Shenandoah bywa czasami humorystycznie nazywane Szwajcarią Ameryki. Nie tyle prawdopodobnie ze względu na jego piękno, które do czasu, gdy człowiek przybył tu z górnictwem odkrywkowym było wspaniałe, co dlatego, że samo miasto położone jest w zagłębiu, którego peryferia otoczone są górami. Cechą wyróżniającą miasto jest jednak fakt, że ma ono powierzchnię tylko jednej mili kwadratowej. Jednak na tym niewielkim obszarze, w 1915 r., mieszkało blisko siebie 27 500 dusz((History of Pottsville and Schuylkill County, Pennsylvania – Republished from Pottsville Evening Republican and Morning Paper, (J. H. Zerby Newspapers, Inc.), III, 1176.)), z czego około 25 procent stanowili Polacy. Obecnie wskaźnik ten wynosi ponad 40% całkowitej liczby ludności wynoszącej 19 600.((Borough Records of Shenandoah for 1940.))

Kiedy Polacy przyjechali do Shenandoah? Jak się tam dostali? Jakie trudności znosili w procesie ugruntowywania sobie pozycji godnych szacunku obywateli w nieprzyjaznym dla nich środowisku? Ich historia to epos polskiej imigracji na pola węglowe północno-wschodniej Pensylwanii.

Według wiarygodnych źródeł, pierwszymi Polakami w Shenandoah byli trzej młodzi mężczyźni – Michał Radziewicz, Aleksander Babin i Józef Lizewski, którzy przybyli do Ameryki około 1862 r., prawdopodobnie w celu poprawy swojej pozycji ekonomicznej. Pełni optymizmu charakterystycznego dla młodych ludzi, nie obchodziło ich jaką pracę będą musieli wykonać, o ile wynagrodzenie będzie odpowiednie. Nie dbali też o to, gdzie przyjdzie im zamieszkać, gdyż najwyraźniej nie mieli w tym kraju żadnych krewnych. Przeznaczenie, w postaci agenta, który kupił dla nich bilety do maleńkiej osady Park Place, pomogło tym żarliwym Polakom wybrać region antracytu. Powód, dla którego miejscowość Park Place stała się celem ich podróży był bardzo prozaiczny – wszystkie posiadane przez nich pieniądze pokrywały cenę biletu tylko do tego miejsca. Jednakże tam nie było dla nich pracy. Z pustymi kieszeniami, ciężkimi walizkami, ale lekkim krokiem przemierzyli osiem mil pieszo do Shenandoah, do którego skierował ich kolega Słowianin, pracownik kolei, który powiedział im, że tam górnictwo węglowe oferowało lepsze możliwości.

Miasto zostało na wiosnę tego samego roku zagospodarowane przez Filadelfijską Spółkę Ziemską, która przewidywała odkrycie bogatej żyły węgla.((M. E. Doyle, “History of Shenandoah,” Anthracite Labor News, (September, 1905). )) Shenandoah w tym czasie mogło pochwalić się jednym budynkiem szkieletowym, zajazdem, około tuzinem szałasów i nowo wybudowanym Shenandoah City Colliery.((Loc. cit.)) Populacja wynosiła niespełna stu mieszkańców i kilku indiańskich maruderów mieszkających na Indian Ridge. Nowi przybysze znaleźli pracę w kopalni prowadzonej przez Miller, Rhoades i Company. Shenandoah, włączone do gminy 16 stycznia 1866 roku, stało się największym centrum produkcji antracytu na południowych polach węglowych w hrabstwie Schuylkill. Przyciągnęła ona wielu polskich imigrantów, którzy zazwyczaj przyjeżdżali do swoich krewnych lub przyjaciół mieszkających w Shenandoah, którzy pomagali im znaleźć pracę.

W latach siedemdziesiątych w Shenandoah i okolicznych miejscowościach mieszkało około pięciuset Polaków. To były burzliwe lata. Ostre problemy między kapitalistami a siłą roboczą wzburzyły kraj – zwłaszcza regiony górnicze, a szczególnie powiat Schuylkill. Chociaż w latach 1868-1887 na terenie powiatu zorganizowano kilka związków zawodowych,((Chris Evans, History of the United States Mine Workers of America from 1860 to 1890. (Indianapolis, Indiana: n.d.), 1-34.)) Polacy nie byli aktywnymi uczestnikami ruchu robotniczego, ponieważ nie byli dostatecznie zorientowani w ówczesnych problemach społeczno-gospodarczych. W 1897 r. Zjednoczonym Pracownikom Kopalń Amerykańskich pod kierownictwem Johna Mitchella udało się dokonać wielu konwersji wśród polskich górników.((McAlister Coleman, Men and Coal. (New York: Farrar and Rinehart, 1943), 64-74. ))

Niezależnie od tego, czy Polak z Shenandoah był członkiem związku zawodowego czy też nie, cierpiał wraz z resztą strajkujących. Często arbitraż kończył się impasem między związkowcami a przedsiębiorcami, powodując przedłużający się strajk. Następnie strajkujący mieszkający w domach firmowych byli eksmitowani; ich kredyt w zakładzie likwidowany, a skarbiec związkowy, wyczerpany ze swoich zasobów, nie był w stanie im pomóc. Wiele razy robotnicy byli głodzeni do uległości tracąc więcej niż zyskali. Kilka losowo wybranych dat pokazuje jak powszechne były strajki: w 1870 roku – cztery miesiące; w 1871 roku – cztery miesiące; w 1875 roku – sześć miesięcy; w 1902 roku – prawie sześć miesięcy; w 1925 roku – sześć miesięcy.

Innym źródłem irytacji było Molly Maguires – organizacja złożona z górników, którzy walczyli głównie z nieznośnymi warunkami w kopalniach.((F. P. Dewees, “The Molly Maguires: The Origin, Growth and Character of the Organization. (Philadelphia: J. B. Lippincott and Company, 1877), 23.)) Niektórzy autorzy okrzyknęli Mollies męczennikami pracy, inni klasyfikowali ich jako przestępców. Nie jest zamiarem pisarza dyskutowanie o pochodzeniu Molly Maguires i ich czynach, ale dać podstawy do zrozumienia działania Mollies w dziedzinie antracytu i późniejszych skutków dla polskich imigrantów w Schuylkill County, gdzie Mollies byli bardzo silni. Poniższy cytat pochodzi z The Molly Maguires autorstwa F.P. Dewees:((Ibid., 24))

Rozmiary i długość „strajków” w regionach węglowych w połączeniu z wpływem tych „strajków” zwróciły szczególną uwagę na „Związek Robotników i Górników”. Do pewnego stopnia uzyskano wrażenie, że „Związek Robotników”, jeśli nie jest identyczny, to przynajmniej szczerze sympatyzuje z „Molly Maguires”. Jedynym argumentem przemawiającym za takim oskarżeniem jest fakt, że zdecydowana większość „Mollies” należała do „Związku”, a ich ambasadorzy w naturalny sposób domagali się raczej brutalnego niż pokojowego zadośćuczynienia. Ponadto, większość niesławnych ataków popełnianych przez „Mollies” była skierowana przeciwko kapitałowi reprezentowanemu w majątku lub w osobach superintendentów i szefów.

„Lęk przed przerażającymi Molly podczas strajku w 1875 roku zapobiegł otwartemu buntowi tych, którzy chcieli jechać do pracy.”¹ Polski robotnik nie dopuszczał się niszczenia mienia firmy, nie ulegał też aktom zniewagi wobec personelu kopalni. Gotów był przerwać strajk pracując, gdyż jego skromne zarobki tak wiele znaczyły dla jego rodziny. Polscy robotnicy byli często zastraszani groźbami lub pobiciem w celu przyłączenia się do strajku.

Zdarzały się momenty, gdy Polacy ignorowali ostrzeżenia i chodzili do pracy. Nazywano ich „parchami”, byli prześladowani przez Mollies, czasami ledwo uchodząc surowej karze. Starzy ludzie pamiętają, jak krzyczeli wbiegając do swoich domów ścigani przez Mollies: „Mamo, pospiesz się i zamknij drzwi i okna, bo Molly Maguires chcą mnie dorwać.” Wielu robotników nie odważyło się stawić w pracy, po tym gdy otrzymali następującą osobliwą notatkę graficznie zilustrowaną trumną, czaszką ze skrzyżowanymi kośćmi lub jakimś innym makabrycznym rysunkiem:

Każdy łamistrajk, który przyjmie pracę Union Mans, gdy ten będzie bronił swoich praw, będzie miał trudną drogę do przebycia, a Ci, którzy tego nie zrobią (uw. tłum. nie będą bronić swoich praw), będą musieli ponieść tego konsekwencje.((Dewess, op. cit., 369.))

Przed nastaniem 1880 r. władza Mollies została osłabiona przez represje sądowe; niemniej jednak Polacy byli nękani przez innego rodzaju dręczycieli. Polskie rodziny zazwyczaj uprawiały warzywa i hodowały kurczaki, kaczki, świnie oraz miały krowę lub dwie. Podczas strajków uliczne bandy bezrobotnych i nieprzestrzegających prawa mężczyzn kradły „polskie” kury, świnie czy krowy. Polacy opierali się takim kradzieżom niekiedy z bronią w ręku.

Aby utrzymać się z pracy, polscy pracownicy byli często zmuszani do wysyłania swoich młodych synów do pracy w kruszarniach lub pod ziemią. Chłopcy-od-łupania, których wiek wahał się od dziesięciu do czternastu lat, siedzieli w długich zsuwniach i wybierali skałę i łupek z przesiewanego węgla podróżującego w dół do pustych wagonów towarowych pod zsuwniami. Szesnastoletni chłopcy albo prowadzili muły zaczepiane do pustych wagonów, które dostarczali do górników i sprowadzali z powrotem na powierzchnię wypełnione węglem, albo otwierali i zamykali drzwi na dnie szybu. Starzy polscy górnicy przypominają sobie, że widywali polskie kobiety wybierające łupki. Nowoczesne maszyny przesiewowe, opinia publiczna i ustawodawstwo państwowe położyły kres wykorzystywaniu pracy dzieci.

Smutek i żal zawisł nad Shenandoah pewnego fatalnego dnia, 12 listopada 1883 r. W amerykańskim hotelu wybuchł poważny pożar, który zredukował połowę miasta do zgliszczy.((Pottsville Evening Chronicle, (November 13, 1883), 1.)) Wiele polskich rodzin straciło cały swój majątek, który pochłonęły płomienie. Ale odwaga, która doprowadziła ich do wybrzeży Ameryki ponownie posłużyła im w przetrwaniu niszczycielskich skutków katastrofy. Z wiarą w siebie wyruszyli na budowę nowych domów na szarych, zimnych popiołach, które symbolizowały całe ich życie pracowitego oszczędzania.

Powoli Polacy zaczęli zdobywać wiedzę biznesową. Józef Rynkiewicz, który dołączył do swego brata Feliksa w 1872 r., stał się jednym z pierwszych znanych biznesmenów. Początkowo pracował w kopalni, gdzie w 1882 r. został ranny w wyniku upadku skał i węgla. Po powrocie do zdrowia, rok później zaangażował się w ogólną działalność spożywczą i zaopatrzeniową, dołączając do niej agencję statków parowych i bankowość prywatną. Inni poszli za jego przykładem. Kupili i rozwinęli lub założyli przedsiębiorstwa biznesowe, takie jak tawerny, sklepy, rozlewnie itp.

Do I wojny światowej Polacy coraz bardziej zaznaczali swoją obecność w samorządzie miejskim. Jedną z najbardziej ukochanych postaci był nieżyjący już starosta mieszczanin Charles Magelango, który służył przez kilka kadencji i zmarł na stanowisku. Obecnie urzędujący jest polskim wydobywcą.

Parafia św. Kazimierza została zorganizowana w 1872 roku. Ks. Andrzej Strupiński przejął opiekę nad ponad 300 Polakami rozsianymi po całym Shenandoah i okolicach. Początkowo nabożeństwa odbywały się w kościele niemiecko-katolickim, dopóki Polacy nie wybudowali drewnianej kaplicy przy ulicy North Jardin. Drewniana konstrukcja została zastąpiona budynkiem murowanym, a w 1915 r. wzniesiono nowy gmach. Kościół św. Kazimierza, uważany za największy i najpiękniejszy w tej okolicy, jest najstarszym polskim kościołem w archidiecezji filadelfijskiej.((Historia Polskich Rzymsko Katolickich Parafij, Archidiecezji Filadelfijskiej. (Philadelphia, 1938), 33.))

Drugim duszpasterzem był ks. Józef Lenarkiewicz (1877-1904). Ten gorliwy ksiądz przekształcił drewnianą kaplicę w duży, murowany kościół; zbudował probostwo, klasztor i szkołę, a w 1899 r. powierzył szkołę parafialną siostrom bernardynkom.((MSS Reports in Bernardine Sisters Archives. (Reading, Pennsylvania), file for 1899.))

Inna polska parafia, św. Stanisława, została zorganizowana w 1898 roku. Na rogu ulic Cherry i West wzniesiono kościół. Trzy lata później założono szkołę parafialną, w której pracowały siostry bernardynki.((Parish Records – St. Stanislaus Parish Archives, 1898.))

Nie sposób nie wspomnieć o organizacjach polskich, nazywanych często podwalem sprawy polskiej. Stowarzyszenie Dobroczynne św. Kazimierza zostało założone 14 lutego 1875 r. i liczyło dwudziestu czterech członków. Prezesem został Sylwester Brocius, a sekretarzem Feliks Murawski. W czerwcu 1876 roku zorganizowano Warszawską Gwardię Narodową liczącą piętnastu członków. Pierwszym dowódcą był Józef Janicki, a pierwszym sekretarzem Józef Konopnicki.((History of Pottsville and Schuykill County, Pennsylvania 1171.))

Zamiłowanie Polaków do widowiskowości przejawiało się w trzydziestu pięciu różnych organizacjach, z których kilka miało swoje mundury. Patriotyczne wiece były barwnymi wydarzeniami i wszyscy w Shenandoah chcieli zobaczyć „Polandersów”. Mieszkańcy spoza Polski mogli nie rozumieć tego, co było mówione, ale z pewnością napawali się pstrokatą kolorystyką, którą mieli przed oczami. Nawet dziś starsze pokolenie wzdycha i powtarza, że to były czasy. Duże polskie organizacje braterskie wchłonęły większość lokalnych społeczności.

Odpowiedni hołd został złożony górnikom, gdy obecnie już nieżyjący Paul Swies z Shenandoah został wybrany na plakat przedstawiający typowego górnika antracytu. Symbolizował on ich wkład pracy w wygranie II wojny światowej. Ubrany w swoje górnicze ubranie, z małą lampką przymocowaną do czapki i trzymający wiertło ucieleśnia ducha rycerza czarnego diamentu.

Artykuł ten został przedrukowany z Polish American Studies, Vol. VI. Nr 1-2, styczeń-czerwiec 1949, za zgodą Polsko-Amerykańskiego Towarzystwa Historycznego.

 

1. A. Monroe Aurand, Jr., The Molly Maguires. (Harrisburg: Aurand Press„ 1940), 6-7.  [↩]

Od kilkunastu lat jestem w posiadaniu materiałów genealogicznych z USA, zgromadzonych przez Johna Noela Latzo. Jest on chyba najbardziej zasłużonym po stronie amerykańskiej w zdobywaniu i gromadzeniu informacji o rodzinie Rynkiewiczów z Krasnopola i okolic. Robił to dla siebie, bo jego matką była Agnes Mary Rynkiewicz (1909- 1970), ale podzielił się ze mną, bo moją babcią ojczystą była Marianna Rynkiewicz (1898- 1969). Dzieli nas 11 pokoleń, ale w 2014 roku, kiedy go odwiedziłem, witaliśmy się jak bracia. Może i dlatego, że poza więzami rodzinnymi, łączyła nas pasja genealogiczna. Kilka razy z jego materiałów robiłem użytek, tłumacząc wycinki z gazet lub nekrologi, które dawałem na swój blog. Oto jeden z tekstów –  bardzo aktualny, bo opowiada o … pandemii hiszpanki w hrabstwie Schuylkill, gęsto obsadzonym przez rodzinę Rynkiewiczów. Jestem przekonany, że są tam treści uniwersalne, a nie tylko ważne dla tego rodu.

Hiszpańska grypa przetoczyła się gwałtownie przez hrabstwo w 1918 r.

Ostatnie wiadomości z Centrum Chorób w Atlancie mówią, że tamtejsi naukowcy nie spodziewają się dużej ilości grypy w tym sezonie. To dobre wieści, ale w 1918 roku tak nie było.

Czytając nagłówki gazet z 1918 r., można było odnieść wrażenie, że nagłówki wojenne mówią o tym, że sojusznicy zaczynają kończyć konflikt 1914-1918, który miał być nazwany “Wojną, która Zakończy Wszystkie Wojny”. To nie mogło trwać długo, miesiąc, być może dwa.

Niemcy chwiały się, gdyż wojska alianckie posuwały się naprzód na wszystkich frontach. Byłaby to tylko kwestia krótkiego czasu i rzeź skończyłaby się. To właśnie we wrześniu 1918 r., w tym szczytowym momencie optymizmu, śmierć uderzyła nagle i brutalnie w hrabstwo Schuylkill. Hiszpańska grypa przyniosła nam śmierć.

Na początku nikt nie zwracał uwagi na to, co nazywało się “hiszpańską grypą”, która doprowadziła do hospitalizacji kilku żołnierzy w Camp Devins w Massachusetts.

W gazetach hrabstwa Schuylkill pojawiło się kilka ulotnych informacji o zamykaniu bostońskich szkół i mglista sugestia, że “Hun U-Boats” rozsiewają plagę zarazków na Amerykę.

W gazetach były krótkie notatki na temat “Co robić z hiszpańską grypą”, ale ogólnie rzecz biorąc, wiadomości dotyczyły ogrodów zwycięstwa, Czerwonego Krzyża i nowego “Liberty Loan Drive”.

Następnie bez ostrzeżenia, pierwsza lokalna wskazówka pojawiła się u mieszkańców powiatu 17 września 1918 roku: wezwanie ochotników do wojska zostało wstrzymane przez grypę.

Do 4 października, przerodziło się to w panikę. Państwo szybko zamknęło wszystkie restauracje, baseny, teatry i sale taneczne, oszczędzając na razie kościoły i szkoły.

Do następnego dnia w samym Pottsville było 800 przypadków grypy. Rada ds. Zdrowia w Pottsville wydała “drastyczny nakaz”, zgodnie z którym wszystkie sklepy, z wyjątkiem sklepów z prowiantem i aptekami, kościoły, szkoły, kluby itp. powinny być zamknięte o 18:00. Wezwano ludzi do podjęcia środków zapobiegawczych.

Rada ds. Zdrowia wydała również zarządzenie, że plucie na chodniki będzie stanowić wykroczenie podlegające karze grzywny i pozbawienia wolności oraz że będzie egzekwować to prawo do granic możliwości.

Skutek zarządzenia Rady był natychmiastowy. Gazety rozesłały biuletyny z wiadomościami o epidemii grypy. Setki kupujących podwoiło swoje wysiłki, aby zakończyć zakupy przed zamknięciem sklepów. Pośpieszne rozmowy telefoniczne z ludźmi w domu spowodowały, że setki kobiet szaleńczo rzuciły się do sklepów przed upływem szóstej.

Nagle w hrabstwie pojawiło się 5 000 przypadków, a w samym Minersville 1200. Histeria zaczęła się rozprzestrzeniać przez weekend.

W samym Minersville, jednym z najciężej dotkniętych miejsc w stanie, zginęło 47 osób. Pewien grabarz sam był chory na grypę i nie mógł pogrzebać 20 ciał znajdujących się pod jego opieką. Jedna z historii mówi, że miał jedyny karawan w mieście, a wjeżdżając na ulicę Sunbury jeden z trzech trupów z tyłu nagle wrócił do życia i usiadł. Grabarz był tak przestraszony, że wjechał do sklepu i rozbił karawan.

Państwo wysłało lekarzy i pielęgniarki do Minersville i Frackville, gdzie było tylko czterech lekarzy, a dwóch z nich było dotkniętych chorobą. W dolinie Heckscherville było wiele przypadków, a do Powiatowego Inspektora Medycznego Dr J.B. Rogers został skierowany apel o pomoc. Stan obiecał wysłać pielęgniarki do pomocy poszkodowanym.

Jedno ze słynnych opowiadań Johna O’Hary, “Syn Doktora”, opowiada o tym, jak jego ojciec, dr Patrick A. O’Hara, chodził do domów górników w Minersville i dolinie Heckscherville, by leczyć ludzi, którzy zarazili się zabójczym wirusem.

Pottsville było poważnie przestraszone. Pani Alice Milliken udostępniła swój dom w Greenwood Hill, a 50 łóżek zostało pospiesznie wstawionych. Sto łóżek umieszczono w Zbrojowni w Pottsville na ulicy North Centre. Czerwony Krzyż zaapelował o koce, prześcieradła, szlafroki i inne zapasy. Córy Królewskie wykonywały dla ludzi maseczki ochronne, aby nie dopuścić do rozprzestrzeniania choroby.

Na trawniku domu Millikenów pojawiły się namioty dla najmłodszych pacjentów. Policja stanowa dokonała nalotu – knajpy w Gilberton, Minersville i St. Clair, aresztując właścicieli lokali, którzy sprzeciwili się rozkazom zamknięcia.

Osiem pielęgniarek ze szpitala w Pottsville zachorowało na grypę. Przepełnione kolumny nekrologów w gazetach nazywały to po prostu “dominującą chorobą”.

Ludzie próbowali wszystkiego, by pozbyć się grypy. Dzieciom kazano jeść ciasto drożdżowe codziennie jak herbatniki. Lekarstwa patentowe wyprzedawały wszystkie swoje zapasy pod naciskiem ciężkiej reklamy. Jeden chłopiec usłyszał, że lekarze powiedzieli, że jedynym lekarstwem jest picie bimbru, napoju alkoholowego warzonego w domu, więc zaczął sprzedawać go za pięćdziesiąt centów za kufel.

Obcy obawiali się zgłaszać przypadków zachorowań, ponieważ obawiali się, że ciała ich bliskich mogą wylądować w Potter’s Field, jeśli to zrobią. W Schuylkill Haven nie było trumien, a ciała układano w otwartych dołach na polu i przykrywano wapnem, zanim ostatecznie zostały zasypane ziemią. Starsi ludzie mówią, że wciąż pamiętają straszny smród dochodzący z tamtego pola wiosną następnego roku.

W Frackville, karetki pogotowia zabierały ludzi do szpitala ratunkowego strumieniami. Pięćdziesiąt jeden przypadków zgłoszono w jednym rzędzie domów w Gilbertonie. Do 14 października w Minersville zginęły 164 osoby, z czego 41 w ciągu dwóch dni i od razu pojawił się ładunek trumien. Z Obozu Medycznego Armii Amerykańskiej w Allentown przybyło tu ponad 100 lekarzy wojskowych, którzy ruszyli z pomocą lekarzom okręgowym, którzy sami padali ofiarą zarazy.

“Grypowa siedziba główna” została utworzona w biurach Filadelfii i Reading Coal and Iron Company przy ulicach Second i Mahantongo. Piwnica budynku służyła jako kostnica.

Nagle epidemia osłabła. W dniu 25 października liczba ofiar śmiertelnych w powiecie wzrosła do 1599 osób, a mimo to 29 października historia grypy przeszła na wewnętrzne strony gazet. Dwa dni później pojawiła się informacja, że teatry mogą zostać otwarte ponownie najpóźniej do 8 listopada, a szkoły do 11 listopada.

I tak samo nagle, epidemia się skończyła. Wszyscy cieszyli się z wiadomości o zbliżającym się zawieszeniu broni w Europie. Nie było już żadnej wzmianki o grypie.

Ale to był miesiąc horroru i smutku. Od czasu, gdy hrabstwo opublikowało swój pierwszy raport o chorobie 2 października, w Minersville, do końca listopada, w hrabstwie tym zmarły 3273 osoby oraz w części hrabstwa Northumberland objętej Trzecim Okręgiem. W Pottsville, 352 osoby zginęły z powodu śmiertelnej grypy.

To był Czarny Październik – najgorszy okres grozy w hrabstwie Schuylkill.