Opublikowano Dodaj komentarz

Jak powstał film “Podróż do Augustowa”

On our YouTube znajduje się film Naomi Sokol Zeavin pt. “Podróż do Augustowa”. Materiały do tego filmu kręcone były w 1981 roku i właśnie Augustów z tamtego czasu został na filmie uchwycony. Film dotyczy historii augustowskich żydów i ich upamiętnienia poprzez budowę pomnika na starym cmentarzu żydowskim, a poniższy, niezwykle ciekawy tekst z kolei w szczegółach opowiada jak powstał ten film. Jeśli interesuje Cię kultura i historia Żydów Suwalszczyzny, wesprzyj tłumaczenie “Księgi pamięci Żydów augustowskich”: https://jzi.org.pl/en/product-category/kpza/


On an adventurous journey behind the then-Iron Curtain countries, I find myself with my former husband in Communist Warsaw, Poland. We were sitting in the lobby of our hotel, the year 1979. I asked Zasha, the tour leader if we could leave the group for a four-hour trip to the town of Augustów where my father was born. I wanted to see where many generations of the Sokolsky family had lived. The guide provided us with a jovial man who would drive us; he spoke Polish and German, but he couldn't speak English.

All the while during the drive up the narrow winding roads, my heart was pounding. At long last we reached the pretty town square in the beautiful lake region of Augustów. The first thing our driver did was go and ask the young blonde woman in the information kiosk if she knew where the Jewish cemetery was. Her name was Anna, she said she did not know but took us to her home nearby to pick up her mother Regina Buksińska, who was the only English teacher at their high school. Out of the house came this little woman, under five feet tall, in her late forties, with a huge smile as big as she was.

Regina immediately took us to the home of Józef Babkowski. He was a strongly built, husky man, seventy nine years old. The deep crevasses on his face told of a man that had lived hard and worked hard. Mr. Babkowski was thought of as the town historian. He had hidden a little Jewish girl all through the war, risking the safety of himself and his family. Mr. Babkowski remembered the Sokolsky family and said he had shopped in the two stores that they had owned. He put his hand up and held it out, not too high and said, "Oh, they were the good-looking little people." True to fact, my father was the tallest of the six sons and two girls and he was only five feet six inches tall.

Regina Buksińska i Józef Babkowski. Kadr z filmu"Podróż do Augustowa"
Regina Buksińska and Józef Babkowski. Still from the movie "Journey to Augustów"

Oprowadził nas po rynku i pokazał, gdzie mieszkała moja rodzina. Powiedziałam, że chcę iść na cmentarz, aby złożyć wyrazy szacunku. Regina powiedziała “Cmentarza nie ma”, a pan Babkowski powiedział “O tak, jest” i poprowadził nas na długi spacer przez miasto do gęstego lasu. Odpychając gałęzie od twarzy, zdałam sobie sprawę, że cmentarz już nie istnieje. Pan Babkowski mówił dalej po polsku, a Regina tłumaczyła, że Niemcy zabrali wszystkie macewy i wykorzystali je do budowy dróg i chodników, resztę ułożyli w żydowskim getcie. Zapytałam: „Czy ciała nadal tu są?” Jego odpowiedź brzmiała: „Tak”. Stanie na grobach moich krewnych sprawiało, że czułam się dziwnie. W lesie stał piękny drewniany dom, w którym niegdyś przygotowywano ciała do żydowskiego pochówku, teraz mieszkała w nim polska rodzina. Tuż obok cmentarza żydowskiego stał duży cmentarz katolicki. Był całkowicie nienaruszony, wszystkie groby były na swoich miejscach.

Mr. Babkowski then said, "Let's walk over to the other side of town where the ghetto was." We came upon a small area of small homes. In the comer of a large lot were many broken headstones, helter skelter with high grass growing around them. He then told us how in 1941, when the Germans walked into town, they took all the Jewish men from ages 15-65 and shot them in the woods near Szczebra, a total of one thousand and fifty men. He said the noise was so loud people in the town could hear the guns and it scared them.

Macewy na terenie dawnego getta żydowskiego na Barakach. Widok z roku 1980 (po lewej) i współczesny (po prawej)
Matzevot in the former Jewish ghetto in Baraki. 1980 (left) and modern (right) view

We all piled into the car and drove to the woods, a short way out of town to see where this horrific event took place. The woods were made up of tall pines going up to the sky. My father had told me of the beautiful woods of Poland. At that point the trees didn't appear so lovely to me and I couldn't wait to start our trip back to Warsaw. I was feeling relieved that my grandparents had died a natural death in the early nineteen thirties.

I was really depressed on the ride back to our hotel. I became quiet, which is rare for me. I decided then and there I must do something so my relatives and all those who died in the holocaust must not be forgotten. It was hard to believe, not one person in the entire town of Augustów was Jewish.

After a few weeks of serious thinking, I called the Polish Embassy in Washington, D.C. and made an appointment with the first secretary, Mr. Bronisław Stawiński. I drove to see him, only forty five minutes from my home in Virginia. When he walked in the room, I thought immediately he looked like my late father. Sure enough, he told me his grandmother was Jewish and the family hid in the woods during the war. I proposed to him that I would like to restore the Jewish cemetery and build a monument to the Jewish people who perished during the holocaust.

Secretary Stawiński was very sympathetic and said he would get in touch with the mayor of the town1 to get permission to build a monument. The Mayor of the town said no to our first request, but we persisted and the second time, we got permission. Secretary Stawiński then got me in touch with the Jewish Organization for all the Jewish people in Poland; their headquarters were situated in Warsaw. The group was named Związek Religijny Wyznania Mojżeszowego, and Moses Finkelstein was president. Mr. Finkelstein did everything for us. He drew up the plans for the layout which I sent, and handled all the money exchanged. His partner in the organization was the non-Jewish bureau chief Jerzy Komack. Together they made a few trips from Warsaw to Augustów to meet with the Mayor and to work out where the monument would be and how large the fenced-in area could be.

Back home in Virginia, I decided to go into Christian cemeteries with large, tall headstones, to find a monument I liked. I found the one that was perfect in a cemetery in Alexandria, Virginia and took a picture of it. Then I went to a Polish stone cutter in Arlington, Virginia, who was kind enough to put the measurements down, and without a charge, drew a picture of the monument. He also wrote instructions of how to cut the stone and the kind of material to use. I sent the details and pictures to Poland and from that, they hired a sculptor, Tobiasz Jan Trzciński.

Two large projects were now ahead of me; one, to find other people from Augustów and two, to raise the money to build the memorial. Mr. Stawiński gave me the name and telephone number of the organization in New York, "Independent Suwalk and Vicinity Benevolent Association". It was organized in 1905. My father used to attend meetings there for years. One summer my parents took care of Stanley, the son of one of the lozmen, when he was going through a tough divorce. That's how close people were years ago.

One day I took the train to New York with my daughter Jill · to meet a member of the Independent Suwałki and Vicinity Benevolent Association who was from Augustów. He was a generous and elegant man, Sam Grodowski. He told me of two women who came from the area, Luba Lewinson and Rachael Nunburg. Rachael lived near me in Maryland.

I went to talk with Rachael the next week. When I came into the kosher grocery store she was sitting at her desk and refused to get up. She was rather stand-offish and leery of me. I could understand when she told me she had been in a concentration camp. After a while she warmed up and did promise to make a donation. I told her I would get in touch with her when I raised all the money.

I did a fund raising campaign by sending letters and calling people. I used my holiday list, my club memberships, the newspapers and radio. We received the largest amount of money from family and relatives. I was very active politically so I had a big base there. Donations came in from the Governor of Virginia, John Dalton, our Congressman, Joel Broyhill and Supervisor 2 Tom Davis.

There was an equal amount of gentile and Jewish people who donated. We did it and raised all the money we needed. Since I was a member of Screen Actors Guild and American Federation of Television and Radio, I thought why not film the ceremony. One of my former husband's generous patients, Mr. Don McNary became the backer of the film.

I took Polish lessons through a friend of Secretary Stawiński, a young women named Mira Creech3. She became my teacher and my friend. We really needed more money and her mother back in Warsaw helped us by exchanging money on the black market. Her sister Anna became my interpreter, and she also hired the Polish film team for me, Interpress. I was told to bring my own Kodak film because they were short of film in Poland.

In 1981, just one year after I wrote to the Jewish organization in Poland, we flew to Poland for the dedication of the monument. It was August, and the weather was really warm and no rain in sight. We stayed at the Hotel Victoria in the center of Warsaw, but spent most of our time at the Madelski's home of Mira and her mother. At this time there was little food, and yet they were so generous to us. Solidarity was on the rise and it looked like the Russians might come in by force and take over the city.

Hotel Victoria Intercontinental przy ul. Królewskiej w Warszawie. Początek lat 80-tych
Victoria Intercontinental Hotel at Królewska Street in Warsaw. The beginning of the 80's

The situation was very tense and food was hard to get. You had to wait in long lines for bread, then go to another line for a little meat. It would take the day to get a sandwich. My friend Mira and her sister Anna even took some of the toilet paper from our hotel bathroom. They had police guarding the hotel so only patrons of the hotel could go in. People had money but nothing was in the stores. One day we stood in a long line to get a stuffed roll, not with a hot dog but with mushrooms.

This was a hard time to accomplish all we did, as Poland was under martial law4. The very next day while we were in Augustów filming and doing the dedication, back at our hotel in Warsaw, the Victoria hotel was surrounded by Polish soldiers holding off the solidarity protesters with guns. My film team was very worried about my safety and I was worried for their families.

Przyjechaliśmy do Polski z kartonami jedzenia, cukru, mąki, z papierosami i prezentami dla wszystkich, którzy nam pomogli. Kiedy kręciliśmy scenę ze mną siedzącą na ławce na rynku, kobieta krzyczała przez okno po polsku: “Daj nam jedzenie! Nie rób nam zdjęć!”

The day before the ceremony we ran around and shot different scenes, for example the one in the woods with Mr. Babkowski and the interviews in the hotel. The next day at the ceremony I was so excited they had Polish flags outlining the forest right up to the monument at the cemetery. There were plants all around the fenced-in area, donated by the city. Twenty eight guilds presented flowers and put them on the monument. The boy and girl scouts stood honor guard and also presented flowers. The Communist Secretary spoke first about "this historic occasion." Next the mayor spoke and welcomed all of us and mentioned the citizens of Poland who died and were buried in this holy ground. Father Zdatowski the local priest spoke and said he had great respect for Jewish men when he too was in the concentration camp in Moghaven5. He admired their will to live, no matter how hard they struggled; they were whipped pulling wagons and they would keep getting up. He spoke of remembering the Jews and respecting their memories.

Mr. Finkelstein spoke saying, "One third of the town's 4,000 people were Jewish, living in Augustów at the time the Germans moved in. They led productive lives side by side with gentiles of the community. They were merchants, skilled tradesmen and professionals. Some of them owning mills and numerous stores. It was a thriving Jewish community. They had a library and helped the poor. They had many synagogues to pray in as you have your churches. They also trained many non-Jews and taught them many trades. They were truly neighbors and friends." Rabbi Hertz, the visiting Rabbi chanted the beautiful words for the dead, "Al moleh rak hamim."At this time there were no permanent Rabbis in Poland. Rabbi Hertz came from Brooklyn, USA.

I spoke for a few minutes and the speech I studied for half a year to say in Polish went right out of my mind, when I saw all those faces looking at me. I put a stone on the monument and said in the Jewish tradition we leave stones on the grave we visited to show we were there and we cared. Anna translated all I said, I ended with the words "jen-koo-yea" in Polish (thank you) and that made them all smile and clap. I then dug a small hole in the Polish soil and buried the tin can with all the names of those who donated money to make this dream come true.

The three people who I contacted in America came to the dedication. Mr. Sam Grodowski left Augustów in the 1930's as a young boy. Rachael Nunburg, the survivor of the ghetto in town, who had spent three years in Auschwitz and whose father was one the men shot in the woods. Also Luba Feldman attended, a sweet women from New Jersey. Right after the ceremony, Mr. Grodowski made arrangements and paid for the headstones that were in the Jewish ghetto to be moved and put behind the memorial.

Uroczystość odsłonięcia pomnika na starym cmentarzu żydowskim w Augustowie. Kadry z filmu “Podróż do Augustowa”

All four of us had given donations, because of that fact we put the four family names on one side of the monument: Sokolsky, Grodowski, Lewinson and Slowatychi. Followed by these words, "Consecrated Land ...In This Cemetery Are Buried Thousands of Jews from the town and community of Augustów."

One woman came up to me right after the ceremony and said in Polish how happy she was that there was now a memorial. She had a Jewish neighbor who was her good friend and they were very close.

After the ceremony we were all joyful but that soon changed to tears for me. The cameraman came to me, all upset and said someone stole the blue plastic bag that he left on the ground with the film we shot the day before. Seems they thought it was food. The police tried to find it and many of the town's people looked in the trash bins and it was even announced on the loudspeakers driving through the town. To no avail, hopeless.

Macewy na dawnym cmentarzu żydowskim w Augustowie - stan pierwotny. Fot. Naomi Zeavin
Matzevot at the former Jewish cemetery in Augustów - original condition. Photo Naomi Zeavin

We only had the day's ceremony filmed. I said that's it, forget it. I just could not think of what to do. But Anna and the crew were wonderful and insisted we take the shots over the next day before we went home. The cameraman got up at dawn to surprise me and rolled up his pants and went wading in the Netta River with his camera to get a fabulous shot of the wide river, which my father was a town hero for swimming across. The film "Journey to Augustów'' is today on CD's and in both the Holocaust Museum in Washington, D.C. and in Yod Visham in Israel.6

I have heard from numerous people that have viewed the film in Washington in the Holocaust Museum research room. A few of them have gone back to Poland to visit the cemetery and monument. One family, the Fishbines had a bus full of family members tour Augustów. They added a large stone of their own at the cemetery. Another man, Hank Hchonzeit, went to Augustów with his daughter. Lovely Regina was both families' guide.

Regina my angel has been watching over the cemetery for the over thirty years. The officials in town are in charge of the cemetery's upkeep but when things are broken, I have to take care of the repair. Regina and her family go and make sure the area is clean and take the leaves off. They also bring flowers and candles. The town is one hundred percent Christian and yet she always finds flowers there or candles, resting on the base of the monument. In the last few years, there has been graffiti and damage. Without one Jew in town, it is beyond me that swastikas and destruction have taken place each year. The mayor of the town does punish those who do the damage, but many get away with it.

“List do Boga” pozostawiony na pomniku w 2007 roku. Fot. Aneta Chilmon

I have been back three times since the ceremony, now over thirty years ago. I have made many friends at the Polish Embassy here in Washington.

Doors have been opened to me and some exciting experiences have made my life fuller and more memorable, due to my calling to restore the cemetery. The first event would be when the doorbell rang and two young handsome men, dressed in dark suits were at my door. They showed me their cards, from the FBI and wanted to talk to me. I invited them in and thought what have I done? Seems they have been taping me and watched and listened to all my phone calls and seen my comings and goings to the Polish Embassy over the years. We also entertained at our home many of the dignitaries from the Embassy.

This was the time of Communism in the 1980's and the Ambassador to America from Poland had just defected, Ambassador F. Romuald Spasowski in December 1981. They asked me if I could get Secretary Stawiński to defect. I did speak to Bronisław about it but he had family back in Poland so he said he would have liked to but couldn't; he would fear for their safety. A few years later the FBI came again and asked me to spy on the new first secretary who I had become social friends with, Krzysztof Nowakowski. I did my best, but got no interesting new information for them. Chris is still my good friend to this day. A few years later when I visited Poland, he and his wife and son took care of me when I went to revisit Augustów.

Just a short time after my visits from the FBI I was getting a presidential appointment from President Ronald Reagan and I wrote down the two visits and names and dates on my clearance. Happy to say, it didn't matter and I got my appointment in 1985.7

Another exciting event that took place through the Polish Embassy in 1991, I became friends with the now non­communist Embassy of Poland, the new first secretary Andrzej Jarecki. He was a very tall, lean and debonair famous playwright and movie director in Poland. He had received many awards, one equivalent to our Oscar8. Due to a rise in Anti-Semitism around the world I wanted to produce a new version of the film and have it in Polish and English. Secretary Jarecki helped me do just that by doing some of the voice over in Polish, and helping with the translation.

Wiele antysemickich incydentów miało miejsce we Francji. To skłoniło mnie do skontaktowania się z Ambasadą Francji w Waszyngtonie. Rozpoczęłam współpracę z sekretarzem prasowym Pierre Gunardem, który otworzył mi wszystkie drzwi. Przejrzałam wszystkie ich papiery i akta i dodałam zdjęcia z Francji w nowej wersji “Podróży do Augustowa”.

The new version was a success and I got an invitation to show the film at the Jewish Festival in San Francisco. Secretary Andrzej Jarecki's close friend was the 1980 Nobel Prize poet Czesław Miłosz who was then teaching at the University of California in Berkeley. He wanted him to see the film. With his letter of introduction, and a call from him to Mr. Miłosz, I was invited to his home. He amazed me to take so much time from his busy dedicated committees at lofty institutions. How were you, this small, young woman single-handedly, and in so short a time, have a monument to Jews erected behind the Iron Curtain?"

My answer was a thousand hands were helping. Many hearts go to fulfill a dream. A Jewish belief is that when you are thought of you live again, and with the memorial, people must think of the Jewish people who once lived there. They live again.

I truly believe it was God who guided me all the way on this journey, for without him, I could not have succeeded. I am just one of his instruments.




  1. In those days at the top of city authorities was not mayor but the head of the city council[]
  2. Fairfax County Board of Supervisors[]
  3. https://pl.wikipedia.org/wiki/Mira_Modelska-Creech [note ed.][]
  4. The author is wrong here, because martial law was introduced only on December 13, 1981 [note ed.][]
  5. It is probably the Mauthausen concentration camp[]
  6. We also donated a copy with the Polish soundtrack to the Augustów Cultural Institutes [note ed.][]
  7. The author was nominated as a Member of the Art Advisory Committee on May 14, 1985 by President Ronald Reagan. [note ed.][]
  8. Tu autorka chyba trochę przesadziła. Film “Marysia i Napoleon” na podstawie dramatu Andrzeja Jareckiego otrzymał w 1967 roku wyróżnienie na Międzynarodowym Festiwalu Filmu Barwnego w Barcelonie[]
 
Opublikowano Dodaj komentarz

Tajemnice niemieckiej okupacji w Augustowie

czyli sprawa uratowanej dziewczynki i historia upamiętnienia Żydów augustowskich

W 1980 roku (lub wiosną 1981) mój teść Józef Babkowski poprosił mnie o podwiezienie jego i jego znajomych do Urzędu. Okazało się, że tymi znajomymi są Żydzi z USA – 3 albo 4 osoby po 70-tce, dobrze mówiące po polsku, elegancko ubrane. Mój teść miał wtedy ok. 77 lat i chorował na serce, więc moja pomoc była mu jak najbardziej potrzebna. Woziłem go i jego gości do Urzędu Miasta i do Naczelnika Powiatu. Być może jeszcze gdzieś, bo służyłem, jako kierowca ze trzy, cztery razy. Potem jadłem z nimi obiad w domu u Babkowskich. Przybysze zachowywali się swobodnie w mojej obecności, ale nie przypominam sobie, żeby w rozmowie poruszano temat budowy pomnika ku czci augustowskich Żydów.

Nie byłem wówczas świadomy, w jakim celu goście z USA odwiedzają urzędy i co załatwiają. Pamiętam, że była wśród nich kobieta około 80-tki, o wesołym i dość głośnym sposobie bycia, sprawiająca wrażenie osoby wiodącej rej w tym towarzystwie. Z ich wypowiedzi wynikało, że są to byli mieszkańcy Augustowa.

Ich wizyta w Augustowie nie potrwała długo, bodajże parę dni. Cały ten czas towarzyszył im Józef Babkowski. Dopiero później dowiedziałem się, że załatwiali sprawę budowy i odsłonięcia pomnika nad jeziorem Necko, poświęconego Żydom augustowskim. W uroczystości odsłonięcia nie wziąłem udziału, bo nie zostałem o tym wydarzeniu powiadomiony. Jestem przekonany, że gdyby nie pomoc mojego teścia, pomnik ten nigdy by nie powstał. A już w latach 70-tych Józef Babkowski zabiegał o utworzenie cmentarzyka żydowskiego na terenie dzielnicy Limanowskiego (dawne Baraki), gdzie w czasie wojny było getto. To jego inicjatywa przełożyła się na powstanie tego miejsca pamięci.

Jako chłopiec chodziłem z moim tatą do jego rodziny, gdzie przy grze w karty wspominano wojnę. Pamiętam, jak opowiadano, że Niemcy wyznaczali gospodarzy, którzy mieli konie, żeby w określone dni podstawiali furmanki do lokalnego transportu. Najczęściej było to drewno do tartaku na Lipowcu, ale jednego dnia wożono nagrobki z cmentarza żydowskiego i ładowano je do wagonów. Dokąd je wywieziono – nikt nie wiedział. Prawdopodobnie miały posłużyć, jako materiał budowlany. Pamiętam jak mówiono, że Niemcy zabraniali karmić konie owsem, bo ten był zarezerwowany tylko dla niemieckich koni wojskowych.

Mój teść był osobą mocno doświadczoną przez życie, zapewne przez to pozostał bardzo skryty i trzymał swoje tajemnice tylko dla siebie. Urodził się w 1902 roku w Strękowiźnie koło Augustowa i tam mieszkał mniej więcej do połowy II wojny światowej, prowadząc gospodarstwo rolne. W czasie wojny zabudowania zostały spalone, prawdopodobnie przez Niemców, bo leżały z dala od wsi i mogły dawać schronienie partyzantom. Razem z żoną i dziećmi tułał się potem po wsiach powiatu augustowskiego, zatrzymywał u rodziny i znajomych. W sumie, do końca wojny przebywał w 11 różnych miejscach. Po wyzwoleniu wybudował dom w Augustowie przy ówczesnej ulicy Armii Czerwonej 1 (dziś Mostowa 1A) na gruzach domu należącego przed wojną do jakiegoś Żyda. Doczekał się 10 dzieci, zmarł w 1982 roku w Augustowie.

Przed wojną teść miał oprócz gospodarstwa rolnego także firmę budowlaną (do dziś stoją drewniane budynki Domu Opieki Caritas w Studzienicznej pod Augustowem, postawione przez jego zakład), nieraz więc prowadził interesy z augustowskimi Żydami i utrzymywał z nimi bardzo dobre stosunki. Być może te znajomości spowodowały, że w czasie wojny razem z żoną przechowywali żydowską dziewczynkę, prawdopodobnie była to Krystyna Rechtman (córka Leona czy Maxa – nie wiadomo. Leon i Max Rechtmanowie pochodzili z Augustowa). Po wojnie pisała listy po polsku do Babkowskiego, przychodziły z RPA, ale teść nigdy i nikomu ich nie ujawnił. W latach 1937 i 1938 Janinie i Józefowi Babkowskim urodziły się dwie córki, które niestety zmarły w wieku niemowlęcym. Istnieje więc duże prawdopodobieństwo, że uratowana dziewczynka miała papiery którejś ze zmarłych. Nie wiem tego na pewno, ale wydawałoby się to logiczne. Możliwe, że Babkowscy pomagali też doktorowi Szorowi (pisownia fonetyczna). Niestety teść o pewnych sprawach nie rozmawiał ani ze mną, ani nawet ze swoimi dziećmi. Dawał do zrozumienia, że lepiej go nie pytać, bo nie wiadomo, kto jeszcze będzie w Polsce rządził. O historii przechowywania przez Babkowskich żydowskiej dziewczynki nie słyszałem więc od nich samych, natomiast wielokrotnie opowiadali mi o tym starsi mieszkańcy Augustowa. Jedno jest pewne – Józefa Babkowskiego i Leona Rechtmana łączyły bardzo dobre stosunki oparte na olbrzymim zaufaniu.

Po wojnie teść utrzymywał kontakty z Leonem i Maxem Rechtmanami. Leon mieszkał w Austrii w Salzburgu do końca życia, zmarł w połowie lat 80-tych. Mieszkała tam również Gienia (?) Rechtman, prawdopodobnie jego córka. Max osiadł chyba w USA. Nie znam okoliczności, w jakich rodzina Rechtmanów przetrwała wojnę. Syn Leona, Owadio Rechtman wyjechał w 1936 roku na tereny ówczesnej Palestyny, w czasie wojny nie był w Polsce. Około 1966 roku Józef Babkowski pojechał do Salzburga na zaproszenie Leona i gościł tam, co najmniej kilkanaście dni. Rechtmanowie byli przed wojną bardzo majętni. Należały do nich kamienice przy Rynku Zygmunta Augusta 9 i 40, kamienica przy ul. 3-go Maja (tzw. Dom Turka), posiadali też szereg działek w okolicy obecnej szkoły nr 5 przy ul. Nowomiejskiej oraz przy ul. Kwaśnej i budynek magazynowy przy ul. Młyńskiej. Prawdopodobnie mieli również kilka jezior, a także część dzierżawili. Podobno Rechtmanowie podarowali te działki przy Nowomiejskiej pod budowę szkoły „tysiąclatki”. Możliwe, że było to w ramach jakiegoś układu, umożliwiającego Leonowi przyjazd do Polski w pierwszej połowie lat 60-tych. Moja żona pamięta, że Leon Rechtman był w Augustowie co najmniej dwa razy i kupił rodzinie Babkowskich telewizor. Po roku 1968 już więcej do Polski nie przyjechał. Co ciekawe, dzięki staraniom i zabiegom Józefa Babkowskiego, z pomocą mecenasa Stanisława Sipowicza i notariusza Kulowskiego, nieruchomości Rechtmanów (oprócz Domu Turka) nie przeszły na Skarb Państwa, a ich administratorem został nie kto inny, jak właśnie Józef Babkowski. Opiekował się tymi majątkami aż do śmierci, po nim przejął ten obowiązek jego syn Franciszek. W 1991 roku do Augustowa przyjechał z Izraela syn Leona Rechtmana, Owadio. Razem z Franciszkiem Babkowskim, z pomocą adwokata Tadeusza Nettera, odzyskali Dom Turka i do roku 2005 sprzedali wszystkie pozostałe nieruchomości. Owadio Rechtman bywał w Augustowie kilkakrotnie, a ok. 1995 roku przyjechał ze swoją córką.

Na zakończenie zabawna anegdota. Krótko po wyjeździe tej „delegacji” z USA zadzwoniono do mnie z Powiatowego Biura PZPR. Zdziwiłem się, bo do partii nigdy nie należałem. Przyjął mnie niejaki towarzysz Święcicki, który zagadnął: – A co Wy tak, towarzyszu, wozicie tego Babkowskiego? Ja na to krótko: – Bo to mój teść. Wyraźnie zaskoczony towarzysz Święcicki złapał powietrze i po dłuższej chwili wydukał: – Aha, aha, aha… Tego nie przewidział, a ówczesne przepisy nie zabraniały wozić teścia!

Sprawa żydowskiej dziewczynki pozostaje do dziś niewyjaśniona do końca. Parę lat temu pisałem do ambasady Izraela i Instytutu Yad Vashem w Jerozolimie, ale odpowiedziano mi, że w ich rejestrach nie figuruje żaden Józef Babkowski. Może ktoś ma jakąkolwiek wiedzę na ten temat i mógłby tę opowieść uzupełnić? A ja mam nadzieję, że moje wspominki komuś się przydadzą.

Opowieść spisała i opracowała Małgorzata Zachorowska

Artykuł ilustrują kadry z filmu “Journey to Augustów” autorstwa Naomi Sokol Zeavin.


Na początku lat 80-tych, niemal czterdzieści lat po likwidacji augustowskiego getta, nad jeziorem Necko odsłonięto pomnik, który upamiętnił mieszkańców Augustowa żydowskiego pochodzenia. Po kolejnych czterdziestu latach ciszy nadszedł czas, aby ponownie zacząć głośno rozmawiać o tamtych ludziach. Większość z nich zginęła w Holocauście. Nieliczni, jakby przeczuwając złe czasy, opuścili Augustów przed wybuchem II Wojny Światowej. I Ci właśnie, którzy ocaleli opowiedzieli nam swoją historię i historię Augustowa widzianą swoimi oczami w “Księdze pamięci Żydów augustowskich“. Planujemy wydać ją na początku 2022 roku. Zespół tłumaczy z języka hebrajskiego i jidysz już pracuje nad tekstem, którego fragmenty co jakiś czas publikujemy na naszej stronie. Zbiórka na sfinansowanie tego najbardziej kosztownego etapu trwa. Teraz, gdy ponad 90% kwoty zostało już zebrane, prowadzimy ją poprzez naszą własną stronę, utrzymując regulamin z nagrodami za wsparcie. Wpłacając nie tylko masz gwarancję uzyskania nagrody, ale też udzielasz głosu ludziom, którzy przez tak wiele lat milczeli. Zapraszamy: https://jzi.org.pl/en/product-category/kpza/

 
Opublikowano Dodaj komentarz

Augustowskie getto i jego likwidacja

Niemcy przesiedlili rodziny żydowskie z miasta Augustowa, Rajgrodu, Lipska i Sztabina do utworzonego getta na Barakach pomiędzy ulicą Waryńskiego i kanałem Augustowskim. Tu zgromadzono kilka tysięcy ludzi. Mieszkańców tej dzielnicy przesiedlono do mieszkań żydowskich w mieście.

Główna brama była w tym miejscu, gdzie dziś bierze początek ulica Limanowskiego i Spacerowa. Przy bramie był kantor dla żandarmów niemieckich i polskich policjantów ubranych w niemieckie mundury. W kantorku tym wydawano przepustki do wyjścia z getta. Obok był, jak drwina z praworządności, szpital, z którego nikt żywy nie wychodził. Początkowo nieboszczyków chowano przy szpitalu na prowizorycznym cmentarzu, ale szybko cmentarz przeniesiono do lasu pomiędzy dzisiejszą ulicą Kozi Rynek, Jaćwieską, a ulicą Bystrą. Tam też zrobiono dodatkową bramę do wynoszenia zmarłych. Przy głównej bramie był też niby sklepik, jeden na kilka tysięcy ludzi. Słyszałem, że można tam było kupić płacąc dolarami lub złotem.

W getcie nie byłem, ale rozmawiałem z Żydówkami, które przyganiał na Lipowiec polski policjant do niepotrzebnej nikomu pracy – kazano im grabić las. Po zagrabieniu rozsypywano zgrabki na miejsce pograbione i grabiono ponownie, przy okazji bijąc je kijem za powolną pracę. Opowiadały mi, że w getcie, w każdej izbie gnieździło się po kilka rodzin, we wszystkich komórkach, szopkach i piwnicach gnieździli się ludzie. Przed każdą studnią w dzień i w nocy ustawiały się długie kolejki. Często wracając z pracy na Lipowcu zachodziłem na ulicę w pobliżu głównej bramy i stojąc godzinami przyglądałem się scenom, jakie się tam działy. Nie mogłem zrozumieć wtedy niektórych rzeczy. Zadawałem sobie pytanie, jak taki cywilizowany kraj, jakim są Niemcy, może dokonywać takich morderstw. Nie mogłem zrozumieć, co zawinili Żydzi Niemcom, że ci w taki okropny sposób mszczą się nad nimi. Po przeczytaniu “Quo Vadis” H. Sienkiewicza porównywałem Niemców do barbarzyńskich działań Rzymian nad chrześcijanami.

Po tamtej stronie bramy stale gromadziła się duża grupa Żydów, czekających na możliwość wyjścia na roboty w mieście. Porządku pilnowali Żydzi z żółtymi opaskami na rękach. Najczęściej mieli w rękach kije i okładali tych, którzy poza kolejnością przepychali się do kantoru po zlecenie. Wszyscy wychodzący musieli być zapisani, a grupowy otrzymywał przepustkę.

Wychodzący musieli mieć naszyte na plecach i z przodu gwiazdy Dawida. Szli nie po to, aby coś zarobić, bo nikt im za pracę nie płacił. Chodziło im o to, aby cokolwiek wymienić na jedzenie.

Dantejskie sceny odbywały się przy powrocie z pracy. Wszyscy byli rewidowani. Przeszukiwali żandarmi oraz polscy policjanci w niemieckich mundurach, zabierając wszystko co cenniejsze. Niektórzy Żydzi, aby przenieść kawałek mięsa, obtaczali go krowim łajnem lub smarowali błotem. Rozwścieczeni żandarmi i policjanci bili za to “przestępców” najchętniej po głowach. Byłem świadkiem, jak żandarm wysypał kobiecie woreczek kartofli na ulicę. Natychmiast na kartofle rzucili się stojący obok Żydzi i chowali do kieszeni, nie zważając na rozkazy jakie otrzymywali.

W niedzielę 2 listopada 1942 roku słychać było na terenie Baraków wystrzały karabinowe. W całym mieście oczekiwano, że coś nastąpi. Od rana widać było dużą ilość wojska. Byli to młodzi żołnierze z Wermachtu z karabinami.

Wszystkim mieszkańcom nakazano wszystkie drzwi wychodzące na ulicę Krakowską zamknąć na klucz. Przez całą noc getto było otoczone przez wojsko.

Poszedłem na rynek, żeby zobaczyć co się dzieje. Usłyszałem, że będą wyprowadzać Żydów. Na rynku i ulicy Wojska Polskiego widać było żołnierzy i urzędników z ratusza, którzy sprawdzali, czy wszystkie drzwi do domów są zamknięte. Furtki na podwórza zakręcano drutami. Jednocześnie ogłoszono, że jeśli ktoś będzie na ulicy, zostanie włączony do idących Żydów. Nie mogąc znaleźć dobrego miejsca do obserwacji, doszedłem do rogatek z szosą grodzieńską, tam przeskoczyłem płot i schowałem się w krzakach malin.

Zbliżał się pochód, na którego czele szedł młody, przystojny mężczyzna, niosący na rękach niemowlę. Obok szła również wysoka młoda kobieta, prowadząca około 5-letnie dziecko. Po przyjściu do domu dowiedziałem się, że mężczyzna był chirurgiem, a kobieta lekarką dziecięcą, u której moja matka leczyła siostrę Marysię i brata Michała. Za nimi szli czwórkami kobiety i mężczyźni. Wszyscy coś nieśli – jedni węzełki, inni małe dzieci.

Po obu stronach kolumny maszerowali żołnierze, którzy przekleństwami, okropnym krzykiem, popychaniem lufami starali się, aby idący szli czwórkami środkiem ulicy. W dłoniach trzymali karabiny gotowe do strzału. Pochód szedł w ciszy. Gdzieniegdzie słychać było płacz dziecka. Płacz i zawodzenie narastało na rogatkach. Prawie wszyscy odwracali się i spoglądali na miasto. Widać było, że żegnali się z miejscem gdzie się urodzili i mieszkali. Wiedzieli, że już tu nie wrócą, że są skazani na śmierć. Pochód ten posuwał się w stronę Rajgrodu przez 2-3 godziny. Przeszło kilka tysięcy ludzi. Za pochodem jechały podwody, na które kładziono ludzi, którzy pomimo bicia, nie mieli siły iść.

Powyższy opis pochodzi ze wspomnień Jana Dusyna udostępnionych dzięki Muzeum Ziemi Augustowskiej.

 

Memorial Book of Augustów Jews

Liczymy, że przynajmniej niektóre z wymienionych przez Jana Dusyna osób uda się zidentyfikować i odkryć ich wcześniejsze losy. Losy późniejsze wszystkich mieszkańców Augustowa i okolic żydowskiego pochodzenia są dobrze znane – ich życie zakończyło się w obozach koncentracyjnych lub podczas drogi do nich. Historie postaci Żydów augustowskich ujrzą światło dzienne dzięki tłumaczeniu “Księgi pamięci Żydów augustowskich”. Projekt wsparcia tej społecznej inicjatywy trwa: https://jzi.org.pl/en/product-category/kpza/

 
Opublikowano Dodaj komentarz

Alcohol Production and Distribution in the Rural Augustów District in the 19th Century

My interest in this subject area began after I discovered that two ancestors of mine, Stanisław Szociński, living in Rogowo, and Jan Słomka of Dziekanowice, both in the Poznań province, were listed as tabernator, Latin for innkeeper. I thought this was pretty fascinating as I am, let’s say, pretty familiar with the tavern life – the sights and sounds, the comradery and social aspects, and of course, the drinks. It has been part of my life for a long time. To know that I had some ancestors in the business seemed like life coming full-circle.

Early in the 1990s, I was researching a branch of my Orbik family in Barglów-Kościelny parish who held the occupation strzelec lasów, or forest shooter, which led to a nice article about forestry occupations 1. While researching that article, I noticed a fair amount of non-farming occupations in this otherwise farming community 2. I examined baptism records between 1855-1867, primarily to see what other occupations existed and whether some of the farming occupations, like gospodarz, pokątnik or luźniak, changed titles after the emancipation of Polish peasantry in 1862. I went through every baptism record from that time period because the Geneteka database, at that time, only occasionally mentioned an occupation, and then, only of the father. This was a very time-consuming process.

Among many different non-farming occupations, I was fascinated to learn about the network of alcohol production and distribution on the various estates and villages. There were distillers, gorzelny/gorzelnik, beer brewers, piwowar, innkeepers, karczmarz, and taverners/bar tenders, szynkarz, wine distributers, winnik, and liquor merchants/distributers, propinators. There were also a host of supporting occupations such as millers, młynarz, barrel makers, bednarz, and coppersmiths, kotlarz. The alcohol production occupations were located near the largest estate manors, while inns and taverns were spread out among the villages.

Typowa polska karczma.
Typical Polish Inn 3.

One of the things that puzzled me was that everyone involved in alcohol production during those years were Christians. Over the years, as part of my curiosity about my ancestral homeland, I had read many non-fiction historical books about Poland, but also, as many literary works I could find in English. In these novels, the innkeepers were always Jewish. But why was this different in my ancestral parish? In 2012, I contacted the managing indexer for the Barglów-Kościelny parish records for Geneteka, Bartosz Choroszewski, and asked him if he would share a spreadsheet of all the people involved with alcohol production and distribution, which he graciously did. What the data showed was that from 1807 to 1812, Jews were listed as the leaseholders of the inns and taverns. After that, the term leaseholder disappeared, as in arendarz karczmy, and the words karczmarz and szynkarzappeared. I had read that sometime around this time, that Jews were banned by the government from running such establishments, mostly because of the anti-Semitic polemics that Jewish taverners and innkeepers were ruining the polish peasanty by luring them to alcohol abuse and then ruining them financially through trickery and deceit 4. Satisfied with that explanation, I let the matter go for some time, hoping someday to delve back into the topic.

In the meantime, I read a couple of books about the portrayal of Jews in Polish literature, Stranger in Our Midst: Images of the Jew in Polish Literature, by Harold B. Segel 5 and The Jewish Tavern Keeper and His Tavern in Nineteenth-century Polish Literature, by Magdalena Opalski 6. They seemed to confirm the above-mentioned sentiments, with the exception of Jankiel, the tavern-keeper in Mickiewicz’s Pan Tadeusz, who was described as a good, honest, and patriotic Jew 7. W zeszłym roku nabyłem książkę Yankel’s Tavern: Jewish Liquor & Life in the Kingdom of Poland , by Glenn Dynner. This was a game-changer for me and helped me understand what was happening in much greater depth. Rather than only relying on Non-Jewish, Polish literature, Dynner researched individual petitions for liquor concessions in the treasury documents from the Polish archives, as well as requests for advice on liquor-related matters from Rabbinic archives 8. Together, they paint a much different picture of what was really happening in the alcohol production and distribution then literature or official Russian government statistics and legislation could show.

Continue reading Produkcja i dystrybucja alkoholu w powiecie augustowskim w XIX wieku

  1. Orbik, Jay M. Forest Guards in Podlasia and Mazuria, East European Genealogist, Journal of the Eastern European Genealogical Society, Inc., Winter, 2010, 6-23.[]
  2. Orbik, Jay M. Non-Farming Occupations in a Farming Community, Pathways and Passages, Journal of the Polish Genealogy Society of Connecticut and the Northeast, Summer 2010-Winter 2011, 26-32.[]
  3. Chełmoński, Józef. “Przed karczmą – Pejzaż jesienny”, 1882, olej na płótnie, 70,8 x 130,6 cm, Muzeum Okręgowe, Bydgoszcz[]
  4. Słomka, Jan and William F. Hoffman From Serfdom to Self-government: Memoirs of a Peasant from Serfdom to the Present Day. Chicago: Polish Genealogical Society of America., 2019, 124-125, 275, 382.[]
  5. Segel, Harold B. Stranger in Our Midst: Images of the Jew in Polish Literature. Ithaca: Cornell University Press, 1996. []
  6. Opalski, Magdalena. The Jewish Tavern Keeper and His Tavern in Nineteenth-century Polish Literature. Jerusalem: The Zalman Shazar Center; The Center for Research on the History and Culture of Polish Jews, 1986.[]
  7. Mickiewicz, Adam, and Kenneth R. Mackenzie. Pan Tadeusz. 1st American ed. New York: Hippocrene Books, 1992, 164-166.[]
  8. Dynner, Glenn. Yankel’s Tavern: Jews, Liquor, and Life in the Kingdom of Poland. Oxford: Oxford University Press, 2014, 9-13.[]