www.raczkowskiearchiwalia.pl

Pierwsze osadnictwo na terenie obecnej wsi Małe Raczki sięga schyłku starszej epoki kamienia- paleolitu. Potwierdzeniem stałego osadnictwa jest osada z wczesnej epoki żelaza (650-400 p.n.e.) z nawarstwioną osadą średniowieczną. Znajdowała się ona na wysokim brzegu rzeki Rospudy (dawniej Dowspudy/ Douspudy/ Dospudy). Osada była częściowo zniszczona na skutek wybierania żwiru. W czasie badań archeologicznych w 1973 roku odkryto 14 jam z wczesnej epoki żelaza z elementami ceramiki i odpadami kostnymi oraz 8 jam późniejszych z okresu średniowiecza. Z pewnością na terenie wsi można zaznaczyć ślady życia nie tylko ludów pierwotnych, ale również Jaćwingów.

W XV i szczególnie w XVI wieku za panowania króla Zygmunta I Starego rozpoczęło się zagospodarowywanie puszcz poprzez nadania określonych obszarów rodom magnackim i szlacheckim, głównie z Mazowsza, ale też pobliskich Prus, jak i dawnej Rusi. „Wieś Raczki” (dawna nazwa Małych Raczek) lokowana została w XVI wieku na prawej stronie wysokiego brzegu doliny rzeki Rospudy, przy ważnym trakcie handlowym prowadzącym z Grodna do Prus, w dobrach Stanisława Raczkowicza- założyciela Dowspudy Raczkowskiej- późniejszych Raczek. W obrębie miasteczka Raczki trakt wchodził ze wschodu ulicą Starodworską (obecnie ulica 1 Maja) na rynek i ulicą Kościelną kierował się do Małych Raczek, zaś tam w pobliżu młyna wodnego przekraczał rzekę i wzdłuż jej biegu, pod prąd, kierował się do Bakałarzewa, następnie do Filipowa, Przerośli i Prus. W drugiej połowie XVI wieku Maryna Raczkówna, córka Stanisława, dobra Raczki wniosła w posagu jako wiano mężowi Grzegorzowi Massalskiemu, podkomorzemu grodzieńskiemu. Ona też ufundowała w Raczkach w 1599 roku kościół parafialny pod wezwaniem Św. Trójcy, Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny i Św. Michała (dziś kościół parafialny Parafii pw. Trójcy Przenajświętszej).

W XVII wieku we wsi istniały liczne karczmy oraz młyn wodny, wg. materiałów archiwalnych funkcjonujący tu już w 1625 roku, choć z pewnością młyn powstał w XVI wieku wraz z napływem pierwszych osadników (za Jerzym Wiśniewskim „Ziemie powiatu suwalskiego w roku 1562). Z biegiem rzeki Rospudy w kierunku miasta Augustowa istniał również powstały w XVI wieku młyny wodny i osada Krasy Bór w sąsiednich dobrach wołłowiczowskich (dziś uroczysko Młynisko), zaś następnie wzniesiono między Dowspudą, a Chodorkami młyn Rynki/ Rynkówek (wraz z krupiarnią i foluszem, w latach 30. XIX wieku notowany jako „lichy, o jednym kamieniu”) i „tartak o czterech piłach i młyn wodny Angielski z krupiarnią” przy przeprawie rzecznej w Chodorkach. W 1682 roku król Jan III Sobieski nadał miastu Raczki przywilej na dwa jarmarki w roku i targ cotygodniowy, a w 1703 roku król August II Mocny przywilej na nowy targ mieszczący się w pobliżu wsi Małe Raczki, co znacząco wpłynęło na rozwój zarówno miasta, jak i peryferii.

Małe Raczki podobnie jak wsie okoliczne zdziesiątkowane były kilkukrotnie przez epidemie chorób zakaźnych oraz wielokrotnie splądrowane były przez obce wojska, które przemaszerowywały przez tereny obecnej gminy. Z pewnością wieś zniszczona i wyludniona była w roku  1656 kiedy przez teren parafii rozlał się „Potop szwedzki”. Plagą były również częste w tamtych czasach pożary. Najtragiczniejsza w skutkach była wielka epidemia dżumy, która w kilkanaście miesięcy spustoszyła okolicę. Po upalnym i suchym lecie w roku 1708, a następnie srogiej i bezśnieżnej zimie miejscowa ludność zmagała się z klęską nieurodzaju i  głodem. Druzgocący był atak „czarnej śmierci”, której apogeum przypadło na rok 1710. Śmiertelność w okolicy wynosiła nawet ponad 80% ogółu populacji poszczególnych wsi. Powietrze morowe osłabło zimą roku 1711. Najczęstszą przyczyną zgonów przed wiekami były dzieci zmarłe przy połogu, urodzone martwe, jak i przypadki śmiertelne wieku dziecięcego oraz dorastania tj.  owrzodzenia z powodu braku higieny, gruźlica, ospa i odra, a także epidemie czerwonki i cholery w XIX wieku. Wśród dorosłych dominują typowe dla tego okresu choroby tj. niezidentyfikowana gorączka, wrzody, suchoty (gruźlica), dychawica, cholera, kołtun (dawniej uznawany za chorobę), a także nieunikniona starość. Część zmarłych chowano na miejscowym cmentarzu grzebalnym, który położony był w starej części wsi, na wysokim brzegu rzeki Rospudy. Zwyczajowo wiejskie cmentarze zwano „mogiłkami”. Obecnie, mylnie się uważa, iż były to wyłącznie cmentarze pomorowe.

Dzięki danym z 1775 roku wiemy, że przez kilka wieków miejscowość Małe Raczki zwano „wsią Raczki”. Znajdowało się tu wówczas 13 dymów, z których płacono łącznie 78 zł podatku. Opis parafii raczkowskiej z 1784 roku wymienia dzisiejsze Małe Raczki pod nazwą: „Raczki, wioska JP Paca” (mowa tu o Józefie Piotrze Pacu- generale majorze wojsk litewskich). Według ówczesnego plebana raczkowskiego- ks. Wacława Rydzewskiego- miejscowość usytuowana była „na wschód słońca letni, o kroków 500 od kościoła w mieście Raczkach”.

Przełom XVIII i XIX wieku charakteryzował się rozwojem gospodarczym okolicznych dóbr, a także wzrostem budownictwa Małych Raczek. W 1789 roku we wsi naliczono 16 dymów i 120 mieszkańców. Józef Pac na mocy testamentu z 1797 roku przekazał swoje olbrzymie posiadłości swemu krewnemu, ostatniemu z wielkiego rodu Paców- Ludwikowi Michałowi Pacowi. W owym czasie w skład dóbr Raczki wchodziły: miasto Raczki i wsie: Raczki (Małe), Lipówka, Witówka, Szczodruchy, Bolesty, Wierciochy i Wasilówka. Po III rozbiorze Małe Raczki, jak i cała Suwalszczyzna znalazły się w zaborze pruskim, w departamencie białostockim. Zwycięstwo Napoleona w latach 1802-1806 nad zaborcami Austrią, Prusami i wspierającą je Rosją doprowadziły w 1806 roku do zwycięstwa powstania polskiego w zaborze pruskim. W sierpniu 1807 roku na mocy traktatu francusko- rosyjskiego w Tylży, utworzono pod protekcją cesarza Napoleona Księstwo Warszawskie. Małe Raczki znalazły się w jego granicach, w departamencie łomżyńskim. W 1810 roku wrócił do kraju opromieniony wojenną sławą Ludwik Michał Pac, właściciel dóbr Dowspuda i Raczki. W służbie wyróżnił się w kampanii hiszpańskiej i austriackiej. W Hiszpanii za bohaterstwo w bitwie pod Medina di Secco został mianowany szefem szwadronu gwardii cesarskiej i otrzymał Krzyż Legii Honorowej. W bitwie z Austrią pod Wagram prowadził słynną szarżę Pułku Strzelców Konnych. W Księstwie Warszawskim otrzymał stopień pułkownika. Dowodził 15 Pułkiem Ułanów. Pac po powrocie do kraju podjął pierwsze inwestycje budowlane. W 1811 roku jego kosztem dokończono budowę murowanego kościoła w Raczkach i nadano mu cechy neogotyckie. Wcześniej istniała tu świątynia „wzniesiona w mur pruski”, która spłonęła w roku 1765 lub 1766 podczas wielkiego pożaru Raczek. Kościół przebudowano w latach 1822-1823, co obok wybudowania okazałej rezydencji w Dowspudzie, było ostatnią wielką inwestycją Ludwika Michała Paca.

Nowa zawierucha wojenna i próba podboju Rosji przerwała dalsze zamierzenia inwestycyjne w regionie. W maju i czerwcu 1812 roku przez Suwalszczyznę przemaszerowały wielotysięczne oddziały armii Napoleona idące na Moskwę, a także V Korpus polski księcia Józefa Poniatowskiego. Michał Ludwik Pac awansowany na generała brygady przydzielony został ze swoim 15 Pułkiem Ułanów do osobistej ochrony cesarza Napoleona. Po klęsce Napoleona oraz wyjeździe i powrocie Paca z Anglii rozpoczął się najbardziej spektakularny rozwój dóbr, do których należały także ówczesne Małe Raczki.

Generał Ludwik Michał hrabia Pac, który odegrał znaczną rolę w popularyzacji postępowego rolnictwa w całym Królestwie, rozpoczął od sprowadzenia do zniszczonych i wyludnionych wojnami dóbr wykwalifikowanych osadników angielskich, niemieckich i szkockich. W gospodarstwach osadników i dobrach pacowskich wprowadzono płodozmian. Poza czterema podstawowymi zbożami uprawiano białą i czerwoną koniczynę, trawy pastewne, ziemniaki i warzywa. L. M. Pac pierwszy rozpoczął produkcję wódki z ziemniaków. Szczególnie wprowadzenie na dużą skalę tych warzyw miało duże znaczenie dla regionu. Poprawiło wyżywienie ludności, zapewniło paszę i surowiec dla przemysłu. W wysoce rozwiniętej, nowoutworzonej i znakomicie prosperującej fabryce- „wytwórni narzędzi” w Dowspudzie- produkowano maszyny i narzędzia nie tylko na potrzeby dworu i osadników, ale także na zamówienia okolicznych ziemian. Wysokie plony uzyskiwane w produkcji roślinnej oraz dostatek pasz umożliwił rozwój hodowli rasowych krów, koni i przede wszystkim owiec przeznaczanych na handel. Do lat 1819-1820 przez przeprawę rzeczną w Małych Raczkach przebiegał główny trakt łączący Warszawę z Petersburgiem. Generał Ludwik Michał hrabia Pac zasłynął z wybudowania w latach 1820-1827 okazałej rezydencji pałacowej w Dowspudzie, zaś Raczki wyznaczył na centrum handlowo- przemysłowe, co przyczyniło się do znacznego rozwoju miasta i osadzania się w nim handlarzy i rzemieślników pochodzenia głównie żydowskiego.

Przed rokiem 1827 stwierdzono, że Małe Raczki składały się z 17 dymów, zamieszkałych przez 87 mieszkańców. Dramatyczne konsekwencje dla regionu miał aktywny udział w Powstaniu listopadowym właściciela dóbr- Ludwika Michała Paca, który przejściowo pełnił funkcję naczelnego wodza, a później dowodził korpusem rezerwy piechoty. Pac przyczynił się do zwycięstwa wojsk polskich pod Iganiami i Dębem Wielkim. W krwawej bitwie pod Ostrołęką był dwukrotnie ranny i został wyniesiony z pola bitwy, choć powstania nie opuścił do samego końca. Po klęsce udał się z tysiącami uchodźców na emigrację, zaś jego dobra uległy zajęciu przez władze carskie, co doprowadziło do upadku przemysłu i handlu. Ostatni z wielkiego rodu Paców zmarł w Smyrnie (dzisiaj Izmir- Turcja) w 1835 roku.  W latach 30. i 40. XIX wieku wielokrotnie na licytację wystawiany był wiejski młyn, który należał do skonfiskowanych dóbr pacowskich. W prasie w roku 1833 i 1834 pojawiały się ogłoszenia o licytacji „Młyna wodnego o trzech gankach, z foluszem, z budowlami mieszkalnemi i gospodarskiemi, oraz gruntami, jako to: dawnym ogrodem młynarskim i jednym pówłoczkiem gruntu we wsi Małe Raczki, z którego lubo dotychczasowie Skarb miał  intraty rocznej zł: 5105”, czy choćby licytacja w roku następnym: „Młyn wodny z foluszem we wsi Małeraczki wraz z gruntami do tegoż młyna należącymi, w dobrach Dospuda, Obwodzie Augustowskim położonego, czyniącego dotychczas intraty rocznej zł: 3510”. Do informacji podano, iż „Młyn wydzierżawia się na przeciąg lat niespełna 2,5”. Do ruchu dopuszczeni byli również Żydzi, choć licytacje kończyły się przeważnie fiaskiem tj. w roku 1841, kiedy to „nie zgłosił się żaden pretendent do dzierżaw(…) młyna wodnego w małych Raczkach, po strąceniu podatków i procentów na utrzymanie budowl, grobel i mostów, jako też na losowe wypadki od sumy złp. 2,606 gr 18”.

Spis katolickich gospodarzy wsi Małe Raczki z roku 1837- Basałaj Tomasz, Jakubowski Jan, Josiewicz Maciej, Morus vel Morusiewicz/ Moruszewicz Paweł, Naruszewicz Paweł, Nawrocki Franciszek, Sak vel Sakowski Paweł, Sokołowski Tomasz. Niewielu gospodarzących świadczyć może o wyludnieniu wsi po upadku Powstania listopadowego i regresie gospodarczym, w jakim dobra się znalazły. 6/28 grudnia 1864 roku podano: „wieś Małe Raczki położona jest o jedną wiorstę od miasta Raczek na ten cel do opłaty składek szkolnych do tegoż miasta nagleni jesteśmy i dzieci swe na naukę posyłamy i jest naszym życzeniem abyśmy nadal przy tejże szkole raczkowskiej pozostać. Przyrzekając wyznaczone składki opłacać”. Władze wsi wówczas tworzyli: sołtys Jan Amulecki (Omolecki) oraz Franciszek Morusiewicz i Franciszek Basałaj. W roku 1841 roku urodzony w Małych Raczkach strzelec Wawrzyniec Naruszewicz vel Gryziewicz, syn Józefa i Marianny z Kopiczków (nazwisko po ojczymie) wziął ślub z Agatą Mieloch z Janówki.

Czytaj dalej Rys historyczny miejscowości Małe Raczki

Utrata praw miejskich niewielkich miast w guberni suwalskiej ukazem carskim z dnia 1 czerwca 1869 roku, ruch migracyjny wywołany wahaniami nastrojów politycznych oraz zastój gospodarczy, doprowadził do powolnego upadku miasteczek o charakterze handlowym, między innymi takich jak leżące na pograniczu Raczki. W zdegradowanych do osady miejskiej Raczkach ruch w handlu prowadzony był od setek lat głównie przez starozakonnych i to nie zmieniło się, aż do wybuchu II wojny światowej, z tą tendencją, iż miejscowi innych wyznań po zakończeniu Wielkiej Wojny i długiej, niemal pięcioletniej okupacji niemieckiej otwierali niewielką działalność handlową, która jednak była nikłą konkurencją dla miejscowych Żydów. Powodem tego były przede wszystkim wyższe ceny oraz niższej jakości produkty niż w sąsiedzkich punktach żydowskich, a także niski kapitał wniesiony w rozwój przedsiębiorczości.

W „Skorowidzu miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej” wydanego w roku 1924 w gminie Dowspuda z siedzibą w Raczkach, na dzień 30 września 1921 roku, ogółem spisano w charakterze mieszkańców 6037 osób, z czego w samej osadzie miejskiej mieszkało 1558 osób (686 mężczyzn i 872 kobiety) w 252 budynkach o przeznaczeniu mieszkalnym. Wyznanie rzymsko – katolickie zadeklarowało 980 osób, zaś mojżeszowe 533, z czego narodowość żydowską wskazało 506 osób. W osadzie zarejestrowano również 5 Białorusinów, 17 Niemców i 10 osób innej narodowości. Większość osób parała się popularnym w tamtym okresie przemytem drobnych towarów, niewielkim rzemiosłem i głównie prowadzeniem działalności rolniczej. Po odzyskaniu niepodległości rozwijała się również dobrze prosperująca spółdzielczość, z nowopowstałą spółdzielnią mleczarską i spożywczą, spółdzielnią zdrowia spożywczą, czy choćby Kasą Stefczyka (na bazie założonej przed wojną kasie zapomogowo – pożyczkowej). Płynnie funkcjonowało również życie społeczno – kulturalne i oświatowe. W strefie handlowej odbywał się znaczny ruch w eksporcie inwentarzem żywym, głównie gęśmi i końmi, które drogą kolejową przewożone były do pobliskich Prus Wschodnich. Niestety, dość spektakularny i dynamiczny rozwój w handlu i eksporcie w latach 20-tych i z początkiem lat 30-tych zakończył się niespodziewanie szybko. Tendencję spadkową w obrotach notowano już latach 1934-1935, a fatalne w stosunku do lat poprzednich roczniki 1936 oraz 1937 nie wróżyły niczego dobrego. Ostatecznie, handel w Raczkach zamarł w roku 1939 zatrzymany przez wybuch II wojny światowej.

Poniżej przedstawiamy spis zarejestrowanych podmiotów handlowych w latach 1920-1936. Spis sporządzono na podstawie wydawanych w Warszawie: „Obwieszczeń publicznych – dodatku do Dziennika Urzędowego Ministerstwa Sprawiedliwości” z lat 1920-1934 oraz wpisów do rejestrów handlowych Sądu Okręgowego w Suwałkach i Grodnie – wydziału zamiejscowego w Suwałkach (do roku 1936). Na uwagę zasługuje podanie dokładnych adresów z tzw. „numeracją policyjną”, zmiana nazw ulic w okresie międzywojennym (np. Augustowska na ulicę 3 Maja, Rynek/ ul. Rynkowa na Plac Paca) oraz skupienie się strefy handlowej niemal wyłącznie wzdłuż głównej osi przecinającej rynek, biegnącej w kierunku zachodnim (od obecnej ulicy 1 Maja do ulicy Kościelnej), wokół rynku, a także wzdłuż ulicy Suwalskiej.

1. Abramska Fejga – „Sklep kolonjalny”, ul. Augustowska 10
2. Alle Lejzor – „Sklep kolonjalny, ul. Szkolna 41
3. Atimoni Lejba – „Skup zawodowy drzewa, produktów rolnych, ptactwa i koni”, ul. Kościelna
4. Austern Auser – „Sklep kolonjalno – galanteryjny”, Rynek 165, „Sklep kolonjalny”, Rynek 122
5. Austern Chaja – Gitla – „Sklep kolonjalno – galanteryjny”, Rynek 165
6. Austern Judel – „Sklep bławatny”, ul. Suwalska 121
7. Austern Mejer – „Sklep kolonjalny”, ul. Kościelna 93
8. Austern Pejsach – „Sklep kolonjalny”, ul. Augustowska 5
9. Austern Szejna – „Sklep kolonjalno – spożywczy”, ul. 3 Maja 3
10. Berenson Estera – „Handel win i wódek”, Rynek 131
11. Berwald Owsiej – „Zawodowy skup drzewa”, Rynek 137, „Skup drobiu”
12. Bondziszkowski Abram – „Zawodowy skup zboża i pakuł”, Rynek 40
13. Brynman Abraham – „Sklep kolonjalny”, Rynek 126
14. Burlewicz Hirsz – „Jatka z mięsem”, Rynek 124
15. Chłasnowicz Estera – „Sklep kolonjalno -spożywczy”, ulica Suwalska 53
16. Cyrlewicz Jankiel – „Piekarnia”, ul. Suwalska 113
17. Dębski Józef – „Sklep kolonjalno – spożywczy”, Rynek 125
18. Dworski Icko – „Pośrednictwo handlowe”, Rynek 105
19. Elson Izaak – „Apteka”, ul. Kościelna 185
20. Elterman Abraham – „Sklep żelazno – kolonjalny”, Rynek 128
21. Fellender Nisel – „Sklep żelazno – kolonjalny i handel skórami, szczeciną, lnem, pakułami, żelastwem itp.”, Rynek 132
22. Frejman Pesza – „Skup zboża”, Rynek 42
23. Frenkiel Dawid – „Piekarnia”, ul. Suwalska 121, „Herbaciarnia”, Rynek 74
24. Garfinkel Moszka – „Sklep spożywczy”, ul. Kościelna 92
25. Gejtner Szmujło – „Sklep kolonjalny”, Rynek 129
26. Giczewski Feliks – „Sklep kolonjalno – spożywczy”, ul. Kościelna 57
27. Hirszfeld Liba – „Sklep kolonjalny”, Rynek 127
28. Iwaszkowski Szmujło – „Sklep kolonjalno – galanteryjny”, ul Suwalska 101
29. Jerozolimski Izaak – Chone – „Sklep kolonjalno – galanteryjny”, Rynek 44
30. Karabelnik Aaron – „Herbaciarnia i jadłodajnia z prawem noclegu”, b/d
31. Klecka Szejna – „Piekarnia i sprzedaż pieczywa”, ul. Suwalska 155
32. Kujałowicz Bronisław – „Sklep kolonjalno – spożwczy”, ul. 3 Maja 7
33. Kwiatkowski Aleksander – „Piwiarnia”, „Sklep kolonjalno – spożywczy”, ul. Kościelna 91, zam. ul. Nadrzeczna 190
34. Lejpuner Icek – „Sklep kolonjalno – spożywczy”, ul. Augustowska 6, „Zawodowy skup zboża i pakuł”, ul. Augustowska 6, „Sklep bławatny”, Rynek 7
35. Lew Josel – „Skup drzewa”, ul. Chłodna 123
36. Lewatyński Srol-Rubin – „Handel mięsem”, przy Rynku
37. Lis Zelik – „Sklep kolonjalny”, ul. Suwalska 173
38. Margolis Owsiej – „Sklep z żelaznemi towarami”, Rynek 130
39. Marjański Jakób – „Skup zboża, koni i drobiu”, Rynek 148, „Skup drobiu”, 3 Maja 6, „Młyn motorowy”, 3 Maja 6
40. Mierżyńska Pesza – „Sklep kolonjalny”, ul. Kościelna 90
41. Mojżesz Wincenty – „Herbaciarnia”, Rynek 95
42. Moryc Antonina – „Handel mięsem”, b/d
43. Mostkowa Bejla – „Sklep kolonjalny”, b/d
44. Nussbaum Hirsz – „Zawodowy skup drzewa”, Rynek 137, „Skup drobiu”
45. Oberszmidt Nachama – „Sklep kolonjalno – spożywczy”, ul. Suwalska 55
46. Obolski Efroim – „Zawodowy skup drzewa i gęsi”, b/d; „Sklep kolonjalny”, ul. Augustowska 9
47. Osiński Izrael – „Handel zbożem i pakułami, Rynek 40
48. Pejsach Lurje – „Apteka”, ul. Kościelna 185
49. Płaskowska Michla – „Sklep kolonjalny”, ul. Augustowska 8
50. Romberg Mordechaj – „Sklep galanteryjno – kolonjalny i sprzedaż skóry”, ul. Browarna 101
51. Rybak Chaim – „Skup zboża, pakuł i skór”, ul. Kościelna 147
52. Rybam Szmujło – „Sklep kolonjalny”, ul. Suwalska 185
53. Stawiskowski Mowsza – Boruch – „Sklep kolonjalno – spożywczy”, ul. Suwalska 55
54. Szapiro Lejzor – „Handel drzewem opałowym”, b/d; „Handel zbożem, pakułami i koniczyną”, b/d
55. Sztejndam Chonel – „Kuźnia. Wyroby żelazne”, ul. Nadrzeczna 94
56. Sztejndam Ejdel – „Sklep kolonjalny”, ul Suwalska 185; „Skup zboża i pakuł”, ul. Suwalska 90
57. Stołowski Hirsz – „Sklep kolonjalny”, Rynek 26
58. Szulc Jan – „Sprzedaż mięsa”, ul. Augustowska 135
59. Szulkis Szejna – „Sklep galanteryjny”, Rynek 94
60. Szyłak Władysław – „Restauracja ze sprzedażą i wyszynkiem wódek, wyrobów wódczanych i piwa do wypicia na miejscu”, Rynek 95
61. Wajn Berko – „Sklep kolonjalno – spożywczy”, Rynek 148
62. Wiliński Szmujło – Lejb – „Handel końmi i krowami”, b/d