Kategoria: Miejsca

Józef Sienkiewicz, dziadek pisarza Henryka Sienkiewicza, przez 10 lat mieszkał w Woźnejwsi

Woźnawieś, a szczególnie jej część położona po prawej stronie rzeki Jegrzni, będąca niegdyś osadą leśną, już w XVIII wieku – a być może znacznie wcześniej, od czasu ponownego zasiedlenia po potopie szwedzkim – była miejscem zamieszkania wielu interesujących osób. Większość z nich związana była zawodowo z lasami i gospodarką leśną. Chciałbym przedstawić ich losy. Jako genealog skupię się przede wszystkim na dokumentach, głównie parafialnych, które stanowią podstawę moich badań. Planuję także opracować kilka artykułów poświęconych osobom spokrewnionym z mieszkańcami Woźnejwsi, zwłaszcza potomkom, którzy odnieśli sukcesy na emigracji – jak choćby Leon Cieciuch, śpiewak operowy, przyjaciel Ignacego Paderewskiego i twórca pierwszych audycji radiowych w języku polskim (niestety nadawanych w USA, a nie w Polsce). Jego najstarszy brat przyszedł jeszcze na świat w Polsce, właśnie w Woźnejwsi.

Na początek zajmę się opracowaniem pobytu w Woźnejwsi Józefa Sienkiewicza – dziadka pisarza i noblisty Henryka Sienkiewicza.

Józef Sienkiewicz (syn Michała i Marianny z Ługowskich, ur. w 1773 roku w grodzieńskim, stanu szlacheckiego, zm. w 1852 roku) Już jako osiemnastolatek, 1 sierpnia 1791 roku, wstąpił do wojska polskiego jako artylerzysta i wziął udział w kampanii dowodzonej przez Tadeusza Kościuszkę. Po upadku insurekcji trafił do rosyjskiej niewoli, z której został zwolniony 11 listopada 1794 roku i powrócił do domu rodzinnego. Po śmierci ojca przejął zarząd nad Goździkowem i Smogorzowem, które jednak w 1797 roku oddał, by dołączyć do tworzących się we Włoszech Legionów Polskich pod dowództwem generała Dąbrowskiego.

Po bitwie pod Marengo 14 czerwca 1797 roku, kiedy to legiony zostały rozwiązane, Józef Sienkiewicz wrócił do kraju. 28 kwietnia 1803 roku ożenił się z Anną Oborską, siostrą Leona Oborskiego, właściciela dóbr Grotki. Małżeństwo zamieszkało początkowo w Grotkach. Wkrótce urodziły się ich dzieci: Apolonia (1804), Adolf Erazm Wincenty (1805) oraz Wincenty (1807).

W tym okresie rodzina mieszkała w Udrzynie w powiecie ostrołęckim. Sienkiewicz, po opuszczeniu Woźnejwsi, często zmieniał miejsce zamieszkania, co da się prześledzić na podstawie zapisów w aktach parafialnych.

W 1806 roku, na wieść o organizowaniu się Legionów Polskich pod dowództwem gen. Zajączka, Józef został 2 lutego 1807 roku przywrócony do służby wojskowej w stopniu porucznika. Brał udział w potyczce pod Tczewem (23 lutego 1807 roku) oraz w oblężeniu Gdańska, gdzie został ranny 6 maja. Z tego powodu otrzymał zwolnienie ze służby wojskowej. Awansował na stopień kapitana Legionów Polskich – taki tytuł widnieje w późniejszych aktach parafialnych.

12 października 1807 roku został mianowany leśniczym Leśnictwa Rajgród i osiadł w pobliskiej osadzie leśnej – Woźnawejsi. W tamtym czasie, przed reformą administracyjną, siedziba Nadleśnictwa Rajgród znajdowała się właśnie w tej miejscowości, a nie – jak później – w Rudzie. Czasy były burzliwe: wojny napoleońskie, pokój w Tylży, powstanie Księstwa Warszawskiego. Często byli wojskowi kierowani byli wtedy do pracy w leśnictwie – podobnie stało się z Józefem Sienkiewiczem.

W parafii rajgrodzkiej nie odnalazłem zapisów dotyczących trójki najstarszych dzieci Sienkiewiczów, natomiast w Woźnejwsi urodziły się kolejne: Apolonia Anna (1809), Jan Piotr (1810, późniejszy mąż Joanny Karczewskiej – ślub w 1830 roku - i Ludwiki Bleszyńskiej – ślub w parafii Długosiodło w 1852 r.) oraz Łucja Teofila Antonilla, ochrzczona 13 grudnia 1811 roku w Bargłowie, zmarła 27 lutego 1812 roku.

22 maja 1812 roku zmarła żona Józefa – Anna z Oborskich, mając 27 lat. W akcie zgonu jako przyczynę śmierci podano: „na kołtun” (sic!).

Niespełna trzy miesiące później, 12 sierpnia 1812 roku, Józef Sienkiewicz ożenił się ponownie – z 25-letnią Teklą Ładą z domu Niewodowską, rozwiedzioną z Ignacym Ładą (pochodzącym z okolic Goniądza), żołnierzem wojsk Księstwa Warszawskiego, podówczas najprawdopodobniej uczestnikiem rosyjskiej kampanii Bonapartego. Wyrok rozwodowy zapadł 16 stycznia 1812 roku przed Trybunałem Łomżyńskim i został potwierdzony 4 lipca tegoż roku w księgach cywilnych – obowiązujący już wtedy zbiór praw cywilnych zwany Kodeksem Napoleona dopuszczał rozwody.

Tekla z pierwszego małżeństwa miała czwórkę dzieci: Aleksandra Napoleona, Napoleona Aleksandra, Leona (sic!) oraz córkę Izabellę. Dzieci były chrzczone w parafii goniądzkiej. Dorosłości dożyła jedynie córka, która wyszła za mąż za Stanisława Zawistowskiego w parafii Poręba-Kocęby.

Z drugiego małżeństwa – Józefa i Tekli – 30 czerwca 1813 roku w Woźnejwsi urodził się syn: Józef Paweł Ksawery Sienkiewicz, późniejszy ojciec Henryka Sienkiewicza, pisarza i noblisty.

Józef Paweł Ksawery jako siedemnastolatek wziął udział w powstaniu listopadowym (1830-1831), a następnie osiadł w Laskowej Woli. 9 czerwca 1843 roku w parafii Okrzeja poślubił Stefanię Cieciszowską (ur. 1820), córkę Adama i Felicjany z Rostworowskich, właścicieli dóbr Okrzeja i Wola Okrzejska na Podlasiu. Okrzeja – niegdyś miasteczko – położona jest nad rzeką Okrzejką, w dawnej ziemi stężyckiej. Przylega do niej wieś Wola Okrzejska – miejsce narodzin Henryka Sienkiewicza.

Józef Paweł Ksawery Sienkiewicz zmarł w 1896 roku.

Z drugiego małżeństwa z Teklą Sienkiewicz miał jeszcze cztery córki. Dwie z nich – Teresa Leokadia (ur. 1814) oraz Rozalia Tekla Józefa (ur. 1816) – przyszły na świat w Woźnejwsi, lecz obie zmarły w niemowlęctwie: Teresa w roku 1815, Rozalia – w 1816.

Pozostałe dwie córki urodziły się już po objęciu przez Józefa Sienkiewicza nowych stanowisk nadleśnego – najpierw Leśnictwa Łomża, a następnie Leśnictwa Brańszczyk. W Łomży urodziła się Elżbieta Cecylia (ochrzczona w 1818 roku), która w 1834 roku wyszła za mąż za Józefa Muszalskiego w parafii Bukówno – już po tym, jak rodzina Sienkiewiczów przeniosła się do Grotków. Ostatnia z córek, Julianna Józefa, urodziła się w Udrzynie (ochrzczona w 1819 roku w parafii Poręba-Kocęby).

Około lat 1827–1828 Józef Sienkiewicz, myśląc już o emeryturze, przystąpił do porządkowania spraw majątkowych po swojej pierwszej żonie, Annie z Oborskich, w Grotkach. Tam też osiadł po zakończeniu służby w lasach narodowych. Zaczął kompletować dokumenty rodzinne – odszukał akta, uzupełnił zaginione, a niektóre odtworzył z braku oryginałów. Przykładem może być ponowiony w 1827 roku w parafii Poręba-Kocęby akt chrztu córki Elżbiety Cecylii. Z kolei w 1828 roku w parafii Rajgród zrekonstruował akt zgonu córki Anny, która zmarła jeszcze w 1814 roku w Woźnejwsi. Do końca nie wiadomo, której z córek dotyczył – tej urodzonej w 1804, czy w 1809 roku.

Pozwolę sobie na osobistą dygresję: wspomniany akt zgonu jest dla mnie interesujący z genealogicznego punktu widzenia. Jednym ze świadków był bowiem Józef Kapla, strażnik lasów rządowych, zamieszkały w gajówce w Lisich Jamach – mój krewny. Sama gajówka w Lisich Jamach to również miejsce godne uwagi. Obecnie określane jest jako „Kaplowy Dołek” i to właśnie tam, przed poborem do wojska rosyjskiego, ukrywał się Wincenty Noruk – założyciel woźnawiejskiej linii rodu Noruków, pochodzący z Jasionowa. Korzystał z pomocy rodziny, m.in. Kaplów, którzy byli spowinowaceni z Norukami poprzez ród Mitrosów.

Drugim świadkiem wspomnianego aktu był Aleksander Grajewski – postać również zasługująca na uwagę. Jego potomkowie mieszkali w Woźnejwsi jeszcze do niedawna. Był leśnikiem, pełniącym służbę zarówno przed Józefem Sienkiewiczem, jak i po nim. W spisie parafian z 1838 roku figuruje jako mieszkaniec tej samej leśniczówki. W akcie zgonu ksiądz określił go jako „Imć Pan Aleksander Grajewski – nadsołtys” (nadsołtys - odpowiednik wójta gminy – mający pod sobą kilka sołectw).

Ciekawostką jest również to, że Józef Sienkiewicz figuruje w spisie z 1820 roku członków łomżyńskiej loży wolnomularskiej „Wschodzące Słońce”. Informacja ta pochodzi z książki Stanisława Załęskiego "O masonii w Polsce od roku 1742 do 1822 na źródłach wyłącznie masońskich" (wyd. II, Kraków 1908, tom II, s. 187). Na przełomie XVIII i XIX wieku przynależność do tajnych stowarzyszeń była modna – lista członków tej loży stanowi interesujące źródło do badań genealogicznych, obejmując wiele nazwisk notabli z Łomży i okolic.

Leśniczówka, w której mieszkał Józef Sienkiewicz, znajdowała się na końcu osady leśnej, w kierunku Kuligów, nad rzeką Jegrznią. Miejsce to, do dziś znane wśród mieszkańców jako „Posada” (czyli dawna „posada” urzędowa), nosi ślady po dawnych budynkach, określane jako „pieczysko” – pozostałości po spaleniu zabudowań.

24 marca 1830 roku, mając 57 lat i będąc w podeszłym wieku oraz złym stanie zdrowia, Józef Sienkiewicz przeszedł na emeryturę i osiedlił się w Grotkach. Umarł 23 sierpnia 1852 roku, dożywszy 80 lat. Jego druga żona, Tekla z Niewodowskich, zmarła trzy lata później, w 1855 roku.

Opis portretu na stronie Muzeum Narodowego w Kielcach opracował Łukasz Wojtczak:
„Portret przedstawia mężczyznę ujętego en face, prawie do pasa, z głową zwróconą lekko w prawo, ubranego w mundur podpułkownika artylerii Wojsk Polskich z czasów Wielkiego Księcia Konstantego – ciemnozielony, z czerwonymi lamówkami i dwoma rzędami złotych guzików z orzełkiem. Na ramionach munduru widoczne są złote epolety, zaś lewą pierś zdobi order Virtuti Militari. Mężczyzna ma siwe włosy i wąsy, na jego głowie wyraźnie zaznaczona jest łysina. Lekko uśmiechniętą twarz pokrywają zmarszczki.
Tło obrazu – neutralne, brązowe. Portret wisiał w warszawskim mieszkaniu pisarza i w 1900 roku – jak donosił Tygodnik Illustrowany – był on „doskonale zachowany”. W roku 1902 znalazł się w Oblęgorku, gdzie na jednym ze zdjęć uwiecznił go znany warszawski fotograf Czesław Kulewski. Według Zuzanny Sienkiewiczowej, synowej pisarza i pierwszego kustosza oblęgoreckiego muzeum, portret pochodzi z połowy XIX wieku. Niestety, nazwisko autora nie jest znane.”

Moja uwaga odnośnie do portretu: portret Józefa Sienkiewicza zawiera wiele nieścisłości, à propos munduru i stopnia wojskowego: Sienkiewicz w powyższych aktach zapisany jest jako kapitan (tylko w akcie zgonu żony jako major wojsk polskich, a jako pułkownik występuje tylko w akcie ślubu z 1843 roku syna Józefa Pawła Ksawerego oraz w alegacie do tego aktu), a mundur na portrecie jest z czasów późniejszych tj. Królestwa Polskiego (nie służył już wtedy w wojsku).

* * *

Z widniejących w powyższych aktach parafialnych osób do dzisiaj mieszkają w Woźnejwsi i okolicy potomkowie Aleksandra Grajewskiego (Sienkiewicz był też ojcem chrzestnym jego syna Kazimierza Aleksandra urodzonego w 1811 roku), Józefa Kapli i wójta Szymona Mońko.

Bibliografia:

- https://web.archive.org/web/
- http://dossier.lac.lublin.pl/sienkiewicz-henryk/
- Stanisław Załęski „O masonii w Polsce od roku 1742 do 1822 na źródłach wyłącznie masońskich”
- Narodowe Archiwum Cyfrowe
- Muzeum Narodowe w Kielcach https://mnki.pl/pl/obiekt_tygodnia/2018/pokaz/256,portret_jozefa_sienkiewicza,4
- https://geneteka.genealodzy.pl/index.php
- https://jzi.org.pl/wyszukiwarka/

Historia domu Orłowskich w Woźnejwsi

Dom Orłowskich w Woźnejwsi ma bogatą historię, ściśle związaną z dziejami leśnictwa oraz gospodarki regionu. Jego przeszłość jest dobrze udokumentowana dzięki archiwalnym spisom, mapom oraz wspomnieniom lokalnych mieszkańców.

Pierwotnie budynek pełnił funkcję leśniczówki i stanowił jeden z najbardziej charakterystycznych obiektów w Woźnejwsi. W 1893 roku został zakupiony przez Edwarda Orłowskiego, mojego dziadka, a przyległe tereny zostały przekształcone w gospodarstwo rolno-hodowlane. Orłowski wrócił do Polski z USA, ale jego najbliższa rodzina pozostała w Stanach Zjednoczonych, osiedlając się w Bayonne w stanie New Jersey.

Możliwe, że decyzja Edwarda o pozostaniu w Polsce była podyktowana jego ślubem z Katarzyną Wilgat oraz tym że jego siostra (jedyna która nie wyjechała) Paulina Orłowska po mężu Noruk juz wcześniej wyszła za mąż do Woźnejwsi za Wiktora Noruka, co mogło wpłynąć na wybór miejsca osiedlenia. Katarzyna zmarła po czterech latach małżeństwa, a wkrótce potem Edward poślubił Emilię Zawistowską, z którą miał jedenaścioro dzieci. Poświęcił się hodowli koni, w tym przeznaczonych dla wojska. Dzięki majątkowi pozostawionemu przez krewnych, którzy wyemigrowali do USA, oraz wianu wniesionemu przez jego żony, zgromadził znaczny areał ziemi, co pozwoliło mu prowadzić dochodowe gospodarstwo. Możliwe, że jego sytuacja materialna w Polsce była korzystniejsza niż perspektywy, jakie miałby jako emigrant w Stanach Zjednoczonych.

Dawna leśniczówka była strategicznie usytuowana przy głównej drodze wjazdowej do Woźnejwsi od strony Tamy. W XIX wieku stanowiła ona najważniejszą trasę prowadzącą do wsi, podczas gdy współcześnie główna droga biegnie wzdłuż jeziora Dreństwo i rzeki Jegrzni. Według spisu parafian parafii Rajgród z 1838 roku budynek znajdował się pod numerem 8.

Co istotne, dom Orłowskich był jedynym murowanym budynkiem w Woźnejwsi aż do 1938 roku, kiedy to rodzina Nowickich wzniosła nowy dom. Zachowane zdjęcia z okolic 1900 roku sugerują, że budynek już wówczas wyglądał na dość stary i zniszczony, co wskazuje, że jego budowa mogła mieć miejsce jeszcze w pierwszej połowie XIX wieku.

Leśniczówka w Woźnejwsi i jej mieszkańcy

Leśniczówka w Woźnejwsi, pierwotnie służyła jako siedziba administracyjna i mieszkalna dla lokalnych leśników oraz urzędników Leśnictwa Rajgród. W momencie przejęcia przez Orłowskich miała już kilkudziesięcioletnią historię i była domem dla kolejnych podleśnych oraz ich rodzin. Jej znaczenie jako ośrodka zarządzania terenami leśnymi jest widoczne już w spisie parafian z 1838 roku, w którym budynek figuruje pod numerem 8 i należał wówczas do szlachetnie urodzonego Kazimierza Jabłońskiego z Ciszewa, podleśnego Podleśnictwa Woźnawieś, należącego do Leśnictwa Rajgród.

Dom ten był miejscem zamieszkania kolejnych urzędników leśnych, co potwierdza spis pracowników lasów Królestwa Polskiego z 1839 roku. W tym okresie w Leśnictwie Rajgród pracował m.in. wspomniany Kazimierz Jabłoński, który po zakończeniu służby powrócił do swojej rodzinnej miejscowości. Potwierdzają to zapisy metrykalne, według których w maju 1841 roku w Ciszewie urodziło mu się dziecko. W Leśnictwie Rajgród urzędowali również Ignacy Kordaszewski, nadleśny w latach 1835–1839, oraz Józef Brzozowski, który wcześniej pełnił funkcję podleśnego i był uczestnikiem powstania listopadowego.

Dokumenty sugerują, że budowniczym leśniczówki mógł być Jan Stefan Ballogh, nadleśny w latach 1818–1824, który wcześniej uczestniczył w szarży pod Somosierrą w 1808 roku. Jako były oficer wojsk napoleońskich miał możliwość zgromadzenia środków oraz wpływów pozwalających na wzniesienie nowoczesnej siedziby podleśnictwa. Innym możliwym organizatorem budowy mógł być nadmieniony Józef Brzozowski, który po upadku powstania listopadowego stracił swoją posadę, a budynek został przekazany jego następcy, Kazimierzowi Jabłońskiemu.

Leśniczówka przez dekady stanowiła centrum zarządzania lokalnym leśnictwem, a jej mieszkańcy – urzędnicy leśni – odgrywali kluczową rolę w organizacji gospodarki leśnej regionu. Poza funkcją administracyjną budynek pełnił również rolę schronienia. O tym więcej w dalszej części artykułu.

Przejęcie leśniczówki przez Edwarda Orłowskiego w 1893 roku oznaczało koniec jej funkcji administracyjnej i przekształcenie w dom rodzinny. Historia tego budynku jest ściśle związana z losami rodziny Orłowskich oraz z dziejami Leśnictwa Rajgród, co czyni go ważnym świadkiem przeszłości tego regionu.

Historia administracyjna Leśnictwa Rajgród

Leśnictwo Rajgród, w ramach którego funkcjonowała leśniczówka w Woźnejwsi, odegrało kluczową rolę w zarządzaniu lasami w północno-wschodniej części Królestwa Polskiego. Leśnicy i podleśni, zamieszkujący budynek, przez dekady odpowiadali za gospodarowanie okolicznymi terenami leśnymi. Kolejne reformy administracyjne w XIX wieku miały istotny wpływ na funkcjonowanie leśnictwa oraz życie jego mieszkańców.

W wyniku reform leśnych Leśnictwo Rajgród zostało włączone w szersze struktury zarządzania lasami rządowymi, co skutkowało m.in. przeniesieniem nadleśnictwa z Woźnejwsi do Rudy. Mimo tych zmian podleśnictwo Woźnawieś pozostało na miejscu, nadal odgrywając istotną rolę w administrowaniu pobliskimi terenami leśnymi.

Od początku XIX wieku nadzór nad leśnictwem sprawowali kolejni nadleśni, których decyzje wpływały na funkcjonowanie podleśnictwa w Woźnejwsi oraz na samą leśniczówkę. W latach 1807–1817 funkcję nadleśnego Leśnictwa Rajgród pełnił Józef Sienkiewicz, dziadek Henryka Sienkiewicza. Był on byłym oficerem wojska polskiego, uczestnikiem insurekcji kościuszkowskiej i kampanii napoleońskich. Zamieszkiwał w Woźnejwsi, gdzie urodził się jego syn Józef Paweł Ksawery Sienkiewicz, ojciec przyszłego noblisty. Po reformie leśnictwa w 1817 roku Sienkiewicz został przeniesiony do Śniadowa.

W latach 1818–1824 stanowisko nadleśnego objął Jan Stefan Ballogh, były oficer wojsk napoleońskich i uczestnik szarży pod Somosierrą. Po reformie leśnictwa w 1818 roku przejął zarząd nad Leśnictwem Rajgród, a przypuszczalnie nadzorował budowę leśniczówki w Woźnejwsi, która miała służyć podleśnym zarządzającym okolicznymi lasami. W 1824 roku został przeniesiony do nowo utworzonego Leśnictwa Augustów.
W okresie 1824–1834 nadleśnym był Adam Formuz, który zamieszkał w leśniczówce w Rudzie, a jego funkcję w Woźnejwsi przejął podleśny Józef Brzozowski. Formuz zmarł w 1844 roku w wieku ponad 80 lat, co wskazuje, że już w trakcie sprawowania urzędu był starszym człowiekiem.

Kolejnym nadleśnym, w latach 1835–1839, był Ignacy Kordaszewski. W czasie jego urzędowania podleśnym Woźnejwsi został Krzysztof Jabłoński. Kordaszewski nie figuruje jednak w spisie parafialnym z 1838 roku, co może sugerować, że sprawował urząd nadleśnego, lecz nie mieszkał na stałe w Woźnejwsi.

W kolejnych latach funkcję nadleśnego sprawowali Jan Szopski (1840–1847), a następnie Jan Letki (1849–1855) oraz Antoni Letterman (1856–1863). W tym czasie administracja lasów rządowych znalazła się pod ścisłą kontrolą władz rosyjskich, co znacząco ograniczyło samodzielność nadleśnych.

Podleśnictwo Woźnawieś zarządzało częścią Puszczy Rajgrodzkiej, będąc jednostką podrzędną w stosunku do Nadleśnictwa Rajgród z siedzibą w Rudzie. W jego skład wchodziło osiem obrębów leśnych, takich jak Pikły, Orzechówka, Skuzyn, Czerwone Bagno i Grzędy. Leśniczówka pełniła nie tylko funkcję mieszkalną, ale również urzędową – prowadzono w niej dokumentację dotyczącą wyrębu drzew, gospodarki łowieckiej oraz zarządzania siłą roboczą.

Po upadku powstania listopadowego w 1831 roku władze rosyjskie przejęły ścisłą kontrolę nad lasami rządowymi. Wprowadzono nowe regulacje dotyczące gospodarki leśnej, znacznie ograniczające swobodę miejscowych nadleśnych. Leśnicy często byli poddawani represjom wobec dawnych powstańców. W miarę upływu lat władze rosyjskie systematycznie ograniczały liczbę Polaków na wysokich stanowiskach w administracji leśnej, co wpłynęło na dalszą rusyfikację struktur zarządzania lasami. Wprowadzenie rosyjskiej administracji w lasach rządowych zmieniło funkcjonowanie Woźnejwsi, a sama leśniczówka straciła swoje znaczenie jako centrum zarządzania lasami.

Józef Sienkiewicz – dziadek noblisty i udział leśników w powstaniu listopadowym

Historia Józefa Sienkiewicza, nadleśnego Leśnictwa Rajgród, jest kluczowym elementem układanki, która łączy administrację leśną, leśniczówkę w Woźnejwsi oraz wydarzenia powstania listopadowego. Jego działalność miała wpływ nie tylko na organizację gospodarki leśnej, ale również na losy Woźnejwsi, leśniczówki i jej mieszkańców.

Po reformach administracyjnych leśnictwa w XIX wieku struktury zarządzania lasami w Królestwie Polskim uległy znacznym zmianom.

Józef Sienkiewicz (1773–1852) był nadleśnym Leśnictwa Rajgród w latach 1807–1817. Wcześniej brał udział w insurekcji kościuszkowskiej w 1794 roku, a następnie walczył w wojnach napoleońskich. W 1807 roku otrzymał nominację na nadleśnego Leśnictwa Rajgród, co wiązało się z przeprowadzką do Woźnejwsi. To właśnie w czasie jego urzędowania urodził się jego syn – Józef Paweł Ksawery Sienkiewicz, ojciec przyszłego noblisty Henryka Sienkiewicza. Po reformie leśnictwa w 1817 roku Józef Sienkiewicz został przeniesiony do Śniadowa, a jego miejsce zajęli kolejni nadleśni. Jego postać pokazuje, że lasy rządowe i ich administracja były ściśle powiązane z historią wojska oraz udziałem leśników w walkach o niepodległość Polski.

Leśnicy i urzędnicy związani z administracją leśną odegrali istotną rolę w powstaniu listopadowym (1830–1831). Znajomość terenu czyniła ich świetnymi przewodnikami i organizatorami partyzanckich oddziałów powstańczych. Lasy stanowiły naturalną osłonę dla walczących i były miejscem ukrywania się powstańców po klęsce powstania. W Leśnictwie Rajgród, a szczególnie w jego części zarządzanej przez Podleśnictwo Woźnawieś, działało wielu ludzi, którzy później wzięli udział w walkach.
Jednym z najbardziej znanych leśników związanych z Woźnąwsią był Józef Brzozowski. Przed wybuchem powstania jako podleśny w Woźnejwsi, prawdopodobnie mieszkał w leśniczówce, późniejszym domu Edwarda Orłowskiego. W czasie powstania awansował na kapitana 7. Pułku i brał udział w wielu bitwach. Po klęsce powstania przeszedł wraz z generałem Rybińskim do Prus, skąd później powrócił do Woźnejwsi. Nie odzyskał jednak swojego stanowiska, gdyż władze carskie nie pozwoliły mu na powrót do administracji leśnej. Przypadek Brzozowskiego pokazuje, jak represje po powstaniu wpłynęły na życie mieszkańców Woźnejwsi. Leśniczówka, która wcześniej była siedzibą urzędników leśnych, stała się miejscem, które mogło skrywać powstańców lub ich rodziny.

Podczas powstania listopadowego leśniczówka w Woźnejwsi odegrała istotną rolę jako punkt schronienia dla powstańców oraz miejsce, w którym mogli znaleźć pomoc. Ignacy Domeyko, uczestnik powstania, w swoich pamiętnikach wspomina, że trafiwszy do Kopytkowa i Dębowa szukał przewodnika przez bagna biebrzańskie. Następnie dotarł do gajówki w okolicy Grzęd zasiedlonej przez strzelca Aleksandrowicza, gdzie ukrywała się żona Józefa Brzozowskiego. Nikt jednak nie odważył się przeprowadzić Domeykę przez bagna w kierunku Warszawy i ten został zmuszony do powrotu na Litwę. Leśnictwo Rajgród w tym okresie dzieliło się na 24 obręby, które zarządzane były przez strzelców. 8 obrębów należało do podleśnictwa Woźnawieś. Były to: Pikły, Liściany, Woźnawieś, Orzechówka, Skuzyn, Czerwone Bagno, Choszczewo i Grzędy. Z opisu wynika, że Domeyko po przebyciu drogi z Kopytkowa i Dębowa, dość szybko dotarł do siedliska Aleksandrowicza. W południowej części tego podleśnictwa znajdowały się osady strzeleckie: Czerwone Bagno, Choszczewo i Grzędy. Odwiedził zatem jedną z tych gajówek. Najbardziej prawdopodobne że była to gajówka na Czerwonym Bagnie położona najbliżej Dębowa.

Po klęsce powstania listopadowego w 1831 roku wprowadzono nowe, restrykcyjne przepisy dotyczące gospodarki leśnej, co oznaczało większą kontrolę Rosjan nad lasami Królestwa Polskiego. Leśnicy podejrzewani o udział w powstaniu tracili swoje stanowiska, jak miało to miejsce w przypadku Józefa Brzozowskiego. Ich rodziny musiały zmieniać styl życia. Władze carskie rozpoczęły również systematyczną rusyfikację administracji leśnej, obsadzając wyższe stanowiska Rosjanami lub Polakami lojalnymi wobec caratu. Leśnictwo Rajgród, w tym Podleśnictwo Woźnawieś, stało się elementem większej polityki represji i kontroli. Mimo to lokalni mieszkańcy, w tym rodziny leśników i powstańców, starali się podtrzymać polskie tradycje i przetrwać trudne czasy.

Leśniczówka w Woźnejwsi stała się symbolem oporu. Budynek, który później kupił Edward Orłowski, był świadkiem kluczowych wydarzeń powstańczych. Mieszkali w nim urzędnicy, którzy brali udział w powstaniu lub udzielali wsparcia powstańcom. Po represjach carskich leśniczówka przestała pełnić swoją pierwotną funkcję, gdyż administracja leśna została mocniej podporządkowana władzom rosyjskim. W 1893 roku budynek przeszedł w ręce rodziny Orłowskich, co oznaczało koniec jego funkcji urzędowej i przekształcenie w prywatny dom mieszkalny.

Chociaż od końca XIX wieku leśniczówka utraciła funkcję administracyjną, pod rękami rodziny Orłowskich nadal odgrywała ważną rolę w regionie. Budynek, choć w 1900 roku był już wiekowy i zużyty, pozostawał solidną konstrukcją. Dawniej zamieszkiwany przez urzędników leśnych, w czasach Orłowskiego stał się miejscem życia licznej rodziny. Możliwe, że pewne elementy gospodarki leśnej, takie jak hodowla koni czy zarządzanie terenami leśnymi, były nadal kontynuowane.

Historia Józefa Sienkiewicza oraz leśników związanych z Woźnąwsią pokazuje, jak lasy rządowe i administracja leśna były nierozerwalnie związane z walką o niepodległość Polski. Leśniczówka w Woźnejwsi była nie tylko centrum administracyjnym, ale również miejscem oporu i schronienia dla uczestników powstania listopadowego. Represje po powstaniu zmieniły strukturę administracyjną lasów i doprowadziły do rusyfikacji zarządu. Historia domu Orłowskich, który był dawną leśniczówką, łączy się bezpośrednio z tymi wydarzeniami, co czyni go niezwykle ważnym miejscem historycznym.

* * *

Historia domu została opracowana na podstawie archiwalnych dokumentów, w tym spisu parafian parafii Rajgród z 1838 roku oraz mapy Imperium Rosyjskiego z 1872 roku, a także rozmów z potomkami dawnych mieszkańców Woźnejwsi, wśród których znaleźli się przedstawiciele rodzin Noruków, Chylińskich, Budzińskich, Mucha i Karpińskich. Pomocne były publikacje Jarosława Marczaka i Janusza Sobolewskiego.

Bibliografia: