu był Stanisław Pachucki, zaś organistą nadal pozostawał Michał Piotrowski. W niektórych metrykach przeplatają się dane rodziców, świadków i rodziców chrzestnych: Wincenty Kulesza, pisarz gminny z Krasnopola, Maciej Fiłonowicz, właściciel majątku Bursynowizna i Wincenty Kulwieć, dzierżawca folwarku Jegliniszki, co świadczy o bliskich kontaktach towarzyskich między rodzinami.

Proboszczem w Krasnopolu był ksiądz Piotr Wnorowski, który pełnił tę funkcję przez prawie 19 lat. Wspomagali go dwaj księża: ks. Maciej Brzozowski i ks. Maciej Pietrajtys, prawdopodobnie wikariusze. W 1885 r. obowiązki proboszcza przejął ks. Józef Steponaitys (prawdopodobnie z powodu choroby lub innych niedomagań proboszcza) i prowadził zindeksowaną przez mnie księgę do końca, czyli do początku 1886 r. Ksiądz Piotr Wnorowski zmarł 26 listopada 1885 r. i został pochowany na miejscowym cmentarzu. Jego grób jest starannie utrzymany; zachował się na nim piękny, kuty krzyż ze szczegółowymi informacjami o zmarłym. Jest to dowód na szacunek, jakim darzono ks. Piotra Wnorowskiego.

Na cmentarzu parafialnym zachowały się nieliczne nagrobki mieszkańców, których urodzenia zapisano w indeksowanej księdze urodzeń z lat 1878-1886, jednakże pamięć o nich niech pozostanie jako efekt żmudnej i pasjonującej mojej pracy.

 
Opublikowano Jeden komentarz

Skąd się wzięło nasze logo

Początki

Jamiński Zespół Indeksacyjny powstał w 2011 roku jako luźna grupa kilku osób połączonych pasją do genealogii i historii regionu. Od początku naszej działalności chcieliśmy dzielić się informacjami, które zdobywaliśmy i nadal zdobywamy. Niemal od początku mieliśmy nasz fanpejdż na fejsbuku i stronę www, która w obecnej wersji nie przypomina zupełnie tej pierwotnej.

Od początku także chcieliśmy budować własną tożsamość, aby nie podzielić losu wielu małych grup, które w większości po jakimś czasie znikały z genealogicznego horyzontu. Oczywiście jednym z elementów budowania własnej tożsamości jest indywidualny znak graficzny jednoznacznie identyfikowany z organizacją, czyli logo.

Budżet zero, osób sześć w tym zero grafików, ale trzeba było coś wymyślić. Wymyśliliśmy więc okrągłą pieczęć, którą sygnowaliśmy swoje wpisy na fejsbuku i na stronie www.

Centralną część pieczęci zajmuje herb województwa podlaskiego z okresu I Rzeczypospolitej – mknący na koniu rycerz gotowy do walki. Wprawdzie rejon naszych ówczesnych działań w okresie I Rzeczypospolitej nie należał do województwa podlaskiego, ale nie był też geograficznie oddalony. Postać walczącego rycerza spodobała nam się, bo ilustrowała nasze ciężkie zmagania z indeksacją, a jednocześnie symbolizowała walkę o utrzymanie naszej tożsamości. Herb otoczony został nazwą naszej grupy Jamiński Zespół Indeksacyjny z wyraźnym zaznaczeniem roku początku naszej działalności. Ten rok pojawił się z myślą, że przetrwamy w genealogicznej przestrzenni przez co najmniej kilkanaście lat, co jak na razie nam się udaje! Całość została zaprojektowana w programie MS Powerpoint. Tym logiem posługiwaliśmy się przez wiele lat, aż do roku 2017.

Pieczęć okrągła ma to do siebie, że można ją „przyłożyć” w dowolnym kierunku i zawsze będzie czytelna, choć oczywiście jest pewien kierunek preferowany narzucony przez wewnętrzny znak graficzny.

Można mieć wątpliwości, czy tekst „od 2011” powinien być odwrócony, czy powinien podążać wokół okręgu jak obecnie. Jest to wyłącznie kwestia gustu. Np. na niektórych monetach mamy napis podążający wokół obwodu be zmiany kierunku (poniżej suweren brytyjski z podobizną królowej Elżbiety II),

a na innych napis wokół obwodu jest wykonany tak, aby jeszcze bardziej podkreślić preferowany kierunek (poniżej polska złotówka z okresu PRL).

Rzadkie monety PRL czyli dlaczego zwykłe 10 groszy MOŻE być warte więcej niż średnia pensja

W obu przypadkach preferowany kierunek patrzenia narzucony jest przez wewnętrzny element graficzny. Nie ma jakichś narzuconych najlepszych praktyk w tym zakresie. Każdy renomowany program graficzny dedykowany do projektowania okrągłych pieczęci ma opcję utrzymania kierunku tekstu wokół, jak i jego odwrócenia. Nam podoba się tak, jak jest na brytyjskim suwerenie, a nie na złotówce z czasów PRL 😊

Association

Po kilku latach działalności okazało się, że nie tylko nie znikamy z rynku, ale i umacniamy na nim swoją pozycję, a także zyskujemy wielu nowych sympatyków. Motywowało nas to do rozszerzenia naszej działalności i podsumowania zamkniętych etapów. Takim podsumowaniem miała być m.in. książka zbierająca wszystkie indeksy z Jamin, czyli pierwszej parafii, której indeksację udało nam się zakończyć. Właściwie nie książka, ale seria książek. Jeszcze pierwsza pozycja nie ukazała się drukiem, a już w naszych głowach lęgły się kolejne pomysły wydawnicze.

Zmobilizowało nas to do formalnego usankcjonowania naszej działalności pod postacią stowarzyszenia. Działo się to na początku 2017 r. Powstała nowa strona www pod adresem https://jzi.org.pl (ta która jest znana obecnie) i sklep internetowy, w którym oferujemy książki o tematyce genealogiczno-historycznej. Założenie stowarzyszenia wiązało się również z koniecznością odzwierciedlenia tego faktu w logo.

Nadal sami wolontariusze, nadal budżet zero, a więc najprostszą metodą było wkomponowanie słowa „stowarzyszenie” w istniejące logo wraz z jego uproszczeniem graficznym, ale bez zmiany koncepcji. I tak powstało obecne logo, którym się posługujemy.

Owszem, była to świetna okazja, by zrobić większą rewolucję, ale pamiętajmy – działaliśmy i nadal działamy w ramach ograniczeń jakie narzuca nam czas wolny od pracy, rodziny i innych obowiązków, a wówczas pracy formalno-prawnej mieliśmy w bród.

Pozostał więc znak graficzny, bo nazwa zespołu i zakres działalności nie zmienił się, ale dodaliśmy słowo „stowarzyszenie” i adres naszej strony www. Z wielu odcieni brązu pozostały dwa kolory, które dobrze się ze sobą komponują. Takie logo pojawia się we wszystkich naszych publikacjach drukowanych, na naszej stronie www, na fejsbukowym fanpejdżu, na koszulkach, w korespondencji itd.

Logo wkomponowane jest w symbole naszej wyszukiwarki Geneo and kanału na YouTube. Wydaje nam się, że spełnia swoją rolę.

Co dalej

Co jakiś czas powraca dyskusja, czy coś zmienić w logo, czy może zmienić je w ogóle. Na razie zwolennicy zmian przegrywają batalię ze zwolennikami utrzymania logo w obecnej formie. Będziemy Was więc jeszcze długi czas bombardować okrągłą pieczęcią z napisem Stowarzyszenie Jamiński Zespół Indeksacyjny.

 
Opublikowano 3 Comments

Zesłańcy polscy w Tomsku

Przeglądając księgi metrykalne z rzymsko-katolickiej parafii w Tomsku na Syberii, trafiłem na bardzo dużo zapisów dotyczących osób z regionu Suwałk. Zajmowałem się konkretnie księgami z początku XX wieku. Co mnie tam sprowadziło? Okazało się, że to właśnie w Tomsku była prawdopodobnie najbardziej rozległa parafia skupiająca polskich zesłańców na Syberii. Nawet pobieżna lektura tych ksiąg wystarczy aby dojść do wniosku, że byli tam zesłani Polacy niemal ze wszystkich regionów wschodniej Polski. A więc z terenu Suwalszczyzny, Wileńszczyzny, Kowieńszczyzny, Lubelszczyzny, ale też  z Warszawy, Łomży, Ostrołęki i wielu jeszcze innych okolic.

Przestudiowałem dosyć ogólnie dzieje Tomska pod kątem pobytu polskich zesłańców i okazało się, że przebywali oni tam praktycznie od upadku powstania w 1831 roku aż do lat 20-tych XX wieku. Mnie najbardziej interesował ten ostatni okres, gdyż związany był z pobytem na zesłaniu rodziny Kalinowskich.

Oto kilka wybranych przeze mnie zapisów z tych ksiąg, które dotyczą osób głównie z okolic Suwałk, wraz z krótkim opisem. Myślę, że dobrze byłoby zająć się indeksacją ksiąg z tej parafii. To jednak poważna praca, gdyż przeciętny rocznik zawiera ponad 500 skanów do opisania.

Metryka chrztu Józefy Puszynajtis, urodzonej 1 września 1910 roku w Tomsku, córki włościan suwalskiej guberni, powiatu władysławowskiego, gminy Syntowty, Bartłomieja i Antoniny Puszynajtisów.

Metryka chrztu Stanisława Kasjańczuka, urodzonego 23 października 1917 roku, syna mieszkańców guberni suwalskiej, powiatu augustowskiego, gminy Łabno, Aleksandra i Bronisławy z domu Jankowskiej.

Metryka chrztu Mieczysława Jerzego Storczewskiego, urodzonego 7 listopada 1903 roku w Nowo-Nikołajewsku, syna szlachciców z miasta Suwałki, Jerzego i Wiktorii z domu Małachowskiej.

Metryka chrztu Romualda Konstantego Mioduszewskiego, urodzonego 19 lutego 1915 roku, syn włościan suwalskiej guberni, powiatu augustowskiego, gminy kalnickiej, Lucjana i Jadwigi z domu Kłajszewicz, rodzice chrzestni: Adam Romanowski i Aniela Mioduszewska.

Metryka ślubu zawartego w Nowo-Nikołajewsku dnia 23 lipca 1906 roku, między suwalskim włościaninem Stanisławem Galińskim lat 25, synem Antoniego i Elżbiety Miniewicz a Petronelą Kunicką lat 19, córką Antoniego i Anny Bogdanowicz.

Metryka ślubu zawartego dnia 5 lutego 1906 roku w Tomsku, między włościaninem wileńskiej guberni Józefem Masiewiczem lat 35, synem Antoniego Piotra i panną Anną Kaczan lat 23, córką wileńskich szlachciców Mieczysława i Johanny ( Joanny) Dogil.

Metryka chrztu Wilhelma Kudelskiego, urodzonego w Nowo-Nikołajewsku dnia 7 stycznia 1906 roku, syna mieszczan grodzieńskiej guberni, miasteczka Choroszczy, Michała i Antoniny Mitrykiewicz, rodzice chrzestni: Michał Kryński z Marią Kryńską.

Metryka chrztu Witolda Baranowskiego urodzonego w Tomsku dnia 16 sierpnia 1906 roku, syna szlachciców suwalskiej guberni, mariampolskiego powiatu, miasta Preny, Stanisława i Kazimiery Kudak, rodzice chrzestni: Władysław Baranowski z Antoniną Kwiatkowską.

To tylko kilka przykładów osób z regionu Suwalszczyzny czy Podlasia. Zapewniam Was, że wpisów takich jest o wiele więcej. Być może kiedyś zajmiemy się indeksacją tej parafii, choćby z tego względu, że mieszkało tam bardzo wielu Polaków.

 
Opublikowano Dodaj komentarz

Rozchwianie tradycji polskiej w zakresie nazewnictwa kobiet pod zaborem rosyjskim w kontekście historycznym i współczesnym

Przyjęty w przeszłości zwyczajowo podział funkcji i ról społecznych mężczyzn i kobiet znalazł odzwierciedlenie w procesie kształtowania się polskiego systemu antroponimicznego. Zjawisko różnicowania się nazewnictwa ze względu na płeć pozostawało w bezpośrednim związku z uprzywilejowaną pozycją i wyłącznym udziałem mężczyzn w organizacji życia społecznego. W antroponimii dominacja męskości zaznaczyła się poprzez ekspansję funkcjonalną form męskich jako pierwotnych i podstawowych. Ponadto nazewnictwo męskie było wyżej notowane w hierarchii ważności, co wyrażało się m.in. tym, że formy żeńskie nazwisk zawsze tworzono od form męskich[1].

W procesie rozwoju polskiego systemu nazewniczego wykształciły się formy nazwisk odmężowskich zakończone sufiksami –owa, –ina, –ska lub –a, np. Chodkiewiczowa, Niemierzyna, Popławska, Ładna (< Ładny). Nazwiska kobiet niezamężnych tworzono przy pomocy sufiksów –ówna (od podstaw zakończonych na spółgłoskę), np. Chodkiewiczówna (<Chodkiewicz), –anka (od podstaw zakończonych na samogłoskę), np. Niemierzanka (<Niemiera), a w typach przymiotnikowych jak nazwiska mężatek, np. Popławska, Ładna. Formy z sufiksem –anka tworzono też od nazwisk na –ska, np. Popławszczanka (<Popławska)[2].

Formacje odmężowskie (andronimy) i formacje odojcowskie (patronimy) są przedmiotem szczególnej uwagi językoznawców poczynając od lat pięćdziesiątych XX wieku. Sprawa używania form przyrostkowych nazwisk żeńskich budziła żywe społeczne emocje, o czym świadczą prace wielu badaczy onomastów[3]. Dość intensywne zainteresowanie problematyką nazewnictwa kobiet m.in. wzięło się stąd, że społeczno-językowy zwyczaj (identyfikacja kobiet przy pomocy struktur odmężowskich i odojcowskich), który przyjął się i funkcjonował w Polsce ponad sześć wieków, na przestrzeni XX wieku stopniowo zaczął ulegać erozji[4]. W rezultacie uległ niemal całkowitemu zanikowi, zwłaszcza w środowiskach miejskich (Kaleta 1998, 111–117; Skudrzykowa 1996, 17–22).

Badania antroponimii Podlasia w XIX wieku wykazały, że proces widocznych zmian w nominacji kobiet zaczął się już wówczas.

Przedmiotem uwagi w niniejszym opracowaniu jest zjawisko maskulinizacji żeńskich form nazwisk w II połowie XIX wieku na obszarze północnej części polsko-wschodniosłowiańskiego pogranicza, która w znacznym stopniu obejmowała Podlasie. Problem będzie przedstawiony w kontekście historycznego rozwoju nazewnictwa kobiet na Podlasiu oraz ogólnej informacji na temat stanu nominacji żeńskiej w Polsce w czasach współczesnych. Obserwacje dotyczące rysującej się zmiany funkcji tradycyjnych żeńskich przyrostków nazwiskowych, a właściwie narzuconego przez obce władze wycofywania tych form z oficjalnego obiegu, jakie miało miejsce w okresie długiego okresu przynależności części ziem polskich do Rosji, z różnych powodów nie zostały dotąd należycie zbadane i opisane w historyczno-socjolingwistycznej perspektywie. A jest to zagadnienie ważne dla chronologicznego systemowego opisu procesu kształtowania się i funkcjonowania nazewnictwa kobiet w Polsce.

Opis zasygnalizowanego zjawiska będzie dokonany na bazie obfitego materiału źródłowego wyekscerpowanego z ksiąg metrykalnych kościoła rzymskokatolickiego trzech dekanatów wchodzących w skład dawnej diecezji wileńskiej (białostocki, grodzieński, sokólski) w latach 1875–1918. Zespół ksiąg metrykalnych chrztów, znajdujący się w zasobach Archiwum Archidiecezjalnego w Białymstoku, stanowi niezwykle cenne źródło do badania rozwarstwienia stanowego polskiego społeczeństwa, zwyczajów nazewniczych, wpływu rosyjskiej kultury nazewniczej na polskie nazewnictwo osobowe. Księgi są sporządzone w języku rosyjskim, który został wprowadzony do administracji kościelnej tych dekanatów w latach 1848–1849, bowiem w wyniku zawartego między cesarzem Napoleonem i carem Aleksandrem I w Tylży traktatu obszar Podlasia i Grodzieńszczyzny znalazł się w granicach Cesarstwa Rosyjskiego (Dobroński 2012, 224–226).

Rys historyczny. Nazwiska kobiet na Podlasiu w XVI–XVII wieku[5]

Określony powyżej obszar badawczy zamykał się w granicach historycznego Podlasia. Szczegółowe badania nazewnictwa wyekscerpowanego z szesnastowiecznych źródeł wykazały, że w owym czasie nazw kobiet derywowanych sufiksem –owa (również odnotowanych w wersji ruskiej –owaja) oraz sufiksem –ina (-inaja) używano we wszystkich warstwach społecznych, np. Hryniowa, Iwaszkowaja, zazwyczaj w połączeniu z określeniem wdowa. Natomiast ograniczony zasięg społeczny miały antroponimy derywowane wschodniosłowiańskim sufiksem –icha/-ycha i sufiksem –ka. Nazwy te funkcjonowały wyłącznie w warstwie chłopskiej, i być może wśród miejskiego plebsu (Dacewicz 1994, 133).

W XVII w. sposoby identyfikacji kobiet, odnotowane w dokumentach źródłowych, nadal cechowała znaczna różnorodność. Żeńskie nazwy osobowe, podobnie jak w wieku XVI, tworzono drogą derywacji fleksyjnej od nazwisk męskich na –ski oraz drogą derywacji sufiksalnej od wszelkich pozostałych nazw męskich, tj. imion w pełnej lub hipokorystycznej formie, formacji odapelatywnych o genezie przezwiskowej i odzawodowej, formacji patronimicznych i przydomków. Nazwiska kobiet zamężnych tworzono przy pomocy sufiksów feminatywnych –owa, –ina, –icha/-ycha, –ka (Dacewicz 1994). Formy derywowane sufiksami –anka, –ówna zwyczajowo określały córki. Niemniej jednak formacji odojcowskich używano także wówczas, gdy kobieta była już zamężna, a nawet gdy była wdową, często obok nazwiska odmężowskiego, np. sławetna Marusia Matesowna żona szlachetnego Krzystopka Niemirskiego (Dacewicz 1995a, 53–70; Dacewicz 1995b, 43–53; Dacewicz 2014, 266–267; 273).

Nazwiska żon i córek na Podlasiu w XVIII wieku

W źródłach odnoszących się do XVIII wieku największą frekwencję wykazywały nazwiska zakończone na –ska i –owa. W większych ośrodkach miejskich dominowały struktury z sufiksem –ska, np. Branicka, Niwińska, Sobolewska. Nazwiska tego typu przede wszystkim były odnotowane w księgach metrykalnych Kościoła rzymskokatolickiego. W środowiskach małomiasteczkowych, we wsiach, wyraźnie przeważały nazwiska kobiet utworzone przy pomocy sufiksu –owa, np. Adamczykowa, Markiewiczowa, Litwiniukowa, Przybyszowa. Ich uniwersalny charakter wyrażał się tym, że były powszechnie używane we wszystkich warstwach społecznych i w różnych grupach etnicznych, na co mogą wskazywać podstawy nazwisk, np. Wierzbowa (Wierzba), Hawrylukowa (wschsł. Hawryluk), Jaszczułtowa (lit. Jaszczułt), Achmieciowa (tat. Achmet), Szulcowa (niem. Szulc), Lejbuszowa (żyd. Lejb) (Dacewicz 2014, 269). Marytonimiczna funkcja sufiksu –ina przejawiała się słabiej ze względu na ograniczoną łączliwość z podstawami nazwisk męskich, np. Sulibina (< Suliba).

Wykorzystywane do tworzenia form odmężowskich przyrostki –ka, –icha/-ycha nie posiadały cechy uniwersalności i występowały znacznie rzadziej, np. Hawryluczka (< Hawryluk), Karpicha (< Karp), Kozaczycha (< Kozak). Nazwy z sufiksem –ka oraz wschodniosłowiańskim –icha/-ycha, podobnie jak w poprzednich stuleciach, odnotowano tylko wśród przedstawicielek warstwy chłopskiej (Dacewicz 1995b, 43–53; Dacewicz 2003, 15–17). Z badań Tadeusza Skuliny wynika, że rozwój funkcji marytonimicznej w nazwach na –ka, –icha to proces późniejszego pochodzenia (1988, 248).

W XVIII wieku nadal zwyczajowo nazwiska córek tworzono przy pomocy sufiksów –anka, –ówna. Sufiks –ówna dodawano do nazwiska ojca zakończonego na spółgłoskę, np. Cieślukówna (< Cieśluk), Gilowna (<Gil), Stankiewiczówna (< Stankiewicz). Jak wynika ze źródeł, bardziej uniwersalny charakter miał w owym czasie sufiks –anka, bowiem łączono go zarówno z podstawami zakończonymi na samogłoskę, jak i na spółgłoskę. W podstawach nazwisk córek, derywowanych tym przyrostkiem, znajdziemy różne typy nazwisk ojców, w tym także nazwiska na –ski, np. Bieganszczanka (<Biegański), Cudowszczanka (<Cudowski), Daniluczanka (<Daniluk), Gburanka (<Gbur), Konopczanka (<Konopka), Siekierczanka (Siekierka). Jednakże większą popularność wykazywały struktury z sufiksem –ówna. Oba te typy nazwisk odojcowskich służyły do identyfikacji panien we wszystkich warstwach społecznych (Dacewicz 2014, 270).

Nazewnictwo kobiet w XVIII w. odznaczało się wyraźną stabilnością i regularnością stosowania określonych formuł identyfikacyjnych. Systemowe stosowanie formacji marytonimicznych w polskim nazewnictwie kobiecym kształtuje się i utrwala od końca XIV wieku (Skulina 1988, 248). Upowszechnienie się tego sposobu nazywania kobiet łączyło się (czasowo) z rozwojem i stopniową stabilizacją dwustopniowego systemu identyfikacji osób. Wynikało to także z faktu, że zwyczajowo funkcjonowały nazwiska obejmujące całą rodzinę. W wielu przypadkach trudno było ustalić przynależność społeczną nosicielki nazwiska, bo w materiałach źródłowych nie ma określeń lub kontekstu wskazującego na pochodzenie danej osoby.

Nazwiska kobiet równe nazwiskom męskim (bez tradycyjnych żeńskich przyrostków nazwiskowych)

Nazwiska kobiet bez wykładników morfologicznych, sygnalizujących płeć żeńską nosicielki, sporadycznie można już spotkać w podlaskich źródłach z XVI i XVII wieku. Są to głównie nazwiska na –owicz/-ewicz. Występują łącznie z formą na –owa lub –icha utworzoną od imienia męża. Tego typu formuły identyfikacyjne odnosiły się do kobiet wdów, np. Stanisławowaja Janowicz 1528, Matejewaja Pawłowicz Udowa 1928, Suprunowa Kałabunowicz 1560, Iwanicha Kudzinowicz 1560, pani Janowa Kłaszewicz Jakubowska wdowa 1662, Jaroszowa Trocewicz Małżonka zeszłego Jarosza Trocewicz 1686. Użycie męskiej formy nazwiska w odniesieniu do kobiety stało w bezpośrednim związku ze zmianą statusu społecznego. Nazwiska w formie męskiej, derywowane sufiksem –owicz, identyfikowały kobiety wdowy we wszystkich warstwach społecznych, ponieważ po śmierci męża wdowa, ze względów życiowych, na ogół uzyskiwała względną samodzielność, mogła sama zarządzać majątkiem lub prowadzić warsztat rzemieślniczy (Dacewicz 2014, 277).

W nielicznych dokumentach z XVII wieku można stwierdzić obecność nazwisk w formie męskiej równych etnonimom, apelatywom lub derywowanych od apelatywów, np. Justina Litwin 1674, Marianna Kotlarz 1667, Agnes Krasieniuk 1674 (Dacewicz 2014, 278).

W XVIII w. nazwiska kobiet bez wykładników formalnych formy żeńskiej nadal należały do rzadkości. Konsekwentnie utrzymywała się tendencja do używania form odmężowskich z sufiksami –owa, –ina, –icha i odojcowskich derywowanych sufiksami –anka, –ówna. W okresie nieco późniejszym, pod zaborem pruskim, wśród nazwisk kobiet równych antroponimom męskim najliczniej były reprezentowane nazwiska pochodzenia obcego, np. Marianna Spicer, Barbara Szuman, wdowa Kraum, Magdalena Pichler virgine (Dacewicz 2014, 271).

Nazwiska kobiet (dziewczynek) w księgach metrykalnych chrztów w okresie zaboru rosyjskiego na Podlasiu

Przejście badanego terytorium pod panowanie Rosji pociągnęło za sobą wprowadzenie języka rosyjskiego do administracji kościelnej (Dacewicz 2015, 365). „W okresie zaborów obce władze wprowadziły zakaz używania końcówek nazwisk żon –owa, –ina oraz nazwisk córek derywowanych –ówna, –anka, –ska, –a (typ Czerna)” (Litwin 1932, 24; Kaleta 1998, 111). W związku z tym w nazewnictwie kobiet zaczęły się dokonywać zmiany. W jakim stopniu carski nakaz był stosowany w trzech badanych dekanatach w okresie niewoli narodowej? Odpowiedź na to pytanie wiąże się ze żmudną ekscerpcją dziewiętnastowiecznych ksiąg metrykalnych i analizą wielu notacji metrykalnych[6].

Materiał do badań został wyekscerpowany z wybranych ksiąg metrykalnych trzech dekanatów (każdy liczył po kilkanaście parafii, np. w dekanacie białostockim w roku 1875 było 17 parafii, w 1880 i 1885 po 18 parafii), które znajdują się w Archiwum Archidiecezjalnym w Białymstoku.

Przedmiotem badań są przede wszystkim alfabetyczne imienne spisy ochrzczonych dzieci, które zaczęto wprowadzać jako obligatoryjną część zapisu metrykalnego od roku 1875.

Prawdopodobnie nie zalecono kancelariom parafialnym określonego wzorca zapisu[7], bowiem w poszczególnych parafiach stosowano zróżnicowane sposoby ewidencji. Udało się wyodrębnić kilka typów struktur nazwiskowych i zestawień antroponimicznych, występujących w parafiach wymienionych dekanatów. Przeważnie stosowano mieszane sposoby identyfikacji, np.:

  1. Nazwisko i imię dziecka, np. Шиманска Анна (1880, Par. Supraśl k. 237); Олехно Осипъ, Рутковска Юзефа (1885, Dek. Białystok Par. Goniądz k. 156–157).
  2. Nazwisko, imię i imię odojcowskie (otčestwo) dziecka, np. Сосновска Юзефа Ивановна, Боровский Иванъ Ивановъ (1875, Par. Białystok k. 107); Буцьковна Марьянна Ивановна (1875, Dek. Sokółka Par. Korycin k. 212).
  3. Nazwisko, imię dziecka oraz imiona rodziców, np. Бочковна Марandянна Сымона и Иозефы, Кирпша Иванъ Ивана и Розалandи (1875, Par. Sokółka k. 39–40).
  4. Nazwisko, imię, syn/córka (czyja?), np. Буйкова Марandяннадочъ Петра, Бовсюкъ Адамъ сынъ Петра (1880, Grodno, Par. Franciszkańska); КуликовнаАнтонинадочъМихала (1890, Grodno, Par. Farna); Якубовичъ Паулинадочъ Петра (1885, Dek. Białystok, Par. Dobrzyniewo k. 562–564).
  5. Nazwisko, imię (po kim?), imię ojca, np. Жукъ Петръ по Петру (1875, Dek. Sokółka, Par. Suchowola k. 319).
  6. Nazwisko rodziców w dop. l. mn. i imię dziecka, np. Жыхаровъ Ельжбљта, Жилюковъ Леонъ (1880, Grodno Par. Pobernardyńska).

W znacznie mniejszym stopniu do badań nazewnictwa kobiet można wykorzystać imienne alfabetyczne spisy poślubionych i zmarłych, m.in. z powodu niższej pozycji społecznej kobiet, co wyrażało się tym, że w spisach poślubionych w niektórych parafiach podawano tylko nazwisko i imię nowożeńca, np. Арбузъ Михаилъ, Гилевский Осипъ… (1876, Dek. Białystok Par. Goniądz k. 660), kobiety nie uczestniczyły w ceremonii ślubnej jako świadkowie; w notacji metrykalnej zgonu dziecka należało podać tylko informację, kto był ojcem[8].

Na podstawie przeglądu alfabetycznych imiennych spisów ochrzczonych dzieci można stwierdzić, że sposoby imiennej identyfikacji dziewczynek były zróżnicowane i odznaczały się pewnym stopniem dowolności polegającej na stosowaniu różnych struktur nazwiskowych nawet w spisie tej samej parafii w tym samym roku. W zbiorze wszystkich typów struktur nazwiskowych używanych do identyfikacji dzieci płci żeńskiej, wyekscerpowanych z badanych źródeł, można wyodrębnić następujące antroponimy:

  • nazwiska derywowane sufiksem –ska, np. Яроцка Юзефа (1885, Dek. Białystok Par. Supraśl k. 235v); Врублевска Людвика дочь Якова (1885, Grodno Par. Franciszkańska k. 165), КаминскаАннадочъФеофила (1890, Grodno Par. Farna k. 16), w tym często w rosyjskiej wersji –skaja, np. Врочинская Ева (1885, Dek. Białystok Par. Trzcianne k. 253);
  • formacje odojcowskie utworzone przy pomocy sufiksu –ówna (w rosyjskim zapisie –owna/-ewna), np. Госковна Бронислава, Левковичовна Михалина (1885, Dek. Białystok Par. Trzcianne k. 253), Куликовапа Антонина дочь Михаила (1890, Grodno Par. Farna k. 16).
  • formacje z sufiksami –owa/-ewa, np. Годунова Елисавета Иванова, Жакова Мария Сильвестрова (1880, Dek. Białystok Par. Knyszyn k. 436), Зимнохова Антонина (1875, Dek. Białystok Par. Suraż k. 484); Серафиновичева Марьянна (1880, Grodno Par. Pobernardyńska k. 62). Z dokładnej analizy nazwisk żeńskich wynika, że użycie formacji z sufiksem –owa/-ewa, zwyczajowo identyfikujących kobiety zamężne, w imiennych spisach chrztów niektórych parafii były głównie wskaźnikiem żeńskości. Ich stosowanie nie miało na celu rozróżnianie statusu cywilnego. Takie przypuszczenie potwierdzają liczne użycia nazwisk na –owa w odniesieniu do kobiet niezamężnych, w przypadku alfabetycznych spisów ochrzczonych osób do dziewczynek;
  • nazwiska w formie męskiej, czyli bez formalnych wykładników żeńsko-ści odnotowano w spisach wielu parafii, np. w parafii białostockiej: Дворжанчикъ Софandя Осиповна (1875, k. 108); Зеневичь Казимира Викентandевна, Филончукъ Катерина Антоновна (1880, k. 163); Гилъ Стефанandя Ивановна, Малышко Александра Ивановна, Огродникъ Анна Владиславовна, w tym także nazwiska obce, np. Ральфъ Констанция Константиновна (1885, k. 155–157); ЯдешкоСтефанandя (1885, Dek. Białystok Par. Dolistowo k. 323v). Liczne nazwiska, identyfikujące osoby płci żeńskiej, podano w formie męskiej w spisach parafii Knyszyn, np. Ворошило Мария Викентьева, Лазарчикъ Михалина Антонова Мороз Мария Семенова (1875, k. 306–310); Гавелко Оршуля Иванова. Новикъ Михалина Мартиновна Снопко Анастазия Антоновна (1880, k. 430–435); Гердо Мария Ивановна, Корольчук Марцеля Осиповна, Шульцъ Марьянна Карловна (1885 k. 436–440).

Zwracają uwagę imienne spisy parafii Dolistowo i Turośń z 1875 roku, w których do identyfikacji kobiet użyto nawet męskich form nazwisk z sufiksem –skij, np. Малиновскandй Розалandя, Милевскandй Сузанна, Янковскandй Стефанandя (1875, Par. Dolistowo k. 271); Гловацкandй Jозефа, Зайковскandй Людвика, Кучинский Катерина (1875, Par. Turośń k. 271). Użycie takich struktur może świadczyć o nadgorliwości w przestrzeganiu obowiązującego wówczas rozporządzenia o identyfikacji kobiet przy pomocy męskich form nazwisk.

Z drugiej zaś strony rozporządzenie urzędów carskich zapewne nie było przestrzegane rygorystycznie, bowiem w spisach kilku parafii z roku 1875 form męskich nazwisk do identyfikacji kobiet jeszcze nie używano, odnotowano tylko struktury z sufiksem –ska i –owa, np. Данильчукова Людвика, Поплавска Анна (Dek. Białystok Par. Suraż k. 484) oraz w rosyjskiej wersji –skaja, –owaja, np. Конецкая Вероника, Мрочковая Александра (Dek. Białystok Par. Trzcianne k. 239), co jednak dowodzi, że rusyfikacja miała miejsce.

Interesujący przypadek stanowią spisy parafii Juchnowiec z 1875 i 1885 roku (w 1880 spisu nie sporządzono), w których wyraźnie jest widoczny trend do zachowania polskości. Oczywistym tego przejawem są odnotowane w spisie nazwiska z wykładnikami żeńskości, czyli nazwiska kobiet derywowane sufiksami –ska, –owna, –ówna (zapis ros. -увна), np. Гловацка Анна, Леончуковна Паулина, Тарасюкувна Антонина, i brak form męskich. Niemniej jednak widoczny jest udział sufiksów w wersji rosyjskiej, np. w spisie parafii Trzcianne z 1875 roku nazwiska kobiet są opatrzone sufiksem –skaja, np. Чайковская Анна, i –owaja, np. Клепадловая Анна, w roku 1880 sufiksami –skaja (częste), np. Багинская Марьянна, Плонская Амелия, –owaja (pojedyncze), np. Шишковая Анна, i formy męskie (częste), np. Клепадло Виктория, Крукъ Марьянна, Рожко Констанция, ale w roku 1885 oprócz struktur z sufiksem –skaja (częste), np. Боровская Марьянна, Жуковская Софья, odnotowano liczne typowe nazwiska odojcowskie z sufiksem –owna, np. Шорцовна Альбина, Гайдовна Степания, a formy męskie sporadycznie, np. Кобешко Марьянна, Цильвик Степания.

Z biegiem lat nazwiska kobiet w formie męskiej stopniowo zastępowały formacje zawierające wykładniki żeńskości. Na podstawie wybranych spisów z 1900 roku można stwierdzić, że dominowały dwie struktury: nazwiska na –ska, przeważnie w wersji rosyjskiej –skaja, oraz formy męskie, np. Вишневская Марandя, Адамовичъ Марandя (Par. Białystok k. 255–256); Павловская Бронислава, Морозъ Францишка (Grodno Par. Franciszkańska k. 192). Rzadziej dodatkowo notowano formy z sufiksem –owna i –owa/-ewa, np. Янушевская Геновефа, Зайцева София, Кононовичъ Бронислава (Grodno Par. Farna k. 64v, 66v); Шумска Валерия, Мисарковна Зофия, Дзешко Иозефата (Dek. Sokółka Par. Suchowola k. 236v, 237, 238); Рутковска Софья, Вальчуковна Фелиция k. 67 (Dek. Białystok Par. Goniądz k. 67, 69); ВоронецкаяГеновефаВикентьева, JашковнаСофьяФаддева (Par. Sokółka k. 55, 56).

Warto zadać pytanie, co było powodem wprowadzenia przez administrację rosyjską zakazu używania tradycyjnych nazwisk z wykładnikami żeńskości –owa, –ina, –ówna, –anka na zaanektowanym terytorium. Tym bardziej, że rosyjskie nazwiska żeńskie mają w swej strukturze sufiksy –owa, –ina. Raczej potrzeby praktyczne, czyli unifikacja form gramatycznych w celu wyeliminowania trudności związanych z ich tworzeniem, czy cele polityczne – zacieranie śladów polskiej tradycji narodowej?

Okres międzywojenny

Po odzyskaniu niepodległości nastąpił powrót do form tradycyjnych, przypuszczalnie częściowo ze względów patriotycznych, tęsknoty za dawno utraconą przeszłością, też jako sprzeciw wobec narzuconej woli obcego państwa.

Wprowadzony przez administrację rosyjską nakaz używania do identyfikacji kobiet męskich form nazwisk zniósł Sejm II Rzeczpospolitej na mocy ustawy z dnia 1 sierpnia 1919 roku. Po odzyskaniu niepodległości motywacją do przywrócenia form nazwisk żeńskich było przekonanie, że ich zlikwidowanie przez zaborców było niekorzystne dla „narodowości polskiej” (Litwin 1932, 24). Dzięki tej ustawie powrócono do tradycji sięgającej średniowiecza, gdyż w Polsce formy te powstały i były używane dla oznaczenia żon i córek od drugiej połowy XIV wieku (Kaleta 1998, 111–112).

W okresie międzywojennym regionalne urzędy wojewódzkie wydawały rozporządzenia nakazujące używanie form żeńskich nazwisk podając reguły ich tworzenia i wykazy przykładów (Litwin 1932, 24–31; Kaleta 1998, 111). I tak nazwiska kobiet zamężnych miały kończyć się na –owa, –ina, –ska lub –a, np. Głowacka, Wieczorkowa, Zarębina. Nazwiska kobiet niezamężnych miały kończyć się na –ówna lub –anka, np. Wieczorkówna, Zarębianka, a w typach przymiotnikowych jak nazwiska mężatek, np. Żelazna. Reguły te dotyczyły także nazwisk obcych, np. Goldbergowa, Goldberżanka. W świetle historii obyczajów polskich takie reguły wynikały z roli, jaką kobieta miała pełnić w społeczeństwie. Powszechnie uważano, że przeznaczeniem kobiety było wyjść za mąż i mieć dzieci. Pozostając w pewnej zależności majątkowej i prawnej od męża, jak twierdzi Zofia Kaleta, żona zapewne z dumą nosiła nazwisko na –owa lub –ina świadczące o tym, że jest mężatką (Kaleta 1998, 144).

Jednakże, jak wynika z analizy dokumentów Kościoła katolickiego – w tym konkretnym przypadku ksiąg metrykalnych chrztów, po odzyskaniu niepodległości nie powrócono w pełni do tradycji polskiej w zakresie nazewnictwa kobiet. W księgach metrykalnych dekanatu białostockiego, grodzieńskiego i sokólskiego w roku 1918 do rejestracji ochrzczonych dziewczynek oprócz nazwisk na –ska używano męskich form nazwisk, np. Sawicka Władysława, Cieślak Marja (Par. Białystok k. 66, 68). Ten sposób zapisu kontynuowano, o czym świadczą przykłady z roku 1930, np. Galicka Krystyna, Dunaj Antonina Krystyna (k. 111), w parafii grodzieńskiej farnej Roszko Zofja (k. 118), w parafii sokólskiej Bagan Janina Kazimierza (k. 40). Badane źródła zawierają setki zarejestrowanych nazwisk w formie męskiej, które służyły do identyfikacji kobiet. Ostrożnie można stwierdzić, że w administracji kościelnej nie powrócono do stosowania nazwisk z wykładnikami żeńskości, jak zalecały urzędy państwowe, bowiem Kościół zawsze wprowadzał zmiany ostrożnie i bez pośpiechu.

Druga połowa XX wieku

Kolejne zmiany polityczne, społeczne, ekonomiczne i kulturowe, które nastąpiły po drugiej wojnie światowej, uruchomiły nieuchronny proces odchodzenia od nazwisk kobiet z wykładnikami żeńskości. W drugiej połowie XX wieku nastąpiła zmiana funkcji tradycyjnych żeńskich przyrostków nazwiskowych. Charakter zmian strukturalnych w nazewnictwie kobiet, ich przyczyny, zakres funkcjonalny opisała m.in. Aldona Skudrzykowa (1996, 17–23). W polszczyźnie ogólnej zakończenia tworzące nazwiska kobiet niezamężnych są współcześnie bardzo rzadkie, sporadycznie już tylko używane (głównie w środowiskach artystycznych, dziennikarskich). Często nie wskazują na stan wolny nosicielki, lecz są wykładnikiem żeńskości i znakiem pewnego snobizmu, przynależności środowiskowej do elity artystycznej. „Jeśli przyrostki –anka, –ówna wykorzystuje się do tworzenia nazwisk kobiet, to nie pełnią już one w zasadzie swej pierwotnej funkcji: nie tworzą nazwisk panien, kobiet niezamężnych”. W sposób neutralny, zgodny z tradycją, nazwiska żeńskie na –owa funkcjonują jeszcze w pokoleniu najstarszym oraz w języku pewnych, bardzo już rzadkich środowisk inteligenckich średniego pokolenia, tych, które pielęgnują tradycyjną polszczyznę kulturalną (Skudrzykowa 1996, 19–23).

Zdecydowanie zmniejszyło się użycie przyrostka –ina (Markowski 1972, 413). Natomiast funkcja przyrostka –owa daleka jest od pierwotnej: jest on głównie wykładnikiem żeńskości. „We współczesnym poczuciu językowym w neutralny nienacechowany sposób nazwiska typu Nowakowa w języku ogólnym funkcjonować mogą w typie kontaktu lokalnego (sytuacja półoficjalna), raczej w postaci mówionej, zarówno w rozmowach między nadawcą i odbiorcą realizujących równorzędne role społeczne, jak i nierównorzędne role społeczne” (Skudrzykowa 1996, 20).

W podsumowaniu należy stwierdzić, że w kontakcie oficjalnym ogólnonarodowym neutralnym wariantem nazwiska żeńskiego jest jego postać męska, zwłaszcza w pokoleniu średnim i młodszym. Jak wykazały badania dotyczące obszaru dawnego Podlasia, proces maskulinizacji zaczął zataczać coraz szersze kręgi już w drugiej połowie XIX wieku, przede wszystkim za sprawą władz zaborczych, niemniej jednak był to wyrazisty trend narodowy i kulturowo-społeczny. Potwierdziły się więc przypuszczenia Bogusława Krei, który biorąc pod uwagę działalność urzędów państw zaborczych stwierdził, że wpływ na przemiany polskiej tradycji nazewniczej mogły mieć języki obce (1995, 12–22). Niewątpliwie był to jeden z istotnych czynników. Jednakże wpływ ten był wzmocniony innymi czynnikami. Na przestrzeni II połowy XX w. zmieniła się zhierarchizowana struktura polskiej rodziny. Nadrzędna funkcja ojca przestała być jednoznacznie oczywista. Przyrostki –owa, –ina i –ówna, –anka były językowym wykładnikiem podporządkowania, przynależności żony i córki. „Drugorzędna” rola kobiet w domu i społeczeństwie stała w sprzeczności z ich dążeniem do emancypacji, równouprawnienia. Aktywność zawodowa, społeczna i publiczna kobiet spowodowała, że nazwisko wyszło z obiegu prywatnego, domowego, potocznego do obiegu oficjalnego, i dlatego przyjęło właśnie taką oficjalną formę.

Literatura

Citko L., 2001, Nazewnictwo osobowe północnego Podlasia w XVI w., Białystok.

Dacewicz L., 1994, Nazewnictwo kobiet w dawnym powiecie mielnickim (XVI– XVII w.), Białystok.

Dacewicz L., 1995a, Nazewnictwo żeńskie dawnego woj. podlaskiego w porównaniu z historyczną antroponimią białoruską, „Białostocki Przegląd Kresowy”, t. III, Białystok, s. 53–70.

Dacewicz L., 1995b, Nazewnictwo żeńskie dawnego powiatu mielnickiego w porównaniu z historyczną żeńską antroponimią ukraińską, (w:) Kontakty językowe polsko-wschodniosłowiańskie, Rzeszów, s. 43–53.

Dacewicz L., 2003, Z historii nazwisk na polsko-wschodniosłowiańskim pograniczu kulturowym (wiek XVI–XVIII), (w:) Nazwy własne a kultura. Polska i inne kraje słowiańskie. Prace Slawistyczne 115, red. Z. Kaleta, Warszawa, s. 11–19.

Dacewicz L., 2014, Historia nazwisk na kresach północno-wschodnich Rzeczpospolitej (XVI–XVIII w.), Białystok 2014.

Dacewicz L., 2015, Rusyfikacja nazewnictwa osobowego w katolickich księgach metrykalnych Dekanatu białostockiego w okresie zaboru (lata 1896–1918), „Slavia Orientalis”, t. 64, nr 2, s. 363–374.

Dacewicz L., 2017, Księgi metrykalne dekanatu Białystok, Grodno, Sokółka z drugiej połowy XIX w. jako źródła do historii społeczeństwa polsko-wschodniosłowiańskiego pogranicza, (w:) Archiwalne dziedzictwo. Białostockie Studia Archiwalno-Kościelne, t. XVIII, red. tomu ks. A. Szot, Białystok.

Dacewicz L. Chomko J., Smakulska J., 2017, Księgi metrykalne chrztów Kościoła rzymskokatolickiego z II połowy XIX wieku. Treść i struktura metryk. Alfabetyczne spisy imienne, Część 1. Rok 1875, Białystok.

Dacewicz L., Romanik A., Smakulska J., 2019, Księgi metrykalne chrztów Kościoła rzymskokatolickiego z II połowy XIX wieku. Treść i struktura metryk. Alfabetyczne spisy imienne, Tom 2. Rok 1880, Białystok.

Dobroński A. (red.), 2012, Historia Białegostoku, Białystok.

Kaleta Z., 1998, Nazwisko w kulturze polskiej, Warszawa.

Kowalik-Kaleta Z., 2007, Historia nazwisk polskich. Na tle społecznym i obyczajowym (XII–XV wiek), t. I, Warszawa.

Litwin J., 1932, First and last name, Łódź.

Kreja B., 1995, Językowe i pozajęzykowe przyczyny nieodmienności polskich nazwisk, „Język Polski” LXXV, s. 12–22.

Markowski A., 1972, Odmiana nazwisk we współczesnej polszczyźnie, „Poradnik Językowy”, z. 6, 7, s. 351–359, 406–415.

Nitsch K., 1951, Uwagi o nazwiskach kobiet zamężnych i panien, „Język Polski” XXXI, s. 62–68.

Skudrzykowa A., Nazwiska żeńskie z przyrostkiem -owa we współczesnej polszczyźnie ogólnej, „Język Polski” LXXVI 1, s. 17–23.

Skulina T., 1988, O staropolskich formacjach marytonimicznych, (w:) V Ogólnopolska Konferencja Onomastyczna, red. K. Zierhoffer, Poznań, s. 241–248.

Źródła

Księgi metrykalne chrztów dekanatu białostockiego z lat 1875–1918 (w wyborze). Archiwum Archidiecezjalne w Białymstoku (dalej AAB).

Księgi metrykalne chrztów dekanatu grodzieńskiego z lat 1875–1918 (w wyborze). AAB.

Księgi metrykalne chrztów dekanatu sokólskiego z lat 1875–1918 (w wyborze). AAB.

Księgi metrykalne chrztów dekanatu grodzieńskiego z lat 1875–1918 (w wyborze). AAB.

Księgi metrykalne chrztów dekanatu sokólskiego z lat 1875–1918 (w wyborze). AAB.

Przykładowe oryginalne tytuły ksiąg:

Выписи Метрической книги Белостокской Римско-Католической Приходской Церкви Часть первая О Родившихся съ 1 числа Января мљсяца 1885 года.

Выписи Метрической книги Занеменско-Гродненской Францишканской Римско-Католической Приходской Церкви за 1875 годъ. Часть первая О Родившихся.

Księgi metrykalne chrztów parafii białostockiej, grodzieńskiej i sokólskiej z 1930 roku. AAB.

Rozwiązanie skrótów

Dek. – dekanat
k. – karta
lit. – litewski
niem. – niemiecki
Par. – parafia
tat. – tatarski
wschsł. – wschodniosłowiański
żyd. – żydowski

Przypisy

[1] O dominacji nazwisk męskich w hierarchii ważności świadczą także pośrednio prace z zakresu antroponimii poświęcone wyłącznie nazewnictwu męskiemu (np. Citko 2001 i wiele innych).

[2] Przykłady nazwisk pochodzą z zasoby źródłowego historycznej antroponimii Podlasia (Dacewicz 1994).

[3] Zob. Bibliografia w artykule A. Skudrzykowej (1996), m.in.: E. Pawłowski, K. Nitsch, M. Kucała, A. Markowski, K. Handke, B. Kreja. Ponadto: Skulina 1988; Dacewicz 1994, 2014; Kaleta 1998, 2007; Pelcowa 2001; Karwatowska 2005.

[4] Formy odmężowskie zakończone sufiksami –owa, –ina są poświadczone w II połowie XIV wieku (Kowalik-Kaleta 2007, 343, 355).

[5] Autorka niniejszego opracowania wiele lat poświęciła badaniu antroponimii kobiet na polsko-wschodniosłowiańskim pograniczu (w tym Podlasie). Wyniki tych badań częściowo są wykorzystane w tym artykule do przedstawienia charakterystycznych cech antroponimii kobiet w XVI–XVIII wieku.

[6] Charakterystyka treści i struktury ksiąg metrykalnych dekanatu białostockiego, grodzieńskiego i sokólskiego zob.: Dacewicz 2017; Dacewicz, Chomko, Smakulska 2017; Dacewicz, Romanik, Smakulska 2019).

[7] Notacja metrykalna, która w okresie zaboru zajmowała dwie strony księgi, we wszystkich dekanatach była sporządzana według ściśle określonego wzorca.

[8] Informacje uzyskane w wyniku ekscerpcji licznych alfabetycznych spisów osób z wielu parafii dekanatu białostockiego.


Artykuł ukazał się w periodyku “Studia wschodniosłowiańskie”, tom 21, rok 2021

 
Opublikowano Dodaj komentarz

Nota z 1798 roku

W trakcie przeglądania akt metrykalnych z parafii Stare Troki z 1798 roku, trafiłem na taką oto osobliwą notę sporządzoną przez księdza Grzegorza Rymszę benedyktyna z klasztoru starotrockiego.

Oto treść tej noty dla tych, którzy mieliby problemy z jej odczytaniem:

 Nota. Parafianie nasi są tak nieposłusznymi, że lubo surowo im nakazuiemy aby za zeyściem z tego świata kogożkolwiek z Chrześcian dali nam wiedzieć dla zapisania do Xiąg, nigdy iednak na nich wymodz dotąd tego nie mogliśmy, zawsze skrycie y potaiemnie  a czasem nocami, Ciała umarłych, gdzie się Im podoba, grzebią y przeto tak mało jak w Xiędze przeszłoroczney zapisanych znayduje się…

Takowy Extrakt z Xiąg do zapisywania Umarłych wypisany wiernie ręką własną podpisaną.

X. Grzegorz Rymsza Benedyktyn Klasztoru Starotrockiego Sekretarz i Prezydent.

 
Opublikowano Dodaj komentarz

Napoleoński żołnierz w Justianowie

W trakcie indeksacji parafii w Kopciowie, nad którą pracuje Małgosia Bogdanowicz, odkryliśmy ciekawe zdarzenie.  To akt zgonu francuskiego żołnierza który nazywał się Jean Baptiste Remi ( wg zapisu w metryce zapisano to trochę inaczej, jako Avel Jean Baptiste Remi). Był żołnierzem  7 Pułku Strzelców Konnych 8 Kompanii, urodzony według zapisu w tym akcie, 5 lipca 1791 roku ( co jednak nie było precyzyjne, o czym później) w miejscowości Sainte- Preuve w powiecie Sissone w Departamencie Aisne. Jean Baptiste Remi zmarł we Dworze Justianowie dnia 10 stycznia 1813 roku. Oto rzeczony akt zgonu wspomnianego żołnierza:

 

W związku z tym, że zapis w metryce jest dosyć czytelny, uważam że nie ma potrzeby go odczytywać. Wydaje mi się, że ten żołnierz mógł być jednym z dezerterów francuskich, których wtedy nie brakowało na Litwie. Mógł być ofiarą którejś z groźnych epidemii wtedy panujących po napoleońskiej kampanii 1812 roku. To są jednak tylko nasze domysły. Faktem jednak jest, że przygarnął go do siebie na pewno pan Abłamowicz i tam w nieznanych nam okolicznościach, żołnierz ten zmarł.

Oczywiście, jako doświadczonych już genealogów, korciło nas aby sprawdzić skąd wywodził się ów francuski wojak. Dopisało nam szczęście, bo dzięki temu, że mam kontakty na francuskim portalu genealogicznym i dzięki pomocy francuskich kolegów, udało się odnaleźć metrykę chrztu tego żołnierza! Dla mnie graniczyło to z cudem, ale jednak się udało. Z pomocą przyszła nam też Bożenna Derecka, z którą znamy się od wielu lat i przetłumaczyła nam ten francuski dokument. Oto on:

 

Tłumaczenie tej metryki:

Roku Pańskiego 1792, w czwartek, dnia 5 lipca, został ochrzczony przeze mnie, proboszcza, Jean Baptiste Remi, urodzony dnia dzisiejszego, syn prawnych małżonków, Remi Avet, robotnika i Marie Joseph Roüan, z tej parafii. Rodzice chrzestni: Jean-Baptiste Leleu , robotnik i Marie-Jeanne Roüan, żona Nicolasa.

Chciałoby się dalszego ciągu w postaci kontaktu z kimkolwiek z tej rodziny, może ktoś szukał wiadomości o nim przez wiele lat, kto wie? To jest jednak trudne. Będziemy oczywiście szukali i nie tracimy nadziei. Gdyby udało się odnaleźć kogokolwiek z jego rodziny, to byłaby znakomita wiadomość.

Krótko po napisaniu tego artykułu, pojawiły się kolejne rewelacje na ten temat. Najpierw musimy skorygować samo nazwisko naszego bohatera. Tak naprawdę to nazywał się on Jean Baptiste Remi Avet. Avet to było jego nazwisko a nie imię! Jego rodzicami byli: Remi Avet and Marie Josephe Rouan. Wzięli ślub ze sobą w Sainte- Preuve 3 maja 1791 roku. Remi Avet w dniu ślubu miał 27 lat i był synem Jeana Baptiste Aveta and Jeanne Manceaux, jego żona miała 26 lat i była córką Jeana Francois Rouana and Marii Marguerite Lorminier. Remi Avet miał siostrę Marie Nicole, która 09.08.1786 roku wyszła za mąż za Jeana baptiste Leleu. To już jednak informacje mniej dla nas istotne. Najważniejszy jest fakt, że udało się nawiązać kontakt z osobą na pewno spokrewnioną z tą rodziną, która ma drzewo genealogiczne na portalu Geneanet i czekamy na odpowiedź. Być może uda się nam przekazać jej wzmiankowany akt zgonu jej przodka. To byłoby wspaniałe zwieńczenie naszej akcji!

 

 
Opublikowano Dodaj komentarz

Lista imienna zbiegłych spisowych z Województwa Augustowskiego

DODATEK

Do Nru 276.

DZIENNIKA URZĘDOWEGO

WOJEWÓDZTWA PODLASKIEGO.

Siedlce dnia 24. Kwietnia 1824. r.


Nro 14675. Wydział Woyska i Policyi.

KOMMISSYA WOJEWÓDZTWA PODLASKIEGO.

Umieszczając poniżey listę Imienną zbiegłych spisowych z Województwa Augustowskiego, poleca ich śledzić, a w razie wyśledzenia pod strażą do Kommissyi tuteyszey odstawić.

  1. Łukasz Zaniewski, lat 24. wzrostu stóp 4. cali 18. twarzy okrągłey, oczu piwnych, nosa miernego, włosów ciemnych, czoła wysokiego.
  2. Adam Kossakowski, lat 27. wzrostu stóp 4. cali 20. twarzy ściągłey, oczu niebieskich, nosa miernego, włosów ciemno-blond, czoła niskiego.
  3. Benedykt Zalewski, lat 26. wzrostu stóp 4. cali 20. twarzy ściągłey, oczu piwnych, nosa płaskiego, włosów ciemnych, czoła wysokiego.
  4. Stanisław Ubanowski, lat 29. urodził się w Giełczynie.
  5. Piotr Borowski, lat 23. twarzy okrągłej, oczu niebieskich, nosa miernego, włosów blond, czoła małego.
  6. Szymon Lubin, lat 20. twarzy okrągłey, oczu siwych, nosa spiczastego, włosów blond, czoła miernego.
  7. Andrzey Borowski, lat 20. twarzy okrągłey, oczu niebieskich, nosa małego, włosów blond, czoła miernego.
  8. Jerzy Lodznis, lat 21. twarzy okrągłey, oczu niebieskich, nosa małego, włosów blond, czoła miernego.
  9. Błażey Orint, lat 20. twarzy okrągłey, oczu siwych, nosa małego, włosów blond, czoła miernego.
  10. Kazimierz Dangiełas, lat 20. twarzy ściągłey, oczu siwych, nosa małego, włosów jasno blond, czoła miernego.
  11. Jan Ławcewicz, lat 26. twarzy ściągłej, oczu niebieskich, nosa małego, włosów blond, czoła miernego.
  12. Jerzy Bolnis, lat 25. twarzy okrągłey, oczu niebieskich, nosa dużego, włosów blond, czoła wysokiego.
  13. Jan Danilewski, lat 21. twarzy ściągłey, oczu siwych, nosa małego, włosów blond, czoła miernego.
  14. Józef Grybas, lat 22. twarzy okrągłey, oczu siwych, nosa małego, włosów ciemno blond, czoła miernego.
  15. Szymon Karnowski, lat 24. twarzy okrągłey, oczu siwych, nosa małego, włosów ciemnych, czoła miernego.
  16. Adam Mokrzycki, lat 25. twarzy okrągłey, oczu siwych, nosa miernego, włosów blond, czoła miernego.
  17. Fridrich Rebner, lat 20. twarzy ściągłey, oczu siwych, nosa ściągłego, włosów blond, czoła wysokiego.
  18. Stefan Urkaytys, lat 25. twarzy okrągłey, oczu niebieskich, nosa małego, włosów blond, czoła miernego.
  19. Woyciech Seroka, lat 24. rodem iest z Niemiery, Obwodu Ostrołęckiego, Województwa Płockiego.
  20. Wincenty Kalinowski, lat 24. twarzy okrągłey, oczu niebieskich, nosa małego, włosów iasno-blond, czoła niskiego.
  21. Antoni Sarikun, lat 23. ,twarzy ściągłey, oczu siwych, nosa małego, włosów blond, ,czoła miernego.
  22. Bartłomiej Szłapikas, lat 22. twarzy ściągłey, oczu siwych, nosa miernego, włosów ciemnych, czoła miernego.
  23. Łukasz Szmutowski, lat 25. twarzy okrągłey, oczu niebieskich, nosa spiczastego, włosów blond, czoła niskiego.
  24. Jakób Paulukiewicz, lat 19. twarzy .okrągłey, oczu siwych, nosa małego, włosów ciemnych, czoła miernego.
  25. Józef Adamowicz, lat ,20. twarzy okrągłey, oczu siwych, nosa miernego, włosów ciemnych, czoła miernego.
  26. Jan Izokaytis, lat 21. twarzy ściągłey, oczu siwych, nosa miernego, włosów ciemnych, czoła wysokiego.
 
Opublikowano Jeden komentarz

Emigranci do Ameryki z rodziny Litwinków z Jasionowa

Dwa lata temu skontaktował się ze mną Aedan Licwinko, młody student ze Stanów Zjednoczonych z prośbą o odszukanie kilku dokumentów dotyczących prapradziadka Stanisława Litwinko, który urodził się w roku 1876 w Jasionowie, należącym do parafii w Jaminach. Rodzicami Stanisława byli Antoni Litwinko (urodzony w roku 1848 w Jasionowie) i Michalina Merecka (urodzona w roku 1849 w Uściankach, należących do parafii w Augustowie). Antoni i Michalina pobrali się w roku 1871 w kościele w Jaminach.

Stanisław wyemigrował do Ameryki pomiędzy 1902, a 1904 rokiem.

Aedan ma nadzieję, że artykuł przeczytają jego krewni z Polski i dzięki temu będzie mógł poszerzyć swoją wiedzę o swych przodkach i ich rodzinie.

Według przekazów rodzinnych, Stanisław dotarł do Ameryki przez port Delaware. Osiadł w Conshohocken, niedaleko Filadelfii. Większość emigrantów znajdowała zatrudnienie w tym mieście w stalowni Alan Wood Steel Company. Pracował w niej również Stanisław Litwinko. Ożenił się z Rozalią Wyszyńską, córką Wincentego Wyszyńskiego i Teofili z Zarzeckich, Polką pochodzącą z parafii w w Bargłowie Kościelnym. Rozalia urodziła Stanisławowi trzynaścioro dzieci, z których wieku dorosłego dożyło dziesięcioro.

W Stanach Zjednoczonych nazwisko Litwinko zostało przekształcone na Licwinko. Zmiana nastąpiła prawdopodobnie w okresie 1917-1930.

Poza Stanisławem do Ameryki wyemigrowali dwaj jego bracia i jedna siostra:

Wincenty Litwinko, urodzony w roku 1883, wyemigrował do Conshohocken około 1901 roku. Około 1903 roku ożenił się z Franciszką Grześkowiak. Początkowo podobnie, jak brat pracował w stalowni. Później zmienił pracodawcę na gazownię. Wincenty miał z Franciszką 9 dzieci, które dożyły wieku dorosłego. Zmarł w roku 1950.

Petronela Litwinko, urodzona w roku 1886 dotarła do stanu Washington w roku 1902 i tam wyszła za mąż za Wincentego Smolińskiego, pochodzącego z parafii Bargłów Kościelny. Po ślubie małżonkowie przenieśli się do Conshohocken. Urodziło im się 9 dzieci, które dożyły weku dorosłego. Petronela zmarła w roku 1957.

Bolesław Litwinko urodzony w roku 1891 wyemigrował również do Conshohocken około 1913 roku. Ożenił się z Aleksandrą Kotowską. Początkowo również pracował w stalowni, później zaś w porcie, aby w końcu założyć sklep z wyszynkiem. Bolesław miał również 9 dzieci. Zmarł w roku 1960.

Część rodzeństwa Stanisława Litwinko pozostała w rodzinnych stronach, wówczas w zaborze rosyjskim. Feliks Litwinko ożenił się z Kazimierą Krysztopą w 1901 roku. Anna Litwinko poślubiła w roku 1893 Teodora Laszcza. Kolejna siostra – Kazimiera Litwinko poślubiła w roku 1899 Piotra Kolendę.

Stanisław w przeciwieństwie do innych krewnych z Connaughtown, dość wcześnie porzucił pracę w stalowni. Początkowo pracował jako kierowca, ale wkrótce założył bar w swoim domu przy Old Elm Street w roku 1920. Klientami baru byli przeważnie pracownicy stalowni kończący pracę o różnych porach dnia. Bar działał aż do prohibicji, a później funkcjonował nielegalnie pod przykrywką pijalni wody sodowej. W latach późniejszych Stanisław założył sklep spożywczy. Po śmierci pierwszej żony w roku 1927, ożenił się ponownie z Agatą Jarosz pochodzącą z Galicji w roku 1929. Zmarł 12 października 1950 roku w wieku 73 lat pozostawiając 9 dzieci i 19 wnucząt.

Po śmierci Stanisława, jego sklep Old Mansion House wciąż działał, mimo zmieniających się właścicieli. Został zamknięty dopiero w roku 2021 z powodu pandemii koronawirusa.

Alan Wood Steel Company, firma, która przyciągnęła do Connaughtown wielu emigrantów z Europy na początku XX wieku nie wytrzymała konkurencji i została zamknięta w roku 1977. Setki ludzi straciło wówczas pracę, a cały region przeżywał kryzys trwający wiele lat.

Connaughtown, które kiedyś było pięknym miastem z dobrze utrzymanymi domami i kwiatami na każdym skwerze, zamieszkanymi głównie przez emigrantów z Polski, Irlandii i Włoch w latach 70-ych zostało przecięte drogą ekspresową I-476 łączącą Filadelfię z przedmieściami, zwaną potocznie Blue Ray, co przedzieliło trwale dawne miasto na dwie odseparowane od siebie części i zdezintegrowało istniejącą od tylu lat lokalną społeczność.

Kościół parafialny pw. Najświętszej Marii Panny w Conshohocken powstał dzięki funduszom polskiej społeczności w 1905 roku przez kupno starego budynku kościoła protestanckiego, w działała wcześniej fabryka. Pół wieku później, w roku 1951, parafianie zbudowali swój własny kościół. W roku 2014, podobnie jak w innych parafiach stworzonych przez lokalne społeczności Conshohocken i West Conshohocken, kościół Najświętszej Marii Panny został przyłączony do parafii św. Mateusza, który był pierwotnie zbudowany przez Irlandczyków. Dzięki działaniom Polsko-Amerykańskiego Stowarzyszenia Najświętszej Marii Panny udało się zapobiec rozbiórce budynku kościoła. Ostatecznie Archidiecezja Filadelfijska udzieliła zgody na odprawianie mszy w rycie trydenckim Bractwu Kapłańskiemu Świętego Piotra, nawiązującemu w ten sposób do tradycyjnych mszy odprawianych w języku polskim (sic!) dla starszych parafian jeszcze przed Soborem Watykańskim II. Związki z polskością kościoła podkreślane są przez obrazy siostry Faustyny Kowalskiej, księdza Jerzego Popiełuszko, Matki Boskiej Częstochowskiej i Matki Boskiej Ostrobramskiej. Aż do roku 2014 odprawiano w kościele Gorzkie Żale, a jedną z najpopularniejszych pieśni wykonywanych w tym polskim kościele była pieśń „Serdeczna Matko”. W Conshohocken wciąż działa Klub Tadeusza Kościuszko, który poza dbałością o polskie dziedzictwo regionu zapewnia miejsce do spotkań i rozrywki.

Miejscem pochówków dla członków polskiej społeczności dawnej parafii Najświętszej Marii Panny był cmentarz św. Benedykta działający przez ponad 100 lat. Wszyscy członkowie rodziny Lićwinko, którzy wyemigrowali do USA zostali pochowani na tym cmentarzu. Znajduje się na nim również pomnik poświęcony Polakom weteranom Armii Amerykańskiej.

(zdjęcia: Aedan Licwinko)

 
Opublikowano Dodaj komentarz

Na koncercie wiolonczelowym w Parku Herberta w Augustowie*

Roztańczyły się starowinki sosny

chmury pod lipcowym niebem niczym

ogromne białe motyle tylko patrzeć

jak zawiążą się w kokardy

na rozwianych włosach wiolonczelistek

Ptaki zamilkły w budkach

czasem słychać jak bardziej rezolutne

postukują w deski u ich wylotów

A mnie zapatrzonej i zasłuchanej

w oczach tańczą zwrotki wierszy Poety

który tu niegdyś wieczorami śnił

widoki holenderskie z Delft z wiolą

da gamba opartą o ścianę salonu

z kimś grającym na wirginale

bądź klawesynie i porzuconą na podłodze

wiolonczelą z cichym błaganiem o ręce

Patrząc na rzekę Schie idzie w myślach

z Janem Vermeerem ciemną uliczką

by podpatrzeć kobietę ważącą perły

W parku instrumenty wciąż tańczą w rytm

walców i menuetów a smyczki wyrywając się

z rąk młodzieńców i dziewcząt

fruną wraz z dźwiękami nad Jezioro Białe

Widzę siedzącego Poetę moczącego w nim nogi

upał niemożebny więc nic mnie nie dziwi

chętnie bym się przysiadła ale nie mam odwagi

Wiatr lipowiecki śpiewa z wiolonczelami

Serenadę Schuberta oklaski płoszą trzmiele

i pszczołę augustowską zwabioną muzyką

To już koniec koncertu ale nie koniec marzeń

 

* Wspominając koncert pt. „Roztańczona Wiolonczela”, który miał miejsce 14 lipca 2023 roku w Parku Herberta w augustowskiej dzielnicy Lipowiec. Zwieńczał on XI Warsztaty Wiolonczelowe pod dyrekcją Doroty Bojarczuk oraz Marcina Zdunika (dyrektora artystycznego).

Z koncertu Roztańczona Wiolonczela w Parku Herberta, fot. J. Drozdowska