Litera S

Sabadshuhnen, (niem.), wś, pow. gąbiński, tuż przy Gąbinie, (st. p. i tel.); 32 dm., 163 mk., 240 ha.

Sabenowe, Sabnau, terytoryum w Sambii, niegdyś jabłko niezgody między zakonem a biskupami. Krystyan bisk. odstąpił je w 1277 r. zakonowi za posiadłość Vremar w Turyngii, Metkaym i Drabnow w Sambii. Zamianę te przyjął następca Krystyana Zygfryd w 1296 r. W późniejszych (l320?) zatargach wymawiano między innemi zakonowi i to, że wartość Sabnowa większą jest znacznie od wartości tego, co za nie dał i żądano rekompensaty. Czy się to względem Sabnowa stało niewiadomo. To pewna, że r. 1322 zakon poczynił pewne ustępstwa biskupowi (ob. Sambia). Ad. N.

Sabienek, jeziorko na pol.-prus. Mazurach, pow. łecki, 10 ha obszaru.

Sabinie, wś, pow. władysławowski, gm. Syntowty, par. Łuksze, odl. od Władysławowa 29 w., ma 3 dm., 38 mk. W 1827 r. 3 dm., 32 mk.

Saczkowce, wś, pow. sokólski, w 1 okr. pol., gm. Kruglany, o 21 w. od Sokółki.

Sadłowina, wś i fol., pow. suwalski, gm. Wólka, par. Bakałarzewo, odl. od Suwałk 21 w.; wś ma 10 dm., 132 mk., 16 os., 212 mr.; fol. 2 dm., 3 mk. W 1827 r. było 14 dm., 87 mk. W 1888 r. folw. S. al. Sadłowizna, oddzielony od dóbr Nowydwór (w 1867 r.), rozl. mr. 336: gr. or. i ogr. mr. 178, łąk mr. 67, lasu mr. 4, w odpadkach mr. 83, nieuż. mr. 4; bud. mur. 1, z drzewa 5. Br. Ch.

Sadok […] 2.) S., pow. sejneński, gm. i par. Berżniki, odl. od Sejn 9 w., ma 9 dm., 55 mk.

Sadowa […] 2.) S., pow. suwalski, gm. Kuków, par. Filipów, odl. od Suwałk 15 w., ma 8 dm., 42 mk.

Sadowo, pow. sokólski, mylnie (ob.) Sodowo.

Sadowy Stok, uroczysko, pow. sokólski, w 3 okr. pol., gm. Czarna, Wieś, o 35 w. od Sokółki.

Sadyby, wś włośc., pow. maryampolski, gm. Pogiermoń, par. Pokojnie, odl. od Maryampola na półn.-wschód, o 50 w., od Pren 11 w., ma 13 dm., 134 mk., 310 mr. W 1827 r. było 9 dm., 127 mk.

Sadzawka, al. Sadzaweczka, os., pow. suwalski, gm. Sejwy, par. Puńsk, odl. od Suwałk 22 w., ma 3 dm., 25 mk. W 1827 r. było 2 dm., 14 mk., par. Kalwarya.

Sajdy, wś, pow. margrabowski, st. p. Gąski, 8 klm. na płd. od Olecka, 109 dm., 578 mk., 1262 ha. Ad. N.

Sajenek 1.) wś nad jez. Sajno, pow. augustowski, gm. Kolnica, par. Studzieniczna, odl. od Augustowa 7 w., ma 11 dm., 90 mk. W r. 1827 było 7 dm., 36 mk., par. Szczebra. Istniała tu kopalnia rudy żelaznej. 2.) S., obręb leśny w leśnictwie augustowskiem. [Według K. O. Falka ma źródłosłów jaćwieski.]

Sajno al. augustowskie, jezioro w pow. augustowskim, o 2 w. na płn.-wschód od Augustowa, śród rozległych lasów Puszczy Augustowskiej, długie do 9 w., szerokie około 1 w., ma 5•3 w. kw. obszaru (0•11 mili kw.); brzegi lesiste, wyniosłe. Należy do systemu wód Kanału Augustowskiego, z którym łączy je kanał. Na brzegach jedna tylko wś Sajenek. Obfituje w sielawy. Poziom wód jego leży o 18 stóp niżej niż w Białem jeziorze. S. łączy się też podobno z poblizkiem jez. Kolno. [Według K. O. Falka ma źródłosłów jaćwieski.] Br. Ch.

Sakniewo, wś, pow. sejneński, gm. Sereje, par. Wiejsieje, odl. od Sejn 51 w., ma 23 dm., 172 mk. W 1827 r. 21 dm., 119 mk., par. Lejpuny. Mieszka tu drobna szla­ch­ta.

Sakowo 1.) urocz., pow. prużański, gm. Staruny. 2.) S., urocz., pow. sokolski, gm. Nowowola.

Salzwedel, dobra, pow. margrabowski, st. poczt. Mieruniszki, 10 dm., 56 mk. [Zapewne nazwa patronomiczna, dziś Drozdówko; por. Lenarty.]

Sałacie, fol., pow. sejneński, gm. Hołny Wolmera, par. Berżniki, odl. od Sejn 15 w., ma 2 dm., 15 mk. Fol. ten, w 1871 r. oddzielony od dóbr Hołny Wolmera, rozl. mr. 248: gr. or. i ogr. mr. 122, łąk mr. 67, past. mr. 52, nieuż. mr. 7; bud. drewn. 5.

Sałaty, wyschłe jezioro w północnej części pow. grodzieńskiego. Wzniesione na 17 sążni nad poziom Niemna, miało do 5 w. kw. powierzchni; w d. 3 marca 1841 r. wylało się w rzekę potokiem do 14 w. długim i dno jego do tego stopnia zaraz obeschło, że tegoż jeszcze roku posiano na niem hreczkę. Przy wylewie ucierpiało mko Rotnica.

Sałaty, 1.) wś, pow. grodzieński, w 5 okr. pol., gm. Sobolany, o 36 w. od Grodna. Wchodziła niegdyś w skład ekonomii grodzieńskiej. 2.) S., mko nad Muszą, pow. poniewieski, w 3 okr. pol., o 55 w. od Poniewieża, na pograniczu Kurlandyi, ma 22 dm., 322 mk. (w 1859 r.). Kościół par. kat. p. w. św. Józefa, z drzewa wzniesiony w 1835 r. przez wiernych, na cmentarzu kapl. p. w. św. Bazylego z 1855 r. Dom modlitwy żydowski, szpital. Siedlisko Karaimów. Par. kat., dek. Janiszki, 7033 wiernych.

Sałopirogi i Sałopirogajtys, drobne jeziora w pobliżu wsi i jeziora Rykacieje, na obszarze dóbr rząd. Krasnowo, w pow. kalwaryjskim.

Sałopirogi, wś, pow. kalwaryjski, gm. i par. Lubowo, odl. od Kalwaryi 12 w., ma 46 dm., 187 mk.W 1827 r. było 20 dm, 113 mk.

Sałowo, uroczysko, pow. grodzieński, w 5 okr. pol., gm. Sobolany, o 45 w. od Grodna.

Samanis, jezioro w pow. sejneńskim, gm. Berżniki, należy do łańcucha jezior ciągnących się łukiem od połud. krańca jez. Gaładuś. Ma 33 mr. obszaru.

Samaniszki, wś, pow. maryampolskim, gm. Wejwery, par. Skrawdzie, odl. od Maryampola 28 w., ma 7 dm., 93 mk. W 1827 r. było 3 dm., 33 mk.

Samarowicze, wś, pow. wołkowyski, w 5 okr. pol., gm. Samarowicze, o 22 w. od Wołkowyska, przy drodze z mka Piaski do Zelwy.

Sambia, Samland, Samlandya, terytoryum Starych Prus, ciągnie, się na północ od Pregoły (Lipca) i zatoki Świeżej do morza Baltyckiego i Zatoki Kuryjskiej [dziś Kurońskiej], odgraniczona Pregołą od Natangii a Dejmą od Litwy. Wysunięta na zachód, weszła ona pierwej niż inne części Prus z obcemi w stosunki handlowe, tak dalece, że aż do czasów krzyżackich prawie nazwa „Prutheni“ i „Sambitae“ oznaczała mieszkańców całych Prus. Rozpadała się S. na mniejsze terytorya: Medenau, Rudau, Quednau, Waldau, Kaymen, Sugurbi (Tapiau), Wargen, Schaaken, Pobethen, Rinau, Derne, Powunden, Labiau. Płd.-zachodnią część nad brzegiem morza zwano Witlandsort. Kraina ta, podług świadectwa Pliniusza, dostarczała Italii, drogą przez Węgry, bursztynu. Pierwszym zamkiem zbudowanym przez zakon był Królewiec, wzniesiony r. 1255. Następnie wystawiono Welawę, Lochstet, potem zamki w German, Pobethen, Schaaken, Tapiau i inne. nazwa Sambii do dziś się utrzymała, choć nie przyjęta urzędowo. Ziemię sambijską w granicach pierwotnych wypełniają obecnie: powiat rybacki (fiszuski), królewiecki, część labiewskiego i welawskiego aż do Dejmy. S. podbitą została dla zakonu przez Otokara, króla czeskiego, za rządów w. mistrza Poppo v. Osterna r. 1254. Z Balgi ruszywszy przeszedł on po lodzie Pregołę i wkroczył do S., niszcząc wszystko; przy Rudawie pobił na głowę Sambijczyków, poczem mieszkańcy pobliskich ziem: Quedenau, Waldau, Kaymen i Tapiau mu się poddali. Wkrótce i wodzowie na łaskę się zdali i wiarę chrześciańską przyjęli. W tym czasie wyświęcony został pierwszy biskup sambijski Henryk Bruenn. Równocześnie wybudowano zamek Królewiec, zwany przez Prusaków od lasu, w którym stał, Tuwangste; zamek ten stał się siedzibą komtura królewieckiego. Pierwszym był Burchard v. Hornhausen. Klęska, jaką zakon poniósł 1259 r. nad rzeką Durbe w Kurlandyi od Litwinów i Kuronów, zachwiała jego przewagę. Sambijczykowie powstali i obrali wodzem niejakiego Glande, na chrzcie nazwanego Rychardem. Był to potomek znakomitego ro­du, wysłany kosztem zakonu za granicę. Dnia 20 września 1260 r. wycięto wszystkich chrześcian, którzy do lasów ujść przed zagładą nie zdołali. Kapłanowi zakonu Sambijczykowie włożyli dwa drewna na szyję i ściskali je dotąd, póki go nie zadusili. Następnie podstąpili pod Królewiec. Wojsko zagraniczne, które pod wodzą Reydera i Stenzela v. Bentheim spieszyło na pomoc, poniosło od Natangijczyków klęskę pod Pokarwiem. Nowe posiłki pod wodzą hr. Barby zaraz na wstępie do Sambii pobite zostały przez powstańców. Królewiec bronił się długo. W styczniu 1262 udało się Wilhelmowi v. Jullich i Engelberdowi v. Marck dotrzeć z odsieczą, wskutek czego powstańcy od oblężenia odstąpili, a w odwrocie klęskę ponieśli. To jednak nie nakłoniło ludów sambijskich do posłuszeństwa, wyjąwszy wielu ze szla­ch­ty, którzy opuściwszy posiadłości wyjechali do Królewca z rodzinami. Ażeby ogłodzić zamek królewiecki Sambijczyk Swajmo uzbroił mnóstwo małych łodzi, któremi zamykał ujście Pregoły, chwytając i zatapiając statki krzyżackie ze zbożem. Krzyżacy zrozpaczeni wypadli z miasta i uderzyli na powstańców nad brzegiem rzeki zebranych tak skutecznie, że legło ich blisko 5000 z wodzami Glandem i Swajmem. Pomimo to wojna się nie skończyła, bo Sambijczykowie kilkakrotnie jeszcze do boju stawali i pod Królewiec podstępowali. Odznaczył się w tych walkach niejakiś Nalub, wódz tak śmiały, że pewnego razu do bram zamku dotarł, bramy wywalił i do miasta wpadł, ale następnie pobity tułał się po lasach, aż złamany poddał się Krzyżakom. Sambijczykowie nie umieli zorganizować swych sił, nie mieli wodzów, tak że ostatecznie Krzyżacy stali się panami kraju. Smutny los spotkał mieszkańców ziemi Bethen czy Pobethen, która dostarczała najdzielniejszych wojowników. Wojska zakonu i załoga królewiecka z dwóch stron uderzyły na nią i wytępiły mężczyzn co do jednego, kobiety i dzieci wywieziono w dalekie strony, osady z ziemią zrównano; spustoszona kraina wnet lasem zarosła. Odtąd zapanował spokój, którego rękojmią zresztą byli zakładnicy, stawieni zakonowi r. 1263. Z tej ciszy korzystali Krzyżacy, wznosząc zamki, sprowadzając kolonistów z Niemiec i z innych krajów pruskich, zaprowadzając urządzenia administracyjne w Sambii. Jeszcze raz w r. 1277 z namowy niejakiegoś Bonse podnieśli się Sambijczykowie, ale za sprawą Theodora v. Lidelow, który miał mir między nimi, uspokoili się wnet a Bonsego ukarali. To powstanie nie przerwało pracy zakonowi. Już w r. 1254 wspominają dzieje komtura w Sambii, później przejściowo komtura w Tapiewie i Labiewie Od r. 1312 stał się Królewiec siedzibą marszałka zakonu, który zarządzał całą prowincyą. Składała się ona z kameratów: Wargen, German, Pobethen, Rudau, Schaaken, Rossitten, Kaymen, Kremitten, Waldau. Marszałkowi dopomagali rządzcy sambijscy i wójtowie lochsteccy i tapiewscy. Od r. 1397 urzędują także wójtowie w Schaaken, za to r. 1404 znikają rządzcy sambijscy a nastają od r. 1433 wójtowie w Gruenhof. W skutek tych urządzeń zacierała się coraz więcej odrębność Sambii jako osobnego terytoryum, niknęły cechy wybitne pierwotnych mieszkańców. Dzieje dalsze ziemi tej zlewają się z dziejami zakonu i późniejszego księstwa pruskiego.

Sambijskie biskupstwo utworzone zostało równocześnie z warmińskiem, pomezańskiem i chełmińskiem r. 1243 przez legata Wilhelma z Modeny. O granicach jego mówi dokument erekcyjny: „Z kraju jeszcze pogańskiego utworzyliśmy dyecezyę czwartą, która ze zachodu słonego morza tyka, z północy rzeki Niemna, z południa Pregoły, a ze wschodu aż do granic Litwy sięga“. Ale dopiero w 12 lat potem, około r. 1255, po zajęciu Sambii przez Otokara, ustanowiony został biskup w osobie Henryka Bruenn. Według aktu erekcyjnego przypadało we wszystkich 4 biskupstwach ⅔ ziemi zakonowi, ⅓ biskupowi. Podzielono się naprzód Królewcem i najbliższą okolicą. W marcu 1258 r. nastąpił stanowczy podział kraju. Dokument odnośny wystawiony został 3 marca w Elblągu z podpisem landmeistra Gerharda v. Herzberg. Powstanie Sambijczyków w r. 1258 przerwało pracę nad rozszerzeniem chrześciaństwa. Biskup Henryk siedział wprawdzie wtedy w Królewcu, lecz był, tak jak zakon, na razie bezsilnym. Zapewne bieda zmusiła go wówczas do odstąpienia Krzyżakom starego zamku, w którym mieszkał, i 70 włók z posiadłości, za co mu kawalerowie 70 włók w ziemi chełmińskiej odstąpili, zobowiązując się dopomódz do wybudowania własnego zamku w Sambii. Do budowy tegoż przystąpił biskup zapewne zaraz po uśmierzeniu powstania, bo już w r. 1268 nadaje pewne posiadłości przy „swym“ zamku Schoenewyk. nazwa ta przeszła z czasem na Bischofshausen, Bischhausen, Fischhausen. Od biskupa Henryka zyskał zakon na płd.-zachodnim brzegu część zwaną Witlandsort, dając mu za to inną posiadłość. Krystyan, biskup, następca Henryka, zamieszkał w Niemczech i niekiedy tylko do dyecezyi zaglądał, a posiadłości biskupie wypuścił zakonowi w dzierżawę za opłatą roczną 80 grzyw. W 1296 r. już rządzi bisk. Zygfryd, przebywający znowu w kraju. Kapituła żyła w pierwszych czasach łaską biskupa i zakonu. Dopiero r. 1294 nadał jej bisk. Krystyan ziemię Quednau. Ponieważ jednak dotąd dyecezya nie miała katedralnego kościoła, żyli członkowie kapituły w rozproszeniu po zamkach zakonu. Wreszcie w. mistrz Konrad v. Feuchtwagen oddał im kościół parafialny w Królewcu, z pozwoleniem wzniesienia katedry (1296). Wybudowano kościół katedralny blisko bramy Starego miasta p. w. św. Wojciecha. Dokument odnośny biskupa Zygfryda, podpisany także przez biskupów: Henryka pomezańskiego i Eberharda warmińskiego, nosi datę 11 stycznia 1302 w Schoenwiku. Biskup Zygfryd v. Regenstein powiększył posiadłości kapitulne o kilka wsi na terytoryum Quednau i Medenau, a przyrzekł odstąpić jeszcze ⅓ tych posiadłości, jakie sam od zakonu otrzyma. Kiedy w r. 1322 przypadła biskupowi z działu połowa Knipawy w Królewcu, postanowił przenieść tam katedrę. Pod następcą Zygfryda Jakubem dostała się kapitule trzecia część posiadłości, jakie w Nadrowiu przyznano biskupowi (1353). Następny bisk. Bartłomiej dzieli się z kapitułą rybołówstwem w zatoce fryskiej i daje trzy wsi w kameracie Powunden. W skutek częstych sporów między kapitułą a zakonem postanowiono nowe rozgraniczenie posiadłości. Wtedy przypadły biskupowi kameraty: Rinau, Medenau, Fischhausen, Quednau, Powunden; zakonowi German, Pobethen, Rudau, Wargen, Schaaken, Kaymen, Waldau i Kremitten. W r. 1352 nastąpiły działy części leżącej między rzeczką Nene (w okolicy Taplaken) a Niemnem, Wystrucią i Pregołą. Potem różnymi czasy jeszcze upominają się biskupi o trzecią część obu mierzeji zatoki Kuryjskiej, nizin przy ujściu Niemna i ziem na wschód od Nadrowii do granicy Litwy. Ale zakon niczego już nie ustąpił; jedynie w r. 1366 przyznał biskupowi prawo rybołówstwa w pewnej części zatoki Kuryjskiej. Biskupi sambijscy nigdy się zupełnie z pod wpływów zakonu wyzwolić nie zdołali. Biskup nawet w swych posiadłościach nie był w tym stopniu samodzielnym, jak inni biskupi, mniej nawet niż biskupi pomezańscy. Katedrę sambijską, prócz kilku pierwszych, zajmowali zwykle braciszkowie duchowni zakonu. W tem ścisłem połączeniu, a poniekąd podporządkowaniu biskupstwa zakonowi szukać należy jednej z przyczyn faktu, że gdy ks. Olbracht przyjął luteranizm i biskupstwo sambijskie tak pochopnie poszło jego śladem. Jerzy v. Pollentz, biskup sambijski, był pierwszym z biskupów katolickich, którzy przystali „zur gereinigten ewangelischen Lehre“. Za biskupem poszło duchowieństwo, za pasterzami owieczki. Nawet o słabym oporze nie słychać. W dyecezyi pomezańskiej, choć ona ostatecznie także przyjęła luteranizm, przynajmniej był opór. Dnia 30 maja 1525 r. zrzekł się biskup Jerzy v. Pollentz posiadłości swych na rzecz księcia; później uczynił to samo w Pomezanii Erhard v. Queis. Z r. 1587 władza biskupia zniesioną została zupełnie; w jej miejsce powstały konsystorze. Klasztorów istniało w Sambii mniej, aniżeli gdzieindziej. Pierwszy ufundował w. mistrz Dusemer po bitwie z Litwinami nad rzeką Strebą, osadzając w nim zakonnice cysterki, później benedyktynki r. 1349 w Królewcu, w części miasta zwanej Loebenicht. Później istniał w Królewcu klasztor elżbietanek. Ulryk v. Jungingen zamierzał osadzić augustyanów w Memlu, ale do skutku nie przyszło. Pod koniec panowania zakonu ufundowano w Loebenicht (Królewiec) klasztor karmelitów 1517 i bernardynów w Tylży r. 1519; zburzone jednak obydwa już 1524 r. Klasztor żeński Loebenicht zamieniono r. 1531 na szpital. O Sambii piszą: Rogalski (Dzieje Krzyżaków), Toeppen (Hist. comp. Geogr. v. Preussen) i Kętrzyński (O ludności polskiej w Prusach), Gebauer: „Kunde des Samlandes”, 1844. Boetticher Adolf: „Die Bau und Kunstdenkmaeler der Provinz Ostpreussen Heft I Das Samland”. Koenigsberg, 1891. str. 141, X i 3 tabl. Gebauer Karl Emil: „Wegweiser durch Samland” (Koenigsberg, r. 1892, 8 wyd., str. 103). Ad. N.

Samelucken 1.) dobra, pow. pilkałowski, st. p. Szyrwint, 8 dm., 34 mk., 79 ha. 2.) S., wś nad rzeką Romintą i przy drodze żel. z Królewca do Gąbina, pow. gąbiński, st. p. Walterkehmen; 40 dm., 204 mk.

Samiły al. Stary Szlanów, wś i fol., pow. maryampolski, gm. Poniemoń Pożajście, par. Poniemoń, odl. od Maryampola 59 w., ma 17 dm., 260 mk., młyn wodny. W 1827 r. było 16 dm., 124 mk.

Samland, Samlandya, ob. Sambia.

Samogród, pohost., pow. sokólski, gm. Zubryca, 63 dz. Cerk. Par. dekan. (błagoczynia) sokólskiego, 1297 wiernych.

Samonienen 1.) al. Lengkutschen, wś, pow. gołdapski, st. p. Gołdap, wznies. 400 st. npm., ma 22 dm., 118 mk., 209 ha. [Dziś Samoniny.] 2.) S., dobra, tamże, st. p. Tollmingkehmen, 23 dm., 130 mk., 374 ha obszaru. Ad. N.

Sampol, fol., pow. maryampolski, gm. Pogiermoń, par. Pokojnie, w stronie płn.-wsch. od Maryampola (o 47 w.), na płd. od Rynkun (st. dr. żel.) i od Pren (st. pocz.) o 11 w., ma 141 mk., 534 mr. Wchodził w skład dóbr Jakimiszki.

Samowszczyzna, wś, pow. kalwaryjski, gm. Raudań, par. Kalwarya (o 10 w.), ma 13 dm., 24 mk., 105 mr. Wchodziła w skład dóbr rząd. Ludwinowo.

Samsoniszki, wś, pow. maryampolski, gm. Szumsk, par. Giże, odl. od Maryampola. 5 w., ma 3 dm., 19 mk. W 1827 r. 3 dm., 15 mk.

Sanacis, jezioro, pow. sejneński, o 1 w. na zach. od wsi Szadziuny, między jez. Ilgis i Snajginie. [Samanis, Samaniaj]

Sangroda al. Sangruda, fol., pow. suwalski, gm. Maćkowo, par. Puńsk, odl. od Suwałk 32 w., ma 2 dm., 51 mk., 448 mr. W 1827 r. 1 dm., 9 mk. Wchodzi w skład majoratu rząd. Maćkowo (ob.). Sangrodzkie starostwo niegrodowe, w woj. i pow. trockim, podług spisów podskarbińskich z r. 1766 obejmowało dobra Sangrodzkie i wsie Wojponiszki i Trumpole, które posiadał Kościesza Żaba, opłacając z nich kwarty złp. 523 gr. 21, a hyberny złp. 135. Br. Ch.

Sankalnis, góra w Puszczy Rominckiej, pow. gołdapski, pod Jodupą (Czarnówko), wznies. 679 st. npm. [nazwa pochodzenia bałtyjskiego, występuje do pocz. XX w., na późniejszych mapach hitlerowskich przezwana Sonnenberg, wys. 216,3 m npm. przy wsi obecnie zwanej Czarnowo, u płn.-wsch. krańca niewielkiego zb. wodnego.]

Sannden, pow. łecki, ob. Piaski 2.).

Sanniki 1.), pow. grodzieński. W r. 1558 w wójtowstwie skreblackiem ekon. grodzieńskiej. Wś ma 23 włók gruntu nader podłego, wszystkie na osadzie. Poddani mieli 30 koni i 23 wołów. Dochód czyni 23 kóp 25 gr. […]

Sanorzyski Wielkie, wś i S. Male, wś, pow. maryampolski, gm. Antonowo, par. Pilwiszki, odl. od Maryampola 27 w. S. Wielkie mają 8 dm., 103 mk. W 1827 r. 5 dm., 59 mk. S. Małe 3 dm., 27 mk. W 1827 r. 3 dm., 20 mk. S. os. 1 dm.

Sanowie, w spisie urzęd. Sienowie, wś, pow. maryampolski, gm. Antonowo, par. Pilwiszki, odl. od Maryampola 18 w., ma 3 dm., 41 mk. W 1827 r. 2 dm., 21 mk.

Sanstangen, jezioro, pow. łecki, ob. Juchy Stare.

Santilten, dobra, pow. wystrucki, st. pocz. Didlacken; 7 dm., 57 mk., 133 ha.

Santoka 1.) wś, pow. kalwaryjski, gm. i par. Lubów, odl. od Kalwaryi 14 w.; wś ma 5 dm., 34 mk.; os. 1 dm., 6 mk. W 1827 r. 3 dm., 30 mk. 2.) S., wś, pow. kalwaryjski, gm. Raudań, par. Kalwarya, odl. od Kalwaryi 3 w.; ma 23 dm., 196 mk. W 1827 r. 20 dm., 167 mk. Zdaje się, że ta nie zaś poprzednia wś wchodziła w skład majoratu rządow. Kalwarya (ob.). 3.) S., wś, pow. maryampolski, gm. Jaworowo, par. Igłówka, odl. od Maryampola 16 w., 3 dm., 32 mk. W 1827 r. 3 dm., 34 mk. 4.) S. al. Samaki, wś, pow. władysławowski, gm. Zyple, par. Syntowty, odl. od Władysławowa 13 w., ma 12 dm., 71 mk. W 1827 r. 14 dm., 91 mk. Br. Ch.

Sapałówka, wś i dobra, pow. węgoborski, st. p. Banie (Bengheim), 64 dm., 302 mk., 605 ha. Jan v. Ostau, burgrabia węgoborski, oznajmia (1576 r.), że Maciej Sapała [Zob. też Kulsze.], z Kleszczowa w pow. oleckowskim, otrzymał za Wróblem 30 włók dla założenia wsi dannickiej, z nich nabył 3 włóki sołeckie, płacąc za włókę 45 grzyw. Ponieważ Sapała lokując wieś Dupki, założoną na 50 z 200 włók Skalicha, płacił już po 10 grzyw. rocznie, a że ta wieś w skutek morowego powietrza r. 1572 opustoszała, koszta tam poniesione uwzględniono przy niniejszem kupnie. Ad. N.

Sapieżyszki 1.) litew. Zapiiszkiej, os. miejska, wś i fol. nad Niemnem, z lew. brzegu, w pobliżu Kowna, odl. 56 w. od Maryampola, 110 w. od Suwałk, pow. maryampolski, gm. Aleksota, par. Sapieżyszki. Posiada kościół par. murowany. Os. ma 45 dm., 564 mk. (żydów przeważnie); wś 22 dm., 246 mk.; fol. 3 dm., 45 mk. W 1827 r. miasteczko miało 35 dm., 386 mk., wś i fol. 13 dm., 240 mk. Według tradycyi istniała tu jedna z większych świątyń pogańskich litewskich. Posiadłości tej świątyni i cały dalszy obszar przeszły na własność królewską. Zygmunt I nadał część tego obszaru Pawłowi Sapiezie, który na ruinach pogańskiej świątyni wzniósł (1530 r. ?) kościół i dał początek miejskiej osadzie. Według danych ze źródeł kościelnych kościół, fundacyi Sapiehów, pochodzi z 1578 r. Razem z osadą wznieśli Sapiehowie pałac, którego fundamenta tylko się dochowały. Andrzej Sapieha, wojew. nowogrodzki, połocki i w końcu smoleński († 1614 r.), sprzedał te dobra Grzegorzowi Massalskiemu, podkom. grodzieńskiemu. Syn tegoż Aleksander, kaszt. smoleński zostawił dobra w spadku córce, która, wstąpiwszy do bernardynek w Kownie, zapisała S. klasztorowi. Pamiątką po Massalskich jest monstrancya darowana przez nich kościołowi. Dobra te z całą ekonomią Dobrowola przeszły czasowo w ręce Jana Koncewicza a następnie dostały się, benedyktynkom kowieńskim. Po zniesieniu klasztoru i zabraniu dóbr przez rząd pruski (po 1795 r.), dobra stały się rządowemi. W 1825 r. S. odzyskały prawa miejskie. Dobra Dobrowola, w skład których wchodziły S., zostały w części oddane w 1837 r. w posiadanie emfiteutyczne a później na zupełną własność (ob. Dobrowola). Jedyny zabytek przeszłości, kościół, przebudowywany kilka razy (z drewnianą kruchtą i dzwonnicą), był poświęcony p. w. św. Jana Chrzciciela w 1667 i 1698 r. Niewielka to budowla, z cegły, z trzema ołtarzami, wystawiona jest na wylewy Niemna. W 1812 r. wojska francuskie użyły kościoła na stajnię. W 1887 r. folw. S., z przyl. Gajżany, rozl. 173 mr. S. obręb leśny straży Wilemy, w leśnictwie rząd. Pilwiszki, obejmuje część bagna Ażerelis. S. par., dek. maryampolski (dawniej sapieżyski), ma 5999 dusz. Przed 1795 r. była to jedna z największych parafii w tych stronach. 2.) S., wś, pow. sejneński, gm. Wiejsieje, par. Berżniki, odl. od Sejn 17 w., ma 27 dm., 166 mk. W 1827 r. było 8 dm., 64 mk., par. Wiejsieje. Br. Ch.

Saranciszki, osada, pow. sejneński, gm. Wiejsieje, par. Berżniki, odl. od Sejn 15 w., ma 2 dm., 14 mk.

Sarejki al. Szarejki, wś na pol.-prus. Mazurach, pow. łecki, st. p. Bajtkowo, 20 dm., 112 mk., 210 ha. S. istniały już około 1574 r. nazwa wskazuje, że założyciele byli Litwinami prędko się jednak spolszczyli. W r. 1662 mieszkali tam Mojżesz Janowicz (Janowitz), Adam Wojkowicz (Woitkoitz), To­mek Koszorzuk, Krzy­sztof Ja­no­wicz (Janoitz) i Jan Woj­ko­wicz. Alt N.

Sarek, jezioro w pow. łeckim, o ½ klm. od wsi t. n., a 1 klm. od jez. Łeckiego, ma przeszło 2 klm. długości a około ¾ szerokości. Obszar wynosi 132 ha.

Sarek 1.) al. Szarek, wś na pol.-prus. Mazurach, pow. łecki, 5 klm. na płd.-zach. od Ełku (st. pocz. tel. i par.) nad traktem; 18 dm., 72 mk., 190 ha. Jerzy Ramung v. Ramek, komtur ryński, nadaje r. 1483 Piotrowi Juchnie 5 włók nad jeziorem Sarek na prawie magd. i 3 morgi łąk pod Rochosakami i Nową Wsią. Świadkiem był zakonnik Paweł Skarzyński. 2.) S., dobra, tamże, 14 dm., 73 mk., 191 ha. Ad. N.

Sargnie, wś nad rz. Jesią, pow. maryampolski, gm. Michaliszki, par. Płutyszki, odl. od Maryampola 27 w., ma 33 dm., 274 mk. W 1827 r. było 6 dm., 180 mk.

Sarkojady, wś włośc., pow. sejneński, gm. Kudrany, par. Liszkowo, odl. od Sejn 51 w., ma 10 dm., 88 mk., 5 os., 176 mr. W 1827 r. było 5 dm., 29 mk. Wchodziła W skład dóbr Poniemoń.

Sarniszki, os., pow. sejneński, gm. i par. Lejpuny, odl. od Sejn 33 w., 1 dm., 14 mk. W 1827 r. 2 dm., 21 mk.

Saronczyzna, wś, pow. grodzieński, gm. Hołynka.

Sarosieki, wś, pow. grodzieński, w 2 okr. pol., gm. Indura, o 36 w. od Grodna.

Sarowicze, wś, pow. grodzieński, w 4 okr. pol., gm. Dubno, o 34 w. od Grodna.

Sarta, rzeczka w pow. tylżyckim, dopływ Kamienia, uchodzącego do Jegi (dopł. Niemna). Płynie z płn.-wsch. na płd.-zach. w licznych zakrętach. Ad. N.

Sarum, (u Ptolemeusza) starożytne miasto, pomiędzy Dźwiną a Dnieprem, w okolicach dzisiejszej Orszy, słynne z handlu bursztynem.

Sasin, Sasińska al. Saska ziemia, terytoryum staropruskie. Leżało między ziemią lubawską a gołędzką. Od ostatniej dzieliła je puszcza zwana Patrąkiem. Północną granicę Patrąka stanowiły dzisiejsze wsi Burdąg w pow. niborskim i Jurgi w szczycieńskim. Wykazują to przywileje z XV w. Do Patrąka należały też, według Webera, okolice około Jedwabna, Rudy czyli Malgi i Wielbarku. Sama ziemia saska zajmowała niemal całe dzisiejsze powiaty: niborski i ostródzki. Zachodnia granica zgadza się z granicą dzisiejszą pow. sus­kie­go i lubawskiego. Ku północy zaś ziemia saska dotykała jez. Drwęckiego i Szelągowskiego pod Ostrodem, bo Nastajki, Grabin i Grabinek jeszcze do niej należały. Na wschód od jez. Szelągowskiego zbaczała granica nieco na północ aż do jez. Grazymowskiego, bo Rapaty i Łęguty leżą jeszcze w ziemi saskiej. Ze względu, że jeszcze dalej na północ od Łukty leżała wś Sassendorf, dziś Hasendorf (Zajączki), to może i cały obwód łukciński należałoby do tejże ziemi zaliczyć. Sassendorf byłoby taką metą graniczną, jak Sassenpile (dziś Hasenberg, Zajączkowo) przy granicy lubawskiej. Wschodnia granica ziemi saskiej trzymała się granicy dzisiejszej warmińskiej, jak tego dowodzą saskie miejscowości: Łęguty, Makruty, Gębiny i Witałty. Dalsza granica jest mniej ściśle oznaczona, to pewna, że obwód olsztynkowski do ziemi saskiej należał, bo w obrębie jej były jez. Świętańskie i wś Kunki. Prawdopodobnie graniczyła ta ziemia w dalszym ciągu bezpośrednio z Patrąkiem, bo Mielno i Mielińskie jezioro, Tymawa, Michałowo, Rączki i Załuski w niej jeszcze leżały. Że ziemia saska rzeczywiście sięgała dalej na wschód, tego dowodem jest wś saska Muszaki, leżąca w pośrodku pomiędzy Niborkiem a Wielbarkiem, a więc już nad brzegiem Patrąka. Południowa granica z początku była nieustaloną, ale już r. 1343 Bolesław, ks. mazowiecki, porozumiał się z w. mistrzem co do jej biegu, zgodnego z dzisiejszą granicą od król. polskiego. Że ziemia saska aż do samej granicy sięgała, tego dowodzą wsi Łęck, Iłowo, Napierki i Siemionki, założone w tejże ziemi tuż nad granicą. W ścisłym związku z ziemią saską stoi ziemia lubawska (ob. Lubawa). Ziemia saska była w chwili przybycia Krzyżaków puszczą bezludną, choć niewątpliwie kiedyś zamieszkaną, jak o tem świadczą grodziska i groby tamże odkopane. To co Gall o mieszkańcach Prus pisze, mianowicie: „Tempore namque Karoli magni, Frankorum regis, cum Saxonia sibi rebellis existeret nec dominationis iugum nec fidei christianae susciperet, populus iste cum navibus de Saxonia transmeavit et regionem istam et regionis nomen occupavit“, jest bajką, nie mającą żadnej podstawy historycznej, bo Prusacy nie byli Niemcami i z Niemiec nie przybyli. Prawdopodobnie mniemanie to spowodowała nazwa Sasinów i ziemi sasińskiej czyli saskiej. Za czasów więc Galla Sasini byli jeszcze znani Polakom, a wyprawa Krzywoustego była zapewne przeciw nim skierowaną. Około 1100 r. tedy jeszcze Sasini istnieli. W jaki sposób wyginęli i kto zagładę im zgotował, nie wiadomo. To pewna, że w sto kilkadziesiąt lat później, w walce Prusaków przeciw zakonowi, dzieje nigdzie na­z­wi­s­ka ich nie wspominają. Krzyżacy bez walki posiedli te ziemie. Opór stawiać mogli tylko książęta polscy. Tak ziemia saska jak lubawska w ciągu XII wieku przez Polaków zdobyte zostały ale nie były zasiedlone. Pograniczne Mazowsze, wówczas słabo zaludnione, miało dla swych mieszkańców pod dostatkiem ziemi nieuprawionej; nie było więc potrzeby, ani możności kolonizacyi tych ziem. Sąsiadująca ziemia lubawska (michałowska) była zdobytą i zajętą przez Polaków; miała już ludność i wsie polskie i stała pod jurysdykcyą zamku michałowskiego. Że ziemię sasińską ogólnie za polską własność uważano, dowodzi i ta okoliczność, że r. 1257 ks. kujawski Kazimierz praw swoich do niej się zrzeka. W ziemi saskiej, o której po r. 1300 więcej mamy wiadomości, mieszkała wówczas dość gęsta ludność pruska tylko w północnych stronach pod Ostródem i Olsztynkiem. Były to prawdopodobnie szczątki dawnej ludności sasińskiej, którą biskup Krystyan już był nawrócił. Jako następcy po Krystyanie rościli potem biskupi chełmińscy pretensye do ziemi saskiej, a pretensye te musiały być słuszne, skoro uznali je nawet w. mistrzowie. R. 1298 napomina w. m. Gotfryd Hohenlohe dygnitarzy zakonnych, aby stosownie do rozporządzenia legata Wilhelma dzielili się ziemią saską z bisk. chełmińskim. Działy te rzeczywiście nastąpiły. W r. 1440 jednak należała cała ziemia saska do dyecezyi pomezańskiej (ob. Kętrzyński, O lud. pol. w Prusach krzyż. i Toeppen, Hist.-comp. Geogr. v. Preussen).Ad. N.

Sasino 1.) 1437 r. Sassyno, niem. Sassin, wś w Pomeranii, pow. lęborski, par. kat. Lębork. W 1885 r. 30 dm., 50 dym., 241 mk., 234 ew., 6 żyd. 2.) S., dobra ryc., tamże, st. p. Wieleń (niem. Uhlingen). Jeszcze przed r. 1437 płaciło S. staropomorski podatek i to od 2 radeł (ob. Gesch. d. Lande Lauenburg und Buetow von Cramer, II, 292). Kś. Fr.

Sasinowa Wola, w XV w. Saszniowa Wola, wś nie istniejąca obecnie. Leżała w pow. le­lo­w­skim, par. Dzierz­gów. W połowie XV w. była własnością Mi­ko­ła­ja h. Praw­dzic, miała łany km., z których dawano dziesięcinę snopową i konopną po 4 pęki prepozyturze kra­ko­w­skiej. Była też karczma, zagrodnicy, folw., z których dziesięcinę dawano pleban. w Dzierz­go­wie (Długosz, L. B., I, str. 24, VI, 100). W 1581 r. Sta­nis­ław Szaf­ra­niec ma tu 4 łany km., 1 komor. bez bydla (Pawiński, Małop., 69). Br. Ch.

Sasiny-Łętownica, wś szlach., pow. łomżyński, gm. i par. Zambrowo. W 1827 r. 10 dm., 65 mk. Istniała już w XVI w. Ob. Łętownica.

Sasiny 1.) wś, pow. biel­ski gub. grodzieńskiej, w 2 okr. pol., gm. Malesze, o 20 w. od Biel­ska. 2.) S., sioło i dobra, pow. brzeski, w 5 okr. pol., gm. Rogacze, o 68 w. od Brześcia.

Saska, rzeczka, dopł. Zelwy (dopł. Niemna). [Por. Saswa].

Saska Ziemia, ob. Sasin.

Saskie Budy, wś, pow. szczycieński (Kętrz.), w spisach urzędowych nie podana.

Saswa, rzeczka, dopływ Zelwy uchodzącej do lewego brzegu Niemna. [Por. Saska].

Sausieniki, wś włośc., pow. wyłkowyski, gm. Bartniki, par. Pojewoń, odl. od Wyłkowyszek 16 w. Przy wsi ciągną się błota między Pogierniewem i fol. Bartniki., mające do 3 w. wszerz a 2½ w. wzdłuż. Wś ma 41 dm., 434 mk., 1634 mr. W 1827 r. 43 dm., 369 mk. Wchodziła w skład dóbr rząd. Królowe Krzesło.

Sauskoyen 1.) Alt, wś na prus. Litwie, pow. darkiejmski, st. p. Launingken; 53 dm., 234 mk., 176 ha. 2.) S. Neu, wś, tamże; 19 dm., 94 mk., 141 ha.

Sausleszowen, wś, pow. gołdapski, st. p. Szittkehmen; 48 dm., 235 mk., 426 ha. [Występuje do pocz. XX w., na późniejszych mapach hitlerowskich przezwana Seefelden, nie istniejąca obecnie wieś, dziś w obw. kaliningradzkim u płd. krańca jez. Wisztyniec, przy ujściu rz. Czernica (Wisztynka), tuż przy granicy z Litwą.]

Sawinda al. Zawinda, jezioro na pol.-prus. Mazurach, pow. łecki, o milę od Ełku na płn.-zach., przeszło 3 klm. długie, szerokie ½ klm. Połączone kanałem z jez. Małkińskiem [jez. Woszczelskie] od płd., a z Jeziorowskiem [jez. Sawinda Mała] od północy. Z połud. końca dotykają małe stawy, ciągnące się ku zachodowi aż do wsi Grabnika, od której ku północy prawie równolegle ciągnie się jez. Mała Sawinda [jez. Grabnik], 1 klm. długie. Prawdopodobnie, że kiedyś było tylko jedno jezioro, ciągnące się w formie siódemki z północy na południe, którego poziom z czasem się obniżył tworząc małe stawy. S. ma 238 ha, zaś Mała S. 36 ha obszaru. Ad. N.

Sądry, niem. Zanders, Zanderen, dok. Sonderwad, wś, pow. lecki, st. pocz. Zalec; 38 dm.,em 191 mk., 359 ha. Jan v. Beenbausen, wójt rastemborski, nadaje r. 1427 Janowi, oraz Marcinowi i Grzegorzowi, jego synom, 15 włók w Sądrach i 15 wł. nad jez. Notyst na prawie chełm. R. 1539 mieszkają w S. sami Polacy. R. 1631 kupuje Jakub Białek 1 włókę tamże. Ad. N.

Schaetzels 1.) dobra i leśn., pow. gierdawski, st. p. Barciany. 2.) Sch., pow. gołdapski, ob. Rożyńsk (6) […]

Schaltinnen, wś, pow. gołdapski, st. pocz. Gawaiten, 22 dm., 128 mk., 308 ha.

Scharfenrade, wś, pow. łecki, ob. Ostrykół.

Scheelhof, folw. dóbr Babki, pow. gołdapski, 1 dm., 16 mk. [W pół drogi między wsiami Babki a Górne; dziś nie istnieje, choć na współczesnej mapie oznaczone jako Siedlisko.]

Schementken, pow. olecki, ob. Jelitki.

Schlaugen, wś, pow. gołdapski, st. p. Gawaiten, 80 dm., 323 mk., 324 ha.

Schoenjarken, pow. gołdapski, ob. Górne.

Schwentainen, pow. olecki, ob. Kowale (t. IV, 506).

Sedan, os przy Sulejkach, pow. margrabowski. [Dziś Jurkowo].

Sedranki 1.) domena nad jez. t. n., na pol.-prus. Mazurach, pow. margrabowski, 2½ klm. na płn. od Margrabowy (pocz. i tel.), nad traktem do Gołdapi; 43 dm., 231 mk., 700 ha. S. istniały już r. 1576. 2.) S., leśn., tamże, należy do wsi Lasek. 3.) S., młyn, tamże, przy wsi Łęgowie, 3 dm., 31 mk.

Sedrankowskie jezioro, niem. Seedranken, pow. margrabowski, ciągnie się od traktu margrabowsko-gołdapskiego ku zach.-płd. w kształcie półksiężyca, otrzymuje strugami wody jez. Łęgowskiego i przez rzeczkę Legę łączy się z jez. Margrabskiem. Ma 80 ha obszau. Na dnie mnóstwo pni i kłod drzew utrudnia połów ryb.

Seeberg, wybud., pow. gołdapski, st. pocz. Gawaiten.

Seesken, ob. Szeszki.

Seesken Berge, ob. Szeskie Góry.

Sejluny, wś, pow. sejneński, gm. Mirosław, par. Sereje, odl. od Sejn 42 w., ma 45 dm., 332 mk.

Sejna, rzka, ob. Marycha. [Według J. Nalepy („Znaczenie jaćwięskiej nazwy Sejny”) i K. O. Falka ma źródłosłów jaćwieski, podobnie jak jezioro i miasto.]

Sejny al. Sieny, jezioro w płn.-zach. stronie od miasta Sejny (o 2 w.), ma do 2 w. długości, przy szerokości od 50 sążni do pół w. Głębokość dochodzi 24 stóp. Poławiają się w niem: szczupaki, okonie, karasie, liny i płotki. Przepływa przez nie rzeka Marycha.

Sejny, w dok. Sejna, Szieina, miasto powiatowe gub. suwalskiej, nad rzeczką Marychą (Sejenką, Sejną), pod 54°13’2″ szer. płn. i 41°0’6″ wsch. dłg. od F., śród pagórkowatej równiny, w odległo 30 w. na wschód od Suwałk (połączone szosą), 70 w. na płn.-zach. od Grodna (szosą) i 297 w. od Warszawy. Posiadają kościół katedralny (podominikański), kapitułę, konsystorz, seminaryum duchowne dyecezyalne, szpital św. Szymona (na 20 łóżek), kościół ewang. (od 1844), filią par. Suwałki, synagogę, szkołe miejską 3-klasową, szkołę początkową, sąd pokoju okr. IV, sąd gminny okr. I (dla gmin: Sejny, Berżniki, Hołny Wolmera, Krasnopol, Pokrowsk), urząd powiat. i telegr., magistrat, urząd gm. Przemysł fabryczny reprezentowała w ostatnich latach mała dystylarnia z prod. na 600 rs. W jesieni odbywa się tu jarmark na grzyby suszone, których dostarcza cała gubernia a głównie lasy pow. sejneńskiego i augustowskiego. Miasto składa się z 249 domów, drewnianych przeważnie, otoczonych ogrodami i sadami. Dawny ogród poklasztorny, niewielki ale cienisty, ozdabia miasto. Ludność dochodzi 4500, w tem około trzech czwartych części żydów. Prócz katolików jest 28 prawosł., 144 filiponów, 137 ewang. i kilku machometan. Najważniejszą ozdobą miasta i pomnikiem przeszłości jest okazała katedra z dwoma wyniosłemi wieżami, przedstawiająca jeden z najpiękniejszych zabytków budownictwa na obszarze królestwa, z epoki wyrodzonego renesansu. W wielkim ołtarzu statua Matki Boskiej cudami słynącej ołtarze, w liczbie 9, z gipsu modelowane. Na ścianach wiszą portrety fundatora i dobroczyńców kościoła. Najciekawszą jednak jest jedyna przy kościele kaplica Opatrzności Boskiej, ze statuą Chrystusa z posrebrzanej blachy. W kaplicy tej znajduje się mały obrazek Matki Boskiej (Madonny), podobno przywieziony z Hiszpanii przez kamedułów wigierskich a na ścianach wiszą dwa wielkie obrazy włoskiego pędzla: Chrystus przed sądem i Chrystus prowadzony na biczowanie. Obrazy te, nieznanego twórcy, włoskiego pędzla, pochodzą z galeryi Paców w Dowspudzie. Przez niedbałą konserwacyą wiele ucierpiały. Historya. S. powstały w XVI w. na obszarze dawnej puszczy olickiej, w obrębie leśnictwa przełomskiego. Zygmunt I w r. 1522 nadał w puszczy olickiej Janowi Michajłowiczowi Wiszniowieckiemu pół mili kwadr., ten zaś dokupił „stoiła i sienożatia niżej Sejny reki“. Kiedy najstarszy syn Jana, Dymitr zakończył życie w niewoli tureckiej, posiadłości te przeszły na Andrzeja i Konstantego Wiszniowieckich. Zygmunt August przywilejem wydanym w Biel­sku 1561 r. potwierdził te posiadłości. W r. 1558 sioło we włości dworu berżnickiego. Było 20 włók gruntu podłego, w tem 1 humienicka i 19 na służbę ciągłą. Poddani mieli 69 wołów i 44 koni. Dochód oprócz owsa z odwozem czyni 6 kóp 54 gr. W 1566 r. Andrzej syn Jana jest dziedzicem dworu sejneńskiego. O półtory mili od tego dworu, na wschód, leżało starostwo berżnickie, dzierżawione przez Mikołaja Pacewicza, woj. podlaskiego. Ten ostatni swemu dworzaninowi Choderce wydzielił w obrębie starostwa puszczy na trzy służby: „na paszniu dworskuju i na dwie służby ludej jemu osadytych“. Wdowa po Choderce Anna utrzymała się przy tej darowiznie. Wyszła ona za Bujwiłowiłcza, z którym tu „miestieczko sobie sposobili“. Gdy Bona objęła starostwo berżnickie i zakładała Berżniki, wyrugowano Bujwiłowiczów i dano im w zamian część lasu nad rz. Sejną, w sąsiedztwie „stoił i sianożati“ Wiszniowieckich. Tu na nowo Bujwiłowioz „imieniczko Sejny sposobił“. Posiadłość ta przeszła na syna jego Bohdana. Następnie majętność tę kupił za 1300 kóp gr. lit. Mikołaj Grudziński, a po nim odziedziczył syn jego Jerzy. On to dokupił Sejny od Wiszniowieckich (1593 r.). Jerzy Grudziński, ststa płotecki, przeroślski i leśniczy przełomski, z żoną swą Justyną z Dulskich, w skutek snu, w którym się mu ukazał św. Jacek, założył tu klasztor dominikanów. W nadaniu, spisanem po rusku, darował im Sejny: „z dworem, miasteczkiem, z mieszczany, z bojarami pancernymi, putnymi, z ludmi trohatelnymi i obsiedłymi, z ich paszniami, gruntami i z dwoma futorami doń należącemi“; nadto obdarzył klasztor 20 jeziorami (między temi i Wigierskie). Massalski i inni dobrodzieje jeszcze kilka jeziór przydali. Dominikanie dokupili i mieli w zastawie wsi i dwory: Olszankę, Krasnogrudę, Janiszki, Grudziewczyznę i Babańce; nadto 40,000 złp. w gotówce i wiele kosztowności. Przed r. 1602 Grudziński wystawił kościół i klasztor murowany. Akt fundacyi powiada: „za pomocą Bożą wedle przemożenia naszego, jest już kościół i klasztor zbudowany, niedaleko dworu naszego sejneńskiego“. Nadanie to 1602 r. 23 maja trybunał w. ks. lit., zaś Zygmunt III r. 1603 4 lipca potwierdzili. Grudziński zmarł tegoż roku w jesieni, i na portrecie jego przedstawił malarz klasztor. Zwłoki fundatora zamurowano w ścianie kościoła. Okrom dominikańskiego istniał kościołek drewniany p. w. św. Jerzego (filia par. Berżniki), z cmentarzem. W tym kościołku pomieszczono statuę Matki Boskiej, w Gdańsku kupioną, która gdy poczęła słynąć cudami, w r. 1619 przeniesioną została do kościoła dominikanów. Marcin Matuszewicz pisze: „Z Lipska w zapuszczański kraj kowieński, na Sejny miasteczko i kościół z klasztorem dominikanów, św. cudownym Najśw. Panny obrazem słynący poszliśmy“ (Pamięt., I, 61). W r. 1666 Massalski, podkomorzy grodzieński, do lewego boku kościoła przybudował kaplicę, a pod nią sklep na grób swój. Róża z Platerów Strutyńska, starościna sejwejska, w r. 1760 przedłużyła kościół o dwa okna z każdej strony i wzniosła dwie piękne wieże, jak cały kościół, w stylu odrodzenia. Po zniesieniu dominikanów przez rząd pruski, przeor z trzema zakonnikami zarządzał parafią (1804-1809), następnie zarząd takowej przeszedł na kś. Marcijewskiego (do 1822 r.). W tym czasie (17 stycz. 1818 r.) burza połączona z trzęsieniem ziemi (?) takie spustoszenie zrządziła, iż kościół zapieczętowano. Gdy Pius VII w cztery lata później kościół sejneński zamienił na katedrę, wydano 60,000 złp. na jego odnowienie. Biskup Straszyński pokrył kościół blachą, lecz przez zniesienie dwóch ołtarzy przy ostatnich filarach na rozszerzenie presbiteryum, popsuł wewnętrzną harmonię świątyni. Biskup Łubieński zniżył dachy, klasztor dachem pokrył, okna wyrównał i rozszerzył, a dawne cele na pomieszkania przerobił. W kaplicy Massalskiego wystawił gotycki ołtarz. Na te przeróbki wyłożył około 200,000 złp. Później biskup Piotr Wierzbowski własnym nakładem do prawej ściany przybudował drugą kaplicę, gdzie w ołtarzu, w stylu odrodzenia, pomieścił posąg Matki Boskiej i obraz św. Jerzego, wzięty z upadłego drewnianego kościołka. On też część kapłańską rozszerzył na boczne nawy, tak że alumni nie są przez pobożnych widziani. Gdy za staraniem rządu pruskiego utworzono dyecezyą wigierska, z części dawnej wileńskiej, pierwszym biskupem został sławny kaznodzieja Michał Fr. Karpowicz. W r. 1800 zjechał on do Wigier z płacą 4000 tal. W trzy lata później umarł nagle a zwłoki jego spoczywają w grobie kamedułów. Jan Klemens Gołaszewski był drugim biskupem wigierskim. Przy nowej organizacyi kościelnej królestwa w 1818 r., na mocy bulli Piusa VII stanowiącej metropolią warszawską, powstało biskupstwo augustowskie, utworzone z dawnego wigierskiego. Inauguracya katedry i kapituły nastąpiła 8 grudnia 1822 r. Ignacy Czyżewski, pierwszy biskup nowej dyecezyi, odprawił w 1823 r. ingres do Sejn. Mikołaj Jan Manugiewicz nosił pastorał augustowski do r. 1834; on to założył seminaryum. Po nim został administratorem Stanisław Choromański, lecz gdy otrzymał wkrótce arcybiskupstwo warszawskie, jego współzawodnik do tej godności Straszyński musiaj poprzestać na katedrze sejneńskiej. Ubogiego pochodzenia (syn szewca z Krasnegostawu), odznaczał się niepomiarkowaną ambicyą. Dnia 4 lutego 1837 r. dopełnił ingresu do swej katedry. Ciekawe rzeczy opowiada o nim rękopiśmienny pamiętnik kś. Budkiewicza. Jednakże w odbywaniu nabożeństwa był nadzwyczaj pilny nadto miłosierny i uczynny Umierając w 1847 r. mówił do otaczających: „Jestem grzesznikiem i to bardzo wielkim. Módlcie się za mnie!“ Po Straszyńskim dopiero w 16 lat Konstanty hr. Łubieński w r. 1863 prekonizowany, objął biskupstwo, lecz w lat sześć potem zmarł w Nowogrodzie. Następcą jego został w r. 1872 biskup Wierzbowski. Podstawą bytu Sejn był zdawna kościół dominikański, ściągający swoim cudownym obrazem Matki Boskiej na odpusty, trzy razy do roku się odbywające, tłumy pobożnych Litwinów. Na zimowy odpust M. B. Gromnicznej przybywało jeszcze na początku obecnego stulecia po 8 do 10.000 a w lecie (Nawiedzenia M. B. i M. B. Różańcowej) gromadziło się tyle ludu, że bywało 20 do 30,000 komunikujących, zakupywano od 2 do 3000 mszy za gotówkę, a mnóstwo też za ofiary w płótnie i wosku. Drobnych ofiar na kościół zbierano w miedzianej i srebrnej monecie do 2 korcy a wosku, lnu i wełny po kilkanaście kamieni. Ztąd to dominikanie mogli wystawić okazały gmach klasztorny, utrzymywać z przepychem kościół, opłacać liczną orkiestrę. Prócz trzech odpustów ludowych dominikanie wyjednali sobie czwarty odpust na M. B. Szkaplerzną, na który zbierała się przeważnie szla­ch­ta. Zakonnicy wysadzali się wtedy na przepych w nabożeństwie, z muzyką, śpiewami, kazaniami i specyalnem błogosławieństwem papiezkiem. W klasztorze wydawano wielki obiad dla możnieiszych gości (na 150 osób), na korytarzach częstowano drobniejszą szla­ch­tę. Wieczorem bywała kolacya w ogrodzie, iluminacya i fajerwerki. Na czterech wieżach klasztornych trębacze wygrywali na cześć Matki Boskiej, grzmiały moździerze i strzały z ręcznej broni. Odpusty te ściągały licznych kupców tak, że wytwarzał się jednocześnie ożywiony jarmark. Dominikanie dbali o rozwój handlu miejskiego i wygody dla przybyszów, wznieśli ratusz, urządzali kawiarnię (Kafehaus), dozwolili wznieść synagogę. Najenergiczniejszą działalność rozwinął w tym kierunku dominikanin Bortkiewicz (zapewne przeor). Wedle tradycyi miejscowej sam Bortkiewicz niósł dziesięcioro przykazań przy otwarciu synagogi w 1788 r. Pomimo wzniesienia ratusza, miastem zarządzał nie burmistrz lecz sami zakonnicy, którzy przez swoich ekonomów zmuszali ludność osady do robót pańszczyźnianych. Ponieważ współcześnie Tyzenhaus założył Krasnopol, o 10 w. od Sejn, przeto żeby sparaliżować rywalizujące miasto, chcieli dominikanie swym ratuszem i pozoramni swobód miejskich przytrzymać ludność. Po zniesieniu klasztoru w 1797 r. rząd pruski za odebrane dobra, dające do 20,000 złp. dochodu, wyznaczył kompetencyi 4305 złp. Zakonnicy przebywali do 1805 r. Dominikanie przy klasztorze utrzymywali szkoły od 1768 r. W 1807 r. w zachodniej części klasztoru (w czworobok zbudowanego) urządzono szkoły, których rektorem został kś. Wojciech Szwejkowski. Szkoły te w 1817 r. przeniesiono do Łomży a w s. urządzona została szkoła wydziałowa, nastepnie wojewódzka pod rektoratem kś. Kolumbana Zagiera, pijara, licząca klas sześć, z dwuletnim kursem w ostatniej. Bywało w niej do 800 uczniów. Mieścili się po stancyach, pod nadzorem dyrektorów z 5-tej i 6-tej klasy. Po 1831 r. gimnazyum zamknieto a później otworzono szkołę 4-klasową (inspektorowie: Jan Ja­siń­ski i Wła­dy­sław Zda­now­ski, nauczyciel szkoły kadetów w Ka­li­szu). Stopniowo rozszerzono szkołę 4-klasową na gimnazyum. W r. 1839 już było klas ósm, lecz jednocześnie przeniesiono gimnazyum do Suwałk, w Sejnach zaś została szkoła 4-klasowa, którą następnie przeniesiono do Maryampola. Wychowańcami szkół tutejszych byli, między innymi: Ka­­rol Brzo­zo­w­ski (poeta) i Jerzy Alek­san­dro­wicz (botanik). Lata, w których S. posiadały głośne i licznie uczęszczane szkoły, były dla S. epoką pomyślnego rozwoju. Wiele ro­dzin szla­che­c­kich z Litwy osiadało tu dla edukacyi dzieci, albo zjeżdżało na karnawał, który ściągał do S. obywatelstwo z dalekich okolic. Długo utrzymywała się tradycya tutejszych zebrań i zabaw, w epoce zwłaszcza między 1816 a 1830 r. W 1828 r. było 3514 mk. (2036 żydów), w 1838 r. 3245 mk. (2030 żyd.), w 1848 r. 3902 mk. (2110 żyd.), 1856 r. 3274 (2368 żyd.). Drukarnia istniała w S. podobno już w 1603 r., gdy przeniósł się tu chwilowo z Wilna drukarz Ja­kub Mar­ko­wicz. Wydrukował on tu w 1605 r. nowe wydanie Katechizmu Pawła Gilowskiego (protestant) i odpowiedź tegoż na potwarze Marcina Czechowicza (Bandtkie, Hist. drukarń, II, 132, 134). Następnie miała tu istnieć drukarnia przy klasztorze (zapewne dla książek religijnych, które mogły mieć zbyt na odpustach). Pożar miasta i klasztoru z biblioteką w 1818 r. zniszczył zarówno dokumenty tyczące się dziejów osady. jak i przechowywane zapewne w niej druki tutejsze. S. par., dek. t. n., 4545 dusz. S., filiał par. ew.-augs. Suwałki od r. 1844, obejmuje 721 dusz (1880 r.). (Do historyi i opisu S. główną pomoca, była praca dr. R. Swierzbińskiego, który znowu posiłkował się rękopiśmiennemi dziejami kościoła sejneńskiego, skreślonemi przez kś. Stan. Jamiołkowskicgo na podstawie akt podominikańskich i archiwum konsystorskiego; prócz tego wiele szczegółów zaczerpnięto z rękopiśmiennego bezimiennego opisu Sejn i powiatu, skreślonego przez b. wychowańca tamtejszych szkół około 1856 r.). Byłe gimnazyum sejneńskie wydawało od 1836 do 1839 r. w Suwałkach „Akta uroczyste zakończenia rocznego biegu nauk“. Opis katedry w S. z ryciną podały „Kłosy“ (t. VI, 70). [Według J. Nalepy („Znaczenie jaćwięskiej nazwy Sejny”) i K. O. Falka mają źródłosłów jaćwieski.]

Sejneńska al. augustowska dyecezya dzieli się na 11 dekanatów: augustowski, kalwaryjski, maryampolski, sejneński, suwalski, władysławowski, wyłkowyski (w gub. suwalskiej), kolneński, łomżyński, mazowiecki i szczuczyński (w gub. łomżyńskiej), posiada 119 kościołów parafialnych, 14 filialnych, 3 klasztory etatowe, 4 kościoły poklasztorne, 81 kaplic prywatnych i publicznych i 591,759 ludności rzym.-katol. Dyecezya sejneńska w r. 1902 składała się z 11 dekanatów, 119 parafii. Miała 119 kościołów paraf., 20 filialnych, 3 klasztorne i 100 kaplic. Obsługiwało je 340 księży świeckich, 4 zakonnych, 3 laików. W seminaryum było 64 alumnów. Zakonnic 8, sióstr miłosierdzia 9. Wiernych było 692,205.

Sejneński powiat gub. suwalskiej, utworzony w 1867 r. z większej części dawnego powiatu t. n., ma 43•19 mil kwadr. (1994•9 wiorst kw.) obszaru. Zajmuje on środkową część wschodniej połowy gubernii. Od wschodu Niemen oddziela obszar powiatu od gub. grodzieńskiej i wileńskiej, od płn. graniczy z pow. kalwaryjskim, od wschodu z suwalskim i częścią augustowskiego, od płd. z augustowskim. Obszar powiatu stanowi część wyżyny pojezierza bałtyckiego i nosi wszystkie cechy charakteryzujące tę wyżynę. Jest to płaszczyzna usiana w różnych miejscach grupami drobnych wzgórz piaszczysto-gliniastych, pokryta licznemi jeziorami i rozległemi lasami. Płn. część pewiatu wznies. od 520 do 560 st. npm. (na płn.-zach. od wsi Rusańce 683 st., pod Serejami wzgórze 576 st.). Wyspa w płn. części jez. Gaładuś wzn. 492 st., na brzegu wschodnim jeziora wznies. sięga 620 st. W płd. połowie średnie wznies. około 420 st. Poziom obniża się w kierunku od płn.-zach. ku płd.-wsch. i wschodowi, ku dolinie Czarnej Hańczy i Niemna. Brzeg lewy Niemna przeważnie wyniosły. Rzeka ta tworzy poza Druskienikami silne wygięcie ku wschodowi, wskutek czego obszar powiatu wkracza tu szerokim przylądkiem niejako w obręb gub. grodzieńskiej. Wody z obszaru powiatu uprowadzają rzeki Sajenka i Marycha do Czarnej Hańczy, Serejka do Białej Hańczy i ta ostatnia do Niemna. Liczne jeziora ciągną się przewaznie w kierunku z północy ku południowi. W północnej połowie powiatu znajdują się największe: Duś (wysepka w płn. części wzn. 448 st., brzeg płd. 527 st.), Metele, Obelica, Rymiecie, Gaładuś, Szwejniki. W połudn. połowie mieszczą się liczne lecz drobniejsze: Sagowo, Paserniki, Butelany, Szławenty, Gausty, Berżniak, Sejny, Iłgiel, Gremzdy. Ogólny obszar jezior wynosi 1•96 mil kwadr. (Strelbicki). Lasy zajmują przewaznie wschodnią i połud. część powiatu. Największą część tworzą lasy dawnych ekonomii królewskich, dziś rządowe. Obejmują one 79,300 mr. i stanowią leśnictwa: Hańczańskie, Pomorskie (przeważnie) i część Serejskiego. Prócz tego pod nadzorem rządu zostawało 1082 mr. lasów należących do majoratów i 16,400 mr. lasów prywatnych obciążonych należnościami skarbowemi; lasów prywatną wyłącznie własność stanowiących było (1872 r.) 29,338 mr. Ogólna przestrzeń leśna wynosiła około 126,000 mr. Lasy, wody, błota i nieużytki zajmują blizko połowę obszaru; druga połowa jest pod uprawą. W 1878 r. wysiano w powiecie: 2,383 czetw. pszenicy, 25,658 żyta, 412 jarej pszenicy, 11,178 owsa, 7,682 jęczmienia, 4,182 gryki, 5,197 innych zbóż, 44,166 czetw. kartofli. Przemysł fabryczny nie istnieje prawie. W 1878 r. było 10 fabryk, zajmujących 71 robot. i produk. za 85,400 rs.; głównymi zakładami było 5 gorzelni (z prod. na 39,000 rs.) i browar (6,000 rs.). Jedyną drogą bitą przerzynającą powiat jest szosa łącząca Sejny z Suwałkami i Grodnem (około 46 w. na obszarze powiatu). Prócz zakładów naukowych istniejących w Sejnach, było w powiecie (1883 r.) 20 szkół początkowych w osadach: Sereje (dwie), Łoździeje, Mirosław, Giby, Pogorzel, Lejpuny, Wiejsieje, Bordziuny, Krasnopol, Kopciowo, Św. Jeziory, Hołny Wolmera, Burbiszki, Metele, Pokrowsk, Mikołajów, Aleksandrów, Konstantynów, Berżniki. Ludność powiatu w 1856 r. (przy rozległości 50•9 mil kw.) wynosiła. 77.000 (w tem 363 filiponów), wypadało 1535 mk. na 1 milę, około 1864 r. wzrosła do 87,393 a więc 1740 na 1 milę; 1867 r. przy utworzeniu obecnego powiatu odpadło 10 najludniejszych gmin, włączonych do pow. suwalskiego, i pozostało przy obszarze 40•3 mil kwadr. i 64,491 mk.; obecnie (1885 r.) przy dokładniej obliczonej powierzchni powiatu (43•19 mil kwadr.) jest 94,576 mk. a więc prawie 2190 na milę a 47•4 na 1 wiorstę kwadr. Pod względem kościelnym powiat stanowi sejneński dekanat dyec. t. n., składający się z 12 parafii: Berżniki, Kopciowo, Krasnopol, Lejpuny, Liszkowo, Łoździeje, Metele, Mirosław, Sejny, Sereje, Święto-Jeziory i Wiejsieje. Pod względem sądowym powiat składa się z 1 okr. sądu pokoju w Sejnach i 4 okr. sądów gminnych: Sejny, Łoździeje, Sereje i Wiejsieje, należących do zjazdu sędziów I okr. w Suwałkach. Pod względom administracyjnym powiat składa się z 1 miasta i 14 gmin wiejskich: Berżniki, Hołny Wolmera, Kopciowo, Krasnowo, Krasnopol, Kudrany, Lejpuny, Łoździeje, Metele, Mirosław, Pokrowsk, Sereje, Święto-Jeziory, Wiejsieje. Br. Ch.

Sejny, fol., pow. sejneński, gm. Krasnopol, par. Sejny, odl. od Sejn 1 w.; ma 3 dm., 14 mk. W 1827 r. 2 dm., 13 mk.

Sejwy, jezioro w pow. suwalskim, na obszarze wsi t. n. Brzeg północny wzgórzysty, inne płaskie, bezleśne; przepływa przez nie rz. Czarna. Obszar jeziora wynosi 34 mr.

Sejwy 1.) fol. rząd., pow. suwalski, gm. Sejwy, par. Puńsk, odl. od Suwałk 26 w., ma 10 dm., 39 mk. W 1827 r. było 3 dm., 56 mk. 2.) S. Nowe, wś, pow. suwalski, gm. Sejwy, par. Puńsk, odl. od Suwałk 23 w., ma 3 dm., 26 mk. S. gm. ma 6671 mk., rozległości 19,557 mr. Sąd gm. okr. III w os. Puńsk (o 6 w.), st. p. Szypliszki. W skład gm. wchodzą: Adamowizna, Annieńskie, Boksze Nowe, Boksze Stare, Deksznie, Deksznianka, Dębowo, Dębówka, Jabłonowo, Jegliniec, Jegłówek, Juryzdyka Szołtańska, Juryzdyka Puńsk, Kaletnik fol. i wś, K.-Mały, Kompocie, Krucieniszki, Lipówek, Ogórki, Orlinek, Oszkinie, Podłowocie, Podsejwy, Puńsk, Rejsztokinie, R.-Poklasztorne, Rudawka, Sadzaweczka, Sejwy Nowe, Sejwy fol., Smolany, Szyłajnie, Szlinokemie, Szołtany wś i fol., Trakiszki, Ustronie, Wiłkopedzie, Wojtokemie, Wołyńce, Zamczysko, Zaczarne i Zwikele. Sejwejskie starostwo niegrodowe, w wojew. trockiem, pow. grodzieńskim, podług spisów podskarbińskich z r. 1766 było w posiadaniu Strutyńskiej, która zeń opłacała kwarty złp. 980 gr. 19. Na sejmie warszawskim z r. 1773-75 nadano toż starostwo w posiadanie emfiteutyczne Róży z Platerów Strutyńskiej, łącznie z sstwem wiżańskiem i z wsią Bolcie. Z powodu licznych sporów, jakie przez wiele lat prowadzono o granice tego sstwa, na tymże sejmie wyznaczono komisyą z 12 urzędników, dla ostatecznego załatwienia tych sporów. Br. Ch.

Selbongen, ob. Zełwągi al. Żewągi.

Selment 1.) Wielki al. Selmętno, jezioro na pol.-prus. Mazurach, pow. łecki. Poczyna się o ½ mili na wschód od Ełku, ciągnie się w formie trójkąta ku półn. aż do wsi Sętków, ku wschodowi aż do wsi Makosiejów. Brzegi przeważnie równe, na połud. stronie wrzyna się w zakrętach w ląd. Na brzegach wsi: Łoje, Lega, Mrozy, Laszki. Na jeziorze trzy wysepki. Rzeka Lega łączy je z licznemi jeziorami na północy od Olecka, a na południe z jez. Stackiem i Rajgrodzkiem. Obszaru ma 1261 ha. 2.) S. Mały, jezioro, leży na zachód od Wielkiego. Łączy się przez rzeczkę z temże i z jez. łeckiemi, ma 21 ha obszaru. Ad. N. [Dziś oba zwane Selmęt.]

Senejki, dobra, pow. grodzieński, w 2 okr. pol., gm. Indura, o 36 w. od Grodna. Fol. Milkiewiczów, 129 dz.

Senft, osada przy leśn. Skaliski, pow. węgborski, st. pocz. Budry.

Senkury, wś, pow. sejneński, gm. Krasnowo, par. Łozdzieje. Odl. od Sejn 14 w., ma 8 dm., 82 mk. [Por. Sonkury, Szaukuny.]

Senowie, os., pow. maryampolski, gm. Szumsk, par. Maryampol, odl. od Maryampola 5 w., ma 2 dm., 17 mk. W 1827 r. 1 dm., 14 mk.

Sentken, ob. Sętki.

Serafiny, wś, pow. władysławowski, gm. Tomaszbuda, par. Wysokaruda, odl. od Władysławowa 37 w., ma 6 dm., 49 mk. Wchodziła w skład dóbr rząd. Leśnictwo.

Serajcie, wś i fol., pow. sejneński, gm. Mirosław, par. Sereje, odl. od Sejn 43 w., ma 11 dm., 102 mk. W 1827 r. 2 dm., 15 mk.

Serakiszki, wś, pow. wyłkowyski, gm. Pojeziory, par. Szumsk, odl. od Wyłkowyszek 25 w., ma 12 dm., 90 mk.

Serbentynie, wś, pow. maryampolski, gm. Michaliszki, par. Igłówka, odl. od Maryampola 27 w., 2 dm., 24 mk. W 1827 r. 1 dm., 20 mk., par. Preny.

Serbentyny, wś, pow. władysławowski, gm. Tomaszbuda, par. Gryszkabuda, odl. od Władysławowa 26 w., ma 2 dm., 17 mk. W r. 1827 było 2 dm., 21 mk. Wchodziła w skład dóbr rząd. Leśnictwo.

Serbentyszki, pow. maryampolski, gm. Gudele, par. Skrawdzie, odl. od Maryampola 23 w., ma 15 dm., 78 mk. W 1827 r. 2 dm., 27 mk.

Serebranka, os., pow. augustowski, gm. Dowspuda, par. Raczki, odl. od Augustowa 22 w.

Sereje 1.) os. miejska, pow. sejneński, gm. i par. Sereje. Leżą śród jezior: Paserniki (od połud.), Sagowo (od wschodu), Duś, Metele i Obelica (od półn.), Bobry (od zach.), nad rzką Serejką. W pobliżu osady wzgórze Kiewa Kalnis wznies. do 600 st. S. odl. 35 w. od Sejn, 65 w. od Suwałk, około 10 w. od Niemna; mają kościół par. katol. mur., kościół par. reform. i ewang. filią par. Maryampol, synagogę, sąd gm. okr. III, urz. gminny, trzy szkoły początkowe, st. pocz., browar, wiatrak, 320 dm., 3107 mk. (większa połowa żydów). W 1880 r. było 215 dm. i 1094 mk.; 1827 r. 279 dm., 1909 mk. Obszar ziemi należącej do osady wynosi 1920 mr. S. wraz z przyległym obszarem lasów i jeziór, pierwotnie własność królewska (może w ekonomii olickiej), nadane zostały Sapiehom. Świadczyć ma o tem potwierdzenie nadania z 1 marca 1526 r., dokum. w sprawie z dworem mereckim z 1536 r., akt tyczący się sprawy Bony z Radziwiłłami z 1 sierp. 1551 r. (według rękopiśmiennego opisu pow. sejneńskiego z 1856 r. niewiadomego autora; powołuje się on w innych razach na metrykę litewską). W 1598 r. Jerzy Radziwiłł założył i uposażył tu kościół par. katolicki przy zborze kalwińskim znajduje się (była w 1856 r.) księga metryk, z aktami urodzenia Wolanów, Świdów, Mackiewiczów, Hubów, Konarskich a także i Bohusza Siestrzeńcewicza, pierwotnie kalwina. Założycielem zboru był Radziwiłł. Głośny w dziejach XVII w. Bogusław Radziwiłł, który zarządzał z ramienia elektora brandeburskiego Prusami Wschodnimi, sprowadzał do dóbr osadników niemieckich. On zapewne dał początek osadzie miejskiej. Zbór tutejszy chwilowo w 1664 r. był odebrany protestantom. Po śmierci Bogusława, małoletnia córka Ludwika, wychowana na dworze elektora, wydaną została młodo za jego syna Ludwika. w 1681 r. W kilka lat potem zapisała ona S. z całym kluczem dóbr (3 folw. i 22 wsi) mężowi. Dom brandeburski objąwszy te dobra rządził w nich tak jakby one były nie prywatną, ale polityczną posiadłością elektora. Utrzymywano tu rządców, osadzano kolonistów niemieckich. W czasie wypadków 1794 r. wiele ro­dzin szla­che­c­kich polskich szukało w S. schronienia jako na terytoryum neutralnem. Pomiędzy 1800 a 1807 r. rozwija się tu przemysł płócienniczy i ożywiony handel. Po utworzeniu Ks. Warszawskiego S. zostają ekonomią rządową. Z dóbr rządow. wydzielono majorat Obelia i część wcielono do major. Kopsodzie. Serejskie leśnictwo rządowe zajmuje 12,594 mr., z których 5539 w pow. sejneńskim a 7055 w pow. kalwaryjskim. Dzieli się ono na straże: Olcha i Staciszki. Kościół katolicki obecny z muru, wzniesiony został 1735 r. a restaurowany 1853 r. Sereje par., dek. sejneński (dawniej łozdziejski), 7060 dusz. S. filiał par. ew. augsb. Maryampol, 96 dusz (1880 r.). 2.) S., fol. i os., pow. sejneński, gm. i par. Sereje, ma 3 dm., 26 mk. W 1827 r. 2 dm., 45 mk. S. gmina należy do s. gm. okr. III, ma 19,998 mr. obszaru i 8621 mk. W skład gm. wchodza,: Ańciuszki, Awiżańce, Barciuny, Bestrajgiszki, Bogdańce, Bucieniszki, Burluny, Bychowszczyzna, Cauzdy, Ciwoniszki, Cybule, Dębówka, Dominiszki, Gierwiany, Gińczany, Jankiszki, Kacieniszki, Kudrańce, Łapsze, Mikole, Mojużdy, Ochta, Paserniki, Pawiliszki, Peledy, Pełudzie, Pohulanka, Piłokalnie, Poluńce, Sagowo, Sakniewo, Sereje, Staciszki, Szakaliszki, Wesołe, Wojniuny, Zaleskowszczyzna, Żegary, Żerosławka i Żwikele. Br. Ch.

Serejka al. Paserejka, rzka, bierze początek w pow. sejneńskim, z jeziora na wschód od os. Sereje, płynie ku płd. przez jez. Paserniki al. Pasereje, koło Wojniun, Jawejsz, Lejpun i na obszarze Jurgielewszczyzny wpada z lew. brzegu do Białej Hańczy. Długa około 24 w. Przed ujściem przyjmuje z praw. brzegu rzeczkę b. n., prowadzącą wody jezior pod Bartoszunami i Szutrańcami. J. Buz.

Serguhnen, wś, pow. gołdapski, st. poczt. Tollmingkehmen; 19 dm., 74 mk., 229 ha.

Sernetka al. Sernetki, wś na prawym brzegu Czarnej Hańczy, pow. sejneński, gm. Pokrowsk, par. Wigry, odl. od Sejn 13 w., ma 21 dm., 192 mk. W 1827 r. było 7 dm., 68 mk. Należała do dóbr rządowych.

Serskilas, wś i kol., pow. sejneński, gm. Pokrowsk, par. Studzieniczna, odl. od Sejn 25 w., wś ma 28 dm., 196 mk., kol. 5 dm., 24 mk.

Sertegen, al. Sertecken, wś, pow. gołdapski, st. poczt. Szittkehmen; 8 dm., 55 mk., 282 ha. [Także Sertaggen, dziś Żerdziny.]

Serwy, wś nad jez. t. n., pow. augustowski, gm. Szczebro-Olszanka, par. Studzieniczna, odl. od Augustowa 19 w., ma 23 dm., 133 mk. W 1827 r. było 12 dm., 74 mk., par. Szczebra.

Serwy, jezioro przy wsi t. n., w pow. augustowskim. Długie od płd. ku płn. do 7 w., szerokie od 300 do 700 sąż. Obszar wynosi 4 wiorsty kwadr. (0,08 mili kw.). Brzegi ma lesiste, koło wsi Serwy od zachodu wzgórzyste i bezleśne. Kilka strumieni prowadzi do niego wody z okolicznych rozległych lasów. Głębokość dochodzi do 60 st. Obfituje w ryby. Leży ono o 1½ w. na półn. od kanału dzielącego system augustowski, z którym łączy jezioro osobny kanał ze szluzą. Stanowi ono zbiornik zapasowy dla kanału, obliczony na 760,000 sążni sześciennych wody. Ob. Augustowski Kanał. [Według K. O. Falka mają źródłosłów jaćwieski.] Br. Ch.

Sewerynów, pustk., pow. grodzieński, gm. i dobra Kamionka.

Sętki, wś na pol.-prus. Mazurach, pow. łecki, blisko jez. Selment, prawie przy ujściu Legi, o 9 klm. na wschód od Ełku (pocz., tel.); 50 dm., 246 mk., 613 ha. S. istniały już r. 1469. Walter Kiekierzyc, wójt łecki, nadaje Pawłowi Sędkowi i dzieciom brata jego, Stanisławowi i Piotrowi, na prawie magdeburskiem 15 włók w Sędkach nad rzeką Legą. Dan w Ełku r. 1472. Tenże sprzedaje Falkowi Liczko (Falgke Litczke) 4 włóki między granicami golubskiemi, Sędka krawca a jeziorem Selmętno. Dan w Ełku r. 1475. Ks. Olbracht odnawia r. 1568: Stańkowi Wilikowi, Maciejowi Wilikowi, Stańkowi Wilkowiczowi (Wielckoitz), Bartkowi Wilkowiczowi, Janowi Sędkowi, Janowi Jelitce, Wojtkowi Czarnemu i Piotrowi Sakel (Sokół?) list nadawczy. Mieli przedtem 15 włók, ale że postawili młyn o 2 kołach w Sypitkach, za to uwalnia ich książę od tłoki, od budowy i naprawy zamków i orki. Prawo magdeburskie zatrzymują. Ad. N. [Dziś Sędki.]

Siderka, pow. sokólski. Wś 423 dz. włośc. i 50 cerk., dwór, Winogradowych, 668 dz.

Sidorówka, fol. i wś (Sidory ?), pow. suwalski, gm. i par. Jeleniewo, odl. od Suwałk 14 w.; wś ma 22 dm., 166 mk.; fol. 1 dm., 3 mk. Spis z 1827 r. podaje w par. Jeleniewo wś Sidory, liczącą 24 dm., 258 mk. Może nazwa Sidorówka służyła tylko folwarkowi. W 1886 r. fol. S. rozl. mr. 241: gr. or. i ogr. mr. 186, łąk mr. 22, past. mr. 8, nieuż. mr. 25; bud. drewn. 4, pokłady torfu. Fol. ten dawniej wchodził w skład dóbr rząd. Kukowo.

Sidory 1.) wś nad jeziorem t. n., pow. suwalski, gm. Kadaryszki, par. Lubów, odl. 19 w. od Suwałk, leży przy trakcie z Suwałk do Wiżajn, ma 39 dm., 249 mk. Mazurów. Obszaru 176 mr.; położenie wzgórkowate, gleba żwirowata. Od zachodu i południa jeziora Sidory i Omuliste [Okrągłe i Krejwelek ?], połączone rzeką Szeszupą. W tych jeziorach poławiają się wyborne raki. Wś ta wchodziła w skład dóbr rząd. Kadaryszki. 2.) S. Zapolne, pow. suwalski, gm. Kadaryszki, par. Lubów, odl. od Suwałk 19 w., ma 4 dm., 47 mk. 3.) S., wś włośc., pow. suwalski, gm. Koniecbór, par. Raczki, odl. od Suwałk 16 w., ma 29 dm., 259 mk. W 1827 r. 19 dm., 110 mk.

Sidra, Siderka, Sidranka, rzka w pow. sokólskim, lewy dopływ Biebrzy. Bierze początek pod wsią Starowlany, o kilka wiorst na zach. od mka Kuźnicy, płynie w kierunku płn.-zachod na Bieniasze, Ogrodniki, Jurasze, Sidrę, Potrybowszczyznę (Potrzebowszczyznę), Siderkę, Kudrawkę, Grzebieńce, Jaczno i uchodzi w pobliżu wsi Jałowo. Oprócz pomniejszych przyjmuje rzkę Litwinkę. J. Krz.

Sidra, mko i dobra nad rzką Sidrą, lewym dopł. Biebrzy, pow. sokólski, w 1 okr. pol. gm. Makowlany, o 16 w. od Sokółki, 14 w. od Kuźnicy a 30 w. od Grodna. Zabudowana na wzgórzu panującem nad bagnistą okolicą ma 110 dm., przeważnie drewnianych, 920 mk. (w 1878 r.), w tem 604 żydów, zarząd miejski, zarząd gminny, cerkiew, kośc. kat., kośc. ewang., dom modlitwy żydowski, targi co niedzielę, st. poczt. Ludność trudni się rolnictwem lub drobnym przemysłem. Par. prawosł., dekanatu (błahoczynia) sokólskiego, 1531 wiernych. Par. katol., również dekanatu sokólskiego, 2224 wiernych. Niewiadomo kiedy powstała ta osada. Należała ona początkowo do ks. Radziwiłłów, od których drogą wiana przeszła wraz z hrabstwem tejże nazwy w dom Gasztoldów. W 1535 r. d. 11 listopada Wojciech Marcin Gasztold, wojew. wileński, wzniósł w S. drewniany kościół paraf., żona zaś jego Radziwiłłówna uposażyła takowy folw. Potrzebowszczyzna. Od Gasztoldów przeszła S. do Naruszewiczów, mianowicie Mikołaja, kasztel. żmujdzkiego, gorliwego wyznawcy nauki Kalwina, który też prawdopodobnie założył tu zbór swego wyznania, jakkolwiek Dyakiewicz i inni przypisują fundacyę późniejszym dziedzicom kn. Hołowczyńskim. Być może że Hołowczyńscy uposażyli tylko istniejący już zbór. Po kn. Hołowczyńskich przeszła S. do rąk Wołłowiczów, a od tych do Potockich. Na schyłku XVII w. Adam Szczuka, podkanclerzy litew., ożeniwszy się z Potocką i nabywszy dobra sidrzańskie, usiłował odjąć zbór kalwinom i obrócić go na kościół katolicki, na wstawiennictwo jednak dworu pruskiego zaniechał tej myśli i zbór przetrwał do naszych prawie czasów, rozebrany bowiem został dopiero w r. 1880 wraz z b. pałacem Potockich. Świątynia ta oraz utrzymywane przy niej szkółka i szpital uposażone były z zapisu kn. Hołowczyńskich dwiema wsiami osiadłemi, z gruntami i poddanymi. Z ministrów sidrzańskich wymienia Węgierski (w dziele Slavonia reformata): Łukasza Klementynusa, rodem Koźmina; Damiana Grużewskiego; Jerzego Ranizowskiego (przez 50 przeszło lat) i Jana Reczyńskiego (w 1759 r.). Po Szczukach S. powróciła do Potockich, staraniem których, a szczególniej Ignacego Romana hr. Potockiego dźwignięto w 1783 r. z muru obecny kościół katol. p. w. św. Trójcy. Świątynia ta, wzniesiona na wyniosłem wzgórzu, odznacza się pięknym stylem włoskim, ma 38 arsz. długości, 19 szerokości a 26 wysokości, oprócz zakrystyi i skarbca. Kryta gontami, wewnątrz przedstawia się ubogo. Uposażenie proboszcza stanowi 112 dzies. ziemi. Dobra wraz z miasteczkiem, obciążone długami, uległy exdywizyi w 1816 r. i nabyte zostały na licytacyi przez Rajmunda Rembielińskiego, prezesa wojew. Mazowiec. Za 1,200,000 złp. J. Krz.

Siebierowo, jezioro w dobrach Garbaś, pow. suwalski, ma 18 mr. obszaru. [Na mapie 1839 r. Sekerowo. Na współczesnych mapach oraz w oficjalnej hydrografii: Siekierewo, jednak na mapie WIG 1921–1926 Siekierowo, por. folwark Siekierkowo.]

Sieburczyn, r. 1441 Swiebotczyna, 1534 Swiebothcino, 1577 Swieborczino, wś nad rz. Biebrzą, pow. łomżyński. R. 1441 Władysław ks. mazow. nadaje Mikołajowi z Krassowa kaszt. wizkiemu wieś książęcą S., mającą 40 łan. obszaru (Kapica, Her­barz, 206).

Siedliska 1.) Schedlisken, dok. Scheddliszky, wś na pol.-prus. Mazurach, pow. lecki, 4 klm. na płd. od jez. Wydmińskiego, 6 klm. od Wydmin (poczta); 1262 ha, 136 dm., 692 mk. Jerzy Krosta, ststa lecki, sprzedaje r. 1555 Sebastyanowi 4 włóki sołeckie w S., włókę za 24 grzyw., celem założenia wsi dannickiej na 40 włókach. W S. mieszkają r. 1625 sami Polacy. 2.) S., wś na pol.-prus. Mazurach, pow. lecki, 2 klm. na płn.-zach. od Ełku (pocz. i tel.), 1 klm. od jez. Sunowskiego, nad bitym traktem; 642 ha, 68 dm., 345 mk. Walter Kiekierzyc, wójt łecki, nadaje r. 1473 Janowi Sordachowi, Maciejowi Garnmeister, Michałowi Pęckiemu, Jerzemu sołtysowi, Mikołajowi Wiśni, Pawłowi Siwkowi (Schiffko), Jakubowi Kaszowi, Marcinowi Łosiowi, Marcinowi Kowalowi i Piotrowi Rostuszowi na prawie magdeburskiem bór, który graniczy ze wsią łecką, Starym Kowalem, Kałtkowskiemi i jez. Sunowskiem, oraz niższe sądownictwo, z obowiązkiem służby koniem zaprzęgowym. Ad. N.

Siejluny, pow. sejneński, ob. Sejluny.

Siejłowszczyzna, wś i folw., pow. prużański, w 1 okr. pol., gm. Sielec, o 24 i 25 w. od Prużany.

Siekierka, Siekirka (t. X, 555), pow. sokólski. Wś 297 dz.; fol. Gąsowskich, 200 dz.

Siekierkowo al. Siekierowo [Na mapie 1839 r. jest tam jez. Sekerowo], fol., pow. suwalski, gm. Wólka, par. Bakałarzewo, odl. 21 w. od Suwałk. Na obszarze jego 6 małych jezior. Ma 2 dm., 38 mk. W 1827 r. 1 dm., 7 mk. W 1885 r. fol. ten, w r. 1871 oddzielony od dóbr Bakałarzewo, rozl. mr. 909: gr. or. i ogr. mr. 210, łąk mr. 32, past. mr. 69, lasu mr. 32, wody mr. 560, nieuż. mr. 6; bud. z drzewa 9, pokłady torfu. Wchodził poprzednio w skład dóbr rząd. Kadaryszki. [Ostatnie zdanie odnosi się zapewne do innej miejscowości (?) (dziś na mapie tylko jeziora), także nazywanego Siekierowo, przy wsi Sześciwłoki – na płd. od Wiżajn, lecz nie wymienionego osobno w tym Słowniku. Porównaj także jez. Siebierowo na pólnoc od Bakałarzewa.]

Siekierowo, pow. sejneński [Zapewne do 1866 r., później i dziś pow. suwalski.], ob. Siekierkowo.

Siekirka, wś, pow. sokólski, w 1 okr. pol., gm. Makowlany, o 15 w. od Sokółki. [Por. Siekierka]

Sielawinis, jezioro w pow. sejneńskim, gm. Wiejsieje, ma 18 mr. obszaru i 12 do 26 stóp głębokości.

Sielc, rzka w gub. grodzieńskiej, prawy dopływ Jasiołdy.

Siemaszki, wś włośc., pow. sejneński, gm. i par. Kopciowo, odl. od Sejn 26 w., ma 7 dm., 80 mk., 422 mr. W 1827 r. było 6 dm., 35 mk. Wchodziła w skład dóbr Justyanów.

Siemaszkowszczyzna, fol. dóbr Wola, pow. grodzieński.

Siemawa, fol., pow. maryampolski, gm. Freda, par Godlewo, odl. od Maryampola 48 w., ma 4 dm., 67 mk.

Siemieniakowszczyzna, fol., pow. wołkowyski, w 3 okr. pol., gm. Tarnopol, o 63 w. od Wołkowyska.

Siemieniszki 1.) wś włośc., pow. sejneński, gm. i par. Mirosław, odl. od Sejn 44 w., 20 dm., 125 mk., 18 os., 470 mr. W 1827 r. 20 dm., 106 mk., par. Sereje. Wchodziła w skład dóbr rząd. Obelia. 2.) S., wś i fol., pow. kalwaryjski, gm. Krasna, par. Simno, odl. 28 w. od Kalwaryi. Wś ma 30 dm., 239 mk., 34 os., 515 mr.; fol. ma 5 dm., 43 mk., 304 mr.; wchodzi w skład majoratu rząd. Pryga. W 1827 r. S., wś rząd., miały 24 dm., 178 mk. Siemieniskie starostwo niegrodowe w woj. i pow. trockim, W trakcie zaniemeńskim, podług spisów podskarbińskich z r. 1569 zaliczało się do ekonomii stołu królewskiego, wchodziło w skład dóbr Simno z przyległ. Następnie przemienione na ststwo, było 1766 w posiadaniu Ignacego Ziemeckiego, potem Michniewicza, którzy zeń opłacali kwarty złp. 100 a hyberny złp. 60. Br. Ch.

Siemienówka, os., pow. suwalski, gmina Wólka, par. Bakałarzewo, odl. od Suwałk 20 w., ma 2 dm., 7 mk.

Siemionowszczyzna, urocz., pow. sokólski, gm. Kamionka.

Siemionówka 1.) dobra, pow. grodzieński, Mon­to­wi­czów, 392 dz. […].

Siemohnen, wś, pow. wystrucki, st. p. Norkitten; 658 ha, 107 dm., 499 mk.

Sieniewicze, wś przy ujściu Czarnej Hańczy do Niemna, pow. augustowski, gm. Wołowiczowce, par. Teolin, odl. od Augustowa 59 w., ma 25 dm., 176 mk. W 1827 r. było 10 dm., 63 mk.

Sienkańce, wś, pow. sejneński, gm. i par. Lejpuny, ma 8 os., 412 mr. W 1827 r. było 9 dm., 53 mk. Wchodziła w skład dóbr Lejpuny.

Sierski-Las, os. leś., pow. sejneński, gm. Pokrowsk. [Por. Serskilas.]

Sigik (nazwa z mapy woj.-topogr., XIV, 3), jezioro w pow. sejneńskim, o 4 w. na płd. od jez. Duś, ma 2 w. długości, pół szorokości. [Babraj]

Sikorowszczyzna, os., pow. suwalski, gm. Kadaryszki, par. Lubowo, odl. od Suwałk 32 w., ma 4 dm., 32 mk. W 1827 r. 3 dm., 30 mk. [Na mapie WIG Siekierowizna, dziś Sikorowizna.]

Sikorszczyzna, wś i dobra, pow. grodzieński, w 1 okr. pol., gm. Górnica, o 10½ w. od Grodna.

Sikory 1.) wś, pow. łecki, st. pocz. i tel. Ełk; 444 ha, 17 dm., 95 mk. Mieszkańcy przysposabiali zdawna klepki na potrzebę zamku łeckiego a za to byli wolni od orki. Od roboty klepek uwolniono ich r. 1564, oraz od pańszczyzny ręcznej i podwody. Za to jednak mieli dawać rocznie 7 grzyw. celem najmowania „budników“, ktorzyby w ich miejsce robili klepki, oraz płużne oraczowakie od dymu, zwozić 45 korcy owsa do spichlerza królewskiego za wynagrodzeniem 5 szel. od korca, skosić jeden mórg trawy i zwieść do obory lub do owczarni zakonnej. 2.) S., wś, tamże, pod Stradunami. Ks. Olbracht podaje r. 1556 do wiadomości, że ś. p. burgrabia Piotr Schwarz sprzedał majątek ziemiański, obejmujący włók 15, za pewną kwotę; książę zatwierdza to kupno potomkom pierwszych właścicieli, a mianowicie Dawidowi, Łukaszowi, Marcinowi i Józefowi, synom śp. Stanisława Króla, oraz Piotrowi Rostkowi, Marcinowi Czynczce (Tschintzka) i Marcinowi Czesiowi, nadając swe włóki prawem magdeburskiem ad utrumque sexum, oraz jedną służbę zbrojną 3.) S., dawniejsza nazwa wsi Gębałówki. Ad. N.

Sikory, ws i dobra, pow. bia­ło­sto­c­ki, w 3 okr. pol., gm. Przy­tu­la­n­ka, o 30 w. od Bia­łe­go­sto­ku.

Sikorzyca, urocz., pow. grodzieński, gm. Skidel, 242 dz.

Siluki, wś, pow. grodzieński, w 4 okr. pol., gm. Żydomla, o 25 w. od Grodna.

Simnianka, rzka, wpływająca pod os. Simno do jeziora t. n., nosi też nazwę Sperna (od os. t. n.) a bywa też uważaną za początek Dawini (dopł. Szeszupy).

Simno, jezioro przy osadzie t. n., w pow. kalwaryjskim, ma 210 mr. obszaru i do 36 st. głębości. Długie 2½ w., szerokie około 1½ w. Wpływa do niego rz. Simnianka, zwana też Sperna a wypływa rz. Bombinia (Bobrzonka), która je łączy z jez. Żuwinta.

Simno, os. miejska, dawniej miasteczko, pow. kalwaryjski, w malowniczem położeniu nad rzką Simnianką (Sperną) i jeziorem Simno, do którego uchodzi rzeczka. Odl. 30 w. na wschód od Kalwaryi, leży na połowie drogi z Kalwaryi do Olity (nad Niemnem), posiada kościół par. murowany, szkołę początkową, sąd gminny okr. III, urząd gm., st. pocz., aptekę, rejenta, 229 dm., 1722 mk. W 1827 r. było 140 dm., 1020 mk. S. powstała na obszarze ekonomii królewskiej Olita, nadanej w 1536 r. dożywotnio Janowi Zabrzezińskiemu, woj. trockiemu, marszałkowi w. ks. litew. Zabrzeziński jednak wcześniej widocznie zarządzał tą ekonomią, jak tego dowodzą fundacye kościołów par. w Olicie i Simnie. W 1520 r. zaś buduje on w S. kościół i urządza parafią, która obejmowała wsi klucza metelskiego i część dóbr olickich (zapewne z lew. strony Niemna). Jako uposażenie proboszcz otrzymał: obszerne role przy osadzie, las Czarnoszyszka, dziesiątą toń z połowu na jeziorach przyległych, dziesięcinę z dóbr Metele (zboże i jarzyny prócz owsa, dwa wiadra miodu przaśnego i kamień wosku). Dziesięciny te po wzniesieniu kościoła w Metelach przekazano tamecznemu proboszczowi. W 1626 r. Zygmunt III nadał osadzie prawo magdeburskie z sądami (wójtowskimi), które przetrwały do końca niemal XVIII w. Po Zabrzezińskich S. wraz z Metelami nadane zostało w XVII w. Sapiehom a potem Wiszniowieckim. W 1799 r. król pruski podarował dobra S. ks. Karolowi Becks-Holsztyńskiemu, z wyłączeniem miasta Simna. Dobra Simno al. Koleśniki (ob.) przeszły potem na własność prywatną. W 1864 r. na gruntach kościelnych osadzono bezrolnych. Obecny kościół paraf. murowany, odbudowany po pożarze w 1844 r., należy do największych w gubernii. Zapewne rozmiary te zawdzięcza późniejszym przebudowom, których dzieje nie są nam znane. S. par., dek. kalwaryjski, 6955 dusz. S. gm. ma 5108 mk., 13,699 mr. obszaru. W skład gm. wchodzą: Ajtwaryszki, Augieniki, Baleńszczyzna, Bobrowniki, Bogajewo, Bombiena, Bożowo, Buchcieniki, Czynszowniki, Dudakampie, Dusiele, Giłujcie, Gratowszczyzna, Jańczyki, Kajminy, Koleśniki wś i fol., Komisarówka, Kowalczuki, Kutyły, Litwańszczyzna, Margałówka wś i fol., Metelica wś i fol., Ostep, Oteśniki, Pankowce, Pasauryszki, Pasieka, Pierszakiniki, Podusie, Pokaj, Simno, Skowogole, Sperna i Wójtowszczyzna. Br. Ch.

Simoniszki, os., pow. augustowski, gm. Wołowiczowce, par. Teolin, odl. od Augustowa 74 w., ma 2 dm., 20 mk. [Por. Szymaniszki.]

Sini 1.) Kamień, uroczysko, pow. grodzieński, w 5 okr. pol., gm. Jeziora (Oziery), o 30 w. od Grodna. 2.) S. Ruczaj, pow. święciański, ob. Ruczaj Sini.

Sinieciówka, wś, pow. grodzieński, w 5 okr. pol., gm. Berszty, o 43 w. od Grodna.

Sinoki, wś u zbiegu Świsłoczy z Niemnem, pow. grodzieński, o 32 w. powyżej Grodna. W najnowszym spisie urzęd. niepomieszczona.

Siołko, wś, pow. augustowski, gm. Kuryanki, par. Rygałówka, odl. od Augustowa 43 w., ma 12 dm., 85 mk. W 1827 r. 6 dm., 34 mk., par. Lipsk.

Sitawka, wś, pow. sokólski, w 3 okr. pol., gm. Ostra Góra, o 22 w. od Sokółki.

Sitkowizna, wś, pow. suwalski, gm. Zaboryszki, par. Puńsk, odl. od Suwałk 18 w.; ma 11 dm., 79 mk. W 1827 r. było 9 dm., 102 mk. Wchodziła w skład majoratu rządowego Kadaryszki.

Sitno […] 2.) S. pod Borkami, pow. łecki, dziś nieznane.

Siwkowo, pierwotnie Horodzisław, wś nad Niemnem, pow. grodzieński. W r. 1558 w wójtow. obuchowskiem, włości dworu kotrańskiego ekon. grodzieńskiej. Wś miała 18 włók gruntu dobrego, wtem 9 strzeleckich wolnych i 9 strzeleckich czynszowych. Dochód czyni 17 kóp 11 gr.

Skaisgirren (niem.) 1.) wś, pow. gołdapski, st. p. Szittkehmen, 35 dm., 176 mk., 463 ha. [Dziś Skajzgiry.] 2.) S. Gr., wś, pow. nizinny, st. p. i tel. nad bitym traktem z Wystrucia do Tylży, 25 klm. na płn. od Heinrichswalde, w urodzajnej okolicy, 147 dm., 731 mk., trudniących się rolnictwem, chowem bydła i koni. Kasa pożyczkowa o przeszło 200 członkach; 372 ha. 3.) S. Kl., wś, tamże, 17 dm., 93 mk., 215 ha. 4.) S. Gr. I, dobra na prus. Litwie, pow. ragnecki, st. p. Rautenberg, 38 dm., 249 mk., 545 ha. 5.) S. Kl. I, wś, tamże, 3 dm., 19 mk., 250 ha. 6.) S. Kl. II, wybud., pow. gołdapski, 1 dm., 20 mk. Ad. N.

Skalowia, niem. Schalauen, zwała się w średnich wiekach, według niemieckich kronikarzy, najbardziej północna część Prus Wschodnich, po obu stronach rz. Niemna położona, dotykająca z jednej strony do Nadrawii a z drugiej do Litwy.

Skaryszki, wś i kol., pow. kalwaryjski, gm. i par. Kalwarya, odl. od Kalwaryi 5 w., ma 7 dm., 51 mk. Kolonia Skaryszki al. Jurgicziory powstała z połączenia uwłaszczonych osad, rozl. mr. 98: gr. or. i ogr. mr. 50, łąk mr. 40, zarośli mr. 3, nieuż. mr. 5; bud. z drzewa 7.

Skazdób, wś i kol. nad jez. Skazdubek, pow. suwalski, gm. Wólka, par. Bakałarzewo, odl. od Suwałk 19 w.; wś ma 69 dm., 586 mk., 74 os., 1999 mr.; kol. 2 dm., 7 mk. W 1827 r. było 77 dm., 471 mk. par. Przerośl. S. wchodził w skład dóbr Czostków. [K. O. Falk podejrzewa Skazdub o źródłosłów jaćwieski (pokrewny od jeziora).]

Skazdubek, jezioro przy wsi Skazdub, w dobrach Czostków, pow. suwalskim, ma 41 mr. obszaru i 18 st. głęb. Wypływa z niego strumień wpadający do rzki Garbaś [Nazwa błędna — zapewne chodzi o Rospudę; strumień Czerwonka (al. Skazdubica, dziś bez oficjalnej nazwy) wpada do Rospudy pod Kotowiną. K. O. Falk podejrzewa Skzdub o źródłosłów jaćwieski.].

Skąpska Wola, wś i fol., pow. wyłkowyski, gm. Zielonka, par. Olwita, odl. od Wyłkowyszek 12 w., ma 15 dm., 55 mk., 776 mr. dwors. i 10 mr. włośc. Wchodziła w skład dóbr Kotowszczyzna.

Skidel, mko i dobra nad Skidelką., lew. dopł. Kotry, pow. grodzieński, w 4 okr. pol., gm. Skidel, o 28 w. na płd.-wschód od Grodna, przy b. trakcie handlowym Grodno-Słonim oraz przy trakcie poczt. wileńskim, między Strupinem a Milkowszczyzną. W 1878 r. było tu 1525 mk. (719 męż. i 806 kob.), w tej liczbie 1062 żyd.; cerkiew par., zarząd 4 okr. pol. dla 5 gmin powiatu (S., Żydomla, Kamionka, Dubno i Mosty), zarząd gminy, gorzelnia, browar; targi odbywają się co wtorek. Par. praw., dekanatu (błahoczynia) grodzieńskiego, ma 4467 wiernych; oprócz cerkwi paraf., cerkiew filialną i cmentarną. Wchodziło niegdyś w skład dóbr ekonomii grodzieńskiej, następnie własność ks. Czetwertyńskich. Mstko ma 338 dz. włośc. i 134 cerk. Dobra ks. Czetwertyńskich, 2928 dz. (906 lasu). Gmina obejmuje 74 miejscowości, 829 dm. włośc. (313 innych), 10,346 mk. włościan, uwłaszczonych na 11,993 dz. Założone za przywilejem Władysława IV z r. 1644 na gruncie piaszczystym, otrzymało wolność do lat czterech. Jarmarki nadane były dwa, jeden na Świątki a drugi na św. Eliasza. Włość dworu skidelskiego obejmowała r. 1558 wójtostwa: około rz. Skidla, poniemońskie i poddołżyckie. Do wójtow. rz. Skidla należały wsi: Niekraszewicze, Skidel Suchy, Podlesie, Karasów Wielki i Mały. Wś S. Suchy miała 30 włók gruntu podłego, w tem 2 wł. bartnickie i 28 ciągłych. Dochód czynił (oprócz owsa z odwozem) 10 kóp 5 gr. Poddani mieli 89 wołów, 39 koni. W r. 1680 klucz skidelski ekon. grodz. czynił 5652 złp. 10 gr.

Skidelka, Skidełka, Skidlica al. Skidlanka, rzeczka, pow. grodzieński, lewy dopływ Kotry (praw. dopł. Niemna). Przybiera rzeczkę Pyrę, płynącą z sześciu jezior od Rotniczanki.

Skidlanka, ob. Skidelka.

Skidlewo, uroczysko, pow. sokólski, w 2 okr. pol., gm. Trofimówka, o 24 w. od Sokółki.

Skidlica, ob. Skidelka.

Skieblewo, wś, pow. augustowski, gm. Kuryanki, par. Lipsk. Leży na krawędzi błot zakończających od płd. Puszczę Augustowską, o 3 w. na płn. od Lipska a 38 w. od Augustowa, ma 52 dm., 405 mk., 2236 mr. W 1827 r. 45 dm., 288 mk. Wś ta wchodziła w skład dóbr rząd. Adamowicza (por. Łabno).

Skiejtowskie Bzury, pow. szczuczyński, ob. Bzury.

Skierdupie, wś włośc., pow. maryampolski, gm. Gudele, par. Wejwery, odl. od Maryampola 37 w., ma 19 dm., 84 mk., 9 osad, 103 mr. Wchodziła w skład dóbr Freda.

Skierpiejewo, kol. włośc., pow. wyłkowyski, gm. Bartniki, par. Łankieliszki, odl. od Wyłkowyszek 8 w., ma 21. dm., 163 mk. W 1827 r. było 21 dm., 191 mk. Pomiędzy osadami jest większa kolonia Skierpiejewo, powstała z połączenia uwłaszczonych osad, mająca 114 mr. (72 mr. roli) i 8 budynków.

Skiersobole 1.) wś, pow. maryampolski, gm. Michaliszki, par. Preny, odl. od Maryampola 35 w., ma 36 dm., 266 mk. W 1827 r. było 16 dm., 160 mk. 2.) S. Rządowe, wś, pow. kalwaryjski, gm. Raudań, par. Kalwarya, odl. od Kalwaryi 6 w., ma 12 dm., 64 mk. W 1827 r. było 11 dm., 93 mk. 3.) S. Tatarskie, wś i fol., pow. kalwaryjski, gm. Raudań, par. Kalwarya, odl. od Kalwaryi 9 w.; wś ma 17 dm., 121 mk.; fol. 5 dm., 63 mk. W 1827 r. było 12 dm., 121 mk. W 1888 r. fol. Skiersobole rozl. mr. 420: gr. or. i ogr. mr. 335, łąk mr. 79, nieuż. mr. 6; bud. z drzewa 18. W skład dóbr poprzednio wchodziły: wś S. os. 16, mr. 116; wś Juniszki os. 6, mr. 167; wś Paleńszczyzna os. 6, mr. 195; wś Szarkowszczyzna os. 1, mr. 47; wś Troki (Traki) os. 4, mr. 2; wś Bruki os. 5, mr. 112. 4.) S., os., pow. sejneński, gm. i par. Święto Jeziory. Br. Ch.

Skiłówka, ob. Szkilówka.

Skindeliszki, wś, pow. maryampolski, gm. i par. Pilwiszki, odl. od Maryampola 29 w., ma 8 dm., 46 mk. W 1827 r. było 7 dm., 88 mk.

Skinder, wś, pow. sokólski, w 2 okr. pol., gm. Trofimówka, o 30 w. od Sokółki.

Skirkiszki, wś, pow. władysławowski, gm. Gryszkabuda, par. Pilwiszki, odl. od Władysławowa 22 w., ma 4 dm., 45 mk. W 1827 r. było 5 dm., 37 mk.

Skirkuny, wś, pow. władysławowski, gm. Tomaszbuda, par. Wysoka Ruda, odl. od Władysławowa 31 w., ma 5 dm., 50 mk. W 1827 r. było 3 dm., 28 mk., par. Sapieżyszki.

Skirlack 1.) Gross, wś, pow. darkiejmski, st. p. Trempen, 400 ha, 82 dm., 341 mk. 2.) S. Klein, wś, tamże, 370 ha, 55 dm., 273 mk.

Skirpstowa Papiszki, os. włośc., pow. maryampolski, gm. i par. Aleksota, odl. 54 w. od Maryampola, ma 176 mr. (75 mr. roli, 40 mr. lasu, 14 mr. łąk), 11 bud. drewn.

Skirptyszki, wś, pow. maryampolski, gm. Balwierzyszki, par. Preny, odl. od Maryampola 27 w., ma 26 dm., 129 mk. W 1827 r. było 7 dm., 75 mk.

Skirrabude, wyb. przy wsi Kowalkach, pow. gołdapski.

Skitury, wś, pow. kalwaryjski, gm. Krasna, par. Simno, odl. od Kalwaryi 29 w., ma 25 dm., 143 mk. W 1827 r. było 24 dm., 178 mk.

Skiwy, wś, pow. biel­ski gub. grodzieńskiej, w 4 okr. pol., gm. Na­roj­ki, o 41 w. od Biel­ska.

Sklawcze, wś i fol. z przyl. Kobyliszki, pow. wyłkowyski, gm. Zielonka, par. Olwita, odl. 13 w. od Wyłkowyszek. W 1853 r. fol. miał 359 mr., obecnie jest 5 dm., 71 mk.

Sklepisk, uroczysko, pow. sokólski, w 2 okr. pol. gm, Romanówka, o 28 w. od Sokółki.

Skoetschen, wś, pow. gołdapski, st. p. i tel. Gołdap; 539 ha, 56 dm., 278 mk. [Skötchen, dziś Skocze.]

Skołubów al. Skolubowo, dobra, pow. grodzieński, w 1 okr. pol., gm. Wiercieliszki, 13 w. od Grodna.

Skomacko, małe jezioro na pol.-prus. Mazurach, pow. lecki, niedaleko od granicy pow. jańsborskiego, 23 ha obszaru; leży między dwoma jeziorkami: Okrągłem i Biel­skiem.

Skomacko 1.) Małe, wś nad jeziorem t. n., st. p. Wydminy, 178 ha., 12 dm., 58 mk. Fryderyk v. Heidek, ststa piski, podaje do wiadomości, że pomiary okazały, iż wś S. posiada 8 włók, z których 4 dzierży Jan Skomacki; wskutek tego sprzedaje Heidek za 28 kóp jeszcze 4 włóki Janowi Skomackiemu, Marcinowi Sokołowi i Marcinowi Koltscholt z Danowa na prawie magdeburskiem, z obowiązkiem jednej służby. Dan w Lecu r. 1534. 2.) S., wś na prus.-polskich Mazurach, pow. łecki, tuż nad granicą pow. leckiego, blizko jez. Orzeskiego; 1294 ha, 140 dm., 666 mk. Rudolf v. Diepoltskirchen, komtur ryński, nadaje r. 1499 Janowi Grabnikowi na prawie chełmińskiem 68 włók, celem lokacyi Wsi dannickiej, zwanej Skomack, między jeziorami: Czarne, Tałto, Milusze i Druglin; sołtys otrzymuje 6 włók. R. 1525 odnawia ks. Olbracht Piotrowi Skomackiemu, sołtysowi, powyższy list nadawczy. R. 1539 mieszkają w S. sami Polacy. 3.) S., domin., tamże, 1439 ha, 41 dm., 234 mk. Ad. N.

Skombobole al. Skombole, os., pow. suwalski, gm. i par. Wiżajny, odl. od Suwałk 41 w., ma 3 dm., 38 mk. W 1827 r. 6 dm., 59 mk. Stanowiła niegdyś sstwo niegrodowe, r. 1766 połączona ze sstwem sudawskiem. [Por. Sudawskie.]

Skombole ob. Skombobole.

Skomętno, jezioro, pow. łecki, przy wsi t. n., ma 237 ha obszaru. Tuż przy niem wznosi się góra dosyć spadzista, leżąca między północnym końcem jeziora a bagnem. Opowiadają, że kiedyś stał tu zamek, a w nim mieszkał i bronił się Skumand, pan ziemi „Crasime“. Dotąd nazywają wzgórze to zamkiem Skomand (Skomandburg). Nieco na płn. od jeziora, w okolicy Wierzbowa, wznosi się również góra wśród licznych wzgórz. Na górze tej są ślady fosy okrągłej, zdaje się, że służyła za miejsce dla wartowników, może i jako miejsce obronne. Znajdują tam różne przybory wojenne, między innemi wędzidła dla koni i strzemiona od siodeł; podanie mówi, że wódz Skumand tu się schronił i tu się bronił; inni mówią, że stał tu kiedyś kościół. W całej okolicy pełno podań o tym wodzu. Tam, gdzie dziś wioska Haarszen, miał stać jego zamek.

Skomętno 1.) Wielkie, wś na pol.-pruskich Mazurach, pow. łecki, st. p. Pisanica, o milę na zachód od granicy królestwa, nad rzeką [Kalinka, w dolnym biegu za jeziorem: Pietraszka.] przepływającą przez jezioro t. n.; 594 ha, 46 dm., 263 mk. Walter Kiekierzyc, wójt łecki, nadaje r. 1474 Piotrowi Sekelowi 2 służby nad jeziorem S. na prawie magdeb. 2.) S. Małe, wś tamże; 152 ha, 8 dm., 43 mk. Ad. N.

Skomoroszki, w dok. Skomoroszowicze, Skomrochowicze, wś i fol., pow. grodzieński. Fol. własność Dob­ro­siel­skich, 240 dz. W roku 1558 w wójtow. łososińskim, włości dworu łabeńskiego ekon. grodzieńskiej. We wsi było 16 włók gruntu podłego na służbę rybacką.

Skordupiany 1.) wś, pow. wyłkowyski, gm. Karkliny, par. Kieturwłoki, odl. od Wyłkowyszek 21 w., ma 24 dm., 255 mk. W 1827 r. miała 24 dm., 239 mk. Wchodziła w skład dóbr rząd. Karkliny. 2.) S., fol. i wś, pow. wyłkowyski, gm. Wojtkobole, par. Grażyszki, odl. od Wyłkowyszek 23 w., ma 20 dm., 188 mk. W 1827 r. 11 dm., 125 mk., par. Pojewoń. Dobra S. i Łankupiany wydzielone zostały w r. 1837 z dóbr rządowych Królowe Krzesło i nadane jako majorat gener. Adlerbergowi. Składały się z fol. i wsi S. i Łankupiany, rozl. mr. 1675: fol. S. mr. 351; fol. Łankupiany mr. 569, lasu mr. 623, w osadach i odpadkach mr. 132. Wś S. os. 14, mr. 493; wś Łanknpiany os. 24. mr. 750; wś Łankupiany Nowe os. 21, mr. 33. 3.) S., wś i fol., pow. wyłkowyski, gm. i par. Olwita, odl. od Wyłkowyszek 10 w., niedaleko przyst. Bobłówka, na dr. żel. warsz.-petersb., między Wyłkowyszkami a Wierzbołowem, ma 13 dm., 75 mk. W 1827 r. 11 dm., 114 mk. W 1885 r. fol. S. rozl. mr. 290: gr. or. i ogr. mr. 213, łąk mr. 61, wody mr. 2, nieuż. mr. 14; bud. mur. 3, drewn. 7; płodozm. 4-pol. Wś S. os. 14, mr. 147; wś Kregzdzie os. 4, mr. 126. 4.) S., wś włośc., pow. władysławowski, gm. Szyłgale, par. Słowiki, odl. od Władysławowa 19 w., ma 7 dm., 46 mk., 286 mr. W 1827 r. 7 dm., 53 mk. Wchodziła w skład dóbr rząd. Kidule. 5.) S. i Podskordupiany, wchodziły także w skład dóbr rząd. Ludwinów. Zapewne odnosi się ta nazwa do jednej z powyżej podanych wsi. Br. Ch.

Skordupie, rzeczka, dopływ rz. Datnówki (dopł. Niewiaży).

Skordupie al. Nowy Dwór, wś nad rz. Penta, dopł. Szeszupy, pow. władysławowski, ma 141 mr. Wchodziła w skład dóbr. rządowych Kidule.

Skorochody Guzy, wś, pow. biel­ski gub. grodzieńskiej (w dawnej ziemi biel­skiej), miejsce urodzenia w 1764 r. Walentego Skorochoda Majewskiego, prawnika i lingwisty (prace o sanskrycie i in.).

Skowogole, wś, pow. kalwaryjski, gm. i par. Simno, odl. od Kalwaryi 29 w., ma 45 dm., 335 mk., 30 os., 969 mr. W 1827 r. było 20 dm., 162 mk. Wchodziła w skład dóbr Koleśniki.

Skowronki 1.) os., pow. augustowski, gm. Balla Wielka, par. Hoża Sylwanówce, odl. od Augustowa 56 w., ma 1 dm., 25 mk. 2.) S., wś i folw., pow. łomżyński, gm. Kupiski, par. Łomża. W 1827 r. było 8 dm., 44 mk. Jest to obecnie przedmieście Łomży.

Skrandupie, wś, pow. wyłkowyski, gm. i par. Giże, odl. od Wyłkowyszek 9 w., ma 17 dm., 153 mk. W 1827 r. 1 dm., 16 mk., par. Wyłkowyszki.

Skrawdzie, wś, pow. maryampolski, gm. Wejwery, par. Skrawdzie, odl. od Maryampola 28 w., leży na płd. od st. dr. żel. warsz.-petersb. Kliniszki, posiada kościół par. murowany, 53 dm., 590 mk. W 1827 r. było 38 dm., 307 mk. Przed 1759 r. stała tu kaplica należąca do par. Wyłkowyski. W 1802 r. kosztem rządu i parafian wzniesiono kościół drewniany i urządzono parafiią. W 1812 r. w czasie przejścia armii francuskiej kościół spłonął; 1832 r. stanął nowy murowany. S. par., dek. Maryampolski (dawniej sapieżyski), 6565 dusz. Br. Ch.

Skroblaki, dobra, pow. grodzieński, Bispingów, z fol. Popławy i Trejgle 391 dz.

Skryniki, wś, pow. augustowski, gm. Balla Wielka, par. Teolin, odl. od Augustowa 52 w., ma 27 dm., 215 mk. W 1827 r. było 21 dm., 122 mk.

Skrzynupie, os. leś. i obręb leśny, pow. maryampolski, gm. Michaliszki, par. Płutyszki, odl. Maryampola 25 w., ma 2 dm., 14 mk. Obręb leśny S. obejmuje część bagien Pale.

Skrzypki, wś na pol.-prus. Mazurach, pow. łecki, nad jez. Przepiórkowskiem, blisko granicy król. polskiego, st. p. Borzymy ½ mili na płn.; 278 ha, 29 dm., 157 mk. Rudolf v. Diepoltskirchen, komtur ryński, nadaje r. 1495 Stańkowi, Lechowi (Leck) i Maćkowi, oraz Stańkowi na prawie magdeburskiem 15 włók nad jeziorem Przepiórką, miedzy Lisowem a Borzymami. [W Słowniku wymieniane też błędnie jako Krzypki (Por. Przepiórka i Lisewo).]Ad. N.

Skuczyszki, pow. maryampolski, gm. Antonowo, par. Pilwiszki, odl. Maryampola 21 w., ma 6 dm., 90 mk. W 1827 r. było 3 dm., 38 mk.

Skujge, pow. maryampolski, gm. Michaliszki, par. Preny, odl. Maryampola 34 w., ma 14 dm., 139 mk.

Skumbern, ob. Truchownia i Pilkały 5.).

Skundelis, małe jezioro w pow. sejneńskim, niedaleko Kurdan. [Kudran ?]

Skutele al. Skustele, wś nad jez. Iłgiel, pow. sejneński, gm. Krasnopol, odl. od Sejn 4 w., ma 6 dm., 73 mk. W 1827 r. było 5 dm., 60 mk.

Sławicze, pow. grodzieński. Pomiędzy wsią: S. i Żylicze, na lew. brzegu Niemna, horodyszcze zarosłe lasem, z obwodem do 550 sąż. Z trzech stron (oprócz wschodniej, którą dotyka Niemna.) otoczone jest rowem (długim 455 sąż., szerokim 5 sąż.) i wałem (długim 505 sąż.). Wjazd od strony zachodniej. [Por. Swawicze.]

Słoboda 1.) al. Gołębnik, os. nad rz. Mrogą pow. brzeziński, gm. Dmosin, ma 3 dm., 20 mk., 2 mr. dwor. 2.) S., pow. kolneński, gm. Czerwone, par. Kolno. 3.) S., wś, pow. władysławowski, gm. Leśnictwo, par. Władysławów, odl. od Władysławowa 8 w.; posiada kaplicę kat., 10 dm., 84 mk. W 1827 r. 10 dm., 68 mk. Wchodziła w skład dóbr rząd. Leśnictwo. 4.) S., wś, pow. maryampolski, gm. Poniemoń Pożajście, par. Poniemoń, odl. od Maryampola 66 wiorst, ma 17 dm., 185 mk. W 1827 r. 8 dm., 82 mk. 5.) S., os., pow. maryampolski, gm. Antonowo, par. Pilwiszki, odl. od Maryampola 20 w., ma 2 dm., 14 mk. W 1827 r. 2 dm., 20 mk.

Słobódka 1.) pow. suwalski, gm. Zaboryszki, par. Puńsk, odl. od Suwałk 20 w., ma 20 dm., 171 mk. 2.) S., pow. suwalski, ob. Moskiewszczyzna. 3.) S., wś, pow. kalwaryjski, gm. Raudań, par. Urdomin, odl. od Kalwaryi 12 w., ma 11 dm., 104 mk. W 1827 r. było 3 dm., 22 mk. 4.) S. Sołacka, pow. makowski, gm. Smrock, par. Szelków.

Słojki, Słojka, dobra, pow. sokólski, Annienkowych, 736 dz.

Słomianka 1.), mylnie Sołomianka, wś, pow. bia­ło­sto­c­ki. 2.) S., dobra, pow. grodzieński, własność Aleks. O’Brien de Lassy, 324 dz. W r. 1561 w wójtow. demitkowskiem ekon. grodzieńskiej. We wsi było 36 włók gruntu średniego. Poddani mieli 84 wołów i 44 koni. Płacili z włóki po 1 kopie 37 gr. 3.) S., Sołomianka (t. XI, 61), fol., tamże, Zaleskich, 400 dz.

Słomkowszczyzna, fol. pow. augustowski, gm. Hołynka, par. Teolin, odl. od Augustowa 38 w., ma 2 dm., 8 mk. W 1827 r. było 2 dm., 15 mk., par. Lipsk.

Słonim, miasto powiatowe gub. grodzieńskiej, położone na płn.-wschod. stoku płaskowzgórza, wzniesione 560 st. npm., na obu brzegach rz. Szcza­ry, przy ujściu do niej rz. Is­sy i przy linii dr. żel. poleskich, na przestrzeni Bia­ły­s­tok-Ba­ra­no­wi­cze, pod 53°6′ płn. szer. a 42°59′ wsch. dług., odl. jest o 166 w. na płd.-wschód od Grodna traktem poczt., wodą zaś 309 w. Właściwe miasto leży na lewym brzegu, przedmieście zaś, zwane Zamoście, na prawym brzegu Szcza­ry, która na wprost ulicy Ży­ro­wi­c­kiej dzieli się na dwa rękawy, okalające niewielką, niską kępę. Podług ostatnich spisów miasto ma 481 dm. murowanych i 1083 drewnianych i 22350 mk. (11114 męż. i 11236 kob.), w tej liczbie 2060 praw., 1484 katol., 520 mahomet. (Tatarów miejscowego pochodzenia) i 18381 żydów. W 1817 r. było w mielicie: 658 dm. (4 murow.) i 2408 mk. (1340 żydów); w 1860 r. 1005 dm. (230 murow.) i 8203 mk.; w 1867 1084 dm. (98 murow.), 180 sklepów (160 murow.), 293 składów towarów (45 murow.) i 10166 mk. (1284 pawosł., 1704 katol., 15 ewang., 362 mahom., 6801 żydów); w 1878 r. 1556 budynków (313 murow.), w tej liczbie 1046 dm. mieszkalnych (98 murow.) 15351 mk. (7835 męż. i 7816 kob.; 3058 prawosł., 1532 katol., 2 ewang., 492 mahom. i 10212 Żydów). W 1881 r. S. uległ pożarowi, przyczem spłonęło do 900 dm. Obecnie miasto posiada 2 cerkwie prawosł.: soborną p. wez. Przemien. Pańskiego (3166 wiernych) i parafialną p. w. św. Trójcy (1807 dusz); 2 kościoły katol., jeden parafialny na przedmieściu, a drugi filialny, przy klasztorze bernardynek, w którym obecnie gromadzone są na dożywocie zakonnice wszystkich reguł po skasowanych klasztorach żeńskich; meczet mahometański drewniany; 7 synagog żydowskich (3 murowane, z których najokazalsza pochodzi z 1642 r.), 14 domów modlitwy żydowskich, nie licząc wielu prywatnych, jak równie szkół i chederów. Większych i okazalszych gmachów S. nie posiada wcale. Największy plac w środku miasta zajmuje bazar, rudera brudna i odrapana, z podsieniami, z dachem dachówką krytym, trzy razy od samego budynku wyższym. Bazar ten, mieszczący około 150 sklepików, wznosi się na miejscu wspaniałej niegdyś rezydencyi Michała Ogińskiego, w której w 1784 r. z książęcym przepychem podejmował jadącego na sejm do Grodna króla Stanisława Augusta. Dokoła pałacu wznosiły się: teatr, drukarnia, ujeżdżalnia, warsztaty rzemieślnicze, gmachy mieszkalne dla artystów opery, baletników, rzemieślników i służby, wszystkie otoczone rozległemi i pięknemi ogrodami. Dzisiaj z tego wszystkiego pozostała niewielka oficyna piętrowa, na której liczne późniejsze przeróbki zatarły zupełnie ślady pierwotnej struktury. Oprócz tego o dawnej świetności jedynie świadczą olbrzymie fundamenta i kilkopiętrowe w głąb pieczary. Z ruin, w jednym końcu miasta sterczy szkielet kościoła poklasztornego, z całą kolumnadą frontową, a wewnątrz ze śladami ołtarzów, chórów i malowideł ściennych, z drugiej zaś strony miasta wznoszą się ruiny byłej fabryki sukiennej, która po spaleniu się, w ręce żydowskie przeszedłszy, w części mniej zniszczonej pomieszcza obecnie młyn parowy, gorzelnię i fabrykę drożdży prasowanych. Oprócz zwykłych urzędów powiatowych i miejskich S. posiada: sąd pokoju, sąd okręgowy z udziałem przysięgłych, dwóch notaryuszów sądu okręgowego, st. poczt., telegraf. i dr. żelaznej, zarząd żandarmeryi, sztab pułkowy i sztab batalionu kolejowego. Z zakładów naukowych znajdują się tu: szkoła powiatowa dwuklasowa męzka, takaż żeńska, szkoła dwuklasowa żydowska, szkoła elementarna parafialna i kilkadziesiąt szkół początkowych żydowskich (chederów). Z instytucyj towarzyskich posiada S. klub oficerski i drugi miejski. Przemysł fabryczny słabo rozwinięty, reprezentowany jest przez: gorzelnię, kilka browarów, fabrykę drożdży, fabrykę prostego tytuniu (machorki), 2 młyny parowe, 3 fabryki kafli, kilka cegielni i smolarnię. W 1870 r. istniało tu tylko 5 fabryk (gorzelnia, 2 garbarnie, cegielnia i fabryka wyrobów garncarskich), produkujących za 8080 rubli, w 1877 r. zaś 19 fabryk (powroźnicza, 4 browary, olejarnia, 2 młyny parowe, smolarnia, 3 garbarnie, 2 cegielnie, fabryka kafli i 4 wyrobów garncarskich), zatrudniających 47 ludzi i produkujących za 20155 rs. Przemysł rękodzielniczy, pozostający niemal wyłącznie w ręku żydów, znajduje się na nizkim bardzo stopniu rozwoju i zadawalnia zaledwie miejscowe potrzeby. W 1870 r. było w S. 596 rzemieślników (280 majstrów). Toż samo można powiedzieć i o handlu. Targi odbywają się co czwartki i niedziele, jarmark zaś doroczny w drugi dzień Zielonych Świątek. W przystani na rz. Szcza­rze, wchodzącej w skład Kanału Ogińskiego, w 1868 r. naładowano 23406 pudów, wartości 21251 rs., wyładowano zaś 35395 pud., wartości 19404 rs. Miasto posiada na własność 4097 dzies. ziemi. Paraf. kościół katol. p. w. św. Andrzeja, pierwotnie z muru wzniesiony został przez króla Aleksandra w 1493 r. Obecny zaś wspaniały kościół murowany, z dwiema wieżami, o przepysznie i ozdobnie malowanem sklepieniu, stanął w 1775 r. kosztem i staraniem miejscowego proboszcza ks. Ancuty i biskupa Giedrojcia. Długości ma 34, szerokości zaś 14 łokci. Prócz parafialnego jest w S. kościół p. w. Niepokalanego Poczęcia N. Maryi P., przy klasztorze bernardynek, założony w 1645 r. przez Aleksandra Ju­dyc­kie­go. Parafia katol., dekanatu słonimskiego, ma 8677 wiernych. Dawniej parafia słonimska miała kaplice: w Cho­ro­sze­wi­czach, Ha­wi­no­wi­czach, I­sa­je­wi­czach, Bu­rzy­mo­wie i De­re­wian­czy­cach. St. dr. żel. poleskich, na przestrzeni Ba­ra­no­wi­cze-Bia­ły­s­tok, pomiędzy st. Żer­bi­łów­ka (o 26 w.) a Je­zier­ni­ca (o 23 w.), odległą jest o 48 w. od Ba­ra­no­wicz a 150 w. od Bia­łe­go­sto­ku (st. dr. poleskich). Początek miasta ginie w pomroce odległych wieków. Pierwsze wspomnienie historyczne o S. odnosi się do XI w., zarówno bowiem Długosz, jak i latopiscy ruscy i litewscy wspominają, że w 1040 albo w 1044 r. w. ks. Jarosław Włodzimierzowicz spotkał się na polach słonimskich z Litwinami i pokonał ich tak przeważnie, że najechawszy potem właściwą Litwę do Niemna, przymusił ją do poddaństwa na czas niejaki. W 1103 r. wódz litewski Erdziwiłł, syn Montwiłła, napadał na Rusinów aż pod Słonim, pod którym w sto lat później Litwini ponieśli wielką klęskę od książąt ruskich. W XIII w. S. był grodem czyli posiadał zamek drewniany, który Kajdan, wódz Batego, w 1241 r. z ziemią zrównał. Zamek ten w tymże roku odbudował niewątpliwie Erdziwiłł, syn Ryngolta, panujący wówczas w Litwie i zajmujący te strony po ustąpieniu Litwinów. Podczas zaburzeń za Mendoga zdobył S. w 1252 r. Lew Daniłowicz, ks. halicki, w 1258 r. jednak, w skutek przymierza zawartego pomiędzy Danielem a królem Mendogiem miasto zostało przyznane ostatecznie za własność litewską. W 1276 r. ks. litew. Giligin osadził tu Litwinów z Prus, podobno z prowincyi Szaławii, chroniących się przed Krzyżakami. Z tych czasów pochodzą pewnie trzy osady w okolicy mka Zdzię­cioła (Narcewicze, Pogiry i Zasiecie), z ludnością litewską, otoczone zewsząd ludnością słowiańską. Wkrótce potem miasto tak dalece wzrosło, że około 1290 r. Montwid, najstarszy syn Giedymina, w. ks. lit., otrzymawszy od ojca dzielnicę na Ko­ra­cze­wie i Słonimie, w nim założył stolicę swego księztwa. Opieka panujących z domu Jagiellonów oraz długie lata pokoju podniosły jeszcze więcej S., który w 1500 r. został miastem powiat. wwdztwa nowogródzkiego. Około 1508 r. S., stanowiący dotychczas z całym okręgiem ekonomię stołu królewskiego, wraz z wsiami: Su­ryn­ki, Ju­ry­ły­cze i Sos­nów­ka zamieniony został na ststwo grodowe, które w tym czasie posiadał Jan Li­ta­wor Chre­p­to­wicz h. Od­ro­wąz. W 1532 r. Zygmunt I nadał miastu prawo magdeburskie. Po unii Lu­be­l­skiej S. stał się miastem sądowem, ustanowione bowiem w nim zostały gród i ziemstwo. Że jednak miasto położone było opodal od drogi wielkiej i nie mogło się dla tego pomyślnie rozwijać, przeto Zygmunt August na przełożenie Iwana Hornosteja, podskarbiego litewskiego, wwdy nowogródzkiego i ssty słonimskiego (po Janie Radziwille h. Trą­by i Bo­hu­szu Bo­ho­wi­ty­nie h. Kor­czak), ustanowił przywilejem wydanym w Wilnie d. 13 maja 1558 r. dwa jarmarki dwutygodniowe: na zesłanie Ducha św. i na Boże Narodzenie. Zygmunt III potwierdził je w 1590 r. i przeniósł na Wniebowstąpienie Pańskie i na dzień św. Mikołaja. Rewizorowie królewscy rozmierzając w 1558 r. place w S. oznaczyli ilość czynszu mającego się wnosić przez mieszczan i z hojności Zygmunta Augusta obdarzyli miasto gruntami. Przywilejem z d. 4 stycznia 1591 r. Zygmunt III wznawiając prawa magdeburskie nadał miastu za herb lwa złotego z krzyżem podwójnym, nakształt h. Lis, w błękitnem polu (sstą słonimskim w tym czasie był kanclerz w. lit. Lew Sapieha h. Lis). Sejm z 1631 r. naznaczając S. na miejsce zjazdów przedsejmowych, zwanych sejmikami generalnemi al. generałami, przyczynił się znacznie do wzrostu miasta. Sejmiki te odbywały się w S. do 1685 r. Nadto w mieście odbywał się każdorocznie popis rycerstwa pow. słonimskiego i sejmiki do wyboru posłów na sejm i deputatów na trybunał. Lew Sapieha urządził w 1605 r. cech tkacki, co Zygmunt III w 1609 a Jan III w 1679 r. zatwierdzili. Władysław IV celem uporządkowania miasta dał w 1641 r. przywilej mieszczanom na wybudowanie ulic i rynku a na utrzymanie tego ustanowił opłatę targowego. W 1644 r. Kazimierz Leon Sapieha, marszałek nadworny lit. i ssta miejscowy, urządził i inne cechy, do których obowiązani byli należeć i Tatarzy rzemieślnicy. Po zniszczeniu miasta podczas wojen za Jana Kazimierza i zatraceniu oryginalnych przywilejów, krój Michał w 1669 r. odnowił wszystkie prawa i nadania poprzedników. Najbardziej jednak podniosło się miasto w drugiej połowie XVIII w., kiedy Michał Ogiński, hetman w. lit., otrzymawszy sstwo słonimskie, osiadł tu z licznym dworem na początku panowania Stanisława Augusta. Wzniósł on w środku miasta obszerny pałac, oraz wiele innych gmachów, między któremi celowały teatr i ujeżdżalnia, oraz około 1777 r. założył we dworze drukarnię, w której wytłaczał własne wiersze i inne pomniejsze pisemka. Najwięcej jednak dla podniesienia handlu i przemysłu przyczynił się wykopawszy własnym kosztem kanał łączący Jasiołdę ze Szcza­rą a tem samem Niemen z Dniep­rem. Stanisław August jadąc w 1784 r. na sejm grodzieński przybył tu 13 września i hojnie był podejmowany. Ekonomia słonimska opłacała 20000 złp., sstwo zaś 491 złp. 20 gr. kwarty (w 1771 r.). Słonim posiadał liczne kościoły i zakłady religijne: fara p. w. św. Andrzeja, pierwotnie z drzewa a potem z muru wzniesiona; cerkiew praw. również starożytna, nieznanej erekcyi, otrzymała przywilej w 1554 r. od Zygmunta Augusta. Z zakonów najdawniejsi są bernardyni, dla których klasztor z kościołem (p. w. św. Trójcy) i szpitalem wymurował i uposażył w 1630 r. Andrzej Rad­wan, sekretarz królewski, z żoną Katarzyną. Klasztor bernardynek, z kościołem p. w. Niepokalanego poczęcia N. M. P. fundowali w 1645 r. z Ju­dy­c­kich Ko­mo­row­ska, podkomorzyna wił­ko­mier­ska, oraz Aleksander Ju­dyc­ki; później nieco sprowadzone zostały benedyktynki. Kościół p. w. Bożego Ciała dla kanoników latereńskich fundował w 1650 r. Jan Stanisław Sapieha, marszałek w. lit., a w 1653 r. Jan Kazimierz nadał szpitalowi prowent mostowego w mieście. Zgromadzenie franciszkanek wprowadzone zostało około 1660 r. przez Konstancyę z Ju­dyc­kich Ko­mo­row­ską, dominikanów zaś z kościołem p. w. św. Michała, przez Krzy­sz­to­fa i Do­ro­tę Po­kor­sze­w­skich, wojskich lidzkich. Najpóźniejszą fundacyą byli jezuici, którym August II w 1717 r. nadał całą ulicę w mieście, od Apa­na­sow­skiej do Tatarskiej idącą. Przy rezydencyi swej jezuici utrzymywali szkoły niższe (aż do retoryki włącznie), które komisya edukacyjna zupełnie zniosła. Po ostatnim rozbiorze Rzpltej S. w 1795 r. został miastem głównem gub. słonimskiej, utworzonej ukazem ces. Katarzyny II z d. 14 grudnia t. r., z części województw: nowogródzkiego, trockiego i brzeskiego, i składającej się z powiatów: słonimskiego, nowogródzkiego, lidzkiego, grodzieńskiego, wołkowyskiego, prużańskiego, kobryńskiego i brze­s­kiego. Gub. słonimska w następnym zaraz roku d. 12 grudnia połączoną została z gub. wileńską, pod nazwą gub. litewskiej a S. zamieniony został na miasto powiatowe; od 1801 r. wchodzi w skład gub. grodzieńskiej. W 1812 r. d. 20 października niespodzianie był atakowany w S. i do szczętu zniesiony pułk 3 ułanów gwardyi cesarskiej francuzkiej przez jazdę ruską pod dowództwem gen. Cza­p­li­ca, przyczem dowódca pułku gen. Ko­no­p­ka wzięty był do niewoli. Opis S. pomieściły „Kłosy“ (t. XIX, str. 45), Gloger Z.: „W sprawie etnografii i wykopalisk w powiecie słonimskim” (Przegl. Bibliogr. archeol., t. II, r. 1881).

Słonimski powiat zajmuje wschodnią część gubernii i graniczy od północy z gub. wileńską, od wschodu z mińską, od południa z pow. kobryńskim, od zachodu zaś z pruzańskim i wołkowyskim. Podług pułk. Strel­bic­kie­go ma 131•37 mil al. 6356•9 w. kw., podług Schweitzera tylko 6061 w. kwadr., podług zaś danych urzędowych z 1885 r. 6261 w., to jest 652,394 dzies., w tej liczbie 118,878 dzies. skarbowych. Powierzchnia powiatu w części północnej jest wyniosłą i wzgórzystą, w południowej nizinną i równą. Najwyższy punkt w powiecie, na południe od mka Zdzięcioła, we wsi Ta­ra­sow­cach dochodzi do 924 st. npm. Cała ta przestrzeń wzgórzysta ma glebę piaszczystą i żwirowatą i jest małoleśną. Południowa część powiatu, dotykająca Jasiołdy, jest znacznie niższą; najwyższe punkty dochodzą tu w Marusinie do 617 st. a w Iwa­ce­wi­czach do 593 st. npm. Gleba w tej części jest piaszczysto-gliniasta, miejscami kamienista. Niziny, przylegające do Polesia, pokryte są obszernemi błotami, łąkami i lasami. Oprócz rozległych pokładów torfu nie ma tu żadnych ciał kopalnych. Cała powierzchnia powiatu należy do dorzecza Niemna, za wyjątkiem nieznacznej części południowej, leżącej w dorzeczu Dnie­pru. Przedstawicielką systematu rz. Dnie­pru jest Jasiołda, płynąca przeważnie na pograniczu pow. słonimskiego z pow. prużańskim i ko­bryń­skim i przybierająca niewielkie rzeczułki, jak Brzostowica. Jasiołda jest spławną na całej przestrzeni. Niemen aż do ujścia rzeki Szczary stanowi granicę od gub. miń­skiej; jest żeglowny, w granicach jednak powiatu nie ma na nim przystani. Ważne miejsce pomiędzy rzekami powiatu zajmuje Szcza­ra, przepływająca powiat od wyjścia Kanału Ogińskiego aż do ujścia do Niemna. Będąc połączoną za pomocą Kanału Ogińskiego z Jasiołdą, pomimo swej płytkości, stanowi ważną drogę handlową pomiędzy Niemnem a Dniep­rem. Przystanie na Szcza­rze znajdują się w Słonimie oraz we wsiach: Sie­lec, Do­b­ro­myśl i Ju­ga­lin. Z dopływów Szcza­ry ważniejsze: My­szan­ka, Ło­choz­wa, Is­sa, Gry­wda i inne. Oprócz tego do systematu Niemna nalezą: Zelwianka, stanowiąca granicę z pow. pruzańskim i rz. Moł­czadź, uchodząca w granicach gub. miń­skiej do rz. Pro­mszy, dopł. Niemna. Jezior dość wiele, skupionych po większej części w południowej, błotnistej części powiatu, na pograniczu z. pow. ko­b­ryń­skim i prużańskim. Lasy znajdują się przeważnie we wschodniej części powiatu i łączą się z lasami Polesia miń­skie­go; części zachodnia i północna są prawie bezleśne. Lasy zajmują 198,983 dzies. (96887 skarb. i 102,096 pryw.), t. j. 30•5% ogólnej przestrzeni. Przybierają one miejscami charakter puszcz i moczarowatych borów. Przestronniejsze ich obszary nalezą do dawnych dóbr koronnych i sa­pie­ży­ń­skich, należących obecnie do skarbu, mniejsze zaś do dóbr Pus­ło­w­skich i hr. Potockich. W 1885 r. było 182,368 mk., t. j. 29 na 1 w. kw., w 1878 r. liczono 161,155 mk. Co do zaludnienia pow. słonimski zajmuje ostatnie miejsce w rzędzie pow. gub. grodzieńskiej (najlepiej zaludniony bia­ło­sto­c­ki, mający 62 mk. na 1 w. kw.). Bez miasta było w 1878 r. 145,764 mk. (70999 męż. i 74765 kob.), w tej liczbie: 109,432 prawosł, 19358 katol., 59 protest., 16,870 żydów i 45 mahom. Podług stanów było: 1269 szla­ch­ty, 342 duch. praw. z ro­dzi­na­mi, 5 katol. i 22 żydów. 17094 mieszczan, 52545 włościan skarb., 684 kolonistów, 67,719 włościan uwłaszczonych, 5831 stanu wojennego, 166 cudzoziemców i 87 osób innych stanów. Pod względem administracyjnym powiat dzieli się na 5 okr. pol. (stanów): Kos­sów, Ró­żan­na, De­re­czyn, Zdzię­ciół i By­teń, obejmujących 23 gmin: Kos­sów, Bor­ki, Gi­czy­ce, Pies­ki (w 1 okr.); Ró­żan­na, Dzie­wiąt­ko­wi­cze (ma­ryń­ska), Mie­że­wi­cze, Ży­ro­wi­cze (w 2 okr.); De­re­czyn, Ku­ry­ło­wi­cze, Sta­ra Wieś, Ko­s­tro­wi­cze, Cze­mie­ry (w 3 okr.); Zdzię­ciół, Pacowszczyzna, Koz­łow­szczy­z­na, Ro­ho­t­na, Dwo­rzec (w 4 okr.), By­teń, Dob­ro­myśl, Szy­d­łowi­cze, De­re­w­na i Lusz­nie­wo (w 5 okr. pol.). Miejscowości zaludnionych najwięcej z całej gubernii, bo 1035, w tej liczbie 16 miasteczek, 534 wsi mających mniej niż 25 mk., 355 od 25 do 100 mk., 141 od 101 do 500 mk. i 5 od 501 do 1000 mk. Miasteczka, oprócz pow. miasta Słonima, są: By­teń, Bu­siaż, Dwo­rzec, Dzie­wią­t­ko­wi­cze Stare, De­re­czyn, De­rew­na, Hołynka, Je­zier­ni­ca, Kos­sów, Moł­czadź, Ró­żan­na, Wę­żo­wiec, Zdu­tów, Zdzię­ciół (Djał­to­wo) i Ży­ro­wi­cze. Urzędy rekruckie znajdują się w: Słonimie, Kos­sowie i Zdzię­cio­le, sądy pokoju zaś w: Słonimie, Ma­la­ty­czach, Al­ber­ty­nie i Kos­sowie. Pod względem kościelnym powiat słonimski dzieli się na 4 dekanaty (błahoczynia) prawosławne: słonimski, kos­sowski, by­teń­s­ki i zdzię­ciol­s­ki i obejmuje 50 parafij. Dekanat słonimski ma 12 par. praw.: Słonim (św. Trójcy), De­re­czyn, De­rew­na, Górka, Je­zier­ni­ca, Łu­ko­ni­ca, Mil­ka­no­wi­cze, Os­tro­wo, Po­rze­cze, Syn­ko­wi­cze, Szcza­ra i Szyd­ło­wi­cze, monaster w Ży­ro­wi­czach, cerkiew soborną w Słonimie (Przemienienia Pańskiego), 12 cerkwi paraf., 7 filialnych, 2 kaplice cmentarne i 36763 wiernych. W ogóle w 1878 r. było w powiecie: 36 cerkwi murow. i 37 drewn., 1 monaster murowany, 6 kaplic murow. i 11 drewn. Wszystkie parafie katol. pow. słonimskiego tworzą jeden tylko dekanat t. n. obejmujący 5 parafij: Słonim, Zdzię­cioł, Dwo­rzec, Ró­żan­na i Kos­sów, mający 4 kościoły murow. i 1 drewn., oraz 7 kaplic murow. i 3 drewn. Dawniej było w powiecie 12 parafij; oprócz wymienionych jeszcze: Ren­dzi­no­w­szczy­z­na (z filią w Skru­n­dziach), Moł­czadź (z kapl. Wy­szów, Lusz­niew, Koz­ło­wi­cze i Łot­wi­cze), Łu­ko­ni­ca, De­re­czyn (kapl. w Starej Wsi), Rohotna (fundacyi Wołłowiczów, z kapl. w Ro­ho­ten­ce), Dzie­wią­t­ko­wi­cze Nowe (fundacyi Tekli z ks. Czetwertyńskich Śliź­niowej, podkomorzynej słonimskiej, z filią w Rud­ni i z kapl. w Ru­do­po­lu, Re­gi­no­wie) i Ol­szew (fundacyi Buł­ha­ków, z kapl. w Pies­kach, So­ko­ło­wie i Spo­ro­wie). oprócz Słonima znajduje się w powiecie 3 synagogi murowo i 4 drewn. oraz 5 domów modlitwy żydow. murow. i 18 drewn. Główne zajęcie mieszkańców stanowi rolnictwo i uprawa lnu oraz przemysł leśny. Hodowla bydła dość rozwinięta. W 1877 r. było w powiecie: 16099 sztuk koni, 58209 bydła rogatego, 63704 owiec zwyczajnych, 13358 rasy poprawnej, 24350 świń, 375 kóz i 1 osioł. Przemysł fabryczny dość ożywiony. W 1870 r. było w pow. 106 fabryk, produkujących za 850,713 rs.; w 1877 r. 85 fabryk zatrudniało 1037 robotn. i produkowało za 1,107,554 rs. Ważniejsze z nich: 7 fabryk sukna (793 robotników i 848,492 rs. produk.), 12 gorzelni (79 robot. i 205,181 rs.), 21 terpentyniarni (68 robotn. i 23973 rs.), 1 huta szklana (9 robot. i 11,416 rs.), 13 garbarni (26 robot. i 9496 rs.), 4 browary piwne (9 robot. i 7404 rs.). Handel skupia się w Słonimie i na jarmarkach w miasteczkach. Corocznie odbywa się w powiecie 28 jarmarków, obroty na których wynoszą w ogóle od 40 do 50 tys. rs. Południowo-wschodnią część powiatu przerzyna linia dr. żel. moskiewsko-brzeskiej, ze stacyami: Kossów i Domanowo, przez środek zaś przechodzi linia dr. żel. poleskich, na przestrzeni Ba­ra­no­wi­cze-Bia­ły­s­tok, ze stacyami: Żer­bi­łów­ka, Słonim, Je­zier­ni­ca i Zelwa. Na wszystkich tych stacyach są urzędy pocztowe i telegr. Nadto przerzynała powiat dawna szosa moskiewsko-brzeska i trakty pocztowe z Po­ło­n­ki, przez Słonim, Ró­żan­nę, Wołkowysk do Grodna oraz od Do­ma­nowa, przez By­teń, Słonim, Wę­żo­wiec i Zdzię­ciół do granicy pow. nowogródzkiego. Dawny powiat słonimski należał do wwdztwa nowogródzkiego. Podług przywileju Zygm. Augusta z d. 30 kwiet. 1565 r. wydanego w Piotr­ko­wie granice zaczynały się na północ od ujścia rz. Zelwy do Niemna i szły nurtem jej w górę, a potem rz. Ró­żan­ką, dalej drogą wiodącą do Be­re­zy, skąd przez rz. Jasiołdę do jez. Spo­row­skie­go dotykały; ztamtąd do źródeł rz. Po­łon­ki i następnie korytem rz. Moł­cza­dzi aż do ujścia jej w Niemen, którego łożem dosięgały do punktu wyjścia, t. j. do ujścia Zelwy do Niemna (ob. t. V, 340). Oprócz rozległych królewszczyzn, większa część powiatu należała do trzech historycznych rodów: Sapiehów, Chrep­to­wi­czów i Tyzenhauzów. Po 1831 r. fortuna Sapiehów stała się własnością skarbu; nieco wcześniej włości Chrep­to­wi­czów nabyte zostały przez Pus­łow­skich; wreszcie klucz byteński Tyzenhauzów drogą spadku przeszedł na własność hr. Konstantego Potockiego. Mniej obszerne włości posiadają Jun­dził­łowie, oraz pojedyncze dobra: Mie­rze­jew­scy, Mi­kul­scy, Po­łu­biń­scy, Śliź­nio­wie, Sie­he­nio­wie i in. Marszałkami powiatowymi byli (w porządku alfabetycznym): Bro­ń­ski Feliks (1817-25), Ha­ra­bur­da Michał Karol h. Hab­dank (1696-98), Ja­cy­nicz Stefan b. Od­ro­wąż (1637), Jun­dził­ło­wicz Mikołaj h. Ła­będź (1516), Mie­le­sz­ko N. h. Kor­czak (1609), Ma­ko­wiec­ki Jan h. Do­łę­ga (1792-4), Pia­se­c­ki Hieronim h. Goz­da­wa (1679), Po­łu­biń­ski Konstanty h. Jas­trzę­biec (1625), Po­łu­biń­ski Dymitr (1667), Pus­łow­ski Wojciech h. Sze­li­ga z od­mia­ną (1798-1812), Pus­ło­w­ski Ksawery, Soł­tan Jan h. Sy­ro­ko­m­la (1776), Soł­tan Iwan (1563), Tysz­kie­wicz Marcin h. Le­li­wa (1632); Tysz­kie­wicz Piotr, Tryz­na Grzegorz h. Goz­dawa (1561), inny Tryz­na Grzegorz (1634), Wołłowicz Kazimierz (1786-90), Wołłowicz N. (1854-9) J. Krz.

Słowikowszczyzna, Słowakowszczyzna (t. X, 833), fol. dóbr Jabłonowo, pow. grodzieński.

Słuzki, wś, pow. grodzieński, w 2 okr. pol., gm. Krynki, o 48 w od Grodna.

Służki, pow. grodzieński, ob. Słuzki (t. X).

Smaczna Woda, os., pow. suwalski, gm. Kadaryszki, odl. od Suwałk 33 w., ma 5 dm., 17 mk.

Smiardowe jezioro, ob. Śniardwy.

Smolany 1.) wś, pow. mła­w­ski, gmina Szcze­p­ko­wo, par. Ja­no­wiec Kościelny, odl. 25 w. od Mła­wy, ma 32 dm., 253 mk., 739 mr. Posterunek straży granicznej. 2.) S., wś, pow. suwalski, gm. i par. Sejwy, odl. Od Suwałk 22 w., posiada kościół murowany poklasztorny, szkołę początkową ogólną, 40 dm., 323 mk. W 1827 r. 7 dm., 69 mk. Kościół i klasztor erygował tu 1839 r. Michał de Haberfeld Haberman. [Pierwotnie wieś zwała się Czarne Wygrańce.] 3.) S. Dąb wś, pow. sejneński, gm. i par. Krasnopol, odl. od Sejn 11 w., ma 5 dm., 20 mk. W 1827 r. 1 dm., 16 mk. 4.) S. Piec, pow. maryampolski, gm. Antonowo, par. Pilwiszki, odl. od Maryampola 20 w., 1 dm., 17 mk. 5.) S. Serski Las, os., pow. augustowski, gm. i par. Szczebro-Olszanka, odl. od Augustowa 15 w. 6.) S. Żar­da­wy, wś, pow. mław­ski, gm. Szcze­p­ko­wo, par. Ja­no­wiec, ma 20 dm., 226 mk., 739 mk. (drobnej szla­ch­ty), 868 mr. (780 mr. roli). Br. Ch.

Smoleńska, wś pow. suwalski, gm. Kuków, odl. od Suwałk 15 w., ma 11 dm., 51 mk.

Smoliszki, wś pow. sejneński, gm. i par. Lejpuny, odl. od Sejn 35 w., ma 12 dm., 90 mk. W 1827 r. 2 dm., 16 mk.

Smolnica 1.) wś, pow. suwalski, gm. Kadaryszki, par. Lubowo, odl. od Suwałk 17 w., ma 6 dm., 60 mk. W 1827 r. 7 dm., 68 mk. 2.) S., wś i os., pow. kalwaryjski, gm. nadniemeńska, par. Rumbowicze, odl. od Kalwaryi 68 w.; os. ma 5 dm., 16 mk.; wś 13 dm., 25 mk. W 1827 r. było 12 dm., 62 mk., par. Simno. 3.) S., wś i fol., pow. kalwaryjski, gm. Kirsna, par. Krasna, odl. od Kalwaryi 22 w.; wś ma 15 dm., 109 mk.; fol. 8 dm., 76 mk. W 1827 r. 1 dm., 9 mk. Fol. ten w 1865 r. dodany do majoratu Kirsna. 4.) S., wś, pow. kalwaryjski, gm. i par. Kalwarya, odl. od Kalwaryi 3 w., ma 13 dm., 43 mk. W 1827 r. 4 dm., 46 mk. 5.) S., pow. maryampolski, gm. Michaliszki, par. Igłówka, odl. od Maryampola 19 w., ma 13 dm., 118 mk. W 1827 r. było 3 dm., 68 mk. 6.) S., wś, pow. wyłkowyski, gm. Pojeziory, par. Wyłkowyszki, odl. od Wyłkowyszek 10 w., ma 6 dm., 47 mk. W 1827 r. 4 dm., 40 mk. 7.) S., wś, pow. wyłkowyski, ob. Roś. (t. IX, 747). Br. Ch.

Smolniczany, może Smolnica, wś, pow. kalwaryjski, gm. Kalwarya, par. Bartniki, odl. od Kalwaryi 9 w., ma 18 dm., 97 mk. Por. Roś.

Smolnica, urocz., pow. wołkowyski, Bołtryłów, 32 dz.

Smolniki […] 12.) S., wś i fol. pow. suwalski, gm. Kadaryszki, par. Wiżajny, od Suwałk 21 w., wś ma 14 dm., 84 mk.; fol. 1 dm., 5 mk. Br. Ch.

Smolniki, pow. prużański. W r. 1563 należy do wójtowstwa mikityckiego we włości dworu dobuczyńskiego ekon. kobryńskiej. We wsi było 39 włók gruntu średniego, z tego 1 wolna na wójtostwo. Dochód czynil 62 kóp 48 gr.

Smolugi, pow. biel­ski gub. grodz. Pięć kurhanów.

Smorluny, wś, pow. sejneński, gm. i par. Wiejsieje, odl. od Sejn 30 w., ma 27 dm., 166 mk. W 1827 r. 20 dm., 137 mk., par. Sereje.

Snajginie al. Snajgenie, jezioro w pow. sejneńskim, w dobrach Wiejsieje, długie od płd. ku płn. 3 w., szerokie od ½ do 1 w.; obszaru 370 mr. Brzegi ma bezleśne, wzgórkowate. Nad jeziorem leżą wsi: Kajliny i Patery. Przepływa przez jezioro rzka Zopsia, wypływa z niego rz. Gniada, dopł. Hańczy [Białej]. W jeziorze przebywają sielawy. [Por. Trykais.]

Snajginie al. Krzemień, wś, pow. sejneński, gm. Lejpuny. odl. od Sejn 45 w., ma 7 dm., 33 mk.

Snarszczyzna, pow. biel­ski, gub. grodz. Oprócz wsi jest fol. (65 dz.), własność Tar­na­w­skich.

Snieck, chutor dóbr Mazurkowszczyzna, pow. wołkowyski.

Snopki, wś, pow. wołkowyski gm. Szydłowicze, 368 dz.

Sobaczyńce 1.) urocz., pow. sokólski, gm. Zubryca, własność kościoła w Sokółce, 14 dz. 2.) S., urocz., tamże, gm. Kamionka, własność cerkwi w Sokółce, 64 dz.

Sobiany al. Sobinie, wś nad rzką Miluppą (dopł. Szeszupy), pow. władysławowski, gm. i par. Gryszkabuda, odl. od Władysławowa 22 w., ma 10 dm., 80 mk. W 1827 r. 9 dm., 74 mk. Wchodziła w skład dóbr rządowych Leśnictwo.

Sobieszczki, wś, pow., bia­ło­s­to­c­ki. Zapewne założona przez przybyszow ze wsi t. n. (dziś Sobieski) w pow. płoń­skim. Wspom. w dok. z r. 1567 (Ka­pi­ca, Her­barz, 381).

Sobolany, wś włośc., pow. maryampolski, gm. Pogiermoń, par. Pokojnie, odl. od Maryampola 49 w., od Pren 11⅓ w., ma 12 dm., 134 mk., 466 mr. W 1827 r. 9 dm., 73 mk. Wchodziła w skład dóbr Jakimiszki.

Sobolany, wś, pow. grodzieński. Gmina obejmuje 41 miejscowości, 295 dm. włośc., (172 innych), 4774 mk. włościan, uwłaszczonych na 19,242 dz.

Sobole, wś, pow. margrabowski, ½ mili od granicy król. polskiego, tyleż od st. p. W. Czymochy (pow. łecki), nad rzeczką b. n. [Czarna, oficjalnie do jez. Olecko Małe wpływaa Kanał Wieliczki, do którego wpada wcześniej ta struga.], dopływem jez. Małego Oleckowskiego; 470 ha, 52 dm., 254 mk. Wit v. Gich, komtur brandenburski, nadaje r. 1471 Stanisławowi Litwinowi na prawie magd. 15 włók na Pohyblu z obowiązkiem jednej służby konnej. Ad. N.

Sobolewo 1.) wś, pow. mazowiecki, gm. Klu­ko­wo, par. Ku­czyn. W 1827 r. 11 dm., 69 mk. 2.) S., wś i hamernia nad rz. Czarną Hańczą, pow. suwalski, gm. Hutta, par. Suwałki (o 6 w.), posiada hutę, hamernię i szkołę początkową. Wś ma 57 dm., 583 mk., 1529 mr.; hamernia 8 dm., 61 mk.; os. leś. 1 dm., 9 mk. Hamernia posługuje się siłą wody, zgromadzonej tu w obszernym stawie, nad którym stoi też młyn wodny. W 1827 r. 48 dm., 328 mk. 3.) S., wś, pow. kalwaryjski, gm. i par. Lubowo, odl. od Kalwaryi 14 w., ma 19 dm., 44 mk. W 1827 r. 6 dm., 48 mk.

Soboliszkany, wś, pow. kalwaryjski. gm. nadniemeńska, par. Udrya, odl. od Kalwaryi 53 w., ma 18 dm., 59 mk. Wchodziła w skład dóbr Soboliszki.

Soboliszki 1.) wś i fol., pow. kalwaryjski, gm. nadniemeńska, par. Rumbowicze, odl. od Kalwaryi 56 w.; wś ma 11 dm., 40 mk.; fol. 11 dm., 35 mk. W 1886 r. dobra S. składały się z fol. S., nomenkl.: Zaczepka i Bortkuniszki, rozl. mr. 1182: gr. or. i ogr. mr. 522, łąk mr. 260, past. mr. 30, lasu mr. 328, w osadach mr. 6, nieuż. mr. 27; bud. mur. 3, drewnian. 11; płodozm. 4-pol., las nieurządzony. Wś S. os. 11, mr. 7; wś Soboliszkany os. 3, mr. 9; wś Tejpiny os. 11, mr. 30; wś Mordasy os. 22, mr. 124; wś Madziuki os. 12, mr. 68; wś Kiełmonańce os. 21, mr. 461. 2.) S., wś, pow. władysławowski, gm. Światoszyn, par. Poniemoń, odl. od Władysławowa 43 w.; ma 3 dm., 26 mk. Br. Ch.

Sobrost 1.) Gross (Kozłowo?), wś, pow. gierdawaki, st. p. i tel. Gierdawy; 119 ha, 28 dm., 126 mk. 2.) S. Klein, Kozłówko, wś, tamże; 455 ha, 31 dm., 174 mk. 3.) S., dobra, tamże; 583 ha, 30 dm., 152 mk. 4.) S. Gross, wś, pow. darkiejmski, st. p. Szabienen; 347 ha, 92 dm., 414 mk. [Dziś Zabrost Wielki.] 5.) S. Klein, wś, tamże, st. p. Launingken; 123 ha, 15 dm., 74 mk. [W obw. kaliningradzkim ros. Владимировка.] 6.) S., pow. lecki, ob. Ostrowo (t. VII, 712).

Sochonie, przedmieście mka Wasilkowa, pow. sokólski, w 3 okr. pol., o 32 w. od Sokółki.

Sodargen, wś i dom., pow. stołupiański, 14 klm. na płn.-zach. od Stołupian, (st. p.), w pobliżu ujścia Rauszwy do Skirwitu, w urodzajnej nizinie; 664 ha, 41 dm., 257 mk. ewang., trudniących się rolnictwem, chowem bydła i koni. Poczta w miejscu. Ad. N.

Sodarren, folw., pow. darkiejmski, st. p. Szabienen, 3 dm., 69 mk.

Sodehnen 1.) wś, pow. iławkowski, st. p. Rositten; 188 ha, 8 dm., 50 mk. 2.) S., wś, pow. tylżycki, st. p. Willkischken; 305 ha, 34 dm., 158 mk. 3.) S., wś, pow. gąbiński, st. p. Walterkehmen; 307 ha, 33 dm., 174 mk. 4.) S., wś, pow. darkiejmski, 15 klm. na płn.-zach. od Darkiejm (st. p.), nad traktem do Wystruci; 416 ha, 69 dm., 311 mk. ew.; st. dr. żel. z Gołdapu do Wystruci. 5.) S., Gross, wś, pow. stołupiański, st. p. Pillupoenen; 246 ha, 26 dm., 134 mk. 6.) S., wś, tamże; 82 ha, 5 dm., 38 mk. Ad. N.

Sodeiken, wś, pow. gąbiński, st. p. Gąbin; 482 ha, 139 dm., 604 mk.

Sodinehlen, wś, pow. gąbiński, st. p. Gąbin; 375 ha, 74 dm., 315 mk.

Sodowo 1.) wś, pow. sokólski, w 2 okr. pol., gm. Romanówka, o 22 w. od Sokółki. 2.) S., uroczysko tamże o 23 w. od Sokółki.

Sodrest, dobra pow. lecki; 256 ha, 17 dm., 103 mk. U Kętrzyńskiego niepodane.

Sodzie, wś nad rzka, Nopaitis (dopł. Nawy), pow. władysławowski, gm. Leśnictwo, par. Władysławów, odl. od Władysławowa 9 w., ma 18 dm., 210 mk. W 1827 r. 20 dm., 203 mk. Wchodziła w skład dóbr rząd. Leśnictwo. Br. Ch.

Soffen, pow. lecki, ob. Krokotschen.

Sofy, małe jezioro w pow. łeckim, ma 16 ha.

Sofy al. Krokocze, wś, pow. łecki, st. p. Ełk; 807 ha, 85 dm., 407 mk.

Soginten, wś, pow. stołupiański, st. poczt. Tollmingkehmen; 282 ha, 26 dm., 166 mk.

Sohowasznia, rzeka, dopł. Szczary z prawej strony, uchodzi poniżej Berezyny a powyżej Kopanicy.

Sojczyn Borowy i S. Grądowy, dwie wsi przyległe, pow. szczuczyński, gm. Ruda, par. Białaszewo. Leżą śród lasów i błot, na prawo od linii dr. żel. brzosko-grajewskiej, S. Borowy ma 32 dm.; S. Grądowy 12 dm. Obszar wynosi 1702 mr. W 1827 r. S. Borowy miał 22 dm., 130 mk.; S. Grądowy 10 dm., 62 mk. Br. Ch.

Sojczynek, wś, pow. szczuczyński, gm. i par. Białaszewo. W 1827 r. 2 dm., 13 mk.

Sokaiten, wś, pow. ragnecki, st. p. Wischwill; 597 ha, 46 dm., 234 mk.

Sokolany, sioło wś, pow. sokólski, w 2 okr. pol., gm. Nowowola, o 7 w. od Sokółki, ma 70 57 dm., około 400 325 mk., 735 dz. włośc. i 34 kośc. Posiada piękny kościół paraf. katol. na wzgórzu, p. w. Przemienienia Pańskiego, z drzewa założony w 1618 r. przez Zygmunta III a 1833 r. z muru wzniesiony przez ks. prob. Wysockiego. Parafia katol., dekanatu sokólskiego, ma 3112 wiernych. J. Krz.

Sokolda al. Sokółka, rzeka w pow. sokólskim, prawy dopływ Supraśli. Wypływa z wielkiego stawu pod wsią Kuryły (o 1½ w. od Sokółki), mija Sokółkę, płynie na przestrzeni około 30 w. z północy ku południowi poniżej wsi Borki uchodzi do Supraśli. Od prawego brzegu przybiera Jałówkę, Kantorową i Liczewką. J. Krz.

Sokoli Gród, uroczysko, pow. bia­ło­s­to­c­ki, w 3 okr. pol., gm. Przytulanka, o 46 w. od Bia­łe­go­s­to­ku.

Sokolisko, uroczysko, pow. sokólski, w 3 okr. pol., gm. Ostrów, o 40 w. od Sokółki.

Sokolne, wś, pow. augustowski, gm. i par. Szczebro-Olszanka, odl. od Augustowa 14 w., ma 4 dm., 24 mk. W 1827 r. 3 dm., 19 mk.

Sokolniki 1.) wś włośc., pow. oszmiański, w 2 okr. pol., gm. Połoczany, okr. wiejski Szypulicze, o 10 w. od gminy, 32 dusz rewiz.; należy do dóbr skarb. Borzdyń. 2.) S., zaśc., pow. święciański, w 1 okr. pol., gm. Święciany, okr. wiejski Konciarzyn, o 15 w. od gminy, 13 dusz rewiz. 3.) S., wś, pow. wileński, w 2 okr. pol., gm. Muśniki, okr. wiejski Opigosze, o 7 w. od gminy, 9 dusz rewiz.; w 1864 r. należała do dóbr Wilejkiszki, Ru­sie­c­kich. 4.) S., zaśc., pow. wileński, w 6 okr. pol., gm. Rudomino, okr. wiejski Szkodziszki, o 2 w. od gminy, 11 dusz rewiz.; należy do dóbr skarb. Jarmoliszki. 5.) S., wś i dobra, pow. wołkowyski, w 2 okr. pol., gm. Hornostajewicze, o 28 w. od Wołkowyska. Własność Dasz­kie­wi­czów. 6.) S., wś, pow. wił­ko­mie­rski, gm. Wi­żu­ny, o 54 w. od Wił­ko­mie­rza. 7.) S., al. So­kol­ni­ko­wo, wś, pow. ne­wel­ski, na pograniczu gub. psko­w­skiej, w 3 okr. pok. do spraw włośc., z zarządem gminy, obejmującej w 1863 r. 2028 dusz rewiz. Był tu dawniej kościół i klasztor franciszkanów, od 1832 r. parafialny, obecnie zamieniony na cerkiew. 8.) S., wś, pow. suraski, w 3 okr. pok. do spraw włośc., gm. Wymiany, w 1863 r. 50 dusz rewiz. J. Krz.

Sokołda, wś, pow. sokólski, w 3 okr. pol., gm. Ostrów, o 28 w. od Sokółki.

Sokołowo, […] 8.) S., wś, pow. suwalski, gm. Kuków, par. Głęboki Rów, odl. od Suwałk 8 w., ma 30 dm., 131 mk. Br. Ch..

Sokołowszczyzna, trzy folw., pow. maryampolski, gm. Aleksota, par. Godlewo, odl. od Maryampola 46 w. S. ma 5 dm., 42 mk., S. Narbuta 3 dm., 44 mk., S. Łusz­czew­skie­go 1 dm., 8 mk. W 1827 r. 6 dm., 50 mk.

Sokołupiany, folw. nad rz. Szyrwintą, poniżej Stamajć, pow. wyłkowyski, gm. Kibarty, par. Władysławów, odl. od Wyłkowyszek 26 w., ma 5 dm., 94 mk. W 1827 r. było 3 dm., 98 mk. Folw. ten stanowi majorat rząd., nadany w 1840 r. pułkow. Do­ku­do­w­skie­mu. S., dobra królewskie w ks. żmujdzkiem, pow. wielońskim, płaciły w XVIII w. kwarty zł. 868.

Sokoły, […] 11. S., pow. władysławowski, (ob. Kidule), mylnie za: Sakały (ob.).

Sokoły, […] 5. S., wś, pow. bia­ło­sto­c­ki, w 1 okr. pol., gm. Gródek, o 23 w. od Bia­łe­go­sto­ku. […]

Sokoły 1.) wś, pow. gierdawski, st. poczt. Muldzie; 225 ha, 14 dm., 76 mk.; założona przez kolonistów polskich. 2.) S. al. Sokółki, wś, pow. łecki, st. p. Prostki; 271 ha, 29 dm., 140 mk. Rudolf v. Diepoltskirohen, komtur ryński, nadaje r. 1509 Mikołajowi, Stańkowi, Janowi, Andrzejowi, Pawłowi i Stańkowi Kitce na prawie magdeb. 15 wł. między Gramackiemi a Wityńskiemi (Witenczken), nad strum. Rożanica. 3.) S., wś, pow. gołdapski, st. p. Boćwinka; 174 ha, 9 dm., 59 mk. 4.) S. al. Sokoły pod Górą, dok. Sokoloffzken, wś, pow. jańsborski, st. p. Biała; 319 ha, 29 dm., 164 mk. Jost von Strupperg, komtur baldzki i wójt natański, nadaje Maciejowi Łysysuniemu na prawie chełm. 30 wł. boru nad Wincentą, z obowiązkiem służby na 3 dobrych ogierach i w pancerzu, oraz wyższe i niższe sądownictwo, 12 lat wolności. Dan w Iławie w dzień św. Dyonizego r. 1428. Król Olbracht odnawia powyższy przywilej Janowi, Walentemu, Mikołajowi, Rafałowi Sokołowskim, braciom, oraz Jakubowi, Stanisławowi i Pawłowi Sokołowskim, również braciom, nadając im prawo magdeb. 5.) S. nad Jeziorem, wś, pow. jańsborski, nad jez. Borowo, st. p. W. Rożyńsk; 427 ha, 39 dm., 196 mk. Erazm v. Reizenstein, komtur baldzki, nadaje Maciejowi Sokołowskiemu na prawie magdeb. 3 wł. w dąbrowie między Kumielskiem, Idźkami, Sokołami i Cwalinami. Dan w Baldze w niedzielę Głuchą r. 1481. Ad. N.

Sokólski powiat, ob. Sokółka.

Sokółka 1.) al. Sokółki, wś i fol., pow. węgrowski, gm. i par. Sadowne, ma 40 dm., 343 mk., 567 mr. (237 mr. włośc.). Należała do dóbr Kołodziąż. W 1827 r. 12 dm., 74 mk. 2.) S., wś włośc., pow. rypiński, gm. i par. Skrwilno, odl. 16 w. od Rypina, ma 3 dm., 39 mk., 29 mr. 3.) S., fol., pow. sejneński, gm. i par. Śto-Jeziory, odl. od Sejn 31 w., 13 dm., 57 mk. Br. Ch.

Sokółka, rzeka, ob. Sokolda.

Sokółka, mto powiat. gub. grodzieńskiej, nad rz. Sokoldą al. Sokółką, przy linii dr. żel. warszaw.-petersburskiej, pod 53° 26′ płn. sz. a 41° 13′ wsch. dłg., odl. o 37 w. na płd.-zach. od Grodna (przy trakcie bia­ło­sto­c­kim) a 201 w. od Warszawy, Wzniesione jest 765 st. npm. W 1878 r. było tu 17 dm. mur. i 450 drewn., 3431 mk. (1648 męż., 1783 kob.), w tej liczbie 411 praw., 1433 kat., 18 ew., 1543 żyd. i 26 machom. W 1867 r. było 458 dm. (14 mur.) i 3814 mk. Posiada cerkiew mur., kaplicę praw. drewn., kościół kat. mur., synagogę drewn. i 4 domy modlitwy żydowskie (2 mur.), 8 magazynów drewn., 61 sklepów (3 mur.), urząd powiat., st. poczt., kolejową i telegr., szkołę, 153 rzemieślników. Do msta należy tylko 20 dz. gr. or. i łąk, mieszczanie zaś posiadają 2436 dz. Dochód miejski w 1869 r. wynosił 3646 rs. Handel nieznaczny, drobiazgowy. Odprawiają się tu targi co niedziela oraz trzy jarmarki doroczne (23 kwietnia, 25 lipca i 29 września) z bardzo nieznacznym obrotem. Mieszkańcy chrześcianie zajmują się przeważnie rolnictwem, żydzi zaś drobiazgowym handlem i przemysłem. Przemysł fabryczny nieznaczny, ograniczał się w 1877 r. do 6 drobnych zakładów, zatrudniających 9 robotników i produkujących za 1175 rs. (1 browar, fabr. świec, 3 garbarnie i garncarnia). Mto składa się właściwie z dwóch ulic głównych (Grodzieńskiej i Bia­ło­sto­c­kiej), przy połączeniu których znajduje się obszerny plac, w środku którego wzniesiona została cerkiew, otoczona sztachetami żelaznemi. Nadto znajduje się 6 niewielkich uliczek pobocznych. Była to pierwotnie wś koronna, należąca do ekonomii grodzieńskiej, mieszkańcy której obowiązani byli do hododowania sokołów, podobnie jak mieszkańcy sąsiedniej włości Sobaczyńce od utrzymywania psiarni królewskiej. W ostatniej ćwierci XVIII w. Ant. Tyzenhauz, podskarbi litewski, osadził tu rzemieślników, zabudował pięknie rynek i wyniósł osadę do godności miasteczka. Po trzecim rozbiorze Rzpltej S. wraz z całą zachodnią czczęścią dzisiejszej gub. grodzieńskiej dostała się Prusom i pozostawała pod ich władzą do pokoju Tylżyckiego. Po przyłączeniu do Rossyi obwodu bia­ło­sto­c­kie­go w 1807 r. S. przeznaczona została na miasto powiatowe. Kościół paraf. kat. p. w. św. Antoniego wzniesiony został pierwotnie z drzewa w 1565 r. przez Zygmunta Augusta. W 1779 r. kościół ten zgorzał i nabożeństwo przez długi czas odbywało się w zbudowanej naprędce szopie, dopiero w 1848 r. proboszcz miejscowy kś. Kryszczun wymurował dość okazały z zewnątrz i przestronny kościół. Par. kat., dekan. sokólskiego, ma 7852 dusz. Par. prawosł., dekanatu (błagoczynia) sokólskiego, ma 1268 wiernych. St. dr. żel. warszawsko-petersb., na przestrzeni Białystok-Wilno, między st. Czarna Wieś (o 19 w.) a Kuźnica (o 15 w.), odl. jest o 201 w. od Warszawy a 844 w. od Petersburga.

Sokólski powiat, leży w płn.-zachod. części gubernii, graniczy na płn. z gub. suwalską, na wschód z pow. grodzieńskim, na płd. i zachód z pow. bia­ło­sto­c­kim i podług obliczenia pułk. Strielbickiego zajmuje 47•26 mil al. 2286•8 w. kw. (podług Schweitzera 41•38 mil kw.; podług zaś pomiarów wojenno-topogr. 2262 w. kw. al. 235622 dz.). Powierzchnia w ogóle wzgórzysta. Pagórki tutejsze, grupujące się przeważnie w środkowej części powiatu, stanowią dział wodny pomiędzy dopływami Niemna i Wisły. Są one niezbyt wyniosłe. Najwyższy punkt pod wsią Kustyńce dochodzi do 777 st., w Sokółce zaś do 765 st. npm. Gleba przewaznie piaszczysta lub piaszczysto-gliniasta, z głębokiem podłożem gliniastem; miejscami znajdują się iły, w dolinach zaś czarnoziem błotnisto-torfiasty. Zachodnia, przeważna część powiatn należy do dorzecza Wisły, mniejsza zaś wschodnia do dorzecza Niemna. Przedstawicielką systematu rz. Niemna jest rz. Łosośna (dopł. Niemna) z Tatarką i drobne lewe dopływy Świsłoczy. Daleko ważniejszemi są rzeki należące do systematu Wisły, mianowicie Bóbr [Biebrza] i Supraśl, dopływy Narwi. Dorzecze Bobru zrasza północną, Supraśli zaś południową część powiatu. Z dopływów Bobru ważniejsze: Brzozówka z Kumiałką, z dopływów zaś Supraśli — Sokolda. Rzeki te w ogóle są niespławne i nieżeglowne. Jezior niewiele i w ogóle drobne; największe w pobliżu Sokółki, dające początek rz. Sokoldzie. Błota znajdują się na całej przestrzeni powiatu, przeważnie jednak w dolinie Sokoldy. Lasów niewiele; w 1877 r. znajdowało się pod niemi 47,361 dz. (41987 dz. skarbowych, na 46430 dz. ziemi do skarbu należącej), t. j. 20•1 % ogólnej przestrzeni. W 1869 r. było jeszcze do 56000 dz. lasów, t. j. 26 % ogólnej przestrzeni. Grupują się one przeważnie w południowej części powiatu, w wschodniej natomiast bardzo ich mało. Drzewostan stanowi głównie dąb i jodła, przytem grab, sosna i osina. Podług danych z 1878 r. było w powiecie wraz z Sokółką i miasteczkami 85672 mk., wypada więc 37•9 na 1 w. kw., bez miast zaś 70842 mk. (35120 męż., 35722 kob.), w tej liczbie 253 szla­ch­ty dziedz., 12 szla­ch­ty osob., 10 stanu duch. prawosł., 4 katol., 2 machom., 4 kupców, 2475 cechowych, 57532 włościan skarbowych, 446 kolonistów, 6884 włościan uwłaszczonych, 113 wojskowych, 3213 żołnierzy urlopowanych, dymisyonowanych i in., 52 cudzoziemców i 54 innych stanów. Pod względem wyznania było w powiecie w t. r. (bez S. i miasteczek) 18515 prawosławnych, 50351 katol., 8 ewang., 1603 żydów i 365 machomet. W 1879 r. było w powiecie 13 cerkwi (6 murow.), 3 kapl. praw. drew., 12 kośc. katol. (7 murow.), 3 kap. kat. drew., 10 synagog (2 murow.), 18 domów modl. żydow. (5 murow.) i 1 meczet drewniany. Podług Lebedkina. (Zap. Imp. R. Geogr. Obszcz., 1861 r., cz. III, 154) główną masę ludności stanowią Polacy (48000), dalej Litwini (do 7000) i Wielkorossyanie (do 4000). W powiecie jest 611 miejsc zaludnionych, w tej liczbie 9 miasteczek (Dąbrowa, Janów, Ko­ry­cin, Ku­ź­ni­ca, Nowydwór, Odelsk, Sidra, Suchowola i Wa­si­l­ków), 350 siół i wsi i 252 drobniejszych osad. Z pomiędzy tych miejscowości 292 ma mniej niż 25 mk., 114 od 25 do 50, 118 od 51 do 100, 83 od 101 do 500 i tylko cztery przeszło po 500 mk. Mieszkańcy zajmują się przeważnie rolnictwem i uprawą lnu. Sieją głównie żyto, owies i jęczmień. W 1870 r. zasiano 55000 czet. żyta (zebrano 222000), 1800 pszenicy ozimej (7000), 25000 owsa (98000), 13000 jęczmienia. (52000), 2000 tatarki (8000), 1000 innych zbóż jarych (4000); zasadzono 15500 czet. kartofli (zebrano 93000 czet.). Hodowla bydła dość rozwinięta; w 1877 r. było w powiecie (bez miasta i miasteczek): 14686 sztuk koni, 25329 bydła rogatego, 40264 owiec zwyczajnych, 570 rasy poprawnej, 19256 świń, 35 kóz. Przemysł fabryczny, oprócz sukiennictwa, słabo rozwinięty. W 1878 r. było w powiecie 41 fabryk, zatrudniających 265 ludzi produkujących za 645219 rs., mianowicie: 7 fabryk sukna. (122 robot., 404632 rs. produk.), 3 przędzalnie (56 robot., 139360 rs.), 2 gorzelnie (11 robot., 65000 rs.), 10 browarów (26 robot., 25712 rs.), tartak (6 robot., 5100 rs.), 10 garbarni (25 robot., 2975 rs.), 5 cegielni (11 robot., 640 rs.) i 3 fabryki kafli (3 robot., 1800 rs.). Pod względem administracyjnym powiat podzielony jest na 3 okr. pol. i 13 gmin, mianowicie: do 1 okr. pol. z biurem w Kuźnicy należą gminy: Kruglany, Makowlany, Grzebienie i Kamienna; do 2 ok. pol. z biurem w Suchowoli należa, gminy: Bagny, Trofimówka, Ostra Góra, Nowowola i Romanówka i wreszcie do 3 okr. pol., z biurem w Wasilkowie, należą gminy: Czarna Wieś, Ostrów, Kamionka i Zubrzyca. Pod względem kościelnym sokólski powiat tworzy dekanat (błagoczynie) prawosławny sokólski, obejmujący 9 parafii: Sokółka, Ostrów, Jurowlany, Siderka, Wasilków, Samogruda, Krasnystok, Nowydwór i Kuźnica, 14354 wiernych. Oprócz 9 cerkwi paraf. znajdują się w dekanacie 1 cerkiew filialna, 4 cmentarne i 2 kaplice. Również i wszystkie parafie katol. w powiecie należą do dekanatu katol. sokólskiego dyecezyi wileńskiej. Składa on się z 12 parafii: Sokółka, Kuźnica, Kundzin, Janów, Suchowola, Sokolany, Dąbrowa, Nowydwór, Odelsk, Ko­ry­cin, Sidra, Zalesie (dawniej jeszcze Różanystok, Szudziałów i Wa­si­l­ków) i ma 61478 wiernych. Pod względem komunikacyjnym powiat przerzyna od płd.-zach. ku płn.-wsch. linia dr. żel. warszawsko-petersburskiej, ze stacyami: Czarna Wieś, So­kó­ł­ka i Kuź­ni­ca, oraz w tym samym kierunku idący trakt z Grodna do Bia­łe­go­sto­ku. St. poczt. i telegr. połączone są ze stacyami dr. żel., nadto znajduje się st. poczt. w Sidrze. Marszałkami szla­ch­ty pow. sokólskiego byli: Zawistowski, Downarowicz, Terpiłowski, Bachra, Ber. J. Krz.

Sokółki, wś, pow: margrabowski, st. p. Cichy; 641 ha, 91 dm., 549 mk. Wawrzyniec v. Halle, ststa oleckowski, sprzedaje r. 1564 Maciejowi Sokołowi z pow. łeckiego, 4 włóki sołeckie, włókę za 60 grzywien, celem założenia wsi dannickiej na 40 włók. boru między Wężewem, Staczami, Żydami i Cichami, przy 10 latach wolności. Synami Macieja byli Jakub, Wojtek i Wawrzyniec; brat Macieja zatrzymuje ojcowiznę w pow. łeckim. Ludność w S. składają w r. 1600 sami Polacy. Ad. N.

Solceniki, wś, pow. kalwaryjski, gm. i par. Krasna, odl. od Kalwaryi 23 w., ma 39 dm., 292 mk.

Soldany 1.) al. Sołdany, wś, pow. węgoborski, st. p. Kruglanki; 834 ha, 73 dm., 368 mk. Jan Pusz, ststa węgoborski, podaje 1545 r. do wiadomości, że Cherubin Lipnik z pow. leckiego nabył od sołtysa sołdańskiego 4 włóki. 2.) S., wś, pow. jańsborski, st. poczt. Kumilsko; 191 ha, 2b dm., 133 mk. S. istniały już r. 1471. Zygfryd Flach v. Schwarzburg, komtur baldzki, nadaje Janowi (Jaenn) Sołdanowi na prawie magdeburskiem 13 włók w Sołdanach, między Lisakami, Kosakami i rz. Wincentą. Dan w Baldze r. 1478, w dzień św. Wita i Modesta. 3.) S., Nowe, fol., pow. węgoborski, przy wsi t. n. Ad. N.

Solidow, jedno z terytoryów pruskiej Natangii.

Solinie, jezioro, w pow. sejneńskim, w pobliżu jez. Dumbel, ma 12 mórg obszaru.

Soliny, wś, pow. suwalski, gm. Kadaryszki, par. Wiżajny. Odl. od Suwałk 26 w., ma 14 dm., 106 mk. Wchodziła w skład dóbr rząd. Kadaryszki.

Solistowa Góra, pow. szczuczyński, gm. Pruska, par. Bargłowo.

Solistówka, rzeczka, poczyna się na płd. od wsi Rutki, w pow. augustowskim, na granicy od Prus, płynie kręto ku połud. przez Pomiany, Żrobki i za Solistówką, pod wsią Barszcze (pow. szczuczyński), wpada do jeziora Dręstwo, którego wody odprowadza rzeczka Jegrznia. Długa 13 w. J. Bl. [Dziś Słuczka.]

Solistówka, wś i fol. nad rz. t. n., pow. augustowski, gm. Bargłów, par. Rajgród, odl. od Augustowa 18 w.; wś 30 dm., 272 mk.; fol. 2 dm., 28 mk. W 1827 r. było 25 dm., 158 mk. W 1866 r. folw. rozl. 1050 mr.: gr. or. i ogr. 366 mr., łąk 195 mr., lasu 458 mr., nieuż. 31 mr.; las nieużądzony. Wś S. 38 os., 434 mr. [Pierwotnie wieś całkowicie białoruska.]

Solniczki, wś, pow. bia­ło­s­to­c­ki, w 1 okr. pol., gm. Za­b­łu­do­wo, o 8 w. od Bia­łe­go­s­to­ku.

Solniki 1.) wś, pow. bia­ło­s­to­c­ki, w 1 okr. pol., gm. Za­b­łu­do­wo, o 18 w. od Bia­łe­go­s­to­ku. 2.) S., folw., tamze, o 7 w. od Bia­łe­go­s­to­ku. 3.) S., wś, pow. biel­ski, w 2 okr. pol., gm. Aleksin, o 23 w. od Biel­ska.

Soltnick, folw. dóbr Silginnen, pow. gierdawski, st. poczt. Skandau, 3 dm., 120 mk.

Soła, os., pow. maryampolski, gm. Jaworowo, par. Igłówka, odl. od Maryampola 21 w., ma 3 dm., 36 mk. W 1827 r. 1 dm., 14 mk.

Sołdacka Słoboda 1.) os. nad rz. Mro­gą, pow. brze­ziń­ski, gm. Dmo­sin, 2 dm., 7 mk., 29 mr. 2.) S. Sł., wś, pow. raw­ski, gm. Gor­ta­to­wi­ce, ma 7 dm., 41 mk., 160 mr. 3.) S Sł., os., pow. kolneński, gm. Czerwone, 91 mr. (84 mr. roli). 4.) S. Sł., os. pow. augustowski, gm. Dowspuda, par. Janówka, odl. od Augustowa 14 w., ma 2 dm., 43 mk. Osady te utworzone zostały po 1864 r., na gruntach pokościelnych zwykle, nadawanych wysłużonym żołnierzom.

Sołki 1.) wś włośc., pow. ra­dzy­miń­ski, gm. Ru­dzie­n­ko, par. Do­bre, ma 161 mk, 343 mr. 2.) S. al. Solki-Wale, fol. i os. karcz. nad rzką Krze­mie­ni­cą, pow. raw­ski, gm. Czer­nie­wi­ce, par. Krze­mie­ni­ca, odl. 7 w. od Ra­wy; fol. ma 5 dm., 30 mk.; os. młyn. 1 dm., 36 mr.; wś Wale 13 dm., 140 mk., 90 mr. W 1827 r. Wale, wś pryw., ma 23 dm., 130 mk. W 1885 r. fol. S. rozl. mr. 850: gr. or. i ogr. mr. 569, łąk mr. 80, past. mr. 4, lasu mr. 166, nieuż. mr. 31; bud. drewn. 16; las nieurządzony, pokłady torfu Wś Wale os. 16, mr. 91. 3.) S., pow. szczuczyński, gm. Bełda, par. Rajgród. Br. Ch.

Sołochy, wś, pow. grodzieński, w 1 okr. pol., gm. Hoża, o 10 w. od Grodna.

Sołoducha, uroczysko; pow. prużanski, w 4 okr. pol., gm. białowiesko-aleksandrowska, o 52 w. od Prużany.

Sołojewszczyzna, wś, pow. augustowski, gm. Kuryanki, par. Teolin, odl. od Augustowa 39 w., ma 7 dm., 28 mk. W 1827 r. było 3 dm., 31 mk., par. Lipsk.

Sołomianka, wś, pow. sejneński, gm. i par. Berżniki, odl. od Sejn 7 w., 1 dm., 3 mk.

Sołomianka 1.) wś, pow. święciański, ob. Słomianka 3.). Leży nad rzką Konciarzyn, o 28½ w. od Święcian, ma 8 dm., 111 mk. kato1. 2) S., karczma, tamże, ma 1 dm., 4 mk. żydów. 3.) S., karczma, pow. borysowski, na gośc. wiodącym do Hniezdziłowa, w pobliżu rzki Poni, w gm. Witunicze. 4). S., karczma nad bezim. dopł. Isłoczki, pow. miński, w gm. Raków (o 2 w.), przy gośc. handlowym mińsko-rakowskim. 5.) S., karczma, pow. miński, przy drodze ze wsi Buzuny do wsi Giniewicz. 6.) S., karczma, pow. nowogródzki, gm. Nowa-Mysz, przy gośc. z Darewa do Baranowicz, st. dr. żel. mosk.-brzeskiej. 7.) S., karczma nad Niemnem, pow. nowogródzki, gm. Jeremicze. 8.) S., karczma, pow. piński, na gośc. wołyńskim, o 4 w. na zachód od Pińska. 9.) S., wś, pow. rzeczycki, w gm. Karpowicze, ma 4 osady; należała do dom. Eutuszkiewicze Horwatów. 10.) S., uroczysko, pow. bia­ło­s­to­c­ki, w 1 okr. pol., gm. Zab­łu­do­wo, o 13 w. od Bia­łe­go­sto­ku. 11.) S., wś, pow. bia­ło­s­to­c­ki, w 2 okr. pol., gm. Ob­ru­b­ni­ki, o 35 w. od Bia­łe­go­sto­ku. 12.) S., folw., pow. grodzieński, w 3 okr. pol., gm. bogorodzicka, o 42 w. od Grodna. 13.) S., uroczysko, pow. słonimski, w 2 okr. pol., gm. Ży­ro­wi­ce, o 17 w. od Słonima. 14.) S., uroczysko, tamże, w 4 okr. pol., gm. Koz­łow­szczy­z­na, o 26 w. od Słonima. 15.) S. 1 i 2, dwie wsi, pow. sokólski, w 1 okr. pol., gm. Makowlany, o 17 w. od Sokółki. 16.) S., ob. Słomianka.

Sołoty, jezioro i wś, pow. grodzieński, ob. Sałaty. Leżą przy linii dr. żel. warsz.-petersburskiej.

Sołowiec, folw., pow. brzeski gub. grodzieńskiej, w 4 okr. pol., gm. Ratajczyce, o 31 w. od Brześcia.

Sołowieje, wś włośc., pow. augustowski, gm. i par. (r. g.) Łabno, par. r. l. Adamowicze, odl. od Augustowa 58 w., ma 17 dm., 135 mk., 721 mr. W 1827 r. było 12 dm., 69 mk. Wchodziła w skład majoratu rząd. Łabno. W r. 1558 należy do wójtowstwa Naumowicze we włości dworu łabeńskiego. Było 16 włók gruntu średniego, w tem 2 piekarskich i 14 osadnych. Poddani mieli 42 wołów i 25 koni. Dochód czynił (bez owsa i odwozu) 17 kóp 50 gr.

Sołowji 1.) uroczysko, pow. grodzieński, w 1 okr. pol., gm. Hoża, o 10 w. od Grodna. 2.) S., wś, pow. wołkowyski, w 2 okr. pol., gm. Tołoczmany, o 18 w. od Wołkowyska.

Sołtaniszki, wś włośc., pow. sejneński, gm. i par. Lejpuny, odl. od Sejn 33 w., ma 7 dm., 65 mk., 522 mr. Wchodziła w skład dóbr Lejpuny.

Sołtmany 1.) wś, pow. węgoborski, st. poczt. Kruglanki; 1308 ha, 100 dm., 585 mk. S. założyli r. 1546 bracia Jan i Paweł Sołtmanowie. 2.) S., wś, pow. łecki, st. poczt. Prostki; 344 ha, 36 dm., 158 mk. S. istniały już r. 1553. W r. 1564 dostaje Wojtek Karwowski, który ks. Olbrachtowi odstąpił sołectwo swe w pow. węgoborskim, 2 włóki w S. pod Prostkami. Ad. N.

Sołtyski, wś, pow. lecki (Kętrzyński), w spisach urzędowych nie umieszczona.

Soły 1.), fol. dóbr Augustówek, pow. grodzieński. […]

Somia, pow. szczuczyński, gm. Ruda, par. Białaszewo.

Sommerau, dobra, pow. ragnecki, st. p. Szillen; 655 ha, 31 dm., 176 mk.

Sonicze, wś włośc., pow. augustowski, gm. Wołowiczowce, par. Teolin, odl. od Augustowa 52 w., ma 23 dm., 188 mk. W 1827 r. było 13 dm., 74 mk.

Sonkury al. Sankury, Sankuny, wś, pow. sejneński, gm. Krasnowo, par. Łoździeje, odl. 14 w. od Sejn, ma 8 dm., 82 mk. W 1827 r. wś rząd. Sankuny, w par. Urdomin, miała 6 dm., 64 mk. [Por. Senkury, Szaukuny.]

Sonnenburg 1.) folw. do dóbr Silginnen należący, pow. gierdawski, st. p. Skandau; 4 dm., 72 mk. 2.) S., młyn, pow. frydlądzki, sto p. Korsze; 29 ha, 1 dm., 13 mk. 3.) S. Gross, dobra, tamże; 462 ha, 23 dm., 139 mk.

Sontaki, pow. władysławowski, ob. Santoka.

Sońsbork, niem. Sensburg, ob. Ządzbork.

Sophienberg 1.) dobra ryc., pow. gierdawski, st. p. Friedenberg; 491 ha, 17 dm., 103 mk. 2.) S., dobra, pow. iławkowski, st. Schrombehnen; 237 ha, 19 dm., 103 mk. 3.) S., leśn., tamże; 1 dm., 29 mk.

Sophienwalde, dobra, pow. gierdawski, st. p. Nordenburg, 4 dm., 67 mk.

Sopie, wś, pow. władysławowski, gm. Zyple, par. Łuksze, odl. od Władysławowa 32 w., ma 4 dm., 47 mk. W 1827 r. 4 dm., 36 mk.

Sopociszki, wś, pow. kalwaryjski, gm. Balkuny, par. Mirosław, odl. 42 w. od Kalwaryi, ma 13 dm., 100 mk. W 1827 r. było 5 dm., 51 mk.

Sopoćkinie, os. miejska i dobra, pow. augustowski, gm. Wołowiczowce, par. Teolin, odl. 60 w. od Augustowa, leży o 4 w. od Kanału Augustowskiego, w kotlinie błotnistej, między dwoma wyniosłościami, przy szosie z Sejn do Grodna (o 21 w.), posiada kościół par. kat. (w os. Teolin), cerkiew mur., sąd gm. okr. III, urz. gm., st. poczt., olejarnię, 173 dm. (drewn.), 2457 mk. W 1827 r. było 98 dm., 733 mk.; 1858 r. 160 dm. (3 mur.), 1568 mk. (1239 żyd.); dochód kasy miejskiej wynosił 268 rs. 28 kop. Ludność trudni się wyrobem kaszy. Na obszarze dóbr przy osadzie jest huta szklana, tartak, fryszerka i młyn wodny. Dobra S. składały się w 1889 r. z fol. Borowszczyzna, nomenkl. Tartak, Sopoćkinie i wsi Kadysz, rozl. mr. 802: gr. or. i ogr. mr. 311, łąk mr. 4, past. mr. 68, lasu mr. 246, w odpadkach mr. 158, nieuż. mr. 15; bud. mur. 7, drewn. 7; płodozm. 4-pol., las urządzony; Kanał Augustowski przepływa. Os. S. os. 168, mr. 1211; wś Kadysz os. 11, mr. 383.

Sordachy, kol., pow. łecki, st. poczt. i tel. Ełk; 367 ha, 26 dm., 147 mk. Jerzy Ramung v. Ramek, komtur ryński, nadaje Janowi Sordachowi, na prawie magd., 20 włók wolnych od tłoki i pańszczyzny nad jez. Selmętno, w kierunku ku Ryglowi, Rygielnicy i Budziłowu, oraz 12 mr. łąk pod Dąbrowskiemi. Dan w Ełku r. 1484. Ad. N.

Sordaki, w spisie z 1827 r. Sorakiszki, wś, pow. wyłkowyski, gm. i par. Wyłkowyszki (odl. 3 w.), ma 31 dm., 392 mk. W 1827 r. wś rząd., miała 6 dm., 50 mk.

Sorgenfrei, fol. dóbr Abscherningken, pow. darkiejmski, st. p. Trempen; 2 dm., 49 mk.

Sorocza Nóżka, uroczysko, pów. prużański, w 4 okr. pol., gm. Masiewo, o 77 w. od Prużany.

Soroczy Mostek, wś, pow. sokólski, w 3 okr. pol., gm. Ostra Góra, o 23 w. od Sokółki.

Soroczyce al. Saroczyce, wś nad Skidlicą, pow. grodzieński, w 4 okr. pol., gm. Dubno, o 43 w. od Grodna.

Soroki […] 9.) S., wś, pow. grodzieński, w 4 okr. pol., gm. Kamionka, o 51 w. od Grodna. 10.) S., chutor, tamże. gm. Kosty, o 58 w. od Grodna. […]

Sosna al. Sosnowa, rzeczka, bierze początek w pow. maryampolskim, płynie ku zach. pod Obelinem, Sosnową, Ochotnią, pod Kantaliszkami przyjmuje z lew. brzegu strumień od Przydatków i Dzięciołówki, i na półn. od wsi Surgucie uchodzi do Szeszupy z lew. brzegu. Długa 10 w. J. Bł.

Sosnowa, rzka, bierze początek w lasach pow. maryampolskiego, koło wsi Sosnowo i wpada do Szczupy [Powinno być: Szeszupy.] z praw. brzegu, poniżej Giwałtowa (Gierwałtowa), w gm. Antonowo. [To samo co Sosna.]

Sosnowe Błoto, uroczysko, pow. sokólski, w 3 okr. pol., gm. Ostra Góra, o 23 w. od Sokółki.

Sosnowik, uroczysko, pow. sokólski, w 3 okr. pol., gm. Ostrów, o 21 w. od Sokółki.

Sosnowo […] 6.) S., os. nad Kanałem Augustowskim, pow. augustowski, gm. i par. Bargłów, odl. od Augustowa 20 w., 2 dm., 36 mk. 7.) S., pow. augustowski, gm. Sztabin, par. Krasnybór. W 1827 r. 3 dm., 23 mk. 8.) S., wś, pow. maryampolski, gm. Kwieciszki, par. Maryampol (odl. 13 w.), ma kaplicę kat., 37 dm., 401 mk. W 1827 r. 26 dm., 214 mk. Br. Ch.

Sosnowszczyzna, os. pow. kalwaryjski, gm. i par. Ludwinów. W 1827 r. 2 dm., 22 mk. Niepodana w nowszych spisach.

Sosnowy Borek, uroczysko, pow. sokólski, w 3 okr. pol., gm. Ostrów, o 40 w. od Sokółki.

Sosnowy Grąd, folw., pow. suwalski, gm. i par. Jeleniewo, odl. od Suwałk 16 w., 1 dm., 20 mk.

Sosnówka […] 25.) S., os., pow. augustowski, gm. Kuryanki, par. Teolin, odl. od Augustowa 34 w., ma 2 dm., 20 mk. 16.) S., pow. sejneński, gm. Pokrowsk, odl. od Sejn 12 w., 1 dm., 6 mk. 17.) S., wś, pow. władysławowski, gm. Tomaszbuda, par. Gryszkabuda, odl. od Władysławowa 28 w., ma 5 dm., 57 mk. Br. Ch.

Sosnówka […] 7.) S., uroczysko, pow. kobryński, w 1 okr. pol., gm. Podolesie, o 16 w. od Kobrynia. 8.) S., wś, pow. prużański, w 2 okr. pol., gm. Malecz, o 21 w. od Prużany. Należała do ekonomii prużańskiej, darowanej przez cesarzowę Katarzynę Rumiancowowi, a sprzedana przez niego Jagminowi, następnie Włodków. 9.) S., wś, tamże, w 3 okr. pol., gm. Horodeczna, o 19 w. od Prużany. […]

Soszyca, wś, pow. prużański, w l okr. pol., gm. Sielec, o 27 w. od Prużany, na płn.-zchd. od Sielca.

Sowia Góra, w pow. leckim, ob. Lec (t. V, 116).

Sowin 1.) wś, pow. słonimski, w 1 okr. pol., gm. Pieski, o 82 w. od Słonima. 2.) S. Gród, uroczysko, pow. prużański, w 4 okr. pol., gm. białowiesko-aleksandrowska, o 68 w. od Prużany.

Sowlany, wś, pow. bia­ło­sto­c­ki, w 1 okr. pol., gm. Dojlidy, o 6 w. od Bia­łe­go­sto­ku.

Sośnia, wś nad Biebrzą, pow. szczuczyński, gm. Białaszewo. W 1827 r. było 12 dm., 74 mk.

Sośnina […] 2.) wś, pow. szczuczyński, gm. i par. Białaszewo, 959 mr.

Spajsznie, pow. sejneński, ob. Krzewin 2.).

Spaliny 1.) Wielkie, wś na pol.-prus. Mazurach, pow. szczycieński, st. p. Frydrychowo; 752 ha, 72 dm., 369 mk. 2.) S. Małe, wś, pow. jańsborski, st. p. Turośl; 138 ha, 30 dm., 142 mk. 3.) S., leśn. należące do leśnictwa turoślskiego, pow. jańsborski, st. p. Turośl; 1 dm., 11 mk.

Sparwinie 1.) wś i os. leś., pow. władysławowski, gm. i par. Gryszkabuda. Odl. od Władysławowa 22 w., ma 17 dm., 151 mk. W 1827 r. było 15 dm., 137 mk. Wchodziła w skład dóbr rząd. Leśnictwo. 2.) S., straż leśna w leśnictwie Pilwiszki.

Sperling, ob. Wróbel.

Sperna al. Foljowszczyzna, folw., pow. kalwaryjski, gm. i par. Simno, odl. od Kalwaryi 28 w., ma 4 dm., 23 mk., 319 mr. (191 mr. roli). W 1827 r. było 8 dm., 42 mk. Do folw. należała wś Duda Kompie (4 os., 2 mr.).

Spiergsten 1.) ob. Śpierśt. 2,) S.–Gruenwalde, dobra, pow. lecki, st. p. Lec; 192 ha, 14 dm., 73 mk.

Spieszyn, wś i chutor, pow. bielski gub. grodzieńskiej, w 3 okr. pol., gm. Grodzisk, o 30 w. od Bielska.

Spirding, jezioro, ob. Śniardwy.

Spirdingswerder, ob. Czarcia góra.

Spirge, pow. łecki, ob. Łysonie.

Spirginnen, wś, pow. ragnecki, st. p. Kraupischken; 274 ha, 23 dm., 140 mk.

Spitzendorf, pow. węgoborski, ob. Przerwanki.

Sporowskie, jezioro na pograniczu pow. słonimskiego i kobryńskiego, w par. Olszew, na linii biegu Jasiołdy, na płn. od Prypeci, w znacznie wyższem od niej poziomie. Do 5 w. długie a 3 w. szerokie, podług obliczeń pułk. Strielbickiego zajmuje 8•4 w. kw. Największa głębokość w płd.-zchd. części dochodzi do 14 stóp. Jezioro ze wszystkich stron otoczone jest nieprzebytemi błotami, oprócz brzegu północnego, na którym znajduje się wś Sporowo i mko Zdzitów. Jezioro obfituje w ryby; na wybrzeżach znajdują się kawałki bursztynu. Do jeziora uchodzi kanał zwany Kokoryckim, przekopany wśród błot od mka Bezdzieża. Porów. art. Stawrowicza w Wilen. Sborniku, z 1870 r.

Sprakten (niem.), wś, pow. wystrucki, st. p. Berschkallen; 380 ha, 80 dm., 369 mk.

Sprindt, wyb. przy Wystruci, pow. wystrucki; 5 dm., 114 mk.

Springen, wś, pow. gąbiński, st. p., tel. i kol. żel. Gąbin; 276 ha, 47 dm., 245 mk.

Sprokinnen, wś, pow. ragnecki, st. p. Szillen; 77 ha, 12 dm., 69 mk.

Spruciowce 1.) wś, pow. sokólski. w 1 okr. pol., gm. Grzebienie, o 27 w. od Sokółki. 2.) S., młyn, tamże, o 32 w. od Sokółki.

Sprukty, wś, pow. władysławowski, gm. Tomaszbuda, par. Gryszkabuda, odl. od Władysławowa 25 w., ma 5 dm., 17 mk. W 1827 r. 2 dm., 23 mk. Wchodziła w skład dóbr rząd. Leśnictwo.

Spruktyszki al. Struktyszki, wś nad rz. Cesarką (Sesarką), pow. władysławowski, gm. Zyple, par. Łuksze, odl. od Władysławowa 35 w., ma 7 dm., 74 mk. W 1827 r. 6 dm., 45 mk.

Spryndyszki 1.) wś, pow. maryampolski, gm. Chlebiszki, par. Preny, odl. od Maryampola 43 w., ma 20 dm., 106 mk. W 1827 r. 3 dm., 61 mk. 2.) S., wś nad rz. Jesią, pow. maryampolski, gm. Freda, par. Godlewo, odl. od Maryampola 45 w., 1 dm., 13 mk., 43 mr. Należała do folw. Isłauż.

Sprząśl, Sprzęśla. Tak nazwa­ną została rzeka Supraśl, dopływ Narwi, w akcie granicznym Mazowsza i Litwy z 1358 r.

Spudwily, pow. grodzieński, mylnie Studwiły.

Srebły, wś, pow. wołkowyski, w 2 okr. pol., gm. Hornostajewicze, o 20 w. od Wołkowyska.

Srebrowo, wś i fol. nad rzką Srebrową al. Wienicą, dopł. Narwi (pod Wizną), pow. łomżyński, gm. Borzejewo, par. Wizna. W r. 1827 było 20 dm., 116 mk. W 1549 r. fol. S. należy do ststwa wizneńskiego. Wś ma 18 łanów z lasami i rolami folw. Półłanków czynsz. 9, ćwierci łanu 6; młyn na Wiźnicy (Lust., 4, p. 26). W XVII w. wchodzi w skład dóbr Mężenin.

Srocza Nożka (Sorocza Nóżka), uroczysko, pow. prużański, gm. Masiewo, o 77 w. od Prużany.

Srzedzińskie al. Średzińskie, okolica, pow. bia­ło­s­to­c­ki, w 1 okr. pol., o 26 w. od Bia­łe­go­sto­ku, należy do mta Suraża.

Staatshausen, wś, pow. gołdapski, st. p. Dubeningken; 332 ha, 51 dm., 235 mk. [Na mapie WIG Staciewo, dziś Stańczyki. Wymyślony po drugiej wojnie św. topomin Osadniki nie utrzymał się.]

Stabieńszczyzna, wś w pobliżu jeziora Białe, pow. sejneński, gm. Krasnopol, par. Sejny (o 4 w.), ma 6 dm., 73 mk. W 1827 r. było 13 dm., 151 mk.

Stablack 1.) folw., pow. gierdawski, st. p. Friedberg; 290 ha, 15 dm., 70 mk. 2.) S., leśn. w nadleśnictwie sławkowskim.

Stablacken 1.) wś, pow. wystrucki, st. p. Pelleningken; 442 ha, 51 dm., 251 mk. 2.) S., wś, tamże, st. p. Puschdorf; 297 ha, 73 dm., 305 mk. 3.) S., dobra, tamże; 220 ha, 9 dm., 55 mk.

Stabuliszki, wś włośc., pow. kalwaryjski, gm. i par. Ludwinów, odl. od Kalwaryi 9 w., ma 15 dm., 40 mk., 245 mr. W 1827 r. było 4 dm., 36 mk. Wchodziła w skład dóbr rząd. Ludwinów.

Stacewicze, wś, pow. bielski gub. grodzieńskiej, w 2 okr. pol., gm. Rajsk, o 10 w. od Bielska. W 1626 r. ma 12 łanów. (Lustr., IV, 252.).

Stachowcza-Horodyszcze, uroczysko, w pow. piń­skim, w okolicy Sta­cho­wa i Pło­t­ni­cy, wspomniane w dokumencie z 1524 r. (ob. „Rewizya Puszcz“, wyd. Wil. Arch. Kom., str. 125). A. Jel.

Stachowicka-Łaznucha, struga wodna uchodząca do Piny, w pow. pińskim, w okolicy wsi Stachowicze, wspomniana w dokumencie z 1522 r. (ob. „Rewizya Puszcz“, wyd. Wil. Arch. Kom., str. 110). A. Jel.

Stachowicze, wś i dobra nad Piną, pow. piński, w pobliżu gośc. poczt. pińsko-wołyńkiego, w 2 okr. pol. lubieszewskim, gm. Żabczyce. Wś ma 15 osad, 50 mk.; dobra, dawna wła­s­ność Ra­czyń­skich, mają 9039 dzies. Powyżej wsi znajduje się ostatnia szluza na Pinie. S. wspomniane są w dokumencie pod 1522 r. jako królewszczyzna; ob. Rewizya Puszcz, str. 10, wyd. Wil. Arch. Kom. A. Jel.

Stachów 1.) dwie wsi po obu brzegach Be­re­zy­ny, pow. bo­ry­so­w­ski, w 1 okr. pol. cho­ło­pie­ni­c­kim, gm. Bytcza. S. Wielki, na prawym brzegu Be­re­zy­ny, przy ujściu do niej rzeki Bro­dni, przy gośc. z Bo­ry­so­wa do Ziem­bi­na, ma 33 osad; grunta faliste, łąki obfite, okolica lesista. W d. 26 listopada 1812 r. S. zajęty przez korpus ks. Reggio, w dwóch dniach następnych był miejscem krwawych bojów pomiędzy ustępującą armią francuzką a korpusem Czyczagowa i kozakami gen. Czaplica. S. Mały, na lewej stronie Be­re­zy­ny, ma 11 osad; również był polem trzydniowym bitew w czasie rejterady Napoleona. 2.) S., wś rząd., pow. piń­ski, w 3 okr. pol., ma 67 mk. 3.) S., w dokum. Sto­cho­wo, oko­li­ca szlach., w kotlinie Pry­pia­t­ki (prawa odnoga Pry­pe­ci), nad strugą jeziorną, łączącą się z Pry­pe­cią, pow. piń­ski, w 3 okr. pol. sto­liń­skim, gm. Pło­t­ni­ca, o 5 w. na płn. od Pło­t­ni­cy, w miejscowości bardzo nizinnej, ma 162 osad, 1123 mk., w znacznej części potomków dawnej szla­ch­ty, od dawnych czasów wyznania prawosławnego. Posiada cerkiew parafialną p. w. Opieki N. M. P., wzniesioną przez parafian w 1857 r. Uposażenie parocha stanowi około 15 mr. ziemi i łąk. Z powodu nizkiego położenia rolnictwo niewiele przynosi dochodu, wielka natomiast obfitość łąk sprzyja hodowli koni i bydła; wielu z mieszkańców zajmuje się przytem rybołówstwem, oraz budową łodzi i bajdaków. W XVI w. S. al. Sto­cho­wo wchodził w skład sstwa piń­skie­go i zawierał w sobie 6 dworzyszcz: Ko­że­mia­ty­cze, Ome­lia­no­wi­cze-Ko­cha­no­wi­cze, Krzyw­cze­wi­cze, De­mi­do­wi­cze, Ma­mo­no­wicze i Szepelicze. Pod temi 6 dworzyszczami znajdowało się 5 włók 22 mr. i 12½ pręt. ziemi, za które bojarowie miejscowi płacili rocznie (1561—6 r.) do skarbu królewskiego po 8 kóp 38 gr. i 2 pieniazi. Owsa zaś z trzech tylko dworzyszcz dawano po 6 beczek. S. należał wtedy do t. zw. włości zarzeckiej wójtowstwa chry­sz­czy­bo­łot­skie­go (ob. Piscewaja kniga sstwa pinskoho 1561—66, Wilno 1874, cz. II, str. 257—8, 260). W 1524 r. królowa Bona nadaje w S. bojarynowi Prońce dworzyszcze zwane Sa­żyń­skie (Rewizye puszcz, str. 292). Dokumenta z tego czasu wspominają o wieczystej szla­ch­cie w S.: Bu­ra­kach, Pa­wło­wi­czach, Cho­mu­ło­wi­czach, Nie­k­ra­sze­wi­czach, Ko­ro­wi­czach, Ko­ma­ro­wi­czach, Wia­ra­ni­czach (ibid., str. 119, 294). Potomkowie ich wszystkich od Sto­cho­wa poczęli się zwać Sto­cho­w­ski­mi al. Sta­chow­ski­mi, przybierając dla rozróżnienia przydomki Ko­mar, Kro­ba i t. p. Używali oni h. Ogoń­czyk. Ziemię posiadają na własność na mocy dawnych przywilejów, starannie przechowywanych. Wiele z tych przywilejów wydała lub potwierdziła królowa Bona. W śród szla­ch­ty znajdują się i włościanie, którym odebrano jakoby szla­che­c­two za niewyjście kiedyś na pospolite ruszenie. Podług Echarda sstwo stachowskie płaciło kwarty 300 złp. Dość ciekawy opis S. podał Kontrym w swej Exkursyi (str. 5—7). Ks. Waw­rzy­niec Ja­no­wicz, kanonik wendeński, w mowie na pogrzebie Elż­bie­ty ze Sta­cho­w­skich Ka­rę­ży­ny, sędziny wiłkomierskiej, wydanej p. n. Złoty połów na rzekach i wodach śmiertelności tego świata i t. d. (Wilno 1665 r.) zamieszcza następujące podanie odnoszące się do S.: „Książę Ka­ra­cze­w­ski, pan rozległych włości w Piń­szczy­ź­nie, bardzo słabemi siłami stu Połowców trupem położył i na tymże placu ich pochował, jako i po dziś dzień kurhany opiewają. Za to męztwo książę panujący nie tylko to pole mu nadał, ale jako wiele trąby myśliwskiej głos rozległy mógł obwieść gruntu, tak wiele ziemi jemu i sukcesorom jego nadał wieczystym prawem. Odtąd ta danina Sto­cho­wem zwać się zaczęła, że stu zabitych chowano nieprzyjaciół“. A. Jel.—Edw. Rulik.

Staciszki, wś, pow. sejneński, gm. i par. Sereje, odl. od Sejn 37 w., ma 8 dm., 88 mk. W 1827 r. 5 dm., 35 mk.

Stackie, jezioro na wschod. krańcu pow. łeckiego, dlugie, wązkie, na płn.-wschód łączy się z jez. Bielskiem [Jez. Białe.], na płd.-wsch. z Rajgrodzkiem, przez które przechodzi granica od Król. Polskiego, przez rz. Legę z Selmenckiem. Prócz tego spływają jeszcze z północy strumykami do niego wody licznych jeziorek. Ma 397 ha obszaru. Ob. Ełk (III, 351).

Stacze al. Stace 1.) wś, pow. łecki, st. p. Borzymy, 1012 ha, 64 dm., 340 mk. Jerzy Ranung v. Ramek, komtur ryński, nadaje r. 1482 Janowi Werdzie, Stańkowi Staczkowi, Janowi Staczkowi, Mikołajowi i Jakubowi 30 włók położonych po obu stronach strumyka Małkiń aż pod jez. Rajgrodzkie i Krzywe. 2.) S., młyn, tamże, 1 dm., 6 mk. 3.) S., dobra, pow. margrabowski, st. poczt. Cichy; 973 ha, 41 dm., 265 mk. Książę Olbracht nadaje r. 1560 Kasprowi Nostyczowi 60 włók boru w pow. straduńskim, położonych obok 50 włók, które Nosticz kupił. Granica 60 wł. zaczyna się od miejsca, gdzie powiaty straduński i węgoborski się stykają, idzie potem do włości Grzegorza z Domaszewa, który był sołtysem wsi, pod wysoką górą, do jeziora Rdzawskiego (Riedzewo), do wielkiego kamienia, do włości Grzegorza, sołtysa i do wsi Wężewo. Na tem terytoryum powstały Rdzawe i Golubie. Włóki zaś kupione leżały między strumykiem Rdzawka i Wężówka a Jabłonowem (Neuendorf); na nich powstała wś S. Całą tę posiadłość nadał ks. Olbracht prawem lennem i sądownictwem wyższem i niższem. R. 1564 mieszkał w S. Staczko, od którego osada nazwę wzięła. 4.) S. Nowe, wś, tamże, 53 ha, 14 dm., 69 mk. Ad. N.

Stadniki, wś, pow. bielski gub. grodzieńskiej, w 4 okr. pol., gm. Narojki, o 46 w. od Bielska.

Staerken al. Sterken, wś, pow. stołupiański, st. p., tel. i kol. żel. Ejtkuny; 113 ha, 6 dm., 66 mk.

Staggen 1.) wś, pow. ragnecki, st. poczt. Kraupischken; 201 ha, 22 dm., 107 mk 2.) S., wś, pow. wystrucki, st. poczt. Aulowoehnen; 410 ha, 35 dm., 175 mk.

Stagliszki os., pow. maryampolski, gm. Jaworowo, odl. od Maryampola 13 w.

Stagutschen 1.) wś, pow. wystrucki, st. poczt. Auluwoehnen; 261 ha, 38 dm., 191 mk. 2.) S., dobra, tamże, st. p. Bokellen; 195 ha, 9 dm., 61 mk.

Staje 1.) wś i dobra, pow. prużański, w 1 okr. pol., gm. Rudniki, o 16 w. od Prużany. 2.) S. al. Stajki, wś w pobliżu błota Zimnik, pow. sieński, gm. Bóbr, ma 12 dm., 69 mk.; 229 dzies. ziemi używalnej, nieużytków wcale nie ma. Dziedzictwo Adelajdy Szebekowej.

Stajniszki 1.) wś, pow. władysławowski, gm. Gryszkabuda, odl. od Władysławowa 21 w., ma 3 dm., 34 mk. Wchodziła w skład dóbr Leśnictwo. 2.) S. al. Stejniszki Małe, wś, pow. maryampolski; gm. i par. Pilwiszki, odl. od Maryampola 27 w., ma 6 dm., 55 mk.

Stakniszki, os., pow. władysławowski, gm. Tomaszbuda, par. Gryszkabuda, odl. od Władysławowa 31 w., 2 dm., 6 mk.

Stallupoenen, ob. Stołupiany. [1945 (ros.) Нестеров w obw. kaliningradzkim.]

Staloryszki, os., pow. władysławowski, gm. Zyple, par. Łuksze, odl. od Władysławowa 34 w., ma 7 dm., 69 mk. W 1827 r. 1 dm., 5 mk.

Staławka, folw., S. Wielka, wś, i S. Mała, wś, pow. wyłkowyski, gm. Pojewoń, par. Łankieliszki, odl. od Wyłkowyszek 12 w. Folw. ma 3 dm., 60 mk., S. Wielka 22 dm., 202 mk., 823 mr., S. Mała 41 dm., 241 mk, 362 mr. W 1827 r. folw. miał 2 dm., 50 mk.; wś 10 dm., 76 mk. S. wchodziła w skład dóbr Królowe Krzesło w ekonomii olickiej. W XVIII płacono ztąd kwarty 218 złp.

Stanajcie 1.) wś, pow. maryampolski, gm. Freda, par. Godlewo, odl. od Maryampola 40 w., ma 25 dm., 246 mk., 37 osad, 658 mr. Wchodziła w skład dóbr Freda Dolna. W 1827 r. 12 dm., 100 mk. 2.) S., pow. władysławowski, gm. Błogosławieństwo, par. Giełgudyszki, odl. od Władysławowa 37 w., ma 14 dm., 171 mk. W 1827 r. jedna część miała 6 dm., 75 mk., druga 4 dm., 43 mk. 3.) S., wś nad rz. Szyrwintą, niedaleko ujścia Lepony, pow. wyłkowyski, gm. Kibarty, par. Wierzbołów. Odl. od Wyłkowyszek 22 w., ma 30 dm., 231 mk. W 1827 r. było 35 dm., 256 mk. Br. Ch.

Stanek, uroczysko, pow. bia­ło­s­to­c­ki, w 1 okr. pol., gm. Gródek, o 26 w. od Bia­łe­go­sto­ku.

Stangwieliszki, pow. maryampolski, gm. Aleksota, par. Sapieżyszki, odl. od Maryampola 53 w., 3 dm., 59 mk.

Stangwis, litewska nazwa strumienia, który obok Mereczanki wpada do Niemna pod Mereczem.

Stanielewicze, wś, pow. wołkowyski, w 5 okr. pol., gm. Krzemianica, o 8 w. od Wołkowyska.

Staniewicze 1.) folw. nad rz. Dudzianką, pow. oszmiański, w 3 okr. pol., o 68 w. od Oszmiany a 40 w. od Dziewieniszek, ma 5 mk. katol.; własność hr. Zamoyskich. 2.) S., wś włośc., pow. oszmiański, w 3 okr. pol., o 65 w. od Oszmiany a 36 w. od Dziewieniszek, ma 9 dm., 94 mk. katol. 3.) S., zaśc. szl. nad rzeką Wilią, pow. trocki, w 2 okr. pol., o 21 w. od Trok, 1 dm., 7 mk. katol. 4.) S., wś i okolica szlach., pow. grodzieński, w 3 okr. pol., gm. bohorodzicka, o 35 w. od Grodna.

Stanisława 1.) kol., pow. tu­rec­ki, gm. Ska­rzyn, par. Pra­żu­chy; por. Skarzyn. 2.) S., wś, pow. władysławowski, gm. Dobrowola, par. Sapieżyszki, odl. od Władysławowa 56 w., posiada urząd gm., 3 dm., 49 mk.

Stanisławów […] 5.) S., dobra, pow. grodzieński, w 1 okr. pol., gm. Wiercieliszki, o 1 w. od Grodna. Główny zarząd dóbr Szczuczyn Litewski. 6.) S., folw., pow. grodzieński, w 2 okr. pol., gm. Brzostowica Wielka, o 54 w. od Grodna. 7.) S., chutor, pow. prużański, w 3 okr. pol., gm. michajłowska, o 8 w. od Prużany. […]

Stanisławów, 1.) dobra, pow. grodzieński, ks. Druckich Lubeckich, z fol. Druck 2229 dz. (1177 lasu). […]

Staniszki, folw. dóbr Łosewicze, w pow. sejneńskim.

Stankowce, wś, pow. wołkowyski, w 4 okr. pol., gm. Roś, o 17 w. od Wołkowyska.

Stankuny 1.) wś, pow. suwalski, gm. i par. Wiżajny, odl. od Suwałk 38 w., ma 19 dm., 171 mk. Wchodziła w skład dóbr rząd. Kadaryszki. 2.) S., wś, pow. sejneński, gm. Wiejsieje, par. Łozdzieje, odl. od Sejn 28 w. Leży między jez. Gausty i Szlawanta, śród lasów. W pobliżu trzy małe jeziora, o wyniosłych brzegach. Wś ma 10 dm., 61 mk. W 1827 r. 4 dm., 45 mk., par. Wiejsieje.

Stanowisko, wś nad rzką Marychą, pow. sejneński, gm. Pokrowsk, par. Berżniki, odl. od Sejn 19 w.; ma 9 dm., 54 mk. W 1827 r. 2 dm., 27 mk.

Stanuliszek, jezioro w pow. suwalskim, w gm. Zaboryszki, ma 10 mr. obszaru. [Stanieluszek]

Stanuliszki, wś, pow. suwalski, gm. i par. Wiżajny, odl. od Suwałk 37 w., ma 3 dm., 28 mk. W 1827 r. 1 dm., 7 mk.

Stany 1.) wś, folw. i os. straży pogr. nad rz. Liswartą pow. czę­sto­cho­w­ski, gm. i par. Przy­stajń, odl. 27 w. na zachód od Czę­sto­cho­wy, nad granicą od Szlą­s­ka. Wś ma 26 dm., 176 mk., 196 mr.; folw. 4 dm., 18 mk., 708 mr. dwor.; os. straż. 1 dm., 2 mr. W 1827 r. było 27 dm., 164 mk. Wś ta wchodziła w skład dóbr ststwa krze­pi­c­kie­go, miała kuźnicę w XVI w. W obecnem stuleciu wchodziła w skład dóbr Gór­ki. 2.) S. Po­tok, pow. ja­no­w­ski, ob. Po­tok 16.). 3.) S. Duże i Małe, dwie wsi, pow. sied­le­c­ki, gm. Sku­pie, par. Su­cho­że­b­ry. S. Duże mają 20 dm., 172 mk., 545 mr.; S. Małe 17 dm., 130 mk., 289 mr. W 1827 r. S. Duże miały 24 dm., 137 mk.; S. Małe 12 dm., 64 mk. 4.) S., pow. sie­d­le­c­ki, ob. Dąb­rów­ka S. 5.) S. Pruskie, pow. szczuczyński, ob. Popowo 6.). Br. Ch.

Stara-Buda 1.) os. leś., pow. os­tro­w­ski. Wielka smolarnia systemu Pastorelle’go. 2.) S. B., wś, pow. kalwaryjski, gm. i par. Lubów, odl. od Kalwaryi 12 w., ma 17 dm., 97 mk.

Stara Hańcza, folw., pow. suwalski, gm. i par. Wiżajny, odl. od Suwałk 24 w., ma 4 dm., 58 mk. Por. Hańcza.

Stara Huta, […] 7.) S. H., pow. maryampolski, gm. Michaliszki, par. Preny, odl. od Maryampola 35 w., ma 18 dm., 123 mk. W 1827 r. 8 dm., 88 mk. Br Ch.

Stara Ruda, os., pow. maryampolski, gm. Wejwery, par. Skrawdzie, odl. od Maryampola 22 w., ma 5 dm., 95 mk. W 1827 r. 1 dm., 23 mk.

Stara Ruda, wś, pow. grodzieński, w 5 okr. pol., gm. Sobolany, o 21 w. od Grodna.

Stara Wola, pow. prużański, ob. Starowola.

Stare Brzozowo, (Staroberezowo), wś, pow. bielski gub. grodzieńskiej, w 1 okr. pol., gm. Brzozowe Nowe (Nowoberezowo), o 18 w. od Bielska.

Stare Gliniszcze, wś, pow. sokólski, w 2 okr. pol., gm. Nowowola, o 7 w. od Sokółki.

Stare Nowiny, pow. szczuczyński, gm. Pruska, par. Bargłowo. [Dziś Tajno Stare.]

Stare Sioło, uroczysko na gruntach wsi Mi­ku­li­cze, przy ujściu strumienia Or­la­n­ki do pot. Ro­ha­cza, pow. ki­jo­w­ski.

Starobudziszki, os. pow. kalwaryjski, gm. i par. Ludwinów. Odl. od Kalwaryi 9 w., 1 dm., 23 mk. W 1827 r. 1 dm., 14 mk.

Starosie, wś, pow. władysławowski, gm. Tomaszbuda, par. Gryszkabuda, odl. od Władysławowa 28 w., ma 8 dm., 34 mk.

Starosty, pierwotnie Młyn Kleszczewski, wś na pol.-prus. Mazurach, pow. margrabowski, st. p. Wieliczki; 217 ha, 18 dm., 138 mk. Ks. Olbracht nadaje roku 1538 Mikołajowi, młynarzowi z Kleszczewa w pow. straduńskim, młyn z 2 włók. roli na prawie lennem. Tenże nadaje roku 1563 Mikołajowi, staroście z Kleszczewa, 6 włók i 18 mr. roli i boru, które nabył między młynem a nowo założoną wsią, M. Oleck, zarazem darowuje mu jeszcze 2 włóki i wyznacza mu 8 lat wolności. R. 1619 wś ta już nazywa się S. Ad. N. [Por. Kolleszisken.]

Starościszki, wś, pow. sejneński, gmina Święto-Jeziory, par. Łoździeje, odl. od Sejn 21 w., ma 19 dm., 154 mk. W 1827 r. 29 dm., 106 mk.

Starowlany, wś, pow. sokólski, 1 okr. pol., gm. Kruglany, o 8 w. od Sokółki.

Starowszczyzna, wś, pow. grodzieński, na pograniczu pow. lidzkiego, w 4 okr. pol., gm. Kamionka, o 53 w. od Grodna.

Starożynce, wś i folw., pow. augustowski, gm. Kuryanki, par. Hołynka, odl. od Augustowa 42 w., ma 44 dm., 291 mk., 1911 mr. folw. i 857 mr. włośc. Folw. S. wchodzi w skład majoratu rząd. Łabno. W 1827 r. było 26 dm., 153 mk., par. Lipsk.

Stary Folwark 1.) fol., pow. bę­dziń­ski, gm. Nie­go­wa, ma 3 dm., 40 mk., 598 mr. 2.) S. F., pow. suwalski, gm. Hutta, par. Wigry, odl. od Suwałk 10 w., ma 2 dm., 13 mk. W 1827 r. 1 dm., 7 mk. 3.) S. F., pow. wyłkowyski, gm. Kibarty, odl. od Wyłkowyszek 17 w., 1 dm., 12 mk.

Staryna, […] 8.) S., wś, pow. grodzieński, w 3 okr. pol., gm. Wołpa, o 60 w. od Grodna. 9.) S., uroczysko, pow. słonimski, w 3 okr. pol., gm. Kostrowicze, o 13 w. od Słonima. […]

Staryna Okolica, wś, pow. grodzieński, w 5 okr. pol., gm. Mosty, o 20 w. od Grodna.

Starynka 1.) urocz., pow. sokólski, gm. Nowowola, 35 dz. […]

Starzynki […] 12.) S., dobra, pow. grodzieński, w 4 okr. pol., gm. Mosty, o 59 w. od Grodna.

Starzyńce al. Staryńcy, wś, pow. grodzieński. w 2 okr. pol., gm. Brzostowica Wielka, o 53 w. od Grodna.

Staw Wielki, uroczysko, pow. sokólski, w 2 okr. pol., gm. Kamienna, o 29 w. od Sokółki.

Stawiszki al. Stawisko, wś, pow. kalwaryjski, gm. Janów, par. Kalwarya, odl. od Kalwaryi 4 w., 3 dm., 18 mk., 123 mr. Wchodziła w skład donacyi rząd. Janów i Posudonie. W 1827 r. 3 dm., 24 mk.

Staworowo, wś, pow. sokólski, w 1 okr. pol., gm. Makowiany, o 20 w. od Sokółki.

Stebelec, dobra, pow. sokólski, w 3 okr. pol., gm. Kamionka, o 5 w. od Sokółki.

Stecki 1.) wś, pow. grodzieński, w 1 okr. pol., gm. Łasza, o 25½ w. od Grodna. 2.) S., wś nad rz. Stecką, dopł. lewym Berezyny niemnowej, pow. miński, gm. Raków, ma 7 osad; grunta faliste, szczerkowe. Należała do dóbr Dubrowy. 3.) S., Ob. Kożuchowskie starostwo. A. Jel.

Stefaniszki 1.) wś, pow. maryampolski, gm. Kwieciszki, par. Maryampol, ma 7 dm., 61 mk. W 1827 r. 7 dm., 55 mk. 2.) S., wś nad rz. Cesarką (Sesarką), pow. władysławowski, gm. Zyple, par. Łuksze, odl. od Władysławowa 30 w., ma 7 dm., 90 mk. W 1827 r. 7 dm., 66 mk. 3.) S., wś pow. wyłkowyski, gm. Pojeziory, par. Wyłkowyszki, odl. od Wyłkowyszek 8 w., ma 57 dm., 245 mk. W 1821 r. 9 dm., 69 mk. Br. Ch.

Stefaniszki […] 4.) S. Wielkie, w dok. Stepaniszki, wś, pow. grodzieński, w 4 okr. pol., gm. Mosty, o 63 w. od Grodna, na zach. od mka Mosty. W r. 1558 w wójtow. zabłockiem, włości dworu mostowskiego ekon. grodzieńskiej. Było 25 włók gruntu podłego, w tem 4 wł. nieprzyjętych, 3 na służbę ciągłą ku robocie mostowej i 18 na służbę ciągłą do fol. Mikielewskiego. Poddani mieli 53 woły i 27 koni. Dochód czynił (prócz owsa) 8 kóp 11 gr. […] 5.) S. Małe, wś, tamte, o 60 w. od Grodna. W r. 1558 wś miała 12 włók gruntu podłego, w tem włóka nieprzyjęta, 2 służkowskie, 1 na strzeżenie lasu i 8 na służbę ciągłą do mostu. Poddani mieli 14 wołów i 8 koni. Dochód czynił 2 kopy 48 gr.

Steinort 1.) wś, pow. kró­le­wie­c­ki wiejski, st. p. Liska-Schaaken; 99 ha, 41 dm., 212 mk. 2.) S., ob. Sztynort.

Stejderyszki, wś i folw., pow. sejneński, gm. Świętojeziory, par. Łoździeje, odl. od Sejn 21 w., 2 dm., 39 mk. Folw. S., w 1871 r. oddzielony od dóbr Popiecze, rozl. mr. 467: gr. or. i ogr. mr. 151, łąk mr. 81, past. mr. 18, lasu mr. 197, nieuż. mr. 20; bud. mur. 1, drewn. 8; las nieurządzony, pokłady torfu i wapna. Ob. Popiecze. Br. Ch.

Stejniszki, wś, pow. maryampolski, gm. Szumsk, par. Kieturwłoki, odl. od Maryampola 9 w., ma 8 dm., 78 mk. S., wś królewska, w pow. kowieńskim, płaciła kwarty 24 zł. w połowie XVIII w.

Stelmakiszki, wś, pow. władysławowski, gm. Szyłgale, par. Słowiki, odl. od Władysławowa 17 w.; ma 3 dm., 35 mk., 142 mr. W 1827 r. 3 dm., 21 mk. Wchodziła w skład dóbr rządowych Kidule.

Stepiszki, wś, pow. władysławowski, gm. Leśnictwo, par. Władysławów; nie ma w spisie.

Sterki, wś włośc., pow. wyłkowyski, gm. i par. Wyłkowyszki, odl. od Wyłkowyszek 12 w., ma garbarnię, 38 dm., 263 mk. W 1827 r. 29 dm., 238 mk.

Sterławki al. Styrławki 1.) Wielkie, wś, pow. lecki, st. p., tel. i kol. żel., 15 klm. od Lecu, 126 mt. npm., w pobliżu jeziora Dejguńskiego, w okolicy pagórkowatej; 1436 ha, 170 dm., 818 mk., Polaków mazurskich, trudniących się głównie rolnictwem i chowem bydła. Jedno i drugie przynosi dobre zyski, bo ziemia dobra i w kulturze; nad jeziorami łąki. Niektórzy mieszkańcy trudnią się rybołówstwem. Młyn wodny. Cmentarzysko przedchrześcijańskie. Fryderyk von Wenden, komtur brandenburski, nadaje w 1387 r. Stefanowi i Andrzejowi z Rusin, na prawie chełmińskiem 60 włók wolnych od czynszu. dziesięcin i tłoki w S., z 8-letnia, wolnością. Stefan i Andrzej otrzymują po 6 wł., z obowiązkiem jednej służby, podczas gdy inni od 4 włók jedną służbę pełnić mają. W r. 1657 wś zniszczona przez Tatarów, przyczem dziedzic von Tautenburg przed domem swoim na wielkim kamieniu na kawałki pocięty został, a dwóch synów jego do niewoli wzięto. 2.) S. Małe, wś, tamże; 1513 ha, 128 dm., 689 mk. Ulryk von Jungingen, wielki mistrz, nadaje Iwaśkowi, komornikowi, i innym mieszkańcom 74 włók na prawie magdebur. Iwaśko otrzymuje 6 włók z obowiązkiem jednej służby, inni razem 68 włók za 17 służb i 10 lat wolności. Dan w Bartach 1407 r. Ad. N.

Sterniszki, os., pow. wyłkowyski, gm. Pojeziory, par. Wyłkowyszki. W 1827 r. 1 dm., 10 mk.

Sterpejki, dobra, pow. sokólski, w 1 okr. pol., gm. Kruglany, o 23 w. od Sokółki.

Stępkiszki, pow. maryampolski, gm. i par. Pilwiszki, odl. od Maryampola 28 w., 2 dm., 22 rok. W 1827 r. 6 dm., 57 mk.

Stobbenorth, dobra, pow. margrabowski, st. p. Margrabowa; 106 ha, 14 dm., 86 mk. [Dziś Pieńki.]

Stock, wś, pow. sokólski, w 2 okr. pol., gm. Kamienna, o 28 w. od Sokółki.

Stoczek 1.) wś, pow. prużański, w 4 okr. pol., gmina Masiewo, o 64 w. od Prużany. 2.) S., wś, tamże, gm. białowiesko-aleksandrowska, o 46 w. od Prużany.

Stoczki, wś, pow. bia­ło­sto­c­ki, w 2 okr. pol., gm. Ju­ch­no­wiec, o 16 w. od Bia­łe­go­sto­ku.

Stoczkowlany, wś, pow. prużański, w 4 okr. pol., gm. białowiesko-aleksandrowska, o 46 w. od Prużany.

Stodolno, uroczysko, pow. sokólski, w 3 okr. pol., gm. Kamienna, o 5 w. od Sokółki.

Stogucie, wś nad rz. Miluppą, pow. władysławowski, gm. i par. Gryszkabuda, odl. od Władysławowa 18 w., ma 18 dm., 146 mk. W 1827 r. 11 dm., 110 mk. Wchodziła w skład dóbr rząd. Leśnictwo.

Stok 1.) wś, pow. sokólski, w 3 okr. pol., gm. Ostra Góra, o 32 w. od Sokółki. 2.) S. Czarny, wś, tamże, o 34 w. od Sokółki. 3.) S. Górny, wś, tamże, o 34 w. od Sokółki. 4.) S. Sadowy, uroczysko, tamże, gm. Czarna Wieś, o 35 w. od Sokółki. 5.) S. Wilborowo, dobra, pow. kowieński, w 1 okr. pol., o 67 w. od Kowna.

Stoki […] 7.) S., wś, pow. suwalski, gm. Koniecbór, par. Raczki, odl. 13 w od Suwałk, ma 36 dm., 281 mk.

Stollberg, osada do nadleśnictwa Mallischken, st. p. Budry; 1 dm., 7 mk.

Stołbce 1.) wś, pow. brzeski gub. grodzieńskiej, w 5 okr. pol., gm. Rohacze, o 52 w. od Brześcia. 2.) S., ob. Stolpce.

Stołupianki, wś, pow. suwalski, gm. i par. Wiżajny, odl. od Suwałk 25 w., 8 dm., 71 mk. W 1827 r. było 9 dm., 74 mk.

Stoły 1.) okrąg leśny w leśnictwie Ce­ków, pow. ka­li­s­ki. 2.) S., wś, pow. sejneński, gm. i par. Kopciowo, odl. od Sejn 20 w., ma 9 dm., 75 mk.

Storuki, wś, pow. władysławowski, gm. Leśnictwo, par. Władysławów, odl. od Władysławowa 8 w., ma 4 dm., 36 mk. W 1827 r. 4 dm., 45 mk.

Stoszki, wś, pow. władysławowski, gm. Leśnictwo, par. Władysławów, odl. od Władysławowa 13 w., ma 18 dm., 162 mk. W 1827 r. było 19 dm., 114 mk.

Stoznowo, wś i dobra, pow. bia­ło­sto­c­ki w 3 okr. pol., gm. Jaświłki, o 49 w. od Bia­łe­go­sto­ku.

Stożne 1.) niem. Stossnen, wś nad jeziorem Marcinowo[???], w pow. margrabowskim, st. poczt. Margrabowa. [Por. Pełczaczek] 2.) S., wś, pow. lecki, st. poczt. i par. Borzymy (Borssymmen).

Strabuliszki, wś, pow. kalwaryjski, gm. i par. Ludwinów, odl. 9 w. od Kalwaryi, ma 15 dm., 40 mk.

Straduny, niem. Stradaunen, wś i domena król., pow. łecki, st. p. Ełk (Lyck), posiada kościół par. prot. Przed reformacyą istniał tu kościół kat., filia par. Juchy (ob.). Na obszarze wsi znajdują się szczątki grodziska przedhistorycznego (ob. t. II, 476).

Stragbudzie, wś, pow. władysławowski, gm. i par. Gryszkabuda, odl. od Władysławowa 19 w., ma 4 dm., 32 mk. Wchodziła w skład dóbr rząd. Leśnictwo.

Strajgi, folw., pow. sejneński, gm. i par. Święto-Jeziory, odl. od Sejn 34 w., ma 3 dm., 59 mk. W 1883 r. rozl. mr. 983: gr. or. i ogr. mr. 521, łąk mr. 216, past. mr. 7, wody mr. 9, lasu mr. 103, zarośli mr. 82, nieuż. mr. 35; las niourządzony; bud. drewn. 11.

Strajgiszki, folw., pow. sejneński, gm. Metele, odl. od Sejn 35 w., 1 dm., 11 mk.

Strazdy, wś, pow. wyłkowyski, gm. Giże, odl. 15 w. od Wyłkowyszek, ma 3 dm., 32 mk., 151 mr. Wchodziła w skład dóbr Giże.

Strażyszki, wś, pow. kalwaryjski, gm. nadniemeńska, par. Rumbowicze, odl. od Kalwaryi 68 w., ma 13 dm., 24 mk. W 1827 r. 7 dm., 50 mk.

Strękowizna, pow. augustowski, gmina Szczebro Olszanka, odl. od Augustowa 7 w., ma 31 dm., 223 mk. W 1827 r. 13 dm., 76 mk. Istniała tu drobna huta żelazna prywatna, z produkcyą do 100 cnt. rocznie. [Na starych mapach: z 1826 r. Strzelcowizna, z 1839 r. Strynkowizna.]

Stroczuny, w spisie z 1827 r. Stroszuny, wś szlach., pow. sejneński, gm. Kudrany, par. Lejpuny, odl. 44 w. od Sejn, ma 17 dm., 145 mk. W 1827 r. Stroszuny miały 11 dm., 89 mk.

Stroga 1.) pow. kalwaryjski, gm. i par. Udrya. Niepodano w najnowszyoh spisach urzędowych. Por. Strogiszki. 2.) S. Hutna i S. Tarnupska, pow. maryampolski, gm. Michaliszki, par. Preny, odl. od Maryampola 29 w. S. Hutna ma 4 dm., 49 mk.; S. Tarnupska 2 dm., 27 mk. W 1827 r. S. Hutna 2 dm., 27 mk.; S. Tarnupska 3 dm., 13 mk.

Strogiszki, folw., pow. kalwaryjski, gm. i par. Udrya, odl. od Kalwaryi 43 w.; ma 5 dm., 38 mk. W 1827 r. 12 dm., 120 mk.

Strombogłów al. Strumbogłowa, wś, pow. kalwaryjski, gm. i par. Urdomin, odl. od Kalwaryi 18 w.; ma 40 dm., 322 mk., 91 mr.; wchodziła w skład dóbr Krasnowo. W 1827 r. było 2 dm., 10 mk., par. Kalwarya.

Strożdy 1.) wś włośc., pow. kalwaryjski, gm. Kirsna, par. Urdomin, odl. od Kalwaryi 14 w., ma 27 dm., 335 mk., 803 mr. W 1827 r. 27 dm., 190 mk. Wchodziła w skład dóbr rząd. Ludwinów. 2.) S., wś, pow. wyłkowyski, gm. i par. Giże, odl. od Wyłkowyszek 15 w., ma 3 dm., 32 mk. Br. Ch.

Strożdynie, os., pow. wyłkowyski, gm. Wojtkobole, par. Grażyszki, odl. od Wyłkowyszek 27 w., ma 4 dm., 8 mk. W 1827 r. 1 dm., 11 mk. Należała w 1854 r. do dóbr rządowych Kalwarya lit. A.

Strożdziski, os., pow. maryampolski, gm. Szumsk, par. Maryampol (odl. 4 w.), ma 3 dm., 19 mk. W 1827 r. 1 dm., 20 mk.

Strubińce Plebanowce, wś, pow. grodzieński, w 3 okr. pol., gm. Wołpa, o 70 w. od Grodna.

Strubnica, wś, pow. wyłkowyski, w 5 okr. pol., gm. Pieski, o 24 w. od Wyłkowyska. Posiada kościół paraf. katol., p. w. św. Trójcy, w 1740 r. z drzewa wzniesiony przez Jerzego de Sienno Sienieńskiego i ks. Franc. Abramowicza, w 1790-9 r. przyozdobiony przez Jana Biszpinga, marszałka starodubowskiego. Zrestaurowany w 1841 r. przez prob. Grzymałłę i Adama Biszpinga, obecnie chyli się do upadku. Po prawej stronie wielkiego ołtarza znajduje się nowa, kształtnie urządzona kaplica. Parafia katol., dekanatu wołkowyskiego, 1612 wiernych. Kaplica w Mosiewicach. W parafii powierzchnia nierówna, są lasy, pastwiska, bagna; gleba gliniasta, żwirowata, próchnica; przepływa rz. Zelwa.

Struga 1.) wś i kolonia, pow. grodzieński, w 3 okr. pol., gm. Gudziowicze, o 44 w. od Grodna. 2.) S., wś nad rz. Essą, pow. borysowski, w 1 okr. pol., gm. Krasnełuki, ma 11 osad; grunta wzgórzyste, kamień narzutowy. 3.) S. ob. Struha.

Strugi 1.), urocz. przy wsi Łukowo, pow. brze­ski, gub. grodz. 2.) S., Struga (t. XI, 415), wś i kol., pow. grodzieński, gm. Hudziewicze. Wś 651 dz.; kol. 121 dz. W r. 1558 w wójtowstwie podnieteckiem, włości dworu kraśnickiego ekon. grodz. We wsi było 33 włók gruntu średniego, wtem 3 nieprzyjętych. Poddani mieli 100 wołów i 47 koni. Dochód czynił (oprócz owsa) 39 kóp 36 gr. 3.) S., zaśc. dóbr Mazurkowszczyzna, pow. wołkowyski.

Struktyszki, pow. władysławowski, ob. Spruktyszki.

Strumbogłów al. Strombogłowa, wś, pow. kalwaryjski, gm. i par. Urdomin, odl. 18 w. od Kalwaryi, ma 40 dm., 322 mk. W 1827 r. były tu dwie części, z tych jedna miała 12 dm., 171 mk.; druga 12 dm., 106 mk.

Strunka, wś, pow. sokólski, w 1 okr. pol., gm. Kruglany, o 19 w. od Sokółki.

Strupin, wś i fol., pow. grodzieński. Wś 67 dz.; fol. w części Puciłowskich 33 dz., Lisowskich 51 dz. i Bohatyrewiczów 25 dz.

Strupy, wś, pow. władysławowski, gm. Zyple, par. Szaki, odl. od Władysławowa 22 w., ma 42 dm., 431 mk. W 1827 r. 28 dm., 208 mk.

Strzechówka, struga w pow. grodzieńskim, dopływ Niemna pod Polnicą.

Strzelce […] 9.) S., wś, pow. maryampolski, gm. Chlebiszki, par. Preny, odl. od Maryampola 42 w., ma 24 dm., 237 mk. W 1827 r. 8 dm., 90 mk. Br. Ch.

Strzelce (Strielcy) 1.) wś włośc. nad rz. Sol­czą, pow. lidz­ki, w 2 okr. pol., gm. Alek­san­dro­wo, okr. wiejski Rak­li­sz­ki, o 8 w. od gminy, 57 w. od Li­dy a 21 od Ej­szy­szek, ma 18 dm., 148 mk. katol. (w 1865 r. 95 dusz. rewiz.); należy do dóbr skarbowyoh Polaszki. 2.) S., wś włośc. nad rz. Niemnem, pow. trocki, w 3 okr. pol. gm. Butrymańce, okr. wiejski Krużyńce, o 17 w. od gminy a 72 w. od Trok, ma 28 dm., 209 mk. katol. (w 1865 r. 52 dusz rewiz.); należy do dóbr skarbowych Punie. 3.) S., wś, pow. grodzieński, w 3 okr. pol., gm. Łunna, o 35 w. od Grodna. 4.) S., wś, tamże, w 4 okr. pol., gm. Skidel, o 34 w. od Grodna. 5.) S., wś, tamże, w 5 okr. pol., gm. Jeziory, o 30 w. od Grodna. 6.) S., wś, pow. sieński, gm. Bóbr, w pobliżu błota Zimnik. J. Krz.

Strzelcowizna, wś rząd. nad Czarną Hańczą, pow. sejneński, gm. Pokrowsk, par. Studzieniczna, ma 47 dm., 302 mk. Ma tu być wzniesiony kościół par. dla ludu mieszkającego w lasach augustowskich, z powodu zbyt wielkiej odległości kościoła w Studzienicznej.

Strzelczyki 1.) wś nad potokiem, pow. osz­miań­ski, w 1 okr. pol., gm., okr. wiejski i dobra (w 1865 r.) Jan­ko­w­skich Po­la­ny, o 2 w. od gminy a 7 w. od Osz­mia­ny, ma 9 dm., 70 mk. kat. (21 dusz rewiz. w 1865 r.). 2.) S., wś, pow. sokólski, w 1 okr. pol., gm. Grzebienie, o 29 w. od Sokółki. 3.) S., młyn, tamże o 23 w. od Sokółki.

Strzelczyszki, wś, pow. wyłkowyski, gm. Pojeziory, par. Szumsk, odl. od Wyłkowyszek 17 w., ma 25 dm., 171 mk. W 1827 r. 4 dm., 27 mk., par. Wyłkowyszki.

Strzemienne, os., pow. sejneński, gm. i par. Mirosław, odl. 50 w. od Sejn.

Strzęszewskie, jez. w pow. łeckim, ob Rumejki.

Studwiły, wś, pow. grodzieński, w 2 okr. pol., gm. Brzostowica Mała, o 49 w. od Grodna.

Studzianka, 1.) wś i folw. nad rz. Zelawą, pow. bia­l­ski, gm. Łu­bian­ka, par. r. g. Ło­ma­zy, posiada meczet drewniany, 62 dm., 352 mk., 1817 mr. W 1827 r. 42 dm., 282 mk. Zamieszkana przez ludność rusińską i tatarską. Gleba żytnia, urodzajna, ogrody warzywne i drzewa owocowe piękne. Mahometanie mają tu niewielki meczet. Nabożeństwo odbywa się w języku tureckim, ludność mówi zaś po polsku i rusińsku. Duchowny (mułła) ubiera się po turecku i on jeden zna turecki język. Zamożniejsi mają tu dosyć znaczne folwarki i dzieci do szkół posyłają. Cmentarz grzebalny mają pod wsią od strony północnej. Ludność trudni się uprawą roli, niektórzy rzemiosłami. Lud to pracowity i gościnny. 2.) S. al. Stu­dzian­ki, wś, pow. puł­tu­s­ki, gm. i par. Na­sielsk, przy linii dr. żel. nad­wi­ś­lań­skiej, o 2 w. od Na­siel­s­ka. W 1827 r. 13 dm.; 86 mk. 3.) S., wś, pow. ry­piń­ski, gm. i par. Żałe, odl. o 7 w. od Ry­pi­na, ma 7 dm., 29 mk. Stanowi jednę całość ze wsią Kle­sz­czyn. Powstała przy źródle cudownem. 4.) S., os., pow. sejneński, gm. Pokrowsk, par. Teolin, odl. od Sejn 29 w., 1 dm., 12 mk. F. P.-Br. Ch.

Studzianka, uroczysko, pow. sokólski, w 3 okr. pol., gm. Ostrów, o 26 w. od Sokółki.

Studzianki, wś, pow. sokólski, w 3 okr. pol., gm. Czarna Wieś, o 29 w. od Sokółki.

Studziany Las, wś rząd., pow. sejneński, gm. Pokrowsk, par. Wigry. Leży w lasach, po lewej stronie Czarnej Hańczy, odl. 12 w. od Sejn, ma 12 dm., 50 mk.; 1827 r. 2 dm., 43 mk. Now.

Studzieniczna, osada kośc. nad jeziorem t. n. i Kanałem Augustowskim, śród puszczy, pow. augustowski, gm. Szczebro-Olszanka, par. Studzieniczna, odl. 7 w. od Augustowa, posiada kościół par. drewniany, kaplicę murowaną, kaplicę drewnianą, karczmę i kilka domów (około 20 mk.). Znajduje się tu studzienka, której woda ma mieć własności uzdrawiające; w kościele zaś słynie cudami obraz Bogarodzicy z góry Karmelu. Wizerunek ten, dobrego pędzla, otoczony srebrnemi wotami, jest główną ozdobą ubogiego kościołka, który jako filia parafialnej świątyni w Szczebrze, zbudowany tu został z drzewa w r. 1845 przez Szymona Andruszkiewicza z Pawłówki (w par. Krasnopol). Par. liczy obecnie 3645 dusz (Rubrycela z r. 1885). Tuż obok kościoła wązka grobla prowadzi na wysepkę, gdzie, ocieniona drzewami, wznosi się murowana kaplica, wybudowana 1871 r. na miejscu dawniejszej drewnianej. Przy wejściu do niej umieszczona tablica marmurowa, opiewa dzieje tej miejscowości: „Wincenty Morawski, pułkownik, jako pustelnik, pierwszy na tem miejscu osiadł i założył Studzienicznę, na cześć Bogarodzicy, na dwóch wyspach zbudował dwie kaplice w r. 1770 i 1786 i wprowadził służbę Bożą“. Morawski ów, osiadłszy tu 1770 r., zasłynął swą pobożnością i znajomością leczniczych własności różnych ziół. Ze wszech stron przybywano szukać u niego porady lekarskiej i polecać się jego modlitwom. Nabył on za 100 tynfów drewnianą kaplicę w Augustowie i przeniósł na swą wysepkę. Następnie w 1781 r. puścił się w podróż do Rzymu (na osiołku) i uzyskał od Piusa VI trzy odpusty doroczne dla swego kościółka (na św. Annę, św. Jan i św. Teklę). Obraz Matki Boskiej miał się pojawić na lipie. Dla pomieszczenia go wybudował Morawski drugą kaplicę drewnianą 1786 r. Żołnierze francuzcy zrabowali kaplicę i pustelnię w 1812 r. Morawski, o ile się zdaje, wkrótce potem zmarł. Portret jego, przedstawiający krzepkiego, okazałej postaci starca, wisi w kościele. Na Zielone Świątki zbiera tu się do 20,000 pobożnych, którzy przez 3 dni tu przebywają, obozując w lesie. M. R. Wit.

Studzieniczne, jezioro przy osadzie t. n., w pow. augustowskim, stanowi dalsze przedłużenie jeziora Necko (ob.). Przechodzi przez nie Kanał Augustowski.

Studzieńczyzna, uroczysko, pow. sokólski, w 2 okr. pol., gm. Nowowola, o 16 w. od Sokółki.

Stukatschen, wś, pow. gołdapski, st. p. Kiauten; 233 ha, 24 dm., 138 mk.

Stuksze, os., pow. władysławowski, gm. Syntowty, par. Łuksze, odl. od Władysławowa 26 w., 2 dm., 15 mk.

Stulgiele, folw., pow. wyłkowyski, gm. Kibarty, par. Władysławów, odl. od Wyłkowyszek 27 w., 1 dm., 16 mk.

Stulpy al. Stulpnł, jezioro, pow. sejneński, gm. Berżniki. Należy do łańcucha drobnych jezior stanowiących południowe przedłużenie jez. Gaładuś. Łączy się z jez. Lempie al. Łempis. Ma 29 mr. obszaru. Wody jego spływają do rzeczki Marychy.

Stumbryszki, wś, pow. władysławowski, gm. Zyple, par. Błogosławieństwo, odl. od Władysławowa 28 w., ma 6 dm., 38 mk. W 1827 r. 5 dm., 57 mk.

Stunowskie, jezioro, pow. łecki. Poczyna się 1 klm. na zach. od Ełka i ciągnie wężykowato na zachód, na długość przeszło ¾ mili; szer. wszędzie prawie równa, nie przenosi 1 klm. Łączy się na wschodzie z jez. Łeckiem, na płn. przez rzeczkę z jez. Małkińskiem. Ogólny obszar 168 ha.

Sturyszki, wś, pow. maryampolski, gm. Szumsk, par. Maryampol (odl. 4 w.), ma 4 dm., 42 mk. W 1827 r. 4 dm., 32 mk.

Subacze, wś włośc., pow. sejneński, gm. i par. Kopciowo, odl. od Sejn 19 w.; 6 dm., 75 mk., 435 mr. W 1827 r. było 3 dm., 41 mk. Wchodziła w skład dóbr Hołny Wolmera.

Subaczyszki, wś, pow. maryampolski, gm. Gudele, par. Skrawdzie, odl. od Maryampola 24 w., ma 11 dm., 123 mk. W 1827 r. było 6 dm., 62 mk.

Sucha Balia, folw., pow. augustowski, ob. Balia Sucha. W 1866 r. folw. S. Balla z attyn. Tatarszczyzna i wsią Cydzyn al. Sadzińce (w par. Teolin) rozl. mr. 549. Wś Cydzyn al. Sadzińce os. 19, mr. 213.

Sucha Góra 1.) wś, pow. sokólski, w 2 okr. pol., gm. Romanówka, o 25 w. od Sokółki. 2.) S. G., folw., pow. miński, o 5 mil na płn.-zach. od Mińska, ma 7 włók. Darowany w 1831 r. przez obywatelkę Stanisławską na rzecz mińskiego towarzystwa dobroczynności, założonego na początku bieżącego stulecia przez pierwszego biskupa b. dyecezyi mińskiej Jakuba Dederkę; przynosi rocznie około 100 rubli dochodu. A. Jel.

Sucha Rzeczka, wś, os. leś. i młyn., os. straży Kanału Aug., pow. augustowski, gm. Szczebro Olszanka, par. Studzieniczna, odl. od Augustowa 14 w. Wś ma 15 dm., 107 mk.; os. leś. 1 dm., 3 mk.; os. młyn 2 dm., 3 mk.; os. kanału 1 dm., 11 mk. W 1827 r. 3 dm., 17 mk.

Suchar, jezioro między wsiami Słupie i Białe, pow. suwalski, gm. Hutta, ma 22 mr. obszaru. Należy do grupy jezior, leżących w pobliżu jez. Wigry i zlewających wody do rz. Hańczy.

Sucharek, jezioro w pobliżu jez. Suchar, pod wsią Cimochowizna, pow. suwalski, gm. Hutta, ma 20 mr. obszaru.

Suchenicze, wś, pow. sokólski, w 1 okr. pol., gm. Zubryca, o 11 w. od Sokółki.

Suchmienie, w dok. Suchmieniewicze, pow. grodzieński. W r. 1561 w ekon. grodz. Wś miała 18 włók gruntu średniego. Poddani mieli 62 wołów i 25 koni. Płacili z włóki po 1 kopie 37 gr.

Suchodole, ob. Suchodoły.

Suchodolina 1.) wś, fol. i dobra, pow. grodzieński, w 1 okr. pol., gm. Łasza, o 28 w. od Grodna. Należy do dóbr Obremszczyzna.[Obrębszczyzna]) 2. S., wś, pow. sokólski, w 2 okr. pol., gm. Romanówka, o 24 w. od Sokółki.

Suchodoła, mała rzeczka uchodząca do Biebrzy, wspomniana w dok. z 1358 r. (Kod. Maz., 73).

Suchodoły […] 6.) S., wś włośc., pow. suwalski, gm. i par. Jeleniewo, od Suwałk 8 w., ma 16 dm., 118 mk. W 1827 r. 12 dm., 75 mk.

Suchodół, nazwa dawana suchym obszarom w nizinach nadrzecznych. W dok. Władysława ks. opolskiego z 1373 r. (ob. Mikityńce) czytamy: „cum quadam planicie circa Szwyrsz fluvium dicta Suchodoł“. Walka którą Bolesław Wstydliwy stoczył 25 maja 1243 r. z Konradem, odbyła się „in campo qui dicitur Suchodol“ (dok. Bolesława z 1251 r. w Kod. Małop., I, 41). nazwę tę dawano też suchym rowom, może jarom naturalnym, broniącym dostępu do grodów. Br. Ch.

Suchorzec, fol., pow. suwalski, gm. Czostkow, par. Bakałarzewo, odl. od Suwałk 18 w.; ma 2 dm., 27 mk., 867 mr. Wchodzi w skład dóbr Czostków. W 1827 r. 2 dm., 11 mk., par. Filipowo.

Suchowlany, wś, pow. grodzieński, w 4 okr. pol., gm. Skidel, o 31 w. od Grodna.

Suchowola […] 7.) S., wś, pow. kalwaryjski, gm. i par. Lubów, odl. od Kalwaryi 10 w., ma 12 dm., 31 mk. Br. Ch.-T. Żuk.

Suchowola […] 2.) S., mko na lewem brzegu rzki Olszanki (dopł. Brzozówki), pow. sokólski, w 2 okr. pol., o 35 w. od Sokółki a 49 w. od Grodna, przy b. trakcie handl. z Grodna do Goniądza, 573 st. npm. wzniesione. Ma 434 dm. (6 mur.), 2292 mk. (1104 męż. i 1188 kob.), 9 praw., 1087 kat., 1184 żyd. i 12 mahom.; kościół kat. par., 2 domy modlitwy żydowskie, zarząd okr. policyjnego dla 5 gmin powiatu. Kościół par. p. w. św. Piotra i Pawła, z drzewa fundowany przez Zygmunta Augusta, obecny z muru wzniesiony w 1865 r. ze składek parafian, kosztem około 50,000 rs. Par. kat., dek. sokólskiego, 7125 dusz. Kaplica w Chodorówce, dawniej prócz tego filia w Karpowiczach. Za czasów pruskich i dawniej S. była mtem ludnem i handlowem, po przyłączeniu zaś do Rossyi w 1807 r. upadła. J. Krz.

Suchy Las, nazwa dawana obrębom leśnym, a następnie i utworzonym na nich osadom. Na obszarze zajętym przez Warszawę nazwa ta z obrębu leśnego przeszła na osadę, a ostatecznie na jeden z domów przy ulicy Długiej.

Suczki 1.) niem. Sutzken, wś, pow. gierdawski, st. p. Nordenbork; 46 dm., 227 mk., 357 ha. 2.) S., wś, pow. gołdapski, st. p. Gołdap; 33 dm., 185 mk., 519 ha. 3.) S., wś, pow. łecki, st. p. Bajtkowy; 22 dm., 127 mk., 287 ha. Istniała już w r. 1484. Wszystkie te wsi są osadami założonemi przez Polaków.

Suczyn, ob Szczuczyn.

Sućki, fol. dóbr Radziwonowicze, pow. grodzieński.

Sudańskie (?), jezioro na obszarze dóbr Kadaryszki, w pow. suwalskim (ob. III, 658). [Chodzi o jezioro Sudawskie koło wsi tej samej nazwy.]

Sudata, zaśc. nad rzką Grejmianą, pow. święciański, w 1 okr. pol., gm. Święciany, okr. wiejski i dobra skarbowe Wójtowstwo Sudaty, o 14 w. od Święcian, ma 2 dm., 13 mk. kat. (w 1865 r. 1 dusza rewiz.). Porów. Kirdaliszki.

Sudaty, jezioro w pow. świę­ciań­skim, przy samej drodze żel. warsz.-petersb., na płd. od stacyi Święciany, pod zaśc. Kir­da­lisz­ki, inaczej zwanym Sudata.

Sudaty, dobra skarbowe, pow. świę­ciań­ski, ob. Wójtowstwo sudaty.

Sudau 1.) Adelig, wś i dobra, pow. kró­le­wie­c­ki wiejski, st. p. Schugsten; 22 dm., 135 mk., 242 ha. 2.) S. Koenig., wś, tamże, st. p. Troempau, 29 dm., 135 mk., 328 ha.

Sudawia, Sudowa, Sudorum terra sive Jacuitarum, niem. Sudauen, jedna z 8 ziem składających Prusy w epoce przed podbojem krzyżackim. Obejmowała ona część dzisiejszego obszaru gub. suwalskiej i przyległe części Prus wschodnich. Rzeka Ełk stanowiła granicę zachodnią S. od Galindyi; wschodnią granicą był zapewne Niemen. Sudawowie byli podobno najwaleczniejszymi ze szczepów pruskich. Bohaterem ich jest dzielny wódz Skomont. Siedzibą jego była osada Skomętno nad jeziorem t. n. (dziś pow. łecki, o milę od granicy królestwa polskiego). W 1268 r. [Błąd w dacie, faktycznie w 1263 r.] Sudawianie oblegają Chełmżę (o 3 mile od Torunia); r. 1273 [raczej w r. 1277] powtórnie oblegają ten gród pod wodzą Skomonta i pustoszą okolice Chełmna nad Wisłą. Według kroniki Dusburga ziemia Sudawów dzieliła się na terrytorya: Kimenau, Merunisken, Pokimen, Krasine, Selien, Kirsau. W wyrokach rozjemczych z 1420 i liście cesarza Zygmunta z 1432 r., występuje druga nazwa S. („item terra Sudorum sive Jacuitarum quod idem est“). Zdaje się, iż istniał ścisły związek plemienny między Sudawianami a Jadźwingami i ztąd rozciągano nazwę Jadźwingów na mieszkańców Sudawii. Ziemia ta podbita po uporczywej obronie przez Krzyżaków, została w znacznej części przez nich odstąpiona Litwie i Polsce traktatem brzeskim z 1435 r. (ob. Toeppen, Hist. Compar. Geogr. v. Preussen 29-32). Ob. Jadźwingi.

Sudawskie, wś i folw., pow. suwalski, gm. i par. Wiżajny, odl. od Suwałk 37 w.; wś ma 7 dm., 71 mk.; folw. 4 dm., 29 mk. W 1827 r. 18 dm., 141 mk. Dobra S. składały się w 1887 r. z fol.: S. i Skombole, rozl. mr. 917: fol. S. gr. or. i ogr. mr. 260, łąk mr. 122, past. mr. 5, lasu mr. 186, nieuż. mr. 36; bud. mur. 6, drewn. 12; płodozm. 4-pol., las nieurządzony; fol. Skombole gr. or. i ogr. mr. 164, łąk mr. 81, past. mr. 7, lasu mr. 42, nieuż. mr. 14; bud. mur. 2, drewn. 11; płodozm. 4-pol., las nieurządzony. Wś S. os. 8, mr. 38; wś Skombole os. 5. mr. 22; wś Rozgólna os. 26, mr. 76. Sudawskie starostwo niegrodowe wraz z skombobolskiem (Skombobole) stanowiło jedną całość. W 1766 r. posiadał je Adam Zaborowski, później Baranowscy. Płacono kwarty 58 zł., hyberny 30 złp. [Por. Skombobole.]

Sudonia al. Sudoń, rzka, w pow. kalwaryjskim, poczyna się na zachód od Dewoniszek, płynie kręto ku wschodowi przez Gulbiniszki, Stabuliszki i pod Ludwinowem wpada z lew. brzegu do Szeszupy. Długa przeszło 10 w.

Suhaki, mylnie Suczaki (t. XI, 547), wś, pow. grodzieński, gm. Hudziewicze, 338 dz. Fol. należy do dóbr Długopol. W r. 1558 w wójtowstwie podwołpieńskiem, włości dworu kraśnickiego ekon. grodzieńskiej. We wsi było 34 włók gruntu dobrego, wszystkie na osadzie. Poddani mieli 99 wołów i 57 koni. Dochód czynił (oprócz owsa z odwozem) 49 kóp 35 gr.

Sukawicze, wś, pow. sokólski, w 3 okr. pol., gm. Ostrów, o 15 w. od Sokółki.

Sukmanie, w XV w. Czu­k­man, wólka, pow. brze­ski, na lew. brzegu Du­naj­ca, przy gościńcu z Woj­ni­cza (7•5 klm.) do Za­klu­czy­na, na płn. od Ol­szyn, z któremi tworzy wspólną gminę. Zajmuje porzecze równe i urodzajne, zasłonięte od płn. i zach. lesistemi pagórkami. Jest tu 21 dm., folw., 141 mk. Par. rz.-kat. w Ol­szy­nach. Pos. więk. (Lud. Ko­cha­no­w­skiej) wynosi 136 roli, 4 łąk, 12 ogr., 20 past., 199 lasu i 13 mr. moczarów; pos. mn. 80 roli, 12 łąk, 10 past. i 6 mr. lasu. Graniczy na płn.-zach. z Mi­lów­ką a na płn. z Wielką Wsią. W połowie XV w. wś Czu­k­man, w par. Ol­szy­ny, własność Bu­czyń­skie­go, miała 2 i pół łan. km., z których dziesięcinę, wartości 2 seksag., oddawano dziekanowi krakowskiemu. Z ról kmiecych pobierała dziesięcinę prepozytura św. Jakuba na Kazimierzu, z innych altarzysta katedralny (Długosz, L. B., I, 14). W r. 1581 (Pawiński, Małop., 142) ma nazwą Suk­man i dzieli się na trzy części: Adama Gie­rał­ta, Sta­ni­s­ła­wa Roż­na i Tu­row­skie­go. Wszystkie części miały 2 półłanki kmiece i 4 pręty roli, 2 zagr. i 2 komor. z bydłem. Mac.

Sukowicze 1.) zaśc., pow. grodzieński, gm. Indura. 2.) S., pow. sokólski, ob. Sukawicze.

Sulejki, wś, pow. oleckowski, st. p. Dunajki; 76 dm., 343 mk., 739 ha. Michał v. Eysak, ststa straduński, sprzedaje r. 1550 Jakubowi Dąbrowskiemu na prawie chełmińskiem 3 włóki sołeckie, włókę za 30 grzyw., celem założenia wsi dannickiej na 30 włókach; 6 lat wolności. W S. mieszkają r. 1600 sami Polacy. S. nazywano też od na­z­wi­s­ka właściciela Dąbrowskiem. Ad. N.

Sulima Buda, wś, pow. maryampolski, gm. Gudele, par. Pilwiszki, odl. od Maryampola 16 w., ma 15 dm., 108 mk. W 1827 r. 5 dm., 48 mk.

Suliny 1.) pow. ol­ku­s­ki, gm. Og­ro­dzie­niec, par. Kro­mo­łów. 2.) S., pow. suwalski, ob Soliny.

Sumowo 1.) jezioro w pow. sejneńskim, gm. Krasnopol, przy wsi t. n.; ma 30 mr. obszaru. Wody jego odpływają do jez. Dziemitrowo. 2.) S., jezioro w pow. suwalskim, gm. Zaboryszki, w pobliżu małego jeziora Podumowo, między jez. Hańcza i Szelment, ma 12 mr. obszaru. Br. Ch.

Sumowo 1.) wś nad jez. t. n., pow. sejneński, gm. Krasnopol. par. Sejny, odl. od Sejn 4, w., ma 19 dm., 165 mk. W 1821 r. 11 dm., 88 mk. 2.) S. Kotyły i S. Muchy, wś, pow. suwalski, gm. i par. Jeleniewo, odl. 18 w. od Suwałk, mają 9 dm., 75 mk. W 1827 r. 2 dm., 14 mk.

Sumowo, jezioro, należy do grupy jeziora łeckiego, w pow. łeckim. Ob. Ełk (II, 351). [Dziś oficjalnie Sunowo.]

Sumowo, wś, pow. gołdapski, st. p. Dubeninki; 29 dm., 176 mk., 480 ha. Landhof – mistrz Albrecht Kittlitz sprzedaje 1594 r. 60 włók, które 1562 r. od ks. Olbrachta otrzymał, urodzonemu Stanisławowi Zabielskiemu plebanowi w Rożyńsku, Andrzejowi Ogonkowi z Dmus w powiecie piskim i Janowi Żelazkowi z Rożyńska w powiecie ryńskim za 6 tysięcy zł. p.; na tych włókach powstały wsie: Czarne i Sumowo. Dan w Królowcu, dnia 10 grudnia 1597 r. R. 1597 Andrzej Ogonek sprzedaje z swego działu 4 włóki swemu przyjacielowi Maciejowi Stańkowiczowi Małejce, komornikowi zamku łeckiego. Ad. N.

Supienie, wś włośc., pow. suwalski, gm. Czostków, par. Filipów, odl. od Suwałk 30 w.; ma 14 dm., 140 mk., 15 os., 606 mr. Wchodziła w skład dóbr Czostków.

Suroszkowo, wś, pow. sokólski, w 3 okr. pol., gm. Ostrów, o 31 w. od Sokółki.

Surpiły, jezioro i wś, ob. Szurpiły.

Susnia, jezioro w dobrach rząd. Kalwarya, pow. kalwaryjski, ma 44 mr. obszaru i do 12 st. głębokości.

Suszcze, wś na pol. prus. Mazurach, pow. łecki, st. p. Bojkowy [Bajtkowo ?]; 11 dm., 75 m., 149 ha.

Suśniki, w spisie z 1827 r. Sośniki, wś, pow. kalwaryjski, gm. Raudań, par. Kalwarya, odl. od Kalwaryi 8 w.; ma 81 dm., 528 mk. W 1827 r. 49 dm., 379 mk. Wchodziła w skład dóbr rząd. Kalwarya lit. B.

Sutki […] 3.) wś, pow. władysławowski, gm. Światoszyn, par. Igłowo, odl. od Władysławowa 57 w., ma 11 dm., 128 mk.

Sutkiszki, fol. w dobrach Do­wia­tów, pow. sza­wel­ski, gm. Sza­w­la­ny, o 41 w. od Sza­wel.

Sutra Rządowa, wś, i S. Metelska, os., pow. sejneński, gm. Metele, par. Sereje, odl. od Sejn 34 w. S. Rządowa ma 12 dm., 94. mk.; S. Metelska 1 dm., 11 mk. W 1827 r. S. Rządowa 4 dm., 31 mk.; S. Metelska 1 dm., 17 mk. Ob. Metele. B. Ch.

Suwałki, miasto gubernialne, leży pod 54°4’6″ szer. półn. i 40°35’4″ dług. wsch. od F., nad rz. Czarną Hańczą, w dolinie ciągnącej się od jez. Hańcza do jez. Wigry, długiej około 5 mil a szerokiej od 1½ do 3 w. Od północy i południa osłania miasto wyżyna, sięgająca na płd. przy cmentarzu żydowskim 830 st. n. p. m. Dolina ta jest niewątpliwie dnem dawnego jeziora, którego szczątkami są pozostałe dotąd jeziora Hańcza i Wigry, tudzież łącząca je rzeka. Przy kopaniu studni w mieście trzeba przebijać się przez grube warstwy źwiru, otaczające zaś miasto zbocza wyżyny okryte są licznemi bryłami głazów narzutowych. Klimatu miasta cechą charakterystyczną jest ciągły wiatr, zależny nie tylko od położenia śród wyżyny pojezierza, ale i lokalnych warunków tej długiej a wązkiej doliny, łączącej dwa wielkie jeziora. Przepuszczalność gruntu przy ciągłym ruchu powietrza i otoczeniu leśnem, czynią S. jednem z najzdrowszych miast w królestwie. Drogi bite łączą S. z Warszawą, (odl. 268 w.), Kownem (około 110 w.) i miastami powiatowemi gubernii. Najbliższa stacya dr. żel. brzesko-grajewskiej: Grajewo (odl. 70 w.) a warsz.-petersburskiej (na odnodze do Wierzbołowa) w Wyłkowyszkach (około 80 w.). W ostatnich latach S. zostały połączone linią drogi żel. strategicznej z Grodnem i Oranami (st. dr. żel. warsz.-petersb.). S. posiadają kościół par. kat. murowany, cerkiew, dwie kaplice kat. (na cmentarzu i przy gimnazyum), kościół par. ewang. ze szkołą i cmentarzem, dom modlitwy, filiał zboru reformowanego w Serejach (od 1860 r.), gimnazyum męzkie, gimnazyum żeńskie, 3 szkoły początkowe, szpital św. Piotra i Pawła na 60 łóżek, szpital wojskowy, szpital żydowski na 30 łóżek, dom przytułku na 12 osób (od 1869 r., z kapit. 5755 r.), ochronę dla 33 dzieci (z kapit. 4210 rs.). Z władz rządowych mieszczą się: rząd gubernialny, zarząd powiatowy, sąd okręgowy, zjazd sędziów pokoju okr. I, sąd pokoju, zarząd akcyzy VI okręgu, urząd pocztowy gubernialny, st. telegr. Znajduje się też dyrekcya szczegółowa towarz. kredyt. ziemskiego. Istnieje od 1878 r. w S. straż ogniowa ochotnicza (120 członków), przy której zorganizowała się amatorska orkiestra (38 osób) i chór, lecz po kilkoletniem istnieniu rozprzęgły się około 1886 r. Wyrazem życia towarzyskiego jest klub miejski. Miejscem przechadzek jest ogród miejski, założony przed 50 laty w miejscu, gdzie stał dawniejszy kościół i cmentarz. Dalsze okolice miasta lesiste, urozmaicone jeziorami, obfitują w malownicze miejscowości, nadające się do wycieczek. Z zakładów przemysłowych istnieją obecnie dwa browary i kilka mniejszych zakładów, których produkcya roczna dochodziła w 1878 r. 40,290 rs. Miasto samo składa się głównie z jednej wielkiej ulicy ciągnącej się wzdłuż szosy i zwanej Warszawską a teraz Petersburskim Prospektem. Przy tej ulicy mieszczą się prawie wszystkie instytucye, kościoły, sklepy ważniejsze. Cała zabudowana domami murowanemi, piętrowemi przeważnie. Przy innych bocznych ulicach domy przeważnie drewniane. W 1890 r. było zapisanych do ksiąg stałej ludności 20,592, po strąceniu nieobecnych (32•8%), rzeczywista stała ludność wynosiła 13,830 a z niestałą 16,863. Podług wyznań było śród stałej ludności: 7009 katol., 386 prawosł., 657 prot., 12,540 żyd. (61 %), Wśród stałej (obecnej) i niestałej było: 440 prawosł., 108 starowier., 585 prot., 12,060 żyd. Domów liczono około 700. W 1800 r. było 214 dm., 1184 mk. (ani jednego żyda); 1827 r. było 235 dm., 2116 mk.; 1857 r. 152 dm. murow., 797 drewn., 11,273 mk. (7016 żyd., 488 Niemców). W r. 1897 miały 22,646 mk, (z wojskiem), w tem 13,009 męż. i 9627 kobiet. Dochody kasy miejskiej wynosiły w 1878 r. 28,636 rs., wydatki 20,843 r. Poza miastem, przy drodze do Sejn, wzniesiono po 1876 r. wielkie koszary na pomieszczenie pułku dragonów. W 1887 r. rozpoczęto przy szosie warszawskiej budowę wielkich koszar dla piechoty. Wielkie te budowle (z cerkwią) stanowią niemal oddzielne miasto. Dawny folwark kamedulski (dziś donacya rządowa), zwany Papiernią (z młynem i stawem), przylega do miasta od strony południa. Mieszczą się tu na stawie łazienki kąpielowe. Historya. Jeszcze na początku XVI wieku wyżyna pojezierza, w okolicy dzisiejszych Suwałk pokryta była puszczą, śród której mieściły się rzadkie i nieludne osady Mazurów, Rusinów i Litwinów, trudniących się wypalaniem smoły, hodowlą pszczół, pasterstwem i myśliwstwem. Obszar puszczy (leżącej w wojew. trockiem, pow. grodzieńskim) otaczającej dzisiejsze S., należał do dwóch królewskich leśnictw: przełomskiego i perstuńskiego. Kolonizacya tych obszarów i rozdawnictwo części puszczy różnym panom litewskim i ruskim rozpoczyna się, o ile się zdaje, za Zygmunta I. Puszczę dzielono na kąty (uhły). Jeden taki „uhoł“ nadaje król 1514 r. Sopoćkom, od których przeszedł do Wołłowiczów. Kameduli, których klasztory (1613 r. na Bielanach pod Krakowem) zaczynają się rozszerzać w Polsce w ciągu XVII w., upatrzywszy w puszczy tej bardzo dogodne dla założenia swych pustelni miejsce, na wysepce śród jeziora Wigry, otrzymali od Władysława IV pozwolenie na wzniesienie klasztoru i kościółka na wyspie, którą otrzymali na własność. Zapewne prócz tego uzyskali wolny wręb w lasach i obszar pewien puszczy jako uposażenie. Wytrzebiwszy część lasu, założyli nad jeziorem wioski: Magdalenów (św. Magdaleny) i Burdyniszki, zaludnione przez rzemieślników i robotników używanych do budowy pustelni i kościoła. Usługi jakie oddawali kameduli jako kolonizatorzy, szerzyciele kultury i pasterze dusz, wywoływały objawy uznania w formie nadań. Nietylko Jan Kazimierz potwierdził im przywileje 1667 r., lecz poczynił nowe nadania w 1668 r. Wołowiczowie odstąpili im swą część puszczy. Wkrótce klasztor został panem rozległego obszaru na kilka mil wokoło. W szeregu osad nowo powstających koło klasztoru, pojawiają się w XVIII w. Suwałki, wieś zaludniona przez Mazurów i Podlasian, których osadzili tu kameduli, pozwalając użytkować z gruntów i puszczy, z obowiązkiem odbywania pańszczyzny dla dworu Żywawoda (o 1 milę na płn.-zachód od Suwałk). Zakładanie w tej okolicy na początku XVIII w. licznych miast (Sejny, Krasnopol i Jeleniewo) pobudziło kamedułów do rywalizacyi z sąsiadami. Centralne położenie S. sprzyjało zamiarom zakonników. Przeor ówczesny Ildefons wzniósł w osadzie drewniany kościołek i uzyskał od Augusta II przywilej lokacyjny z d. 26 kwietnia 1710 r. Dopiero jednak w 1715 r. kapituła zakonna uchwaliła, iż ludność osady uwalnia się od pańszczyzny, ustanowiła subdelegatem z władzą wójta, sławetnego Symeona Podbielskiego i Antoniego Rowińskiego pisarzem, z władzą burmistrza. Mieszkańcy mieli wybrać dwu rajców i sześciu ławników. Wydzielono na miasto 300 placów i dano w uposażeniu 83 włók lasu do wytrzebienia, tudzież dwa uroczyska i 300 mr. nad jez. Krzywem pod uprawę i łąki. Osadnicy otrzymają drzewo z puszczy pod budynki i przez 7 lat będą wolni od opłat. Następnie płacić będą po 20 tynf. czynszu od włóki. Do nich też należeć będzie utrzymanie kościoła, kapelana i organisty. Dla żydów wyznaczono osobną ulicę. August II nadał miastu 1720 r. prawo magdeburskie. Apelacya od wójta szła do przeora. Miasto otrzymało targi tygodniowe, cztery jarmarki do roku i herb wyobrażający św. Romualda (założyciela kamedułów) i Rocha, przy trzech górach z krzyżem i koroną. Przytem król zwolnił mieszczan na lat 18 od podatków. Za rządów pruskich, gdy utworzono nową dyecezyą wigierską (później sejneńską), której obszar wchodził poprzednio w skład dyecezyi wileńskiej, wtedy też i kościół w S., będący filialnym kościoła w Wigrach, zamieniono na parafialny. W 1800 r. S., miasto w pow. wigierskim (pokrytym w połowie przez lasy), jest siedzibą landrata i sądu okręgowego (a więc władz powiatowych), szwadronu czarnych huzarów, mających swe magazyny. Regularnie zabudowane, z wielkim rynkiem, na którym według Hohlsche’go nic nie można było dostać, przedstawiało się porządnie. Miało 214 dm. i 1184 mk. (żydów nie było wcale). Ponieważ dobra klasztorne zabrał rząd pruski, przeto i S. stały się miastem królewskiem. W 1802 r. utworzono w S. parafią ewang.-augsburską. Za księstwa warszawskiego S. należą do departamentu łomżyńskiego. Po utworzeniu Królestwa Polskiego S. za staraniem Paca, dziedzica niedalekiej Dowspudy, wyznaczone zostały 1816 r. na stolicę województwa. Prefektura łomżyńska, zamieniona na komisyją wojewódzką augustowską, przeniosła swą siedzibę do S., które, ze zmianą województw na gubernie, zostały od 1837 r. miastem gubernialnem. W 1820 r. założono nowy cmentarz z kaplicą drewnianą, którą zastąpiono 1853 r. piękną budowlą murowaną w stylu ostrołukowym z kamieni granitowych, z wieżą. W 1840 r. wzniesiono cerkiew parafialną murowaną. W 1857 r. otwarta została resursa.

Suwalski powiat, gubernii t. n., utworzony r. 1866 z części dawnego pow. augustowskiego (7 gmin) i sejneńskiego (6 gmin), leży w środkowej części zachodniej połowy obszaru gubernii. Graniczy od płn. z wyłkowyskim i kalwaryjskim, od wschodu z kalwaryjskim i sejneńskim, od płd. z augustowskim, na zach. z pow. Gołdapskim i oleckowskim regencyi gumbińskiej w Prusach wschodnich. Obszar powiatu ma 27•75 mil kw. Czyli 1342•7 wiorst kw. al. 1528 klm. Zajmuje on przeważnie płaskowzgórze pojezierza bałtyckiego i część jego płd. stoków. Wzniesienie płn.-wschod. części powiatu wynosi średnio 700 st., wzrasta ono w miarę posuwania się w kierunku zach.-półn. W okolicy Suwałk wzn. przechodzi 800 st., wreszcie w półn.-zach. części powiatu występuje najwyższy taras wschodniej części wyżyny pojeziorza, sięgający w okolicach Przerośli (na płn.-wschód od niej na granicy od Prus) do 973 st. i przechodzący średnio 900 st. n. p. m. Wzniesienie to, rozciągające się też na obszarze przyległych powiatów: gołdapskiego, stołupiańskiego i wyłkowyskiego, pokryte jest licznemi jeziorami, z których największe Wisztyniec leży w pow. wyłkowyskim, a w pow. suwalskim: Wiżajny, Wersele, Hańcza, Rospuda i cała grupa drobniejszych w okolicy Przerośli i Filipowa. Wody tego wyniosłego tarasu rozchodzą się w różnych kierunkach do trzech głównych rzek: Pregoły, Niemna i Narwi (Wisły). Szeszupa z dopływem swym Szyrwintą (a ta z Liponą) spływają z północnych stoków i dążą na północ do Niemna, Rominta, Pisa i Węgorapa (na obszarze Prus) na zachód do Pregoły, Hańcza, opływająca taras centralny, od wschodu dąży ku płd.-wsch. do Niemna, Rospuda zaś z płd. stoków zdąża ku płd. do Biebrzy a z nią do Narwi. Głównemi rzekami powiatu są: Hańcza i Rospuda. Hańcza uprowadza w dolnym biegu wody wielkiej grupy jezior wigierskich. Ogólna powierzchnia jezior w powiecie wynosi przeszło 50 w. kw. W płd.-zach. części powiatu, w dolinie Rospudy, średnie wzn. niewiele przechodzi 500 st. n. p. m. Spotykamy tu obszar piasków, zalegających południowe podnóże wału wyżyny jeziornej. Kamienistożwirowata gleba wyżyny jest również nieżyzną; najlepszą pod względem żyzności jest płn.-wschodnia część powiatu. Liczne pojeziorne kotliny mieszczą obfite pokłady torfu, którego eksploatacya odbywa się na przestrzeni 3477 mr. Rocznie dobywają do 150,000 wozów, przy cenie od 5•50 do 7 rs. za 1000 cegieł. W znacznym obszarze leśnym, zwłaszcza w zach. połowie powiatu, lasy rządowe zajmują 18,947 mr. i wchodzą w skład trzech leśnictw: pomorskiego, suwalskiego i puńskiego. Głównem zajęciem ludności jest rolnictwo, polegające na uprawie kartofli, owsa i żyta. W 1878 r. wysadzono 46,205 czetw. kartofli i wysiano: 28,694 cz. owsa, 24,146 cz. żyta, 8410 cz. jęczmienia, 578 cz. pszenicy, 670 cz. gryki, 2367 cz. innych ziarn. Większych gospodarstw folwarcznych jest 71, mniejsze włościańskie sił ubogie, z powodu nieurodzajności gleby, braku inwentarza. Bieda zachęcała do przemytnictwa, które tu było niedawno jeszcze wielce rozwiniętem i skłania ludność do opuszczania siedzib dla szukania chleba w innych stronach. Między zapisanymi do stałych ksiąg ludności jest 18 % nieobecnych, gdy średnia cyfra dla całego królestwa wynosi 8•3 %. Przemysł fabryczny prawie nie istnieje. Dwie gorzelnie trzy małe browary i kilka drobnych fabryk zatrudniają zaledwie kilkudziesięciu robotników i produkują za 100,000 rs. (około) rocznie. Ludność powiatu wynosi (1890 r.) 90,414 (42,502 męż., 47,912 kob.), z tego na Suwałki przypada 16,863. Co do wyznania, to główną masę ludności stanowią katolicy (71•5 %), prócz tego jest 2732 prawosł., 8364 protest., 18,746 żyd. i 36 mahomet. (w gm. Maćkowo). Oprócz zakładów naukowych mieszczących się w Suwałkach, znajduje się w powiecie 27 szkół początkowych w osadach i wsiach: Aleksandrów, Błęda (Blenda), Bród, Bakałarzewo, Filipów, Fornetka, Głęboki Rów, Jeleniewo, Kaletnik, Magdalenów, Maćkowo, Puńsk, Przerośl (dwie szkoły), Pawłowo, Rakówek, Rutka, Smolany, Sobolew, Szypliszki, Wychodne, Wysoka Góra, Wierciechy, Wiżajny, Zarzecze, Zuśno, Żubryń. Pod względem kościelnym powiat stanowi dekanat t. n., dyecezyi sejneńskiej, obejmujący parafie: Bakałarzewo, Filipowo, Jeleniewo, Kaletnik, Przerośl, Puńsk, Smolany, Suwałki, Wigry i Wiżajny. Ogólna ilość katolików 75,076. Pod względem sądowym powiat dzieli się na jeden okrąg sądu pokoju dla S. i cztery okręgi sądów gminnych: S., Filipowo, Puńsk, Stara Hańcza. Pod względem administracyjnym powiat składa się z jednego miasta (Suwałki) i 16 gmin: Andrzejewo, Czostków, Filipów, Hutta, Hańcza Stara, Jeleniewo, Kadaryszki, Kuków, Koniecbór, Maćkowo, Pawłówka, Przerośl, Sejwy, Wiżajny, Wólka, Zaboryszki. Pod względem archeologicznym ciekawemi są grodziska otaczające jezioro Szurpiły, nasypy w uroczysku Warupie pod Puńskiem i w leśnictwie Białorogi pod Suwałkami, przy tak zwanej Szwajcaryi.

Suwalska gubernia, utworzona przy nowym podziale Królestwa Polskiego w r. 1867 z części dawnej gubernii augustowskiej, od której oddzielono obszar około 108 mil kw., obejmujący nowe powiaty: łomżyński, mazowiecki, kolneński i szczuczyński, wchodzące w skład gubernii łomżyńskiej. Zajmuje ona północną część obszaru królestwa, sięgając północnym krańcem 55°6′ szer. płn. Niemen oddziela obszar gubernii ze strony północy i wschodu od gub. kowieńskiej, wileńskiej i grodzieńskiej, na płd. zaś rzeki: Biebrza i Netta od grodzieńskiej, od płd.-zach. i zachodu graniczy z gub. łomżyńską i Prusami. Suchą granicę przerywają tu: jezioro Wisztyniec oraz rzeczki: Lepona, Szyrwinta i Szeszupa. Obszar gubernii przedstawia postać nieforemnego prostokąta, którego największa długość od północy ku południowi 220 w. a od zachodu ku wschodowi 110 w. Powierzchnia i uład warstw. Odrębność cech charakteryzujących układ powierzchni w obrębie gub. suwalskiej zależy od wyżyny pojezierza bałtyckiego, zalegającej środkową część tejże gubernii. Wchodzi tu ona z obszaru gub. grodzieńskiej i wileńskiej a w części i kowieńskiej (na linii Grodno – Kowno) i zwężając się na lewym brzegu Niemna, biegnie w kierunku zach.-północnym, zbliżając się ku Bałtykowi na obszarze Prus wschodnich. Rzeki: Szeszupa (w dolnym biegu) i Hańcza, uprowadzające do Niemna wody tejże wyżyny, wskazują poniekąd jej linie graniczne od płn.-wschodu i płd.-zachodu. W miarę oddalania się od lewego brzegu Niemna w kierunku płn.-zach. wzrasta wzniesienie (400 do 550 st., w pow. sejneńskim), dochodzące 800 st. w okolicy Suwałk a 940 st. pod Wisztyńcem (na granicy Prus wschod., w pow. wyłkowyskim). W płn. części obszaru gubernii, na praw. brzegu Szeszupy, rozciąga się nizko położona równina dolin Niemna i Szeszupy, ze średniem wznies. 180 st. npm. Góra na płd. Sudarg nad Niemnem wzn. 277 st., okolica Szak 184 sz. Na linii Władysławów-Pilwiszki poziom podnosi się do 240 st. Toż samo wzniesienie przedstawia prawie cały obszar pow. maryampolskiego. Wyżyna pojezierza przedstawia ciąg wzgórz kopułowatych lub wałowych, naprzemiany z licznemi kotlinami jeziornemi lub pojeziornemi (wypełnione zwykle torfami). Zarówno wzgórza jak jeziora i kotliny mają stały kierunek, przeważnie od płn. ku płd., a w układzie powierzchni występuje falistość w kierunku prostopadłym do pierwszego. Utworzona przez lodowce, które usypały ten wał (morenę) z naniesionych, obcego pochodzenia materyałów, glin, żwirów, odłamów skał skandynawskich, wyżyna pojezierza nie zostaje w genetycznym związku z formacyami zalegającemi głębsze warstwy. Najczęściej ten wał dyluwialny spoczywa wprost na kredzie (jak w gub. grodzieńskiej). W niektórych miejscach napotkano jednakże utwory trzeciorzędowe, jak piaski lignitowe (we wsi Tartak nad Czarną Hańczą), warstwy glaukonitowe (w pow. wołkowyskim). W najwyższych punktach spotykamy największe nagromadzenie głazów narzutowych. Na południowych stokach wzgórz leżą grube warstwy żwiru z piaskiem. Wyżyna ta powoli zmienia swój charakter przez stopniowe zanikanie jezior, zamieniających się na torfowiska i zamulanie przez wody wąwozów. Wycinanie lasów ułatwia tę niwelacyjną działalność czynników atmosferycznych. Wielka zmienność w naturze gleby całego pojezierza i ostry klimat sprawiają, iż obszar ten stanowi najniewdzięczniejszą część gubernii. Północna nizina między Niemnem a Szeszupą odznacza się urodzajnością. Wody spływające ze środkowej wyżyny unoszą żyzne cząstki i osadzają na przyległych obszarach pokłady marglu czerwonego, pokryte niezbyt grubą warstwą piasku, pozwalają łatwo polepszać glebę. Najżyźniejsze grunta z glebą czarną leżą na pasach czerwonego marglu lodowcowego, towarzyszących biegowi rzek. Południowa równina (część pow. suwalskiego i powiat augustowski) ma glebę ubogą (piaski i żwiry), dla braku materyałów umożliwiających jej poprawę. Z bogactw kopalnych prócz torfów, marglów i glin, znajdują się w wielu miejscach wapienne wydzieliny i osady w warstwach drobnych lub bryłach (zlepieńcach z piaskiem i żwirem), używanych na wyrób kamieni młyńskich. W piaskach okolicy Olity znajdują niekiedy kawałki bursztynu. Błotne rudy, znajdujące się w dolinach Szeszupy, Pilwy, Penty, były niegdyś eksploatowane przez budników mazurskich. Źródła słone ma wieś Narawy (pow. maryampolski). Powierzchnia gubernii obejmuje 227 mil kw., 11,028•6 wiorst kw. al. 12,550•9 klm. Z ogólnego obszaru, wynoszącego 1,158,444 dzies. (2,259,894 mr.), około 270,000 dz. zajmują lasy, 482,000 dz. przypada na grunta orne, do 30,000 dz. sady i ogrody warzywne, 7,296 dz. zajmują wody rzek, 50,921 dz. jeziora i stawy, reszta zaś przypada na zarośla, nieużytki i bagna. Gubernia suwalska miała w r. 1894 obszaru 1,122,967 dz. w tem było: ogrodów i pod budowlami 31,677, ornej ziemi 528,588, łąk 139,451, pastwisk 90,009, lasów 256,209, nieużytków 75,923 dz. Do włościan należało 620,134:, do drobnej szlachty 4118, do miast (mieszczan) 18,022, do mieszczan w osadach 21,778, do większej własności 252,486, do skarbu 204,248 i różnych właśc. 2181. Największy obszar bagnisty stanowią tak zwane Pale al. Plinje, zalegające przeszło 12,000 mr. w kotlinie zaczynającej się od wsi Ingowangi, na zach. krańcu dawnej puszczy puńskiej. W ich obrębie mieszczą się grząskie jeziora: Żuwinta i Amalwa. Obecnie oprócz czterech obrębów mieszanego lasu, pokrywa „pale“ karłowata olcha, brzoza, świerk, kruszyna, jarzębina i t. p., krzewiące się na kępach porosłych „bagnem“ i soczystym mchem, usianym masą żurawin. Brzegi jezior i błotnistych rzeczek Dawiny i Amalwy, zarosłe sitowiem i łoziną, stanowią schronienie błotnego ptactwa. Moczary, poprzerzynane licznemi strumieniami i porosłe twardą trawą, wydają najpośledniejszego gatunku siano, którego zwózka możebna jest tylko w porze zimowej. Miejsca więcej wyniosłe lub osuszone sztucznie stanowią powiększej części nieużytki, pokryte suchym mchem i gatunkiem drobnej paproci. Stosunki hydrograficzne zostają w ścisłym związku z układem powierzchni. Wyżyna środkowa pokryta jest przez jeziora, których odpływy zasilają całą sieć rzeczek i rzek przerzynających północną nizinę i południową równinę. Jeziora te dotąd nie były badane naukowo. Rozmiary ich i głębokość ulegają stopniowo zmianom. Podawane zarówno w szczegółowych opisach jak i w poniższem wyliczeniu cyfry, oparte na urzędowych danych, uważać należy za przybliżone jedynie. Liczba jezior większych i mniejszych dochodzi 500. Wymienimy tu ważniejsze: w pow. wyłkowyskim: Wisztyniec na granicy pruskiej (do 3 mil obwodu), Pojeziory (150 mr., głęb. 60 st.), Olwita, Pojeziorki (50 mr., gł. 180 st.) i Gulbinas (gm. Pojeziory), Ruda (29 mr., odlewa je rzeka Rowsia). W pow. kalwaryjskim: Żuwinta (600 mr., zalewa do 20,000 mr. nieuż.), Amalwa (200 mr.) i Pożerele (w gm. Podawinie), Giłujcie (241 mr.), Simno (210 mr., gł. 36 st.), Raudań al. Raudonis (214 mr.), Szyłańce i Nemorajcie (w gm. Raudań), Otesia (202 mr., w gm. Krakopol), Nowiniki (120 mr.), Suśnia (41 mr.), Gilbieć (12 mr.), Kraśne i Kirsna (w gm. Kirsna), Pluwia al. Koniuchy (216 mr., gł. 18 st.) i Oniszki (w gm. Balkuny), Urdomin al. Rudomine (w gm. Urdomin), Udrya (w gm. t. n.), Raudonialis (w gm. Kalwarya), Rykacieje i w. in. W pow. maryampolskim: Kolnino (200 mr., w gm. Balwierzyszki) i mniejsze: Prenowłoki (15 mr., gm. Chlebiszki), Iglówek (gm. Jaworowo). W pow. suwalskim: Wigry (największe w królestwie, 585 włók i do 150 st. gł.), Rospuda (1303 mr., 56 st. gł.), Krzywulka (206 mr.), Krzywule (41 mr.), Garbaś, Motule i Czostków (w gm. Czostków), Wiżajny (600 mr.), Wisztuć, Putrelek, Wilkokuk, Prudel i Stanuliszki (w gm. Wiżajny), Hańcza (150 mr.), Poblindzie (15 mr.), Pogorzałek (gm. Pawłówka), Pobondzie (100 mr., 30 st. gł.) i Rutka Tartak (w gm. Kadaryszki), Szurpiły al. Surpile (100 mr.), Białawoda i Jeleniewo (w gm. Jeleniewo), Krzywe al. Zielone (50 mr.), Wigrańce, Hutta (w gm. Hutta), Gremzdel (46 mr.) i Sejwy (90 mr., 24 st. gł., w gm. t. n.), Stabo (w gm. Filipowo), Kościelne al. Kastelnie (w gm. Przerośl), Smolany (w gm. Sejny), Rudka (w gm. Maćkowo), Wólka i Sosnowo (w gm. Wólka), Szypliszki (60 mr., w gm. Zaboryszki) itd. W pow. sejneńskim: Duś (910 mr., 48-120 st. gł.), Metele (630 mr., 72 st. gł.), Obelja. (300 mr., 30 st. gł.), Podwejsieje al. Pawejsej (750 mr., 50 st. gł.), Szuralis (300 mr. w gm. Wejsieje) i tamże Hańcza (730 mr., 60 st. gł.), Gremzdy (638 mr.), Giby (150 mr.), Gremzdy Polskie i Sumowo (w gm. Pokrowsk), Gausty (500 mr.), Bobrze (180 mr.). Sejwy (300 mr. 60 st. gł.) Czarne (40 mr.), Dawionie (93 mr.), Jodilis (Czarne, 12 mr.). Hołny (pół mili długie szer. 250 sążni), Kielig (15 mr.), Puńsk (15 mr., w gm. Berżniki), Gaładuś (700 mr. 9 w. długie), Sejny (34 mr.), Klejwy, Żegary (w gm. Krasnowo), Paserniki (400 mr. 60 st. gł.), Sagowo (16 mr.), Płaskie, Pers, Osukinie, Perdziek (w gm. Sereje), Powieśniki (200 mr.), Bylsa (60 mr., w gm. Kopciowo), Długie (160 mr., 70 st. gł.), Białe (90 mr.), Jegliniec (36 mr., 30 st. gł., w gm. Krasnopol), Chołdakowakie (80 mr.) Postawelin (15 mr.), Postawele (10 mr., w gm. Kadaryszki), Pawilonie (60 mr.), Prepunty (60 mr.), Rejsty (20 mr.), Szwentażeris (10 mr.), Tejzy (200 mr.), Szławanty (5 wiorst), Spartas (w gm. S-to Jeziory), Woralis, Toboło, Łubialis (małe jeziora w gm. Kudrany). W pow. augustowskim: Sajno (900 mr.), Białe (800 mr.), Ślepe (147 mr.), Serwy (400 mr.), Studzieniczne (60 mr.), Płaskie (40. mr. 18 st. gł.), Danowskie al. Blizno (300 mr., w gm. Szczebro-Olszanka), Necko (690 mr., 180 st. gł., w gm. Kolnica), Białe (224, mr. 42 st. gł.), Bolesty (90 mr.), Ślepe i Kolno (w gm. Kolnica), Rospuda (150 mr., w gm. Dowspuda), Mikoszewo (180 mr.), Orlewo, Paniewo (w gm. Kurjanka), Kamień (30 mr.), Jeziorki (15 mr., gm. Bargłowo), Jabłoń (w gm. Dębowo) i inne. Z wyjątkiem płd. części, należącej do dorzecza Narwi-Wisły, cały obszar guberni i leży w dorzeczu Niemna. Podstawą rozgałęzienia sieci rzecznej jest wyżyna pojezierza, której najwyższy taras w zach.-płn. części pow. suwalskiego rozsyła swe wody w trzech kierunkach. Do Niemna uprowadzają wody swe rzeczki: 1) Łosośna, dotykająca na małej przestrzeni granicy od gub. grodzieńskiej. 2) Czarna Hańcza, wypływa z jez. Hańcza, przepływa jez. Wigry, dążąc do wsi Mikaszówka. Jej dopływy są: szlachta (od jez. Krzywule), Kraśna (z jez. t. n.), Rudzianka (z jez. Rudka), Marycha (z jez. Giby), zwana też Sejna al. Sejenka, Wołkusz (ze wsi t. n.) przyjmująca strumienie: Leka i Swięcica. 3) Białożyca (z jez. Bylsa) do wsi Mizery. 4) Biała Hańcza (z jez. Hańcza pod Sejnami) płynie do wsi Ś-to Jańskie. Przyjmuje z lew. brzegu Paserejkę (z jez. Paserniki) z Serejką (z jez. t. n.), z praw. brzegu: Hołniankę al. Zapsię (z jez. Hołny). 5) Perszajka al. Neszejka (z jez. Pers), biegnie do Balwierzyszek. Jej dopływ Sperna (z jez. Simno). 6) Obelina (z jez. Obelja), z dopł. Gudeniszki. 7) Drobinga, z dnem kamienistem, zaczyna się pod Prenami. 8) Tejtupie, Strawinie, Wicia i Siemionka, drobne potoki płynące ze stokiem pojezierza. 9) Jesia w przebiegu swoim od wsi Igliszki do Poniemonia (37 wiorst) przyjmuje dopływy: Szwętupię, Szunupię, Kebliszki, Wersznią, i Warnupę. 10) Szeszupa, zaczyna się pod wsią Szeszupką, w gm. Pawłówka, przepływa jez. Pobondzie, podąża przez wsi i osady: Lubów, Kalwarya, Ludwinów, Maryampol, Pilwiszki, zkąd zwraca się na zachód, następnie rozdziela pow. wyłkowyski od władysławowskiego, gdzie od Władysławowa do wsi Kirkiły płynie granicą pruską i staje się spławną. Dopływy z lew. brzegu: a) Rowsia al. Rauswe (od folw. Roś do Pilun), b) Szyrwinta (z jez. Poszyrwinty) od wsi Grażyszki do Władysławowa na przestrz. 44 w. stanowi granicę od Prus. Wpadają do niej z praw. brzegu: Szejmena, Ejsta i Skraudzupie, z lew. brzegu: Zaniła, Wasłausze, Powerszupie i Lepona, stanowiąca granicę pruską, do wsi Sokołupiany. Dopływem Szejmeny jest Wiłkowyja pod Wyłkowyszkami. Z praw. brzegu do Szeszupy wpadają: a) Kirsna (z jez. t. n.) przy wsi Połoździeje jako Połoździejka, kierując się na płn., przepłynąwszy jez. Szyłaudzie przybiera nazwę Kirsny. Długa 34 w. Dopływami jej są: Kirsnianka (z jez. Żuwinty), Nowejsza (z jez. Urdomin z dopł. Czarnuchą), tudzież Wiażupie i Ponie. b) Dawinia al. Bobrzanka wypływa z jez. Duś jako Spernianka, przepływa jez. Koleśniki, zkąd wyszedłszy jako Bombina wpada do jez. Simno i z niego już pod wsią Dawinie kieruje się przez pale do Ludwinowa. Przyjmuje rz. Amalwę. c) Jawonia (płynie pod Maryampolem). d) Porajszupie (pod wsią t. n.). e) Sosna (pod wsią Sosnowo). f) Rajkszte (pod wsią Aleksandrowem). g) Pilwa powstaje pod wsią Powejszupie i w trzech milowym przebiegu do Pilwiszek przyjmuje z praw. brzegu: rz. Tomaszbudze, Jurę i Wyską, z lew. zaś Nowobelksnię. h) Nowie al. Penta, wypływa z jez. Szurpiły, płynie (40 wiorst) do wsi Syntowty, przyjmuje Tomaszupie i Ragupie. i) Błustupie (w gm. Szyłgale). k) Cesarka (z bagna Serafiny 40 w. długa). l) Jotyja (od wsi Budele, płynie 30 w. do wsi Kiszkele al. Kirkiły), z dopł. Kryksanta i Otyja. Do systemu Wisły należy tylko jedna rzeka Biebrza al. Bobrza, bierze początek z bag. Jatlica w pow. augustowskim, który odgranicza od gub. grodzieńskiej; pod wsią Dębowe wchodzi do Kanału Augustowskiego, zkąd aż do ujścia pod wsią Ruś jest spławną. Dopływami jej są: a) Kamionka; b) Netta, wypływająca z jez. Necko, wchodzi w syst. Kanału Augustow., przyjmuje rz. Bargłówkę, Rozpudę (pod os. Raczki) i Kolniankę (z jez. Kolno); c) Niedzwiedzica (z błot przy os. Kopczany, uchodzi pod wsią Rogożynem). Do jezior wpadają rzeczki: Przystajna do jez. Białego, Sutra do jez. Duś, Pissa do jez. Wisztyniec. Kanał Augustowski, droga wodna łącząca Niemen z Wisłą, wykonana w latach 1824-1844 kosztem 2,048,429 rs. (prócz drzewa i płacy inżynierów wojskowych pod kierunkiem gener. Malletskiego), zaczyna się przy osadzie kanałowej Niemnowo (pow. augustowski, gm. Wołowiczowce), leżącej nad Niemnem o 2 mile na wschód-płn. od os. Sopoćkinie, zkąd głębokim przekopem przerzyna wyżynę pojezierza aż do wioski Kurzyniec, gdzie łączy się z Czarną Hańczą, dalej przechodzi przez cały szereg drobnych jezior, następnie przez szereg większych jezior: Mikaszewo, Krzywe, Paniewo, Orle, Studzieniczne, Białe i Necko. Pod Augustowem, gdzie urządzono przystań dla statków, kanał łączy się z rz. Nettą. Następnie od wsi Dembowo ciągnie się rzeką Biebrzą, granicą gub. grodzieńskiej, aż do Wizny, gdzie przechodzi do Narwi. Długość całej drogi wodnej od os. Niemnowo do ujścia Narwi do Wisły wynosi 438 wiorst. Ponieważ poziom wody w kanale jest wyższy niż w rzekach, przeto urządzono 21 szluz, w miejscowościach: Dembowo, Sosnowo, Borki, Białobrzegi, Augustów, Przewięź, Swoboda, Gorczyca (podwójna szluza), Paniewo, Perkuć, Mikaszówek, Sosnówka, Tartak, Kudrynki, Kurzyniec, Wołkusz, Dąbrówka i Niemnowo (potrójna), każda ma 156 st. dług., 20 szerok. Kanał ten jednakże nie oddał usług dla jakich był zbudowany. Brak wody, tudzież inne kierunki handlu wywozowego sprawiły, iż żegluga na kanale prawie zupełnie upadła. Klimat. Blizkie sąsiedztwo morza, od którego dzieli bezleśna prawie płaszczyzna, przy braku osłony naturalnej od wschodu, sprowadza charakterystyczną niestałość stanu atmosfery, uwydatniając, się w częstych bardzo zmianach temperatury i kierunków wiatru. Zmienność ta dochodzi swego maximum w porze wiosennej, najmniejszą zaś bywa w jesieni. Burze wielkie w lecie są rzadkością, ulewy z grzmotami lub gradem, średnio do 10-ciu rocznie, przeciągają zwykle doliną Niemna. Deszcz spada przecięciowo 70 razy w roku, śnieg do 30 razy. Obfitość wód i blizkość morza wpływa na nasycenie powietrza wilgocią, ztąd upały są bardzo rzadkie, dla tego śniegi rzadko się utrzymują przez czas dłuższy, topniejąc zwykle prędko, przy pierwszych podmuchach płd.-zach. wiatru. Dwudziestopięcio letnie spostrzeżenia czynione w Maryampolu dały następujące przeciętne ciepłoty: styczeń – 5 R., luty – 4, marzec +3, kwiecień +5, maj +10, czerwiec +14, lipiec +15, sierpień +14, wrzesień +12, październik +6, listopad +2, grudzień -1. Lasy, niegdyś bardzo rozległe, obfitujące w cenne gatunki drzew, dziś choć przetrzebione, zajmują jeszcze czwartą część guberni. Większość ich należy do skarbu lub majoratów rząd. Obszar lasów rządowych wynosi 344,427 mr., z tego najwięcej, bo 106,163 mr., przypada na pow. augustowski, najmniej (4,275 mr.) na wyłkowyski. Obszar ten dzieli się na 12 leśnictw: augustowskie, balińskie, gryszkobudzkie, hańczańskie, maryampolskie, pomorskie, puńskie, serejskie, sudarskie, suwalskie, szlanowskie. Najrozleglejsze z nich pilwiskie liczy 47,601 mr., najmniejsze zaś puńskie 4661. Leśnictwa rządowe tworzą trzy odrębne grupy: Pierwsza stanowi jednolity obszar, składający się z pięciu leśnictw: suwalskiego, augustowskiego, balińskiego, hańczańskiego i pomorskiego; drugą jednolitą masę tworzą leśnictwa: pilwiskie i gryszkobudzkie, pozostałe zaś pięć leśnictw składają się z mniejszych, oddzielnie porozrzucanych części leśnych. W dwóch pierwszych grupach grunt przeważnie leśno-piaszczysty, na którym prawie wyłącznie rośnie sosna. Gdzie niegdzie tylko w nizinach zjawia się jodła a na mokradłach liściaste drzewa. Leśnictwa dzielą się na 38 straży, z których w pow. maryampolskim jest 10, w augustowskim i sejneńskim po 8, w suwalskim i władysławowskim po 5, w kalwaryjskim 2. Z prywatnych lasów najobszerniejsze są w dobrach Balwierzyszki lecz i te częściowo przechodzą w ręce żydowskie. Bogactwa leśne przypominają dziś tylko na­z­wi­s­ka straży lub wsi np. Cisowagóra, Dębowy Róg, Grabowo, Jesionowo, Taurokenie (żubrowy dwór), Miaszkapiewe (niedźwiedzia łąka), Oszkoszwile (sarnia ruń), Wiłkupe (wilcza rzeka), Kiebliszki (keblis-dzik), Łapiszki (łapis-lis), Łosiszki, Łosewicze, Teterwinrajste (tokowisko cietrzewi) i w innych. Roślinność w ogóle nie jest bujna; delikatniejsze gatunki drzew i krzewów w ogrodach łatwo niszczeją. Z rosnących dziko spotykamy: brzozę, brzost, bylicę, bagno, borówkę, babkę, bieluń, bobrek, bratek, berberys, bodziszki, blekot, barszcz, bławatek, bluszczyk, bobownik, chmiel, chrzan, czeremchę, czosnek, cykoryą, dąb, dereń, dwuząb, dziędzierzawę, dziewannę, dzwonki, firletkę, głóg, gorczycę, goryczkę, grab, groszek, grzybień, grzybienniec, gwiazdosz, jałowiec, janowiec, jarzębinę, jaskier, jemiołę, jesion, język psi, jęz. wołowy, jodłę, kalinę, kąkol, kąkolnicę, karolek, klon, kluczyki, kmin, kocanki, koniczynę, konwalję, koper, kopytnik, kostrzewę, kruszynę, kuklik, krwawnik, kurzyślad, kurzeziele, kostrzewę, lebiodkę, leszczynę, lilię leśną, lipę, lniankę, lulkę, łobodę, łopian, łopuchę, łozę, łyko wilcze, macierzankę (mało), maczek, malinę, moroszkę, maślak, mech, melissę, mieczyk, modrzew, muchomor, muchotrzew, nici wodne, niezapominajkę, nostrzyk, nosek, oczko ptasie, olszę, oman, orlik, oset, ostróżkę pałkę, paproć, perz, pieczarkę, pierwiosnkę, podbiał, pokrzywę, powójkę, przetacznik, przylaszczkę, przywrotnik, pysk kreci, rdest, rojownik, rokicinę, rozchodnik, rumianek, rydz, rzepak, skrzyp, slaz, słodkogorz, sosnę, starzec, stokroć, stopę gęsią, strzępkę, świerk, szakłak, szaleń, szczaw, szczawik, szczyr, topolę, trędownik, trzęsidło, turzycę, wiąz, wesz świnią, włóczęgę, wrzos, wrotycz, żabieniec, zawilec, żegawkę, ziele tatarskie, złocień, żurawinę, żywokost i zimozioł północny, znaleziony w lasach sejneńskich przez prof. Jastrzębowskiego. Rolnicy oprócz zwykłych zbóż, jarzyn i kartofli, sieją len, konopie, koniczynę i trochę gryki. W ogrodach uprawiają wszystkie jarzyny i rzadziej szparagi i kalafiory, kalarepę i pomidory, dynie i kukurydzę. Z owoców najlepiej dojrzewają: jabłka i gruszki; wiśnie i śliwki węgierki nie zawsze a wino rzadko kiedy. Z roślin ozdobnych spotykają się: sosna amerykańska, cyprys, jałowiec wirgiński, tuja, akacya, orzech włoski, kasztan gorzki, wiśnia turecka i koński ząb (niedojrzewa); z kwiatów zaś pospolitsze gatunki, cebulkowate, przeważnie zaś jesienne. Fauna nieodznacza się rozmaitością gatunków. Nietoperz gładkouchy, jeż, kret, tchórz, łasica, borsuk, kuna, wydra, wilk, lis, wiewiórka, mysz, szczur, zając (bielak rzadki) i sarna przedstawiają gromadę ssących. Z ptaków: drózd, pokrzywka, piegża, pliszka, dzierzba, srokosz, sikory, klólik, zięba, szczygieł, czyżyk, wróbel, skowronek, gil, makolągwa, trznadel, dzierlatka, potrzyszcz, kruk, wrona, gawron, kawka, sroka, sójka, orzechówka, szpak, wilga, kozodój, jerzyk, jaskółki, dudek, kukułka, dzięcioł, żołny, jastrząb, krogulec, myszołów, sowa, puhacz, pódźka, siniak, grzywacz, turkawka, głuszec, cietrzew, jarząbek, kuropatwa, pardwa (b. rzadka), przepiórka, żóraw, czapla, siewka, czajka, bekas, dubelt, słonka, bojownik, derkacz, kokoszka, nur rdzawy, kaczka, bocian, kuliki i czasami mewa. Z płazów: żółw błotny, jaszczurka, padalec, wąż gładki i wodny, żmija, żaby i tryton. Ryby: jesiotr, sum (w Niemnie), pstrąg (Czarna Hańcza, Drobinga, Wić), sieja (jez. Wigry), sielawa (jez. Wigry, Augustowskie, Duś, Sajno, Spartas i Szlawanty), minog al. lampred (Niemen i Szeszupa), karp (jez. Pojeziory), szczupak (najlepszy w jez. Wisztyniec), leszcz (jez. Giłujcie, Sereje, Paserniki), karaś (j. Poszyrwinty), stynka (jez. Duś), certa (Niemen), węgorz (jez. Augustowo), okuń, płoć, lin, miętus, jazgarz, strzewla, kiełb, ciernik, uklej i piskorz. Ludność gubernii wynosi 598,923 (w księgach stałej ludności zapisano 662,871), w tem 284,645 męż., 314,278 kob. W 1819 r., przy obszarze 342 mil kwadr. (320 według geografii Platera), miało wojew. Augustowskie 430,705 mk., a więc 1259 na 1 milę; 1858 r. było 624,061 a więc 1825 na 1 milę. Obecnie, przy obszarze zmniejszonym do 227 mil kw., wypada 2760 mk. na 1 milę. W składzie ludności pod względem plemiennym pierwsze miejsce co do ilości zajmują Litwini w liczbie 306,708. Osiedli oni głównie w powiatach północnych, posuwając się aż do Czarnej Hańczy, za którą liczba ich zmniejsza się stopniowo, tak, że w pow. augustowskim i zachodnich częściach sejneńskiego i suwalskiego nie ma ich prawie. Dzielą się oni na pewne grupy, jużto na podstawie małych różnic w wymawianiu, np. dz zamiast d (tz. dzuki – dzukaj), a głównie odpowiednio do topograficznych warunków ich rozsiedlenia i tak: Zanawikaj zwą się ci co osiedli za rzeką Nowie; Guogaj ci znów co przedarli się przez puszczę aż do pow. maryampolskiego (od starego słowa guog-chodzić); Stuokaj (od stuok-stój); Bajgowie (od bajgt-kończyć się), co odpowiada ich kresowemu osiedleniu nad Czarną Hańczą. Przezwisko Szokaj w pow. sejneńskim (od szok-skacz) łatwo się tłumaczy naturą obszaru, pełnego kęp i trzęsawisk, jak również Użwigaj (użwiagis-zakręt) pozycyą zajętą nad płd. zakrętem Niemna. Ludność litewska należy wyłącznie do stanu włościańskiego. Polacy, w liczbie 178,357, należą przeważnie do klasy większych właścicieli, zamieszkują miasta i tworzą ludność włościańską w płd. części gubernii, przeważnie mazurskiego pochodzenia (bartnicy, budnicy, osocznicy pierwotnie). Cechuje ich język i strój odrębny (czarny), skutkiem czego „żmogusi“ (żmogus-człowiek) w szarych siermięgach, nadają czarnym tytuł panów (ponas). Rusini, w liczbie 13,225, zamieszkali wschodnią część pow. augustowskiego, zachowali swe odrębne narzecze. Przedstawiciele plemienia wielko-ruskiego stanowią 1•13% ogólnej ludności, zamieszkują głównie po miastach, z wyjątkiem tak zw. Filiponów, rozkolonizowanych w powiatach: suwalskim, augustowskim, kalwaryjskim i sejneńskim w liczbie 7000, z tego do 3000 przypada na pow. suwalski. Niemcy rozrzuceni po całej gubernii, głównie jednak w pow. maryampolskim, kalwaryjskim i władysławowskim, zajmują się rolnictwem, przemysłem lub rzemiosłami. W 1871 r. było 59 kolonii niemieckich, mających 7430 mk. (z tych 5800 przybyłych z zagranicy); 508 rodzin niemieckich posiadało 31,942 morg. a 285 rodzin dzierżawiło 2160 morg. W 1879 r. było w całej gubernii 35,775 Niemców, do których należało 61,436 morg. Żydzi, w liczbie około 112,000 zagarnąwszy w miastach i osadach na własność prawie 80% nieruchomości, w ostatnim dziesięcioleciu rzucili się do roli, rugując z posiadłości nietylko włościan ale i większych właścicieli. Tatarzy osiedli tu w XV w., przyjęli język i obyczaj polski. Liczą ich dziś przeszło 600 w pow. kalwaryjskim i wyłkowyskim. Pracują na roli we wsiach lub folwarkach: Borowszczyzna, Dolnica, Dębowy Róg, Kiewlica, Makowszczyzna, Nowiniki, Potylcze, Szyłańce, Szwańce i innych. Cyganie, w małej ilości, trzymają się we wsiach: Cyganowo, Sudargach, Prenach i kilku innych. Co do stanów ludność ta przeważnie składa się z włościan (515,100), mieszczan liczą 82,500, reszta przypada na szlachtę, urzędników itd. Wedlug wyznań jest: katolików 458,678, żydów 111,916, ewangielików 41,182, prawosławnych 15,531, starowierów 7047, mahometan 684. Co do rozsiedlenia ludności to na obszarze gubernii, oprócz Suwałk, jest 6 miast powiatowych, 1iczących 65,321 mk. i 12,159 dym., trzy miasta niepowiatowe (40,436 mk. i 2971 dym.), 17 osad miejskich (40,856 mk. i 2971 dym.). A. mianowicie: w pow. suwalskim: Suwałki (mk. 16,863, dm. 734), osady miejskie: Filipowo (mk. 2488, dm. 190), Przerośl (mk. 2101, dm. 153), Bakałarzewo (mk. 1729, dm. 110); w pow. maryampolskim: Maryampol (mk. 6797, dm. 418), Preny (mk. 3764, dm. 201), osady: Pilwiszki (mk. 3599, dm. 249), Balwierzyszki (mk. 2604, dm. 173), Poniemoń (mk. 2088, dm. 128), Sapieżyszki (mk. 564, dm. 45); w pow. augustowskim: Augustów (mk. 9496, dm. 491), osady: Raczki (mk. 2864, dm. 158), Sopockinie (mk. 2467, dm. 173), Lipsk (mk. 1510, dm. 242); w pow. sejneńskim: Sejny (mk. 4779, dm. 249), os. Łoździeje (mk 4055, dm. 260), Sereje (mk. 3671, dm. 320); w pow. kalwaryjskim: Kalwarya (mk. 10,087, dm. 548), os. Ludwinów (mk. 1992, dm. 115), Simno (mk. 1861, dm. 115), Olita (mk. 843, dm. 140); w pow. wyłkowyskim: Wyłkowyszki (mk. 5662, dm. 372), Wierzbołów (mk. 3929, dm. 262), os. Wisztyniec (mk. 4066. dm. 265), Kibarty (mk.2354, dm. 126); w pow. władysławowskim: Władysławów (mk. 4500, dm. 349), Szaki (mk. 1608, dm. 162). Ludność wiejska rozdziela się między 712 folwarki (dym. 2722), 448 wsi (dym. 52,259), 63 osady (dm. 94). Ludność miast podana według stanu w dniu 1 stycz. 1890 r., z potrąceniem nieobecnych, ludność osad miejskich razem z nieobecnymi a zapisanymi do ksiąg stałej ludności. Procent nieobecnych jest w tej gubernii niezwykle wielki: w Szakach 66%, w Wyłkowyszkach 39,8% w Władysławowie 31,7%. Według obliczenia E. Woltera, mieszka w gub. suwalskiej: Wielkorosyan 6018, Białorusinów 22,390, Litwinów 371,060, Polaków 123,004, Mazurów 11,461, Żydów 103,933, Niemców 5325. W domu używa języka rosyjskiego: 8526, białoruskiego 20,437, litewskiego 343,893, polskiego 142,051, żydowskiego żargonu 102,773, niemieckiego 25,676. Umie czytać i pisać po rosyjsku 43,549 osób, po litewsku 34,227, po polsku 59,914:. W dniu 14 stycznia 1903 r, ludnooć gubernii (z wojskiem i nieobecnymi) wynosiła 760,030 mk. Według spisu z r. 1897 było 604,945 mk. Zajęciem mieszkańców jest prawie wyłącznie rolnictwo; przemysł mało rozwinięty, wiąże się ściśle z rolnictwem. Rynki miast pruskich są głównym miejscem, zbytu produktów rolnych, leśnych i inwentarza. Sąsiedztwo wyższej kultury rolnej w Prusach wpływa na postępy w gospodarce, rozszerzanie się maszyn i ulepszonych narzędzi rolniczych. Sród większej posiadłości przeważają drobne folwarki, obciążone pożyczką Tow. Kred. Ziem. w wysokości od 500 do 30000 rs., stanowią one 36% ogółu dóbr; średnie, z pożyczką od 3000 do 25,000 rs., stanowią 58%, większe obszary tylko 6%. Uprawiają przeważnie pszenicę i kartofle, żyta i jarzyn mniej nieco, buraki, rośliny oleiste, głównie na potrzeby domowe, równie jak i koniczynę, zwłaszcza w powiatach północnych, gdzie łąk nie wiele; warzywo sadzą w niektórych folwarkach, głównie jednak uprawiają je filiponi, a w blizkości miast żydzi. Sadów owocowych wiele, tak po dworach jak i u włościan, w których często można się spotkać z większą lub mniejszą pasieką, o ulach prostych i ramowych. W r. 1887 zasiano: w powiecie suwalskim oziminy 27,538 czetw., jarzyny 35,035, kartofli 53,482; w pow. augustowskim oziminy 24,076, jarzyny 23,446, kartofli 45,071; w pow. sejneńskim oziminy 29,998, jarzyny 31,814, kartofli 44,729; w pow. kalwaryjskim ozim. 42,079, jarz. 39,843, kart. 33,603; w pow. maryampolskim ozim. 40,917, jarz. 51,311, kart. 65,356; w pow. wyłkowyskim ozim. 47,166, jarz. 58,714, kart. 55,581; w pow. władysławowskim ozim. 23,419; jarz. 39,657, kart. 24,431; ogółem ozim. 235,193, jarz. 279,820, kart. 322,253; zebrano zaś, pomimo że to był rok nieurodzajny: w pow. suwalskim ozim. 111,045 cz., jarz. 138,563, kart. 251,392; augustowskim ozim. 116,112, jarz. 96,066, kart. 207,843; sejneńskim ozim. 158,509, jarz. 127,259, kart. 178,916; kalwaryjskim ozim. 224,586, jarz. 191,878, kart. 197,487, maryampolskim ozim. 261,581, jarz. 277,449, kart. 408,293; wyłkowyskim ozim. 293,512, jarz. 306,482, kart. 334,940; władysławowskim ozim. 154,110, jarz. 176,209, kart. 211,396; ogółem ozim. 1,319,455 (7¼, ziarn), jarz. 1,313,906 (45/7), kart. 1,790,267 (5½). Siana średnio zbierają do 8,000,000 pud. ze 128,380 dzies. łąk; zużywa się dla inwentarz& około 7,000,000 pud. (oprócz koniczyny), pozostaje do zbytu rocznie średnio do 400,000 pudów. W 1878 r. obszar ziemi uprawnej wynosił 430,922 dzies.; wysiano oziminy 201,130 czetwerti, jarzyny 212,662 czet., kartofli 300,813 czet., zaś zebrano: oziminy 927,833 czet., jarzyny 1,174,144 czet. i kartofli 1,549,107 czet., siana do 10,000,000 pudów. Lud wiejski pomimo wrodzonej oszczędności, nie posiada magazynów zapasowych zboża, tak własnych jak i ogólnych. Zapasy pieniężne ukrywa i niechętnie narusza, nawet w razie nieurodzaju lub głodu, morząc inwentarz, albo pozbywając się go na mięso czy skórę. Inwentarz włościański w ogóle mierny; dworski lepiej się przedstawia; racyonalna hodowla nie istnieje. Zamożniejsi tylko gospodarze, i to na gruntach ciężkich, orzą wołami, powszechnie jednak używają koni, z których jeszcze przed kilkunastu laty słynęły te strony. Skasowanie stadnin hr. Wołłowicza i bar. Keudla znacznie się przyczyniły do upadku rasy. Dziś jednak, dzięki folwarkom niemieckim, można spotkać u wielu włościan okazy wartujące po 200 rs. i droższe, produkowane w celu zbytu za granicę. Owce trzymają głównie po dworach, i to w niewielkiej ilości; najbogatsze stada są w Szuklach i w Buchcie. Nierogacizną prowadzi się dosyć ożywiony handel z Prusami, również jak i gęśmi, których sprzedają podobno do miliona sztuk rocznie; przez same Kibarty jesienią przewożą ich do 80,000. Ceny robotnika zwykle wysokie. Każdy robotnik na swoim chlebie bierze 80 kop. dzien., ze stołem 50, robotnica 60-30 k. Przemysł w ogóle słabo rozwinięty, brak ducha przedsiebierczego, specyalnego wykształcenia, a głownie kapitałów, przy znacznej odległości ognisk targowo – przemysłowych, jest tego przyczyną. Budulec spławiają Niemnem i Kanałem Augustowskim, zboże idzie przeważnie koleją do Prus, inne produkty zbywają na targach co środa; inwentarz, narzędzia gospodarskie i domowe na jarmarkach, których odbywa się w gubernii 130 rocznie. Produkcya torfu, wskutek podniesienia się ceny drzewa, w ostatnich czasach rozwija się dość pomyślnie. W pow. augustowskim zajmuje się tem 200 ludzi, w kalwaryjskim 162, w maryampolskim 31, w sejneńskim 32, w suwalskim zaś prawie wszystkie wsie wyrabiają torf. W całej gubernii wydobywają przeszło pół miliona pudów rocznie. Rybołówstwo zostaje wyłącznie w ręku żydów. Przedmiotem wywozu są tylko sielawy wędzone, chociaż wzamian spotykają się latem na targach droższe ryby z jezior pruskich, a zimą sandacze i szczupaki mrożone z cesarstwa. Fabryk w gubernii liczą 358, z obrotem do półtora miliona rubli rocznie, zatrudniających do 1300 robotników. Największą cyfrę produkcyi przedstawiają gorzelnie w liczbie 26, wyrabiają za 636,403 rs., przy pomocy 150 robotn. Dawniej istniały niemal w każdym folwarku. Obecnie zbywają spirytus niedystylowany lub wódkę włościanom lub do własnych karczem, z wyjątkiem antonowskiej, prowadzonej na większą skalę; nizki gatunek wyrobów nie może wytrzymać konkurencyi z produkcyą nadsyłaną z Warszawy i cesarstwa. Słynne niedawno jeszcze stare litewki dziś znikają zupełnie. Browary, w liczbie 35 nie lepiej się prezentują. Suwalski, antonowski i preński zostają w ręku żydów i wyrabiają lichsze gatunki piwa, wartości do 130,000 rs. (95 robot.); kilka mniejszych sycarni nie zasługuje na uwagę. Garbarni 42, z obrotem 118,252 rs. (179 robot.), również w rękach żydów lub Niemców, wyrabiają nędzny towar na potrzeby miejscowe. Młynów wodnych 63, w tych samych warunkach, z obrotem 125,219 rs. i 105 robot., jak i 65 wiatraków, z obrotem 52,661 rs. i 75 robot., obliczone są na potrzeby włościan i pieczywo miejskie. Cegielnie (40) zatrudniają do 200 włościan, produkując na 43,000 rs. rocznie. Oczyszczaniem szczeciny zajmuje się w 5 miejscowościach 80 robot., z obrotem 34,500 rs. Na mniejszą skalę prowadzą wyrób samodziału, filcowych kapeluszy, mebli włościańskich i plecionych. Fabryka mebli giętych w Aleksocie, nie lepsze robi interesa, również jak kilka serowni, po folwarkach prowadzonych na mniejszą skalę. Włościanie zajmują się, wyrobem płótna, którego produkują rocznie do 1½ miliona arszynów, a sprzedają 560,000 arsz. Produkcya przemysłowa r. 1897 wynosiła w 172 zakładach 2,168,700 rubli. Handel przywozowy ogranicza się na wyrobach żelaznych, przeważnie na potrzeby wiejskie. W ostatnich czasach rozwinął się w tymże kierunku dowóz towarów bławatnych i gotowych ubiorów dla włościan, którzy zarzucają strój narodowy, ograniczając się w domu na tkaniu płócien i materyału na spódnice kobiece (andaraki), w istocie godne uwagi. Tutaj należałoby zaliczyć i wyrób kożuchów, noszonych zimą i latem, chociaż zajmują się wyprawianiem takowych po wsiach, w porze zimowej, przybywajacy specyaliści z za Niemna. Po miastach przedmiotem dowozu są towary kolonialne, bławatne i galanteryjne, dostarczane, z wyjątkiem warszawskiego obuwia, w pośledniejszych gatunkach. W r. 1887 izba skarbowa suwalska wydała: świadectw kupieckich I-ej gidyi 10, 2-ej 435; świadectw handlowo-przemysł. 4-ej i 5-ej klasy 1798; biletów na przewóz 21; świadectw przemysł. 4-ej i 5-ej klasy 161; dla subiektów handl. 457; pasportów kupieckich i biletów 1252. Przywóz przez komorę celną wierzbołowską w os. Kibarty wynosi około 35 milion. rs., wywóz do 32½ milion. rs. rocznie. Komunikacye. Przez obszar gubernii przechodzi odnoga drogi żel. warszaw.–petersburskiej na przestrzeni 85 w. od Kowna do Wierzbołowa, ze stacyami: Maurucie, Kozłowaruda, Pilwiszki, Wyłkowyszki i Kibarty. Szosy: rządowa I-go rzędu na traktach kowieńskim i królewieckim (na Wyłkowyszki) wynosi 224 w.; drogi bite gubernialne 140 w.; traktów pocztowych bocznych 180 w., wiejskich 2010 w. Pocztowych stacyi wydających i przyjmujących korespondencye 10, konnych 17, koni pocztowych 39. Stacye telegraficzne, oprócz miast powiatowych, mają: Kibarty, Wierzbołów, Sereje, Jastrzębno, Kopciowo, Simno i Sopoćkinie. Zarządy gminne. W liczbie 92 gmin 73 są czysto wiejskie, 16 mieszanych, 3 samodzielnych osad. Z nich liczą do 2000 ludności 1 gmina, do 4000 lud. 17 gm., do 6000 lud. 34 gm., wyżej 6000 lud. 40 gm. Gruntów opodatkowanych jest 1,597,072 mr., na sumę 175,874 rs. 19 kop., przecięciowo po 11 kop. z morgi. Składka w porównaniu z rokiem przeszłym powiększyła się o 4789 rs. 74 kop. i powiększa się corocznie, głównie z powodu sądów gminnych. Przy opodatkowaniu zarządy gminne przyjmowały 4 mr. lasu za morgę ornej ziemi. Kasy zaliczkowo-wkładowe rozwijają się pomyślnie. Z 75 założono 33: z kapitału rządowego na sumę 17,263 rs. 88 k.; z procentu od tegoż kapitału na 39,657 rs. 96½ k. – 17; z kapitału gmin i osad na 17,388 rs. 38 kas; ogółem na 74,309 rs. 72½ kop. Do 1 stycznia 1887 r. było dochodu 88,101 rs. 58 k.; w ciągu tego roku przybyło dochodu 16.941 rs. 42 k., tak że do 1 stycznia 1888 r. cały kapitał bez rządowego wynosił 165,089 rs. 39½ k. Dotąd 15 gmin nie ma kas własnych. Zarząd gubernii cywilny podlega gen.-gubernatorowi warszawskiemu pod względem wojennym zaś należy gubernia do okręgu wileńskiego. Pod względem administracyjnym gubernia dzieli się na 7 powiatów i 92 gmin: suwalski (15 gm.), augustowski (12 gm.). kalwaryjski (15 gm.), maryampolski (14 gm.), sejneński (13 gm.), wyłkowyski (12 gm.) i władysławowski (11 gm.). Pod względem kościelnym gubernia stanowi dyecezyą augustowską, dzielącą się na 7 dekanatów katolickich: augustowski (8 parafii, 2 filie), kalwaryjski (11 par.), maryampolski (9 par., 6 filii), sejneński (13 par.), suwalski (10 par.), wyłkowyski (10 par.), władysławowski (10 par., 2 filie). Oprócz tego znajduje się klasztor kś. Maryanów w Maryampolu i 84 kaplic. Biskup rezyduje w Sejnach a sufragan w Wyłkowyszkach. Prawosławnych cerkwi paraf. 11, filial. 2, kaplica 1. Cerkiew jednowierców we wsi Pokrowsk (pow. sejneński). Starowiercy mają trzy parafie: pogorzalska w sejneńskim, Głęboki Rów w suwalskim i Pijawne Ruskie w augustowskim. W tym ostatnim powiecie utworzono 8 parafii prawosławnych, mianowicie: Balla, Hołynka, Łabno, Lipsk, Perstunie, Rygałówka, Sopoćkinie i Augustów. Ewangielicy augsburscy tworzą od 1844 r. oddzielną dyecezyą augustowską, obejmującą 8 parafii: Godlewo, Maryampol, Suwałki, Szaki, Wierzbołów, Wiżajny, Łomża, Prażuchy. W 1880 r. było 29,907 dusz, 23 szkół, 15 kantoratów. W obrębie samej gubernii suwalskiej jest 6 parafii, 9 filii, 4 domy modlitwy, 1 kaplica. Ewang.-reformowana parafia jedna w Serejach. Babtystów jeden dom modlitwy w Kibartach bez przełożonego. Mahometański meczet jeden we wsi Winksznupie, przy którym znajduje się jeden iman rządowy. Żydowskich synagog 11, domów modlitwy 40; okręgów bóżnicznych w pow. suwalskim 6, augustowskim 6, sejneńskim 6, kalwaryjskim 5, maryampolskim. 7, władysławowskim i wyłkowyskim po 3. Oświata. W r. 1886 było 202 zakładów naukowych: gimnazyów męzkich filol. 2 (w Suwałkach i Maryampolu), gimn. żeńskie 7-klas. w Suwałkach; seminaryum duchowne katol. w Sejnach; semin. nauczycieli wiejskich z wzorową szkółą w Wejwerach; 3-klas. szkoła miejska w Sejnach; 2-klas. miejskich 6; 1-klas. początkowych 169; ewang. szkół 14; niedzielno-rzemieślniczych 5; progimn. (prywat.) w Suwałkach, obecnie zamknięte. Uczniów ogółem było 13,394, z nich 10,466 chłopców i 2928 dziew. Podług wyznań: katol. 8064, prawosł 1055, ewang. 1879, żyd. 2202, mahom. 14, starow. 180. Podług stanu: szlachty rodowej 101, szlachty osob. 525, duchowo 34, kupiec. 37, mieszcz. 3050, włośc. 9590, cudzoziem. 57. Liczba uczniów w gimnazyach zmniejsza się: w Maryampolu spadła o połowę; w szkółkach zwiększa się stopniowo. W stosunku do ludności jedna szkoła przypada na 3126 mk., jeden uczeń na 47•29 ludn. Śród włościan umiejących czytać po rusku 41,725, po polsku 58,265, po litewsku 32,088. W powiatach: suwalskim czyt. po pol. 24,019, rus. 8621, litew. 1401; augustowskim po pol. 10,412, rus. 4918, lit. 92; sejneńskim po pol. 8944, rus. 4612, lit. 2458; kalwaryjskim po pol. 4365, rus. 5095, lit. 8666; maryampolskim po pol. 6288, rus. 8657, lit. 6857; wyłkowyskim po pol. 3036, rus. 7027, lit. 6578; władysławowskim po pol. 1201, rus. 2895, lit. 6036. Zakłady dobroczynne. Szpitali w Suwałkach 2: a) św. Piotra i Pawła na 60 łóżek, zapasowy kapitał 2447, zaległości 10,595 rs.; b) żydowski na 30 łóżek, fundusz żelazny 1212, zaległ. 4135 rs.; w Maryampolu św. Małgorzaty 30 łóżek, fund. żel. 11,800, zaległ. 2432 rs.; w Kalwaryi św. Jerzego 25 łóżek, fund. żel. 13,500, zaległ. 1427 rs.; w Sejnach św. Szymona 20 łóżek, fundusz żel. 14,407, zaległ. 1693 rs.; w Augustowie powiatowy 15 łóżek, fund. żel. 5069, zaległ. 2263 rs. Leczono w nich 1667 chorych; śmiertelność średnia 1 na 15•5, koszt 42½ kop. dziennie. Lekarzy cywilnych 48: w tej liczbie inspektor lek. 1, lekarzy pow. 7, szpitalnych 8, więzienny 1, miejskich 2, wolno-praktyk. 29; felczerów 60, z nich: powiat. 7, szpital. 6, wolno-praktyk. 47, oprócz potrójnej przeszło liczby praktykujących nieprawnie; akuszerek 17, z nich: 7 powiat., 1 miejska i 9 wolno-praktyk.; wreszcie dentystów 2, cyrulików 5. Aptek prywatnych 26, skład materyałów aptecznych 1, w tej liczbie aptek normalnych 19, filii 3, aptek wiejskich 3. W r. 1886 miały one recept 53695. Domów dla obłąkanych nie ma. W banku warszawskim są sumy depozytowe, przeznaczone na otwarcie zakładów: a) szpitali w Wyłkowyszkach i Władysławowie 5245 rs. 53 k. i 606 rb. 42 k.; b) ochronki dziecinnej w Augustowie 5035 rs. 27 k. i Maryampolu 246 rs. 75 k.; c) domu przytułku w Augustowie 2252 rs. 99 k. i d) na ochronkę imienia „Johalka“ 1000 rs., zabezpieczonych hypotecznie, od których procent odsyła się do banku. Weterynarzy w gubernii 5: guber. 1, powiat. 3, nadet. 1. Dom przytułku dla starców i kalek w Suwałkach, fundusz żelazny 31,110 r., pensyonarzy 9, z tych 2 zmarło; utrzymanie dzienne 17½ kop. Ochrona dla dzieci prawosławnych i z małżeństw mieszanych posiada dom własny, nabyty w 1880 r. ze składek, na 15 do 25 miejsc; oprócz tego dochód z domu drugiego, wynoszący dotychczas 2089 rubli. Chrześciańskie towarz. dobroczynności istnieje także od r. 1886, posiada przytułek własny na 12 męż., utrzymanie którego w r. 1887 kosztowało 183 rs. 80 k., przyczem udzielono wsparcia 75 osobom 346 rs. Sądownictwo. Sąd okręgowy w Suwałkach; sądy pokojów: I okr. w Suwałkach 3; w Kalwaryi, Augustowie i Sejnach po 1; II okr. z prezesem w Maryampolu 2; w Wyłkowyszkach i Władysławowie po 1. Sądy gminne I okr.: w pow. suwalskim, kalwaryjskim i sejneńskim po 4, w augustowskim 3; II okr. w pow. maryampolskim 5, wyłkowyskim i władysław. po 4. W r. 1887 popełniono w gubernii przestępstw 17,522, z nich 528 sądzono w jurysdykcyi ogólnej, pozostałe w sądach pokoju i gminnych. Więzień 2: karno-śledcze w Kalwaryi i śledcze w Suwałkach. Pożarów w r. 1887 było 574; spaliło się budowli 1362, ubezpieczonych na sumę 309,433 rs. Największy pożar w osadzie Pilwiszki dał straty 46,593 rs. 50 k. W Suwałkach, Augustowie, Maryampolu i Władysławowie są ochotnicze straże ogniowe, w innych miastach i osadach przy zarządach gminnych i w wielu folw. znajdują się podręczne narzędzia do gaszenia ognia. Zabytki archeologiczne na obszarze gubernii ograniczają się do grobów i nasypów z czasów przedhistorycznych. Najpospolitszemi są ziemne nasypy, zwane „Pile“, któremi Litwini ubezpieczali granice swoje i siedziby od napadów. „Pile“ są to stożkowate kopce, z uciętym wierzchOłkiem i podstawą o 2 lub 8 kondygnacyach. Opasywane rowami, wzmacniano kamieniami i ostrokołem. Czasami fortyfikowano niemi obszerniejsze przestrzenie. Najokazalsze nasypy tego rodzaju spotykamy w Szurpiłach (pow. suwalski). Do mniejszych należą: Jegliniec (w tymże powiecie), ze śladarni zamczyska; Urdomin (pow. kalwaryjski), Netta (pow. augustowski); pod wsią Rumbowicze wielka góra zwana „Pitup“; na gruntach wsi Pilekalnie grodzisko „Ejsta“; podobnież na fol. Łakińskie; w Makowszczyźnie za Lubowem kopiec podobny do urdomińskiego nad rzeką Wiażupie; takiż we wsi Plinie. W pow. maryampolskim we wsi Pokiewliszki pod Chlebiszkami grodzisko wysokie na 56 stóp, u podstawy 500, na wierzchołku 135 st.; w fol. Dograny dwie sypane góry. Od tej wsi w kierunku ku Urdominowi i ku wsi Elksnokemie ciągną się całem pasmem nasypy różnej wielkości. W Poszławantach (gm. Jaworowo) ślicznie zachowane pile. W lesie za wsią Berżyniszki wielka góra sypana, otoczona w formie elipsy łańcuchem kopców różnej wielkości. W pow. wyłkowyskim, pod Pojewoniem, wysoka góra nad rzeczką Ponią. W pow. sejneńskim, w lesie Bradokalnie, są pile porosłe liściastym starodrzewem, jedne bez nazwy, drugie zwane „Łylwa“. Podobne znajdują się we wsi Bendry pod Mirosławiem i nad jez. Obelia. Oprócz tego spotykamy wysokie podłużne nasypy, z wierzchołkiem wklęsłym lub płaskim, o jednym lub dwóch stopniach u podstawy. Ze cmentarzysk godniejsze uwagi: litewskie pod Puńskiem i Szwajcaryą (ob. Suwalski powiat), szwedzkie pod wsią Wysoką Rudą i Olitą, oraz karaimskie w Śto-Jeziorach. Tutaj zaliczyć wypada spotykane w różnych miejscowościach (Nemonajcie, Kułaki, Wojnotraki i t. d.) nasypy i wały ziemne, wznoszone w czasach historycznych i ztąd noszące nazwy okopów krzyżackich, szwedzkich lub francuzkich, w których znajdują dziś szczątki żelaztwa, monety, kości i t. p. Godneby również były bliższego zbadania t. z. góry święte, ciągnące się na wybrzeżach Niemna od Aleksoty przez Pakalniszki aż do wsi Dziewagoła (Dewagałas), na których miały istnieć liczne świątynie i uroczyska litewskie. Dzieje. Historyczne czasy zaczynają się dla tego obszaru dopiero z wiekiem XVI, z chwilą gdy światełka wyższej kultury rozjaśnią nieco głuchą ciemnicę puszcz, zalegających zarówno nieżyzną wyżynę pojezierza, jak i przyległe jej od południa i północy niziny, gdy siekiera hutnika i smolarza przygotuje karczowisko dla pracy rolnika a organizacya kościelna i polityczna zapewni opiekę pracy ludzkiej i jej owocom. Jeszcze w XV w. na całym obszarze nieliczna ludność prowadzi życie leśne. Główną część obszaru obejmowała dawna Sudawia, jedna ze starożytnych ziem pruskich, zamieszkała przez plemię pokrewne podobno Jadźwingom. Ujarzmieni w części przez Krzyżaków a w części przez Litwinów; wyginęli Sudawowie, podobnie jak i pokrewni im Jadźwingowie, nietylko od oręża, ale przez zetknięcie się z wyższą kulturą napływających z przyległych krajów: Mazurów, Rusinów, Litwinów a w części i Niemców. Pokrewieństwo z Litwinami ułatwiło wsiąknięcie resztek wojowniczego plemienia Sudawów w lepiej zorganizowane społeczeństwo litewskie. Czy rozległe grodzisko Szurpiły (na płn. od Suwałk) było litewskiem czy też sudawskiem; trudno wiedzieć. Właściwa forma nazwy: Surpile nie może służyć za wskazówkę, z powodu pokrewieństwa plemiennego i językowego Sudawów z Litwinami. Krzyżacy roższerzając swe panowanie nad Sudawią od zachodu, zetknęli się z Litwą, roszcząc również prawo do panowania nad obszarami prawego brzegu Niemna. Zapewne już w układzie zawartym z Krzyżakami nad jez. Melnem ułożono rozdział Sudawii między Zakon a Litwę i wkrótce potem na zjeździe w Wielonie r. 1423 przeprowadzono rozgraniczenie między „Prusami a Żmujdzią, Litwą a Sudawią“. Toeppen twierdził, iż traktatem brzeskim r. 1435 Zakon zrzekł się Sudawii na rzecz Litwy. Obszar ten włączony został do województwa trockiego i rozdzielony między powiaty: trocki i grodzieński. W skład powiatu kowieńskiego wchodziła dzisiejsza północna część gubernii suwalskiej, stanowiąca część Żmujdzi. Brzegi Niemna były zdawna już zaludnione (obok osad litewskich istnieją tu zamki krzyżackie w XIV w.). ale reszta obszaru dzisiejszej gubernii stanowiła rozległą puszczę, którą królowie, od XVI w. począwszy, rozdają częściami możnym panom, kościołom, klasztorom, dla poparcia kolonizacyi. Pierwotnemi ogniskami kultury i chrześcijaństwa są: zaniemeńskie Troki (z klasztorem benedyktynów od 1405 r., bernardynów od 1615 r. i dominikanów z początku XVII w.) i nadniemenskie: Kowno (bernardyni od 1467, dominikanie 1621, benedyktynki i kollegium jezuickie), Merecz (dominikanie od początku XII w. i kollegium jezuickie od 1676 r.), Grodno (kollegium jezuickie 1623), Preny (kościół 1609), Olita (parafia 1524). Jurborg (kościół 1430, ponowna erekcya 1522). Pierwsze kościoły pojawiają się na obszarze dzisiejszej gubernii dopiero w XVI w. Królowie rozdają części puszczy, zwłaszcza w pobliżu Niemna, możnym rodzinom litewskim i ruskim (Radziwiłłowie. Czartoryscy, Sapiehowie, Pacowie, Tyszkiewicze. Glińscy, Wiszniowieccy. Ogińscy, Zabrzezińscy, Wołłowicze), którzy, bądź jako właściciele, bądź w charakterze starostów, wznoszą tu pierwsze kościoły, zakładają klasztory, urządzają pierwsze miasteczka. ściągają Gsadników z Mazowsza, Podlasia, Litwy i Prus. Jeden z najdawniejszych kościołów parafialnych mają Balwierzyszki nad Niemnem (erekcya z 1522 r.); następnie idą: Olita (1629), Pożajście (1550), Wierzbołowo (1554), Wisztyniec (1560 ?), Wiejsieje (1562), Przerośl i Filipów (1571), Augustów (około 1561), Lipsk (1583). Dolina Niemnna i obszar między traktem królewiecko-kowieńskim (na Wierzbołów) a Niemnem, dzisiejsze powiaty: władysławowski, wyłkowyski i maryampolski, wcześniej się zaludniły, dzięki żyznej glebie, zachęcającej do pracy rolniczej, i łatwemu zbytowi produktów. W XVII w. dopiero zaczyna się kolonizacya wyżyny pojezierza (dzisiejsze powiaty: suwalski, sejneński, kalwaryjski). Powstają tu dwa ważne ogniska religijne i centry wyższej kultury: klasztor kamedułów w Wigrach (od 1800 r. siedziba biskupa), którego działalności kolonizatorskiej zawdzięczają swe powstanie Suwałki i klasztor dominikanów w Sejnach, ze szkołami (klasztor 1602, szkoły 1768 r., katedra biskupia 1822 i seminaryum 1834 r.). Jak klasztor kamedułów w Wigrach dał początek głównemu miastu tego obszaru: Suwałkom (prawo miejskie 1720 r.), tak znowu klasztor maryanów na pograniczu puszczy preńskiej i kowieńskiej w os. Staropole, założony 1765 r., był zawiązkiem Maryampola (prawo miejskie 1792 r.). Kościelnej fundacyi zawdzięcza też swój początek Kalwarya (1640 r.). Rozwój Władysławowa wiąże się z klasztorem karmelitów, który powstał z fundacyi królowej Cecylii Renaty współcześnie z założeniem miasta, nazwanego od imienia króla (r. 1643). Większą część parafii obecnie istniejących utworzono dopiero w ciągu XVIII w. Jak widzimy, średnie wieki przypadły dla tych okolic na wiek XVII i XVIII. Po 1795 r. obszar ten dostał się pod panowanie pruskie i stanowił do 1807 r. część departamentu białostockiego. Liczne starostwa przeszły z rąk dotychczasowych posiadaczów na własność rządu. W ówczesnym pow. maryampolskim było w 1800 r. 30 folwarków, 731 wsi i 129 osad oddzielnych (młyny, karczmy), ogółem 5608 dymów królewskich; w pow. kalwaryjskim 78 folw., 488 wsi, 17 osad, 5835 dym.; w pow. wigierskim 66 folw., 416 wsi, 28 osad i 5908 dym. Wliczono tu i dobra poklasztorne i kościelne, zabrane przez rząd pruski. Dobra te rozdzielone zostały na 53 domen i częściowo wydzierżawione. Większa część tych dóbr została po 1831 r. w formie donacyi i majoratów ponadawana przez rząd wyższym wojskowym i cywilnym dostojnikom. Własnością rządową pozostały tylko lasy. W 1850 r. na obszarze ówczesnej gubernii augustowskiej było 1,007,358 mr. lasu, wtem 477,000 mr. lasów prywatnych, 6,580 mr. miejskich, resztę stanowiły lasy rządowe. W 1872 r. na ogólną liczbę 3403 wsi było 2065 dawnych wsi rządowych. Wskutek takich stosunków średnia własność nie mogła się rozwinąć. Za księstwa warszawskiego część departamentu białostockiego weszła w skład departamentu łomżyńskiego, a obwód białostocki został r. 1807 przez Prusy ustąpiony Rossyi i włączony do gub. grodzieńskiej. Po utworzeniu Królestwa Polskiego departament łomżyński zamieniony został r. 1816 na województwo augustowskie, przemianowane 1837 r. na gubernią. Bibliografia. Holschego: „Geographie u. Statistik.“ (2 t., 1800, Berlin); Aleks. Połujański: „Wędrówki po gub. Augustowskiej“ (Warszawa, 1859); tegoż: „Opisanie lasów król. polskiego“ (II, 333 i nast.); Mizierowicz: „Album Augustowskie“ (Wilno u Zawadzkiego, 1857 r. 6 widoków) i „Przegląd Augustowski“ (?). Obszerny opis gubernii, z widokami fotograficznemi Suwałk, Dowspudy, jez. Szurpiły, mieści „Pamiatn. kniżka gub. Suwalskiej“ za r. 1872, wydana w Suwałkach pod redakcyą Michała Kirkora, sekretarza rządu gubernialnego. Spis miejscowości ułożony powiatami, podała „Pam. kniżka“ z 1878 r. Sprawozdania z poszukiwań gieologicznych dokonywanych przez ks. Giedroycia w r. 1878 i 1883 (Pamiętnik fizyogr., t. VI z r. 1886). Do miasta i obszaru gubernii odnoszą się: Nowalski St.: „Monografia Suwałk“. Kraków, 1880. Budziński: „Poszukiwania archeol. w byłej gubernii augustowskiej“ (Bibl. Warszaw., t. I, r. 1871). E. Wolter: „Spiski nasiel. miest. suwal. Gub.“ (Petersburg, 1901). (Opis gubernii dostarczył E. Uśc. z Maryampola; danych do opisu Suwałk R. Wierzb. z Suwałk; opisy miasta, powiatu, układ powierzchni i historyą obszaru opracował Br. Ch.).

Suwałki 1.) Stare, folw. i S. Nowe al. Suwałeczki, folw., pow. kalwaryjski, gm. Janów, par. Kalwarya (odl. 5 w.). S. Stare mają 4 dm., 16 mk.; S. Nowe 5 dm., 22 mk. W 1827 r. 10 dm., 46 mk. 2.) S., wś, pow. władysławowski, gm. i par. Gryszkabuda, odl. od Władysławowa 19 w., ma 5 dm., 50 mk. W 1827 r. 5 dm., 48 mk. 3.) S., wś, pow. wyłkowyski, gm. Pojeziory, par. Wyłkowyszki (odl. 6 w.), ma 28 dm., 134 mk. W 1827 r. 9 dm., 54 mk.

Suworowo, wś, pow. sejneński, gm. i par. Berżniki, odl. od Sejn 10 w.; ma 13 dm., 69 mk.

Swajginie, wś włośc., pow. władysławowski, gm. Kidule, par. Sudargi, odl. od Władysławowa 30 w., ma 4 dm., 39 mk., 264 mr. Wchodziła w skład dóbr rząd. Kidule.

Swawicze, pierwotnie Bereh, wś nad Niemnem, pow. grodzieński, ob. Sławicze. W roku 1558 w wójtow. hornickiem, włości dworu kwasowskiego ekon. grodzieńskiej. We wsi było 14 włók gruntu podłego, wszystko na osadzie. Poddani mieli 17 koni i 14 wołów. Dochód czynił 17 kóp, 2 gr.

Swietlica, także Świetnica, wś, pow. wyłkowyski, gm. Karkliny, par. Kieturwłoki, odl. od Wyłkowyszek 19 w., 26 dm., 379 mk.

Swietnica, wś, pow. wyłkowyski, gm. Karkliny, odl. od Wyłkowyszek 19 w., ma 26 dm., 379 mk.

Swoboda […] 11.) S., os. leś. i os. straży kanałowej, pow. augustowski, gm. Szczebro-Olszanka, par. Studzieniczna, 2 dm., […]

Sylwanowce, wś nad Niemnem, pow. augustowski, gm. Balla Wielka, par. Hoża Sylwanowce, odl. od Augustowa 65 w., leży na samej granicy od gub. grodzieńskiej, ma 27 dm., 211 mk. W 1827 r. było 21 dm., 124 mk. Por. Hoża Sylwanowce.

Synajska al. Czeszejkowa, kol. żyd., pow. grodzieński, gm. Dereczyn, 38 w. od Słonima, 20 dm., 136 mk., dom modl. żyd., 266 dz.

Syntowty, wś, i S. Nowe, wś, pow. władysławowski, gm. i par. Syntowty, odl. od Władysławowa 14 w., posiada kościół par. drewniany, sąd, gm. okr. II, urząd gm., szkołę począt. S. mają 28 dm., 349 mk.; S. Nowe 14, dm., 109 mk. W 1827 r. 36 dm., 334 mk. Pierwotnie zbudowano tu kościołek drewniany, filialny do par. w Wielonie (za Niemnem). Gdy spłonął, wzniosła dzisiejszy księżna Poniatowska (z domu Kińska), starościna wielońska, na wzór kościoła w Gryszkabudach. Karpowicz, bisk. wigierski, konsekrował 1800 r. p. w. Wniebowzięcia N. M. P. i św. Bartłomieja. Król pruski Wilhelm III ustanowił tu oddzielną parafią, nadał grunta orne, łąkę i drzewo z lasów dóbr Zyple. Papież Pius IV pozwolił utworzyć przy kościele cztery bractwa: N. M. P. Rożańcowej, Najśw. Imiena Jezus, św. Antoniego i św. Franciszka Ksaw. Adam Kościa Ter­piń­ski, bisk. żmujdzki, zatwierdził je 1792 r. S. par., dek. władysławowski, 4716 dusz. S. gmina ma 5258 mk., 22,088 mr. obszaru, st. p. Szaki. W skład gminy wchodzą: Adamowizna, Balceniszki, Barandy, Bieruktyszki, Bredyszki, Brydzie, Degimiszki, Gajwie, Iżdogi, Jeżoruki, Kampinie, Kotyle, Krauniszki, Leopole, Lepsze, Łauciszki, Łazdynie, Meszkinie, Musztynie, Oszkinie, Palepinie, Piętyszki, Pikszyrnie, Plagi, Pokorbudzie, Powilktynie, Rogoże, Sabinie, Skajsgiry, Skordupie, Sontaki, Starki, Stuksze, Syntowty, S.-Nowe, Szylwetys, Szyłgale, Szłamy, Szmejliszki, Szopajcie, Szopie, Szwedyszki, Śmilgie, Tarpucie, Wiersze, Wilkieliszki, Wiatrak, Zułbudzie i Zyple. Br. Ch.

Sypana Góra, uroczysko, pow. grodzieński, w 1 okr. pol., gm. Wiercieliszki, o 17 w. od Grodna.

Sypitki, wś, pow. łecki, ob. Kucze.

Sypytka, os., pow. suwalski, gm. i par. Przerośl, odl. od Suwałk 28 w., 1 dm., 6 mk. [Pod Prawym Lasem, mniej więcej w miejscu przecięcia granicy Prus Wschodnich przez Błędziankę; dziś nie istnieje.]

Syrwidy, wś, pow. władysławowski, gm. Dobrowola, par. Poniemoń, odl. od Władysławowa 50 w., ma 43 dm., 253 mk.

Szabany […] 5.) Sz., wś nad Niemnem, pow. grodzieński, w 5 okr. pol., gm. Sobolany, o 21 w. od Grodna.

Szablak, al. Jednaczewo, wś i fol. nad rz. Narew, pow. łomżyński, ob. Jednaczewo.

Szaciliszki, wś, pow. wyłkowyski, gm. Pojeziory, par. Wyłkowszki (odl. 18 w.), ma 3 dm., 49 mk.

Szaciłówka 1.) wś, pow. sokólski, w 3 okr. pol., gm. Ostra Góra, o 38 w. od Sokółki. 2.) Sz., wś, pow. rohaczewski, gm. Merkułowicze, ma 7 dm., 53 mk.

Szaciły al. Statiły 1.) wś, pow. osz­mia­ń­ski, w 3 okr. pol., gm. Dzie­wie­ni­sz­ki (o 7 w.), okr. wiejski Szu­doj­nie, o 29 w. od Osz­mia­ny, ma 5 dm., 52 mk. katol. (w 1865 r. 14 dusz rewiz. włośc. i 3 jednod.; należała do dóbr Ludwinowo, Umias­tow­skich). 2.) Sz., wś, pow. bia­ło­sto­c­ki, w 2 okr. pol., gm. Ob­rę­b­ni­ki, o 15 w. od Bia­łe­go­sto­ku. 3.) Sz., wś, tamże, gm. Jaświły, o 49 w. od Bia­łe­go­sto­ku. 4.) Sz., wś, pow. sokólski, w 3 okr. pol., gm. Ostrów, o 38 w. od Sokółki. 5.) Sz., zaśc. w pobliżu rz. Usy, pow. miń­ski, w 3 okr. pol. i par. katol. Koj­da­nów (o 4 w.), ma 8 osad; miejscowość falista, małoleśna, grunta szczerkowe, dość urodzajne. nazwany od osiadłej tu niegdyś szla­ch­ty Sza­ci­łów. J. Krz. – A. Jel.

Szadzińce al. Szadyńce, wś, pow. augustowski, gm. Balla Wielka, par. Teolin, odl. od Augustowa 58 w.; leży na wschód od wsi Wołowiczowce, ma 22 dm., 137 mk. W 1827 r. 10 dm., 63 mk.

Szadziszki, os., pow. wyłkowyski, par. Uromin. Niepodana w nowszych spisach urzęd. W 1827 r. 1 dm., 7 mk.

Szadziuny 1.) wś, pow. sejneński, gm. Krasnowo, par. Łoździeje, odl. od Sejn 17 w.; ma 13 dm., 139 mk. W 1827 10 dm., 77 mk. 2.) Sz., wś, pow. sejneński, gm. i par. Wiejsieje, odl. od Sejn 31 w.; ma 39 dm., 293 mk. W 1827 r. 30 dm., 138 mk., par. Sereje.

Szafranki 1.) przedmieście mta Goniądza, pow. bia­ło­sto­c­ki, w 3 okr. pol., o 52 w. od Bia­łe­go­sto­ku. Na płd.-wschód od wsi, w pobliżu rzki Bobru, Z. Glogier odkrył stacyę przedhistoryczną (ob. Zbiór wiadom. do antrop. kraj., 1882, t. VI i Bibl. Warsz., 1880, t. I i 1882, t. I). 2.) Sz., wś pow. bia­ło­sto­c­ki, w 3 okr. pol., gm. Kry­p­no, o 35 w. od Bia­łe­go­sto­ku.

Szajcie, wś, pow. władysławowski, gm. Dobrowola, par. Sapieżyszki, odl. od Władysławowa 52 w., ma 12 dm., 352 mk. W 1827 r. wś rządowa, ma 18 dm., 183 mk.

Szakaliszki, wś, pow. maryampolski, gm. Balwierzyszki, par. Igłówka, odl. od Maryampola 24 w., ma 20 dm., 266 mk. W 1827 r. 16 dm., 152 mk. 2.) Sz., os. pow. sejneński, gm. Sereje, odl. od Sejn 34 w., ma 2 dm., 7 mk.

Szaki 1.) miasto nad rz. Sesarką (Cesarką), w pow. władysławowskim, przy drodze bitej z Władysławowa do Jurborga, odl. 24 w. na płn.-zach. od Władysławowa a 21 na wsch.-płd. od Jurborga. Posiada kościół par. katol. drewniany, kościół par. ewang., szkołę początkową 2-klas. ogólną, magistrat, st. poczt., 126 mr. ziemi, 144 dm., 1608 mk. (w tem 88% żydów, 6•5% protest., 5•3 % katol.). W 1827 r. było 71 dm., 1500 mk.; 1862 r. 166 dm. (14 mur.), 3443 mk. (3038 żydów); około 1870 r. 144 dm., 3506 mk. Istotna ludność była niewątpliwie mniejszą, gdyż w wykazach urzędowych podawano wszystkich zapisanych do ksiąg, choć nieobecnych, tymczasowo Sz. należą do rzędu osad dostarczających wielkiego procentu nieobecnych. Z pomiędzy zapisanych do ksiąg stałej ludności 61•2 % przebywa po za obrębem swej gminy, gdy w innych gminach zwykle liczba nieobecnych rzadko przechodzi 10 %. Dochód miasta w r. 1878 wynosił rs. 2609, rozchód 2278 rs; Sz. są starożytną żmujdzką osadą, w obrębie dawnej puszczy jurborskiej. W 1352 r. pustoszą ją Krzyżacy pod wodzą w. m. Winryka v. Kniprode. Po zajęciu Żmujdzi wznieśli tu Krzyżacy warownią drewnianą. Znaczny obszar puszczy jurborskiej z lew. brzegu Niemna, na płd. od Giełgudyszek, otrzymali Czartoryscy (w XVII w. ?). Część zachodnią (Sudargi) otrzymali Radziwiłłowie, część wschodnią (Błogosławieństwo) Tyszkiewiczowie. Dla zwiększenia dochodów starają się ściągać ludność, zakładają miasteczka, urządzają parafie. Przed 1748 r. Czartoryscy budują w Sz. kościołek św. Krzyża, pierwotnie filialny do Giełgudyszek. W 1765 r. Michał Czartoryski, kanclerz lit., pozwolił żydom osiedlać się w Sz. i utrzymywać szynki; 1776 r. uzyskał u króla przywilej na wyniesienie Sz. na stopień miasta, z prawem magdeburskiem. W 1801 r. utworzoną została oddzielna parafia a 1823 r. kościół został przebudowany. Dla dość licznej ludności litewskiej wyznania ewangielickiego wzniesiono tu kościół i urządzono parafią w 1842 r. Dobra Szaki al. Giełgudyszki składały się 1865 r. z fol. Szaki, Kranczajniszki, nomenklatur: Gutkajnie i Dobiszki. Rozl. wykazana mk. 1131. Sz. par. rz.-katol., dek. władysławowski (dawniej maryampolski), 1798 dusz. Par. ew.-augsb. obejmuje 3713 dusz. Filia w Sudargach. 2.) Sz., fol., pow. władysławowski, gm. Giełgudyszki, paraf. Szaki, odl. od Władysławowa 24 w., ma 133 mk. W 1827 r. 4 dm., 64 mk. 3.) Sz., wś, pow. wyłkowyski, gm. Kopsodzie, par. Pojewoń, odl. od Wyłkowyszek 21 w., ma 39 dm., 311 mk. W 1827 r. było 25 dm., 237 mk. W pobliżu wsi błotnista nizina, jakby dno dawniejszego jeziora, pomiędzy fol. Kopsodzie i wsiami: Jegliniszki, Podworniszki, Kopsodzie. Br. Ch.

Szaliszki, os., pow. maryampolski, gm. Antonowo, par. Pilwiszki, odl. od Maryampola 56 w., 1 dm., 9 mk. W 1827 r. 2 dm., 32 mk.

Szalniszki, wś włośc., pow. maryampolski, gm. Antonowo, par. Pilwiszki, odl. od Maryampola 20 w., ma 9 dm., 85 mk.

Szaltinnen 1.) wś, pow. gołdapski, st. pocz. Gawaiten. 2.) Sz., wś, pow. darkiejmski, st. pocz. Trempen.

Szaltupie, folw., i Sz. Nowe, wś nad rz. Szwentupą, pow. maryampolski, gm. Pogiermoń, par. Preny (odl. 10 w.), odl. od Maryampola 46 w.; folw. ma 10 dm., 169 mk.; wś 104 mk. W 1827 r. 3 dm., 43 mk. W 1884 r. fol. Sz. z os. młyn. Czudyszki rozl. mr. 602: gr. or. i ogr. mr. 392, łąk mr. 160, past. mr. 25, nieuż. mr. 25; bud. mur. 2, drewn. 35; młyn wodny, cegielnia. Wś Sz. Nowe ma 60 mr. Sz. wchodziły w skład dóbr starostwa preńskiego. W 1866 r. nadane zostały na własność gener. Sta­cho­wi­czo­wi.

Szałabudziszki, wś, pow. kalwaryjski, gm. Janów, par. Ludwinów, odl. od Kalwaryi 5 w., ma 25 dm., 190 mk. W 1821 r. było 17 dm., 127 mk. Wchodziła w skład dóbr rządowych Kalwarya.

Szambielowce al. Szembelewo, wś, pow. augustowski, gm. Balla Wielka, par. Sylwanowce, odl. od Augustowa 61 w., ma 11 dm., 167 mk. W 1827 r. 21 dm., 124 mk. W r. 1558 w wójtow. szembelewskiem, włości dworu berżnickiego, ekon. grodzieńskiej. We wsi było 28 włók gruntu średniego, wtem 7 wł. nieprzyjętych, 8 osocznickich, 2 wójtowskie, 1 na paśnię urzędniczą, 12 osadnych. Płacili po 32 gr. z włóki.

Szambory, wś, pow. grodzieński. Własność niegdyś Szy­s­to­w­skiej, od której nabywa Je­rzy Szczytt i leguje w 1716 r. ks. dominikanom grodzieńskim za depozycyę w kościele syna swego Aleksandra i na koszta łożone na jego pogrzeb. A. K. Ł.

Szandadusze, os., pow. maryampolski, gm. i par. Pilwiszki, odl. od Maryampola 24 w., 2 dm., 20 mk. W 1827 r. 2 dm., 32 mk.

Szandubra, wś, pow. grodzieński, w 5 okr. pol., gm. Sobolany, o 34 w. od Grodna.

Szanie, wś (ob. Pojewoń), mylnie za Szaki.

Szapary, wś, pow. sejneński, gm. Lejpuny, par. Kopciowo, odl. od Sejn 31 w., ma 18 dm., 116 mk. W 1827 r. 5 dm., 54 mk.

Szapkina, czy też Szankina, wś i folw., pow. wyłkowyski, gm. Bartniki, par. Łankieliszki, odl. od Wyłkowyszek 9 w., ma 58 dm., 108 mk.

Szara Buda, pow. maryampolski, gm. Michaliszki, par. Płutyszki, odl. od Maryampola 26 w., 4 dm., 24 mk. W 1821 r. 1 dm., 13 mk.

Szardeningken al. Zardeningken, wś, pow. gołdapski, st. p. Gawaiten.

Szarkajcie al. Szarkajtys [Na mapach z 1915 r. i WIG Szarki], jezioro we wsi t. n., w pow. kalwaryjskim, na lewo od drogi bitej z Suwałk do Kalwaryi. Brzegi ma bezleśne, płaskie, około 15 mr. obszaru i do 100 st. głębokości. W okolicy cała grupa drobnych jezior.

Szarkajcie al. Szarkańce, Szarkajnie, wś nad jeziorem t. n., pow. kalwaryjski, gm. i par. Lubowo, odl. od Kalwaryi 11 w., ma 9 dm., 83 mk. W 1827 r. było 7 dm., 73 mk.

Szarki 1.) wś, pow. czę­sto­cho­wski, gm. Kuź­ni­cz­ka, par. Dan­ków. Nie pomieszczona w spisach urzęd. ostatnich (z r. 1880) i na mapach. W 1827 r. było 17 dm., 86 mk. 2.) Sz., wś w par. Char­łu­pia, pow. sie­radz­kim, dziś nie istnieje (ob. Lib. Ben. Łaskiego, I, 436). 3.) Sz., wś, pow. kalwaryjski, gm. i par. Lubowo, odl. od Kalwaryi 10 w., ma 15 dm., 110 mk. W 1827 r. było 8 dm., 62 mk. Na obszarze wsi małe jezioro.

Szarkowszczyzna, os., pow. kalwaryjski, gm. Raudań, par. Kalwarya, odl. od Kalwaryi 7 w. W 1827 r. 1 dm., 10 mk.

Szarwiniszki, wś, pow. władysławowski, gm. Leśnictwo, par. Władysławów, odl. od Władysławowa 48 w., ma 6 dm., 55 mk. W 1827 r. 6 dm., 53 mk. Wchodziła w skład dóbr rząd. Leśnictwo.

Szaryszki al. Szoryszki, wś, pow. władysławowski, gm. Światoszyn, par. Poniemoń, odl. od Władysławowa 50 w., ma 12 dm., 120 mk. W 1827 r. 4 dm., 37 mk.

Szatmusie, wś, pow. maryampolski, gm. i par. Pilwiszki, odl. od Maryampola 25 w., ma 9 dm., 148 mk. W 1827 r. było 6 dm., 57 mk.

Szatrańcy, wś, pow. sejneński, gm. Kopciowo, par. Lejpuny, odl. od Sejn 33 w., ma 9 dm., 94 mk. W 1827 r. było 5 dm., 57 mk., par. Sereje.

Szatrycha, uroczysko, pow. sokólski, w 2 okr. pol., gm. Kamienna, o 39 w. od Sokółki.

Szaudadusze, wś, pow. maryampolski, gm. i par. Pilwiszki, odl. 24 w. od Maryampola, ma 3 dm., 20 mk.

Szaudynie 1.) wś, pow. maryampolski, gm. i par. Pilwiszki, odl. od Maryampola 23 w., ma 3 dm., 32 mk. W 1827 r. 5 dm., 56 mk. 2.) Sz., wś, pow. władysławowski, gm. Zyple, par. Łuksze, odl. od Władysławowa 35 w., ma 9 dm., 77 mk. W 1827 r. 6 dm., 60 mk. 3.) Sz., zaśc. włośc. nad Niemnem, pow. władysławowski, gm. Kidule, par. Kajmele, odl. od Władysławowa 36 w., leży naprzeciw Jurborga, w nizinie nadrzecznej, ma 22 dm., 454 mk. W 1827 r. było 20 dm., 198 mk. Wchodziła w skład dóbr rząd. Kidule.

Szaudyniszki, wś i fol., pow. wyłkowyski, gm. Kibarty, par. Olwita, odl. od Wyłkowyszek 13 w., ma 15 dm., 130 mk. W 1827 r. było 15 dm., 169 mk. Dobra Sz. składały się z fol. Sz. i Karolinowo, rozl. mr. 1317: fol. Sz. gr. or. i ogr. mr. 653, łąk mr. 65, pastw. mr. 7, nieuż. mr. 39; bud. mur. 12, z drzewa 14; płodozm. 9 pol.; fol. Karolinowo, gr. or. i ogr. mr. 506, łąk mr. 81, past. mr. 6, nieuż. mr. 37; bud. mur. 3, z drzewa 8; płodozm. 9-pol. Wś Sz. os. 8, mr. 240; wś Jonajcie os. 17, mr. 82; wś Uszkurajcie os. 5, mr. 150.

Szaukście al. Szaukszty, wś, pow. władysławowski, gm. Leśnictwo, par. Władysławów (odl. 6 w.), ma 5 dm., 49 mk. W 1827 r. 5 dm., 54 mk. Wchodziła w skład dóbr rząd. Leśnictwo, należała do fol. Bobtele.

Szaukuny, w spisach urzęd. Sankury, wś, pow. sejneński, gm. i par. Krasnowo, odl. 14 w. od Sejn, ma 8 dm., 82 mk., 420 mr. Wchodziła w skład dóbr Krasnowo. [Por. Senkury, Sonkury.]

Szawelszczyzna, uroczysko, pow. sokólski, w 2 okr. pol., gm. Kamienna, o 40 w. od Sokółki.

Szawie al. Szawluk, jezioro, w pow. sejneńskim, leży śród lasów. na zach. od wsi Szawlany. Długość w kierunku od płn. ku płd. przeszło wiorstę, szeroko około pół wiorsty. Należy do dóbr Poniemoń. W dobrach tych jest też drugie jezioro, Giedewardzis zwane.

Szawlany, wś włośc., pow. sejneński, gm. Kudrany, paraf. Lejpuny, odl. od Sejn na wschód o 40 w. Leży w okolicy wzn. 480 do 500 st. npm., ma 14 dm., 96 mk., 7 osad, 625 mr. W 1827 r. było 3 dm., 19 mk., par. Liszków. Wchodziła w skład dóbr Kudrany.

Szawle, wś, pow. maryampolski, gm. Chlebiszki, par. Preny, odl. od Maryampola 36 w., 2 dm., 19 mk. W 1827 r. 2 dm., 21 mk.

Szawliszki, wś, pow. maryampolski, gm. Chlebiszki, par. Preny, odl. od Maryampola 37 w., ma 50 dm., 438 mk. W 1827 r. 20 dm., 254 mk.

Szczeberka al. Szczebra al. Blizna [Uwaga: Blizna to inna rzeka, przynajmniej w górnym biegu. Blizna wypływa z jez. Blizno i łączy się ze Szczeberką i Olszanką (na mapie 1839 Dłużanka) niemal jednym miejscu, na pólnocy od wsi Szczebra. Dłużanka (płynąca od północy) nazywana była też Długanką, choć nazwę Długanka nosiła też (także mapa 1839) rzeczka wpadająca do Blizny z lewego jej brzegu, od południa (z jez. Kalejty v. Długiego od którego nazwę wzięła), jeszcze przed zlaniem się wspomnianych trzech rzek. Oficjalna hydronimia przyjmuje obecnie, że Olszanka jest dopływem Szczeberki, która wpada do Blizny a ta zaś do Rospudy, co tłumaczyłoby podwójną nazwę Szczeberki.], rzeczka, bierze początek o 2 w. na płd. od jez. Jemieliste (Rospuda), w pow. suwalskim, z wyniosłego terenu wyżyny pojezierza, płynie przez Podgórze, Kropiwno, Niemcowiznę, Bakaniuk, Stoki, Kurzanki, Cisówek, Sokolne, Gatne, Szczeberkę, Szczebrę i przyjąwszy tu Długankę [lepiej jednak: Dłużankę] wpada z lew. brzegu do Rospudy. [Według K. O. Falka Szczebra ma źródłosłów jaćwieski.]

Szczeberka, wś nad rzką t. n., pow. augustowski, gm. Szczebro-Olszanka, par. Szczebra, odl. od Augustowa 8 w., ma 25 dm., 206 mk.

Szczebra, rzeczka, ob. Szczeberka.

Szczebra, dwie wsi i fol., i Sz. Mała, wś, pow. augustowski, gm. Szczebro-Olszanka, par. Szczebra, odl. od Augustowa 20 w., od Suwałk 22 w. Leży przy drodze bitej z Warszawy do Suwałk, na wzgórzach, śród lasów i błot rozległych, ciągnących się po brzegach rzeki Rospudy, Szczeberki, Długanki. Posiada kościół par. drewniany, szkołę początkową; wś pierwsza ma 24 dm., 195 mk.; druga 8 dm., 58 mk.; fol. 2 dm., 23 mk.; Sz. Mała 13 dm., 58 mk. W 1827 r. było 18 dm., 123 mk. Kościół wystawiony w 1793 r. z drzewa, fundacyi króla Stanisława Augusta, erygowany na paraf. przez ks. Dawida Pilchowskiego, sufragana wileńskiego, a poświęcony przez ks. Massalskiego, bisk. wileńskiego, 21 stycznia 1794 r. Król nadał 24 lipca 1793 r. na utrzymanie proboszcza 6 włók i 8 mr. pustoszy, lasem zarosłej. Pierwszym proboszczem był ks. Stefan Bajer. Prezentę nadał mu król 18 marca 1794 r. Sz. paraf., dek. augustowski, 2695 dusz. Filia w Studzieniczny. Szczebro-Olszanka gmina ma 13,826 mr. obszaru i 6427 mk.; sąd gm. okr. I i st. poczt. w Augustowie. W gminie istnieje przemysł leśny: wyrób terpentyny, smoły i dziegciu. Szkół początkowych dwie. W skład gm. wchodzą: Atteny wś i folw., Barszczowa-Góra, Blizna, Bryzgiel, Cisówek wś i fol., Czarnybród, Danowskie, Dolny-Las, Dora, Gatne, Gorczyca, Juryzdyka, Józefowo fol., J.-poduchowne, Kąt, Klonownica, Kopanica, Krusznik, Kujawy, Nowinka, Olszanka wś i fol., Osińska-Buchta, Pijawnie, P.-Małe, P.-Polskie, P.-Ruskie, Podjózefowo, Podkopanica, Podkrólówek, Podnowinka, Podserwy, Podsokolnie, Podwalnie, Poniatowizna, Płaska, Serwy, Sokolnie, Strękowizna, Studzieniczna, Sucha-Rzeczka. wś, leśn. i młyn, Swoboda, Szczebra folw., Szczebra (dwie wsi), Szczebra-Mała, Szczeberka, Szczepki, Ślepsk, Upustek kol. i leśnicz., Walnie, Walnie Małe, Wojciech i Żyliny. Br. Ch.

Szczecinki, niem. Szczecinken, wś, pow. olecki, st. p. Margrabowa.

Szczecinowo, niem. Szczecinowen, wś, powiat łecki, st. p. Neu-Jucha.

Szczeczyce, wś, pow. grodzieński, w 3 okr. pol., gm. Hudziewicze, o 46 ½ w. od Grodna.

Szczeczynowo, w dok. Szczeczynicze, wś nad Niemnem, pow. grodzieński, gm. Wiercieliszki, 239 dz. W r. 1561 w wójtow. wiercieliskim, włości dworu wiercieliskiego, ekon. grodzieńskiej. We wsi było 33 włók gruntu średniego. Z włóki płacili po 45 gr. i robili po 2 dni w tygodniu.

Szczeniec, wś, pow. grodzieński, w 5 okr. pol., gm. Berszty, o 44 w. od Grodna, przy drodze ze Skidla do Ostryna. [Por. Szeniec.]

Szczepiekowicze, okolica szlach., pow. sokólski, w 1 okr. pol., gm. Zubryca, o 12 w. od Sokółki.

Szczepki i Sz. Kujawy, wś i os., pow. augustowski, gm. Szczebro-Olszanka, par. Szczebra, odl. od Augustowa 14 w., 18 dm., 139 mk. Istniała tu dawniej st. p. między Augustowem a Suwałkami, na trakcie warszawsko-kowieńskim, odl. 37¼ mil od Warszawy.

Szczerbowicze 1.) wś, pow. grodzieński, w 3 okr. pol., gm. Łunna, o 28 w. od Grodna. W r. 1558 w wójtow. sowoliskiem, włości dworu kotrańskiego ekon. grodzieńskiej. We wsi było 16 włók gruntu dobrego, wtem 8 wł. strzeleckich wolnych i 8 wł. czynszowych. Dochód czynił 14 kóp 44 gr. 2.) Sz., wś nad rzeką Dzwieją, pow. nowogródzki, w 4 okr. pol. mirskim, gm. Cyryn, ma 24 osad; grunta i łąki wyborne, miejscowość wzgórzysta, bezleśna. A. Jel.

Szczodruchy 1.) wś i folw., pow. suwalski, gm. Wólka, par. Raczki, odl. od Suwałk 22 w.; folw. ma 3 dm., 18 mk.; wś 7 dm., 27 mk. W 1827 r. 1 dm., 5 mk. Wchodziła dawniej w skład dóbr Raczki. 2.) Sz. Wypychy i Sz. Zalesie, dwie wsi, pow. łomżyński, gm. Kossaki, par. Kołaki. Mieszka tu drobna szla­ch­ta. W 1827 r. Sz. Wypychy miały 3 dm., 14 mk.; Sz. Zalesie 13 dm., 93 mk.

Szczucze, jezioro, w płn. części pow. grodzieńskiego, miedzy Kotrą a Pyrrą.

Szczuki 1.) dwie wsi, pow. wilejski, w 1 okr. pol., gm. Wiażyń (o 3 w.), okr. wiejski Łotygol, o 24 w. od Wilejki; jedna z nich 10 dm., 90 mk. prawosł., druga 9 dm., 63 mk. tegoż wyzn. Podług spisu z 1865 r. miała w części należącej do dóbr Łotygol, Umias­to­w­skich 39, w części zaś do dóbr Łaberyanowo Ostrowskich 37 dusz rewiz. 2.) Sz., wś, pow. grodzieński, w 4 okr. pol., gm. Kamionka, o 54 w. od Grodna. 3.) Sz., wś, pow. sokólski, w 2 okr. pol., gm. Trofimówka, o 26 w. od Sokółki. J. Krz.

Szczuki, pow. grodzieński. W roku 1558 w wójtow. zabołockiem, włości dworu mostowskiego ekon. Grodzieńskiej. We wsi były 4 włóki gruntu podłego na służbę osocznicką.

Szczutnowo, wś, pow. grodzieński, w 1 okr. pol., gm. Wiercieliszki, o 8 w. od Grodna.

Szczypulszczyzna, wś, pow. kalwaryjski, gm. Balkuny, odl. od Kalwaryi 42 w., ma 9 dm., 69 mk.

Szedkehmen al. Doerxnen, wś, pow. gołdapski, st. p. Kiauten. [Ob. Zielona Wieś i Szeldkehmen-Doerxnen.]

Szedwigi, wś nad rzką; Nawą, pow. władysławowski, gm. Tomaszbuda, par. Gryszkabuda, odl. od Władysławowa 28 w.; ma 25 dm., 184 mk. W 1827 r. 18 dm., 206 mk. Wchodziła w skład dóbr rząd. Leśnictwo.

Szejpiszki, jezioro przy folw. t. n., w pow. sejneńskim. Brzeg wschodni wzgórkowaty i lesisty, inne płaskie, bezleśne. Przepływa przez nie strumień wpadający do rz. Czarny [Marychy] z lew. brzegu. W pobliżu jez. Klejwy.

Szejpiszki, folw. i dobra, pow. sejneński, gm. Krasnowo, par. Sejny (odl. 11 w.), 2 dm., 17 mk. Dobra Sz. składały się w r. 1889 z folw.: Sz., Smolany, nomenkl.: Baraniszki [Na płd.-wsch. od Smolan, w Słowniku nie wymienione; dziś nie istnieją.], Borek, rozl. mr. 1009: fol. Sz. gr. or. i ogr. mr. 182, łąk mr. 61, past. mr. 23, nieuż. mr. 5; bud. mur. 1, drewn. 12; płodozm. 4-pol.; fol. Smolany gr. or. i ogr. mr. 99, łąk mr. 31, past. mr. 41, lasu mr. 65, nieuż. mr. 7; bud. drewn. 6; w osad. leśn.: Baraniszki i Borek gr. or. i ogr. mr. 6, łąk mr. 4, lasu mr. 479, nieuż. mr. 6; las nieurządzony. Wś Smolany os. 32, mr. 95. A. Pal.

Szeldkehmen-Doerxnen al. Zielona Wieś, wś, pow. gołdapski, st. pocz. Kiauten. Leży na granicy dawnej Puszczy Rominckiej. [Dziś w obw. kaliningradzkim Sosnowka, (ros. Сосновка); por. Szedkehmen.]

Szelepki, wś, pow. grodzieński, w 2 okr. pol., gm. Brzostowica Wielka, o 59 w. od Grodna.

Szelęgówka, dobra, pow. bia­ło­sto­c­ki, w 3 okr. pol., gm. Jaświłki, o 32 w. od Bia­łe­go­sto­ku; należą do klucza zakątkowskiego dóbr hr. Pelagii de Fleury (Potockiej) i mają 7554 dz. (659 lasu, 2043 łąk i past., 3331 nieuż.).

Szelment Duży al. Szypliszki i Sz. Mały al. Leszczewo dwa złączone z sobą jeziora, pow. suwalski, o 10 w. na północ od Suwałk, na lewo od drogi bitej z Suwałk do Kalwaryi. Brzegi zachodnie i wschodnie wzgórkowate, zach.-płn. i północny płaski i nizki. Sz. Duży ma 5½ w. długości, 400 sąż. szerokości a podobno 350 st. głębokości, rzadko zamarza. Sz. Mały ma 3 w. długości, 400 sąż. szerokości, 30 do 50 st. głębok. Wody ich uprowadza rzeczka Szelmentka do Szeszupy z praw. brzegu. Br. Ch.

Szelmentka, rzeczka, wypływa z jeziora Szelment, w pow. suwalskim. przepływa przez cały szereg łączących się z sobą jezior, jak: Szelment Mały (Leszczewo), Szelment Duży, Kupowo, Iłgiel al. Rykacieje [Błąd.]. Uchodzi do Szeszupy z praw. brzegu, w pow. kalwaryjskim. Długa (z jeziorami) około 18 w.

Szelmentka, wś nad rzką t. n., pow. suwalski, gm. Andrzejewo, par. Lubowo, odl. od Suwałk 24 w., ma 6 dm., 53 mk. W 1827 r. 1-a część miała 3 dm., 24 mk., 2-ga zaś 3 dm., 36 mk.; par. Wiżajny. Wchodziła w skład dóbr rząd. Kadaryszki.

Szelwy, wś, pow. wyłkowyski, gm. i par. Wyłkowyszki (odl. 3 w.). Leży tuż przy st. dr. żel. na linii Kowno-Wierzbołów, ma 137 dm., 749 mk. W 1827 r. było 39 dm., 278 mk.

Szembelewo, zapewne dzisiejsze (ob.) Szambielowce, wś, pow. augustowski. W r. 1558 w wójtow. szembelewskiem, włości dworu berżnickiego, ekon. grodzieńskiej. We wsi było 28 włók gruntu średniego, wtem 7 wł. nieprzyjętych, 8 osocznickich, 2 wójtowskie, 1 na paśnię urzędniczą, 12 osadnych. Płacili po 32 gr. z włóki.

Szeniec, pow. grodzieński, ob. Szczeniec (t. XI). Ma 51 dm., 433 mk., 1794 dz.

Szergaliszki, wś, pow. wyłkowyski, gm. Pojeziory, par. Wyłkowyszki (odl. 16 w.), mają 4 dm., 51 mk. W 1827 r. 19 dm., 150 mk.

Szerniszki, wś, pow. władysławowski, gm. Zyple, par. Łuksze, odl. od Władysławowa 32 w., mają 3 dm., 25 mk. W 1827 r. 6 dm., 52 mk.

Szerpynie, wś, pow. maryampolski, gm. Gudele, par. Skrawdzie, odl. od Maryampola 22 w., ma 10 dm., 67 mk. W 1827 r. 3 dm., 22mk.

Szerśnio, os. włośc., pow. sejneński, gm. Pokrowsk, par. Studzieniczna. Nie pomieszczona w spisach urzęd.

Szesalis, jezioro na obszarze dóbr rząd. Krasnowo, w pow. sejneńskim.

Szeska, struga, dopływ Piska, w pow. jańsborskim.

Szeskie Góry, niem. Seesker Berge, jest to najwynioślejsza część wyżyny pojezierza bałtyckiego między Niemnem a Wisłą. Wyżyna ta podnosząc się w kierunku od wschodu ku zachodowi, wytwarza rozległy wyniosły taras, obejmujący część pow. suwalskiego tudzież przyległe (od zachodu) gołdapski i darkiejmski (w Prus. wschod.). Na płd.-zach. od Gołdapi ciągnie się najwyższy wzgórzysty grzbiet tego wzniesienia, noszący nazwę Gór Szeskich. W znosząc się stromo (około 600 stóp) ponad okalającą je równinę, przedstawiają się dość imponująco. Sięgają do 320 mt. npm., t. j. 1112 stóp [Wysokość trochę przesadzona.], gdy jezioro gołdapskie wzn. 481 st. Przewyższa je o 10 mt. wyniosłość w pow. ostródzkim, pod Dylewem, o 2 mile od Ostródy, zwana na mapach „Kernsdorfer Hoehe”. Z gór Szeskich spływają liczne strumienie i rzeczki, jak: Szeska (dopł. Piska al. Pissy, uchodzącej do Narwi [Nie ma takiej rzeki, zwłaszcza jako dopływu Pisy.]), Jarka al. Gołdap (dopł. Węgorapy), Ełk (Łyk), dopł. Biebrzy a z nią Narwi. U podnóża tych gór leży wieś Górne al. Jarka, zamieszkana przez Mazurów ewangielików. Br. Ch.

Szeszkina, wś, pow. wyłkowyski, gm. Bartniki, odl. od Wyłkowyszek 21 w., ma 40 dm., 83 mk.

Szeszkupa, rzeczka, poczyna się pod wsią Ogarynie, w pow. sejneńskim, płynie ku zachodowi pod wsią Niemajuny i pod Łoździejami łączy się z Połozdziejką i odtąd tworzą obiedwie Kirsnę (ob.). Długa na tej przestrzeni 6 wiorst. J. El.

Szeszupa (litew. Sze-upe = oto rzeka al. Szessi-upe = sześć rzek), rzeka, bierze początek z wyniosłej części wyżyny pojezierza, na płd.-wschód od Przerośli, w pow. suwalskim, na obszarze wsi Szeszupka, w gm. Pawłówka, w okolicy pokrytej głazami narzutowemi. O kilkaset kroków od jej źródeł przepływa rzeczka Czarna Hańcza pod młynem Turtul. Kiedy Hańcza dąży ku płd., Sz. zwraca się odrazu na wschód, dalej płynie na płn., a potem na zachód. Wypływa jako drobny strumyk z bagnistej łąki, porosłej olszowemi krzakami, u stóp stromo opadającej od strony północnej ściany płaskowzgórza. Z jego stoków spływa mnóstwo źródeł, przeto wąziutki strumyk prędko rośnie, a przepływając w pow. suwalskim przez cztery jeziora, zwiększa coraz więcej rozmiary. Pod Foluszem i Poszeszupiem wchodzi w pow. kalwaryjski, płynie pod Kalwaryą, Santoką, Hermaniszkami. Od Kalwaryi zwraca się ku wsch., od Hermaniszek przybiera kierunek płn., płynie pod Ludwinowem, poczem odgranicza pow. kalwaryjski od maryampolskiego, wchodzi w ten ostatni i płynie pod Maryampolem. Od Giewałtowa bierze kierunek płn.-zachodni, tworzy szeroką, w części błotnistą dolinę, płynie pod Pilwiszkami, między Łaboszyszkami a Mejszelami, śród szerokiej podmokłej równiny, odgraniczając pow. maryampolski od wyłkowyskiego, a potem ten ostatni od władysławowskiego. Dalej znowu tworzy wązką, o wyniosłych brzegach dolinę i krętym biegiem przez Darżeniki dochodzi do Władysławowa, gdzie przyjmuje Szyrwintę. Od tego miasta płynie w kierunku zach.-płn., stanowiąc granicę pow. władysławowskiego od Prus, do których wchodzi pod Kirkiłami. Tam stanowi granicę Rossyi i Prus od Szyrwinty do Schillenoehlen, następnie zwraca się na zach., przerzyna płn. część pow. piłkałowskiego, pod mkiem Lasdehnen wchodzi w pow. ragnecki i powyżej Ragnety uchodzi do Niemna z lew. brzegu. Do ujścia Szyrwinty długa około 120 w., w Prusach około 40 w. Przyjmuje dopływy z praw. brzegu: Szelmentkę, Kirsnę, Dawinę, Wulczewo [Walczewę], Sosnę, Pilwę, Wysoką, Miluppę, Nienupszę, Pentę, Aukspirtę, Cesarkę, Jotyję; z lewego: Janówkę, Wigrę, Sudoń, Zwirgżdę, Rowsię, Gulbinos, Olksnię i Szyrwintę. Niegdyś stanowiła granicę Litwy z Krzyżakami. Nieprzydatna do spławu, bo nader płytka; tylko poczynając od mta Władysławowa spławiają niekiedy tratwy z drzewem. Od źródła do fol. Kleszczówka brzegi wyniosłe, urwiste, następnie zaś aż do granicy pruskiej nizkie. Gleba okolicznych gruntów do b. mka Lubowa górzysta, kamienista, żwirowata, od Lubowa zaś do pruskiej granicy prawie wszędzie czarnoziem. Do Lubowa też okoliczni włościanie mówią po polsku, narzeczem mazurskiem, a ztąd aż do Prus po Litewsku. Z zakładów fabrycznych są tylko wodne młyny pod Potopami, Kalwaryą i Ludwinowem, te dwa ostatnie ulepszone i na wielką skalę. Były niegdyś młyny i w fol. Kleszczówek i Poszeszupie, ale je zniesiono dla osuszenia łąk i bagien. Rzekę tę przecina pod Piłwiszkami kolej żelazna idąca z Kibart do Kowna, oraz dwa trakty bite idące z Kowna do Warszawy i z Maryampola do Kibart. W okolicy Lubowa istnieją bagna, zwane Poszeszupskie, ciągnące się na kilka mil ku Kalwaryi, porosłe mchem i trzciną; jeszcze przed 20 laty była tam stolica dubeltów i krzyków, na które zjeżdżali myśliwi z Kalwaryi i Suwałk. Teraz przez zniesienie młynów i pobicie szerokich kanałów, bagna znacznie osuszono, przez co i liczba ptactwa się zmniejszyła. Chociaż rzeka ta przepływa przez kilka jezior i łączy się z Niemnem, przecież małorybna, żyje w niej tylko płotka i szczupak, i to w małej ilości. Dno miejscami muliste, miejscami piaszczyste, posiane wapiennemi kamykami. Prąd szybki, woda czysta, przejrzysta, wylewów nadzwyczajnych nie ma, ale za to na wiosnę kra niezwykłych rozmiarów. Nad brzegami Sz. leżą dawne miasteczka a teraz wsie kościelne: Lubowo, Ludwinowo i Pilwiszki, oraz miasta powiatowe: Kalwarya, Maryampol i Władysławów. [Według K. O. Falka ma źródłosłów jaćwieski.] J. Bł.-R. W.

Szeszupka, wś, pow. suwalski, gm. Pawłówka, par. Jeleniewo, odl. od Suwałk 17 w., ma 9 dm., 76 mk. W 1827 r. 10 dm., 58 mk. Leży w najwynioślejszej części pow. suwalskiego, przy źródłach Szeszupy, w pobliżu źródeł [Błąd.] Czarnej Hańczy.

Sześciowłoki 1.) wś, pow. suwalski, gm. i par. Wiżajny, odl. od Suwałk 26 w., ma 13 dm., 102 mk. W 1827 r. było 12 dm., 85 mk. Wchodziła w skład dóbr rząd. Kadaryszki. [Później i dziś Sześciwłoki.] 2.) Sz., os., pow. maryampolski, gm. Balwierzyszki. par. Gudele; 1 dm.

Szewczyki 1.) wś, pow. grodzieński, w 4 okr. pol., gm. Mosty, o 53 w. od Grodna. 2.) Sz., wś, pow. telszewski, w 3 okr. pol., o 60 w. od Telsz.

Sziłas (z lit.)=bór, las, wrzos. Wyraz ten dał początek nazwie wielu miejscowości w ziemiach litewskich, jak: Sziłelej, Szyłele, Szyłele, Sziłeliszkej, Szilenaj, Szilenielej, Szilinej, Szilininkaj, Szyliniki, Szyłajcie, Szyłańce, Szyłany, Szydłów (mko w pow. rossieńskim, właściwie Szyłów), Mergoszyle i in. (Pamiętnik Fiziogr., III, 507).

Szittkehmen, ob. Szytkiejmy i Zitkiemy.

Szkilówka al. Skiłówka, wś, pow. suwalski, gm. Czostków, par. Filipów, odl. od Suwałk 17 w.; ma 8 dm., 47 mk.

Szklary […] 2.) Sz., os. pow. sejneński. Należy do fol. Ochotniki.

Szkleńsk, wś, pow. grodzieński, w 5 okr. pol., gm. Berszty, o 21 w. od Grodna.

Szkocya-Nowa, fol., pow. augustowski, gm. Dowspuda, par. Janówka, odl. od Raczek 3 w., od granicy pruskiej o 2½ w. Założona około r. 1823 przez hr. Ludwika Paca, zagorzałego anglomana. Stanowiąc niegdyś część dóbr dowspudzkich, przeszła w posiadanie rządu r. 1835. Naówczas folw. Szkocya z attyn. Pacianowo, Planta i Witówka zawierały 1743 mr. Obecnie jest tu 7 dm., 101 mk. (7 żyd.). Na pół zrujnowane murowane gmachy, drogi wysadzone drzewami, przypominają dawną świetność tych dóbr. M. R. Wit.

Szlajnie, wś, pow. kalwaryjski, gm. Janów, par. Bartniki, odl. od Kalwaryi 6 w., ma 15 dm., 160 mk. Wchodziła w skład dóbr rządowych Kalwarya.

Szlama, jezioro, w pow. sejneńskim, leży sród lasów, o 3 w. na płd. od wsi Pozopsie. Może to samo [Nie to samo.] co jezioro opisane pod nazwą Kolendzie (ob.).

Szlamy, jezioro pod wsią Klejwy [Błąd.], w pow. sejneńskim. Brzegi lesiste, wyniosłe, 4 w. długości, 200 sąż. szerokości, głębokie do 72 st., obszar wynosi około 300 mr. Stanowi część systematu wodnego Kanału Augustowskiego. Strumień [Na mapie 1839 r. rz. Głęboka.] łączy je z jez. Tuczno.

Szlanów 1.) Stary, pow. maryampolski, ob. Samiły. 2.) Sz. al. Szlanowo, we i leśn., pow. maryampolski, gm. Poniemoń Pożajście, par. Poniemoń, odl. od Maryampola 56 w., ma 43 dm., 328 mk. W 1827 r. wś miała 29 dm., 219 mk., os. leś. 2 dm., 3 mk. Szlanowskie leśnictwo rząd. obejmuje 23,302 mr. Dzieli się na straże: Jordanowo, Dąbrowa, Preny i Purwie. Br. Ch.

Szlązak, wś, pow. suwalski, gm. Zaboryszki, par. Puńsk, odl. od Suwałk 19 w., ma 8 dm., 58 mk. W 1827 r. 6 dm., 41 m. Wchodziła w skład majoratu rząd. Kadaryszki. [Dziś nazwa nie istnieje, położony na płd.-wsch. koło wsi Pokomsze i Zaboryszki.]

Szlepie, niem. Schlepien, wś, pow. oleckowski, st. poczt. Gonsken.

Szlinokiemie, wś nad rz. Czarną, pow. suwalski. gm. Sejwy, par. Puńsk, odl. od Suwałk 23 w., ma 51 dm., 417 mk. W 1827 r. 84 dm., 276 mk.

Szlinorajście, os., pow. maryampolski, gm. Balwierzyszki, par. Gudele, 1 dm.

Szlurpkiszki, wś, pow. maryampolski, gm. i par. Pilwiszki, odl. od Maryampola 27 w., ma 6 dm., 46 mk.

Szłajtyniszki al. Słajtyszki, os., pow. maryampolski, gm. Balwierzyszki, par. Gudele, odl. od Maryampola 27 w.; ma 1 dm., 3 mk.

Szłamy, wś, pow. władysławowski, gm. i par. Syntowty, odl. od Władysławowa 24 w.; ma 10 dm., 119 mk.

Szłapiki, wś nad Niemnem, przy ujściu rz. Brzozówki, pow. sejneński, gm. Kudrany, par. Sereje, odl. od Sejn 41 w.; ma 8 dm. 50 mk. W 1827 r. 3 dm., 31 mk.

Szławanta, rzka, wypływa z jez. Igło, pod wsią Igłówką, w pow. maryampolskim. Jezioro to leży na skraju rozległych błot Pale zwanych (około 20 w. kw.), wzn. około 270 st. npm. Wypłynąwszy z jeziora podąża w kierunku płd.-zach., koło fol. Igliszki przybiera kierunek zachodni, płynie koło wsi Szławanty i po za nią wchodzi na obszar bagien otaczających jez. Amalwa, do którego wlewa swe wody z płn.-wsch. strony. Ponieważ wody jeziora tego odprowadza do Szeszupy rzka Dawinia, przeto można uważać Sz. za jej dopływ.

Szławanta, jezioro, w pow. sejneńskim, leży na wschód od jez. Gausty i ciągnie się równolegle z niem. Długie około 5 w. od płd. ku płn., szerokie pół w.; brzegi przeważnie lesiste i wyniosłe. Obszar wynosi około 150 mr. Wypływa z niego rzka Szławantelis. Wznies. brzegów dochodzi 465 st. npm. Wś Sz. leży na płn.-wsch. krańcu jeziora. Koło niego cała grupa mniejszych jezior: Balcis, Gelnitis, Lunialis, Palszynis, Szławantelis.

Szławantelis, jezioro, pow. sejneński, gm. Wiejsieje, o 1 w. na płd.-wschód od jez. Szławanta, ma około 90 mr. obszaru. Należy do dóbr Łosewicze. Ob. Iszpartys.

Szławanty 1.) wś, folw. i dobra nad jez. Szławanta, pow. sejneński, gm. i par. Święto-Jeziory, odl. od Sejn 23 w., mają gorzelnię, młyn wodny, 31 dm., 279 mk. W 1827 r. 25 dm., 193 mk. Dobra Sz. składały się w 1886 r. z fol.: Sz., nomenkl. Konewki, jezior: Szławanta, Lunialis, Balcis, Giełożys, Eszerynatis, Lubelis, Kiepielis, Pietruhas i Orzynelis, rozległe mr. 2198: grunta or. i ogr. mr. 688, łąk mr. 140, past. mr. 35, lasu mr. 751, wody mr. 359, nieuż. mr. 25; bud. mur. 4, drewn. 18; las nieurządzony, pokłady torfu. W skład dóbr wchodziły wsi: Sz. os. 24, mr. 462; Nowosady os. 6, mr. 133; Bojaryszki os. 3, mr. 99; Powiłom os. 5. mr. 117; Aleksiewizna os. 38, mr. 115. 2.) Sz., wś, pow. maryampolski, gm. Balwierzyszki, par. Gudele, odl. od Maryampola 22 w.; mają 5 dm., 39 mk., 133 mr. Wchodziła w skład dóbr Iwaniszki. W 1827 r. 2 dm., 28 mk., par. Balwierzyszki. 3.) Sz., wś w pobliżu bagna Pale, pow. maryampolski, gm. Jaworowo, par. Igłówka, odl. od Maryampola 20 w.; mają 25 dm., 285 mk. W 1827 r. 28 dm., 182 mk. W okolicy wsi liczne kurhany. Br. Ch.

Szłejty, przyl. fol. Hołny Mejera, w pow. sejneńskim.

Szmojliszki, os., pow. władysławowski, gm. Syntowty, par. Łuksze, odl. od Władysławowa 24 w., 1 dm., 9 mk.

Szmurły, okolica, pow. bielski gub. grodzieńskiej, w 3 okr. pol., gm. Grodzisk, o 28 w. od Bielska, na wschód od drogi z Brańska do Ciechanowa.

Szmury, wś, pow. maryampolski, gm. Gudele, par. Skrawdzie, odl. od Maryampola 28 w., ma 10 dm., 87 mk. W 1827 r. 4 dm., 33 mk.

Szmytyszki, fol. i wś nad rz. Niemnem, pow. maryampolski. gm. Pogiermoń, par. Preny. Leży w stronie płn.-wsch. od Maryampola (odl. 50 w.), 8 w. od Pren (st. pocz.), ma 3 dm., 36 mk., 102 mr. fol. i 3 mr. włośc. W 1827 r. 9 dm., 55 mk.

Sznipki, wś, pow. grodzieński, w 4 okr. pol., gm. Kamionka, o 56 w. od Grodna.

Sznipowo, os. leś., pow. władysławowski, gm. i par. Giełgudyszki, odl. od Władysławowa 33 w., 1 dm., 7 mk. Należy do dóbr Giełgudyszki Dolne.

Sznipowo, wś i dobra, pow. wołkowyski, w 4 okr. pol., gm. Roś, o 14 w. od Wołkowyska.

Sznurka, rzeczka, lewy dopł. Niemna, uchodzi między Druskienikami a Liszkowem.

Sznury 1.) wś, pow. to­ma­szo­w­ski, gm. Maj­dan Gór­no, par. To­ma­szów, dotyka miasta, ma 15 dm., 186 mk. r. l., 253 mr. gruntu. Gleba w części popielatka, sap. Ludność rolnicza, trudni się też przemytnictwem; 1 tkacz. W 1827 r. było 9 dm., 41 mk. Wchodziła w skład dóbr Łasz­czów­ka. 2.) Sz., wś, pow. maryampolski, gm. Freda, par. Godlewo, odl. od Maryampola 44 w., ma 14 dm., 53 mk., 101 mr. Wchodziła w skład dóbr Freda.

Szokalszczyzna, wś, pow. kalwaryjski, gm. Urdomin, odl. od Kalwaryi 16 w., ma 11 dm., 29 mk.

Szołtany, wś i folw., pow. suwalski. gm. Sejwy, par. Puńsk, odl. od Suwałk 23 w.; wś ma 38 dm., 328 mk., 382 mr.; folw. 4 dm., 11 mk., 426 mr. W 1827 r. 1-sza część miała 3 dm., 25 mk.; 2-ga 16 dm., 129 mk. Część wsi Sz. stanowiła uposażenie probostwa w Puńsku. Po przejściu na własność rządu dobra Sz. weszły w skład dóbr Krasnowo (ob.). Por. Juryzdyka Szołtańska.

Szołnajtys, jedno z jezior otaczających z zachodu st. Święciany dr. żel. warszawsko-petersburskiej. Ob. Ledis.

Szopajcie, wś, pow. władysławowski, gm. Syntowty, par. Łuksze, odl. od Władysławowa 25 w., ma 2 dm., 20 mk. W 1827 r. 2 dm., 17 mk.

Szopie, wś, pow. władysławowski, gm. i par. Syntowty, odl. od Władysławowa 18 w., ma 13 dm., 125 mk. W 1827 r. 12 dm., 128 mk.

Szopiniki, druga nazwa wsi Budwiecie Małe, pow. władysławowski, par. Łuksze.

Szor Stary, wś, pow. sokólski, w 3 okr. pol., gm. Kamionka, o 10 w. od Sokółki.

Szorce 1.) wś, pow. bia­ło­sto­c­ki, w 3 okr. pol., gm. Kry­p­no, o 35 w. od Bia­łe­go­sto­ku. 2.) Sz.-Krynice, wś i dobra, tamże, o 35 w. od Bia­łe­go­sto­ku. 3.) Sz.– Cibarzewo, wś, tamże, niewymieniona w spisie urzędowym.

Szoryszki, wś, pow. władysławowski, gm. Światoszyn, par. Poniemoń, odl. od Władysławowa 50 w.; leżą między Syrwidami a Wilkiją, mają 12 dm., 120 mk.

Szostaki […] 6.) Sz., wś, pow. sokólski, w 1 okr. pol., gm. Makowlany, o 19 w. od Sokółki.

Szostakiszki, wś, pow. kalwaryjski, gm. Kirsna, par. Urdomin, odl. od Kalwaryi 15 w., ma 11 dm., 86 mk.

Szostaków, pow. brzeski, gub. grodz. o ½ w. na płn. od wsi 21 kurhanów obłożonych kamieniami.

Szóstak, jezioro, w pow. łeckim, przy granicy leckiego, na Mazurach, w pobliżu wsi Pietrasze [(2.)]. Łączy się z jez. Hasny. [Błąd.]

Szóstaki-Dąbrowa, wś, pow. kolneński, R. 1444 w Wiznie, Władysław ks. mazow. nadaje Borzymowi i Stefanowi 10 łan. ziemi książęcej nad Biebrzą. Od ich przezwiska Szóstak poszła nazwa osady, do której dodano później nazwę her­bu Dąbrowy (Kapica, Her­barz, 81).

Szóstaków, wś i folw., pow. kalwaryjski, gm. Kirsna, par. Urdomin, odl. 16 do 20 w. od Kalwaryi. Składa się z kilku części: a) Sz. Gorzki, wś i fol., ma 10 dm., 22 mk.; b) Sz. Murowany, wś, ma 15 dm., 76 mk.; c) Sz. Ostatni, ma 7 dm., 16 mk.; d) Sz. Bełdowskiego, fol., 7 dm., 28 mk. e) Sz. Monkiewicza, fol., 8 dm., 12 mk. W spisie z 1827 r. podano trzy części bez dodanych na­z­wisk: 1-a: 15 dm., 115 mk., 2-a: 18 dm., 65 mk., 3-a: 8 dm., 48 mk. Fol. Sz. rozl. mr. 390: gr. or. i ogr. mr. 243, łąk mr. 134, pastw. mr. 2, nieuż. mr. 11; bud. z drzewa 16; płodozm. 4,5 i 6-pol., pokłady torfu. Wś Sz. os. 5, mr. 114; wś Lepisze os. 5, mr. 7. Fol. Sz. lit. A. rozl. mr. 190: gr. or. i ogr. mr. 112, łąk mr. 63, lasu mr. 8, nieuż. mr. 7; budowli z drzewa 7; płodozm. 6-pol. Wś Sz. Gorzki os. 14, mr. 83.

Szpakowo, wś i folw., pow. bia­ło­sto­c­ki, w 3 okr. pol., gm. Jaświłki, o 42 w. od Bia­łe­go­sto­ku.

Szpitałyszki, wś, pow. kalwaryjski, gm. i par. Udrya, odl. od Kalwaryi 45 w., ma 3 dm., 13 mk.

Sztabin al. Krasnybór, też Sz. Kościelny, wś i dobra nad rz. Biebrzą, pow. augustowski, gm. Sztabin, par. Krasnybór, leżą na samej granicy gub. grodzieńskiej, odl. 49 w. od Suwałk, 16 w. od Augustowa, 49 w. od Grodna, przy trakcie bitym z Augustowa do Grodna. Rzeka Biebrza od Sz. zaczyna być spławną. Wieś posiada kościół katol. drewniany (filia Krasnoboru), 134 dm., 1181 mk. W 1821 r. było 63 dm., 447 mk. Dobra te (z Krasnoborem) posiadł na początku obecnego stulecia Karol hr. Brzostowski, kapitan wojsk pol., żonaty z Ewą Chreptowiczówną, która wzniosła tu w r. 1804 kościółek drewniany p. w. św. Jakuba. W r. 1818 hr. Brzostowski zniósłszy dwie dymarki, istniejące w Janówku i Lebiedzinie, wystawił w Sz. piec do wytapiania rudy łącznej wydobywanej z bagien nad Biebrzą, a w r. 1830 nowy wielki piec, którego miechy poruszała machina parowa. Zakład ten produkował rocznie około 4000 centn. żelaza (głównie naczyń kuchennych). Istniały tu także tokarnia, forniernia, zakład stolarski, kotlarnia i kuźnia. Fabryka ta dostarczała odlewów dla szluz przy budującym się Kanale Augustowskim. W r. 1820 Brzostowski zniósł w całych swoich dobrach pańszczyznę i pozaprowadzał szkółki z nauką obowiązkową. Umierając w r. 1854 testamentem, zatwierdzonym następnie przez rząd, dobra swoje zapisał na rzecz włościan i oficyalistów. Aktem tym nadał na własność budowle, place, ogrody, łąki i grunta tym wszystkim, którzy w chwili jego zgonu takowe posiadali dla użytkowania i dozwolił im zbierania suszu na opał i wolnego pastwiska w lasach. Z dochodów dóbr i fabryk miały być zakładane szkółki, pozaprowadzane kasy pomocy dla chorych i na inne wspólne potrzeby, kasy oszczędności i pożyczkowe. Dalej powinny były rozwijać się istniejące tam fabryki. Obowiązki te miała spełniać administracya dziedziczna, ustanowiona nad temi dobrami. Szla­che­t­ne zamiary Brzostowskiego nie zostały urzeczywistnione. Brakło ludzi, którzyby chcieli i umieli pokierować jego dziełem, a przytem okoliczności ogólnej natury nie pozwoliły rozwinąć się projektowanym instytucyom. Testament Brzostowskiego wraz z jego portretem został ogłoszony drukiem w Warszawie r. 1855. Opis fundacyi Karola Brzostowskiego podał Pietrusiński w „Przeglądzie Europejskim” (Warszawa, r. 1862). Dobra Sz. w r. 1868 rozl. mr. 16378 i włościań. mr. 6843. Cały powyższy obszar nadzielony został włościanom. Włościanie 26 wsi dostali 240 włók, zaś około 530 przeznaczone było na fundusz fabryczny gminy Sztabin. W skład dóbr wchodziły: wś Sz. os. 159, mr. 1222; wś Krasnoborki os. 69, mr. 1934; wś Jaszówek os. 22, mr. 663; wś Krasnobór os. 47, mr. 768; wś Huta Sztabińska os. 53, mr: 499; wś Fedorowizna os. 11, mr. 177; wś Żmojdak os. 1, mr. 86; os. Suchy Grąd os. 1, mr. 65; wś Karolin os. 17, mr. 421; wś Motułka Wielka os. 7, mr. 113; wś Ewy os. 10, mr. 228; os. Budy os. 1, mr. 61; os. Czarny Grąd os. 1, mr. 36; os. Motułka Mała os. 1, mr. 10; wś Jasionowo os. 56, mr. 1148; wś Promiski os. 21, mr. 666; wś Podgórze os. 4, mr. 30; wś Kupichy os. 16, mr. 534; wś Budziski os. 8, mr. 239; wś Podcisówek os. 22, mr. 158; wś Szkła os. 9, mr. 231; os. Chomaszewo os. 1, mr. 38; os. Pogorzały os. 1, mr. 62; wś Wolna os. 15, mr. 335; wś Kamień os. 45, mr. 753; wś Koniec os. 57, mr. 585; we Długie os. 13, mr. 425; wś Sosnowo os. 5, mr. 273; wś Kobyli Kąt os. 2, mr. 107; wś Cegielnia os. 5, mr. 35; we Kryłatka os. 20, mr. 534; wś Lebiedzin os. 3. mr. 170; wś Przechodka os. 30, mr. 92; wś Dłużański Las os. 30, mr. 89. Sz. gmina ma 6288 mk. (967 żydów), rozległości 23638 mr.; s. gm. okr. II w os. Jastrzębna. Szkół początkowych 3. Do gminy należą prócz wymienionych w składzie dóbr wsi: Balinka, Budy, Komaszówka, Lasek, Lebiedzin-Dworny, L.-Księży, L.-Podborze, Okrągłe, Podcisówek, Popowszczyzna, Zielona. Sz. parafia, dek. augustowski, 2100 dusz. Br. Ch.

Sztabinki, jezioro, w pow. sejneńskim brzegi płaskie i bezleśne, obszar 30 mr. Stanowi niejako południowe przedłużenie jez. Gaładuś (ob.).

Sztabinki, w r. 1827 Sztabińskie, wś pomiędzy jeziorami Pyrkść i Sztabinki, pow. sejneński, gm. i par. Berżniki, odl. od Sejn 5 w., ma 24 dm., 183 mk., 14 os., 447 mr. Wchodziła w skład dóbr Krasnogruda. W 1827 r. było 11 dm., 102 mk., par. Sejny.

Sztabińska Huta, wś, pow. augustowski, gm. Sztabin, o 4 na płn.-zach. od Sztabina, śród lasów rozległych, ma 47 dm., 450 mk. Ob. Sztabin. [Por. Huta]

Sztegmanowo, wś, pow. kalwaryjski, gm. Raudań, par. Kalwarya (odl. 9 w.), ma 10 dm., 28 mk.

Sztykówka, wś, pow. sejneński, gm. Krasnowo, par. Łoździeje, odl. od Sejn 9 w., ma 2 dm., 7 mk.

Sztynort, niem. Steinort, wś i dobra nad jez. Mamry, pow. węgoborski, 26 klm. na płn.-wsch. od Rastemborka, na półwyspie otoczonym przez trzy jeziora, w okolicy lesistej na gruntach gliniastych. bagnistych. Ma 536 mk. ewang., trudniących się rolnictwem, hodowlą bydła i łowieniem ryb, sprzedawanych do królestwa polskiego. Browar, gorzelnia i cegielnia; pałac hr. Lehndorf z wielkim parkiem, obfitym w piękne drzewa, stare dęby. Agent. pocztowa i st. tel. J. B.

Szubienickie Góry, urocz., pow. sokólski, gm. Grzebienie, 131 dz.

Szudero, folw., pow. grodzieński, w 4 okr. pol., gm. Żydomla, o 19 w. od Grodna.

Szudziałów, wś, pow. sokólski, w 3 okr. pol., gm. Ostrów, o 14 w. od Sokółki. Była tu parafia kat. dek. sokólskiego. W zeszłym wieku dziedzictwo Ejsmontów, było zamienione na królewszczyznę, lecz znowu wróciło na własność prywatną (Echard).

Szudziewo, mylnie Szudero (t. XII, 66), pow. grodzieński, należy do dóbr Błagowieszczeńskie.

Szudziszki, wś, wchodziła w skład dóbr Krasnowo, w pow. sejneńskim w r. 1854. Miała 87 mr. Późniejsze spisy urzędowe nie podają tej wsi.

Szugżdele, Szukszdele, zapewne Szuksztele, wś, pow. kalwaryjski, gm. i par. Udrya, odl. od Kalwaryi 42 w., ma 12 dm., 97 mk.

Szukiety 1.) pow. władysławowski, gm. Dobrowola, par. Poniemoń, odl. od Władysławowa 48 w., ma 13 dm., 115 mk. W 1827 r. 1 dm., 10 mk. 2.) Sz., wś, pow. władysławowski, gm. i par. Gryszkabuda, odl. od Władysławowa 25 w., ma 16 dm., 129 mk. W r. 1827 było 17 dm., 125 mk. Wchodziła w skład dóbr rząd. Leśnictwo.

Szukle 1.) wś i folw. nad rz. Szejmeną, pow. wyłkowyski, gm. Zielonka, par. Olwita, odl. od Wyłkowyszek 11 w., ma 39 dm., 607 mk., staranne gospodarstwo folwarczne, hodowla bydła. W 1827 r. 41 dm., 410 mk. W 1868 r. fol. Sz. rozl. mr. 1115: gr. or. i ogr. mr. 683, łąk mr. 254, past. mr. 50, nieuż. mr. 128. Wś Sz. os. 55, mr. 831. 2.) Sz., al. Szuklele, wś nad rz. Szyrwintą, pow. wyłkowyski, gm. Kibarty, par. Władysławów, odl. od Wyłkowyszek 29 w., mają 13 dm., 111 mk. W 1827 r. 14 dm., 119 mk. Osada włośc. Sz. i Lanckajmie rozl. mr. 93: gr. or. i ogr. mr. 72; łąk mr. 15, past. mr. 3, nieuż. mr. 3; bud. drewn. 6. Br. Ch.

Szula al. Sz. Bruzuki, wś, pow. władysławowski, gm. Dobrowola, par. Sapieżyszki, odl. od Władysławowa 45 w., ma 45 dm., 372 mk. W 1827 r. 16 dm., 182 mk.

Szulaki, pow. słonimski. Na płd.-zach. od fol. wyniosłość sypana, wznies. około 5 sąż., zwana Sokola Górka.

Szum, folw., pow. grodzieński, w 2 okr. pol., gm. Brzostowica Mała, o 86 w. od Grodna.

Szumaki, sioło, pow. brzeski gub. grodzieńskiej, w 3 okr. pol., gm. Motykały, o 18 w. od Brześcia. Pod wsią na lew. brz. rz. Lśny, a 1 w. od Bugu., nasyp ziemny czworoboczny, otoczony rowem i wałem, długość których wynosi około ½ w. Szerokość wału dochodzi 3 sąż., rowu zaś 2 sąż. Na nasypie fundament murowany, długi około 20, szeroki 10 sąż. Podług podania stał tu na początku XVII w. zamek Jana Szujskiego, podkom. brzeskiego.

Szumbary (ob. Leśnictwo, t. V, 161), mylnie, zamiast Szunkary.

Szumin 1.) folw. pryw. w leśnem uroczysku, pow. wilejski, w 3 okr. pol., gm. Parafianowo, o 75 w. od Wilejki, ma 1 dm., 7 mk. 2.) Sz., dobra, pow. brzeski gub. grodzieńskiej, w 3 okr. pol., gm. Łyszczyce, o 23 w. od Brześcia.

Szumkówek, fol. śród grupy jezior, pow. sejneński, gm. Lejpuny, par. Wiejsieje. odl. od Sejn 31 w., ma 2 dm., 10 mk. Fol. Sz., w 1871 oddzielony od dóbr Jurgielewszczyzna, rozl. mr. 1083: gr. or. i ogr. mr. 450, łąk mr. 83. pastw. mr. 68, wody w jeziorach mr. 329, lasu mr. 130, nieuż. mr. 22; bud. z drzewa 9, las nieurządzony, pokłady torfu. Do folwarku należą jeziora: Trykois, Wyprynis, Fejrys, Samajnis i Ilgis.

Szumowa Góra, r. 1408 Somowo, wś, pow. łom­żyń­ski. W r. 1408 siedzą tu: Stanisław i Paweł h. Bo­le­s­ta (Kapica, Her­barz, 368).

Szumowo 1.) wś, pow. sokólski, w 2 okr. pol., gm. Trofimówka, o 27 w. od Sokółki. 2.) Sz., własność ziemska, pow. nowogródzki, należy od 1861 r. do Sakowiczów, ma około 3 włók. A. Jel.

Szumowo, jezioro w dobrach Garbaś, pow. suwalskim, gm. Czostków, ma 43 mr. obszaru, do 18 st. głębokości. Przepływa przez nie rz. Rospuda. [Sumowo]

Szumsk […] 2.) Sz. al. Szumskie, wś, pow. maryampolski, gm. i par. Szumsk, odl. od Maryampola 10 w., posiada kościół par. murowany, szkołę początk., 39 dm., 400 mk. W 1827 r. było 44 dm., 294 mk. Kościół, pierwotnie filia par. Wyłkowyszki, założony r. 1795. Sz. par. filialna, dek. maryampolski (dawniej olwicki), 3640 dusz. Sz. gm. ma 22107 mr. obszaru i 6643 mk. (540 żyd.); sąd gm. okr. I i st. pocz. w Maryampolu. W skład gm. wchodzą: Bałsupie, Bludziszki, Borsukinie, Bredziszki, Budwiecie, B.-Nowe, Cegielnia, Cikokalnie, Degucie, Delinie, Drabule, Grzybowo, Gustabudzie, Janczaryszki, Julianowo, Karużyszki, Katuliszki, Kidoliszki, Klewinie, Kuchtyszki, Lipniszki, Ługinie, Makały, Marciniszki, Mieszkucie, Michalin fol., Milczyszki, Nowina-Makały, Obelino, Obszrutele, Okuniewo, Osupie, Oszmaniszki, Oszkoświle, Pajkiszki, Podborsukinie, Podcikokalnie, Podkatyliszki, Podkarużyszki, Podpokuszyn, Podpuszkiepury, Podsamsoniszki, Pokuszyn, Potażyszki, Puskiepury, Samsoniszki, Sienowie, Stejniszki, Strozdziszki, Sturyszki, Surgucie, Szumsk, Tarpucie, Tursucie, Użkińcie, Wiekierotyszki, Wydepczyszki. Br. Ch.

Szumy, wś, pow. grodzieński. w 5 okr. pol., gm. Berszty, o 84 w. od Grodna.

Szunkary 1.) wś, pow. władysławowski, gm. Zyple, par. Łuksze, odl. od Władysławowa 25 w., ma 7 dm., 76 mk. 2.) Sz. Borowe, pow. władysławowski, gm. Tomaszbuda, par. Wysokaruda, odl. od Władysławowa 33 w., ma 8 dm., 85 mk. W 1827 r. 4 dm., 54 mk., par. Sapieżyszki. 3.) Sz. Polowe, pow. władysławowski, gm. Tomaszbuda, par. Gryszkabuda. odl. od Władysławowa 26 w., mają 8 dm., 84 mk. W 1827 r. 7 dm., 63 mk. Wsi te wchodziły w skład dóbr rząd. Leśnictwo. Br. Ch.

Szunupis, rzka, poczyna się pod Dwilikami, w pow. maryampolskim, płynie w kierunku płn.-wsch. przez Pogiermonkę i wpada z praw. brzegu do Jesi, powyżej Rynkun. Długa około 7 w.

Szurpaule, wś, pow. władysławowski, gm. Leśnictwo, par. Syntowty, odl. od Władysławowa 14 w., ma 5 dm., 42 mk. W 1827 r. 5 dm., 63 mk.

Szurpiły, jezioro, w pow. suwalskim, pod wsią t. n. Brzegi zach. i północny wzgórzyste, dwa inne płaskiej długie 1½ w., szerokie około 150 sążni; dno piaszczyste, głębokość do 60 stóp. Leży śród wyniosłej części pojezierza, brzegi poblizkiego jez. Kopańce wzn. 848 st. npm. Nad brzegami jeziora Sz., na obszarze dzisiejszego fol. Jegłówek, mieściła się starożytna osada i grodzisko (sudawskie czy litewskie). Por. Jeglówek. Opis Sz. z rysunkami mieści „Tyg. Ilust.“ (1867, t. XV, 56) i „Wędrówki“ Połujańskiego (str. 130, 165). [Według K. O. Falka mają źródłosłów jaćwieski.]

Szurpiły, wś nad jez. t. n., pow. suwalski, gm. i par. Jeleniewo, odl. od Suwałk 14 w. na płn., ma 40 dm., 325 mk. W 1827 r. 36 dm., 222 mk.

Szurpiszki al. Szurupiszki, wś, pow. władysławowski, gm. Kidule, par. Kajmele, odl. od Władysławowa 28 w., ma 6 dm., 62 mk., 139 mr. W 1827 r. 4 dm., 32 mk. Wchodziła w skład dóbr rząd. Kidule.

Szurupie, wś, pow. maryampolski, gm. Chlebiszki, par. Preny, odl. od Maryampola 36 w., ma 5 dm., 47 mk. W 1827 r. 2 dm., 24 mk.

Szurupiszki, ob. Szurpiszki.

Szury, wś, pow. suwalski, gm. Zaboryszki, par. Głęboki Rów, odl. od Suwałk 17 w., ma 26 dm., 142 mk. W 1827 r. 25 dm., 144 mk., par. Jeleniewo. Mieszkają tu filiponi.

Szuszalewo, wś, pow. sokólski, w 2 okr. pol., gm. Kamienna, o 36 w. od Sokółki.

Szwajcarya 1.) wś pow. ko­niń­ski, gm. Pio­ru­nów, par. Wy­szy­na, odl. od Ko­ni­na w. 8, ma 14 dm., 96 mk. 2.) Sz., folw. i wś, pow. suwalski, gm. i par. Jeleniewo, odl. 5 w. od Suwałk, przy szosie warsz.-petersb. Wś ma 18 dm., 133 mk.; fol. 2 dm., 47 mk. Jest to wązka dolina, osłonięta od płd. przez urwiste zbocze wyżyny, a od płn. iglastym laskiem, środkiem płynie strumień, biorący początek w poblizkiem źródle. Dziś pozostały tylko resztki sosen i świerków. Lasek ten był niegdyś miejscem wypraw dla myśliwych z Suwałk. Tuż przy szosie karczma murowana, dom drewniany i kuźnia; folw. opodal na wschód na wzniesieniu, wieś na zach. pod lasem. Folw. ma 147 mr. (105 mr. roli); dawniej były to grunta rządowe, należące do dóbr Kukowo, sprzedane prywatnym nabywcom. Gleba żytnia, dobrze uprawiona, łąki bagniste. Niedaleko od karczmy i strumienia, na górze w lesie, przy szosie, stoi kamień z napisem 1829 r., przypominający rok budowy szosy. 3.) Sz. al. Kiliniki, wś, pow. wyłkowyski, ma 14 os., 293 mr. Wchodziła w skład dóbr rząd. (majorat) Pojewoń. Ob. Kiliniki. 4.) Sz. Polska, nazwa dawana niekiedy okolicom Ojcowa, tudzież górom Miodoborskim na Podolu galicyjskiem, między Krasnem a Kręciłowem. Br. Ch.

Szwalk, niem. Gross Schwalg,. jezioro w pow. margrabowskim (ob. t. VI, 115). [Szwałk]

Szwarple, wś, pow. władysławowski, gm. Giełgudyszki, par. Szaki, odl. od Władysławowa 30 w., ma 10 dm., 99 mk., 338 mr. Wchodziła w skład dóbr Giełgudyszki Dolne.

Szwarpliszki, wś, pow. wyłkowyski, gm. Pojeziory, par. Wyłkowyszki (odl. 10 w.), mają 3 dm., 37 mk.

Szwedokampie, wś, pow. kalwaryjski, gm. Urdomin, odl. od Kalwaryi 22 w., ma 13 dm., 53 mk.

Szwedyszki, wś, pow. władysławowski, gm. Syntowty, par. Łuksze, odl. od Władysławowa 23 w., ma 12 dm., 88 mk. W 1827 r. 13 dm., 102 mk.

Szydziszki, os., pow. wyłkowyski, gm. i par. Wyłkowyszki (odl. 7 w.), ma 1 dm., 11 mk. W 1827 r. 1 dm., 13 mk.

Szygale (V, 348), mylnie, zamiast Szyłgale.

Szykarty, właściwie Iszkarty, folw., pow. wyłkowyski, gm. Zielonka, par. Olwita, 1 dm., 28 mk.

Szykinis, jezioro, w pow. sejneńskim, na obszarze dóbr Łosewicze, w pobliżu jez. Szławantelis.

Szyksznie, wś i os. leś., pow. władysławowski, gm. i par. Błogosławieństwo, odl. od Władysławowa 32 m. Wś ma 2 dm., 28 mk.; os. leś. 1 dm., 8 mk. W pobliżu leży os. Sz. al. Taryszrys, mająca 2 dm., 14 mk. W 1827 r. było 2 dm., 21 mk.

Szykszniewo, wś i fol., pow. wyłkowyski, gm. Kibarty, par. Olwita, odl. od Wyłkowyszek 15 w., ma 6 dm., 51 mk. W 1827 r. 15 dm., 256 mk. W r. 1887 fol. Sz. rozl. mr. 855: gr. or. i ogr. mr. 667, łąk mr. 137, past. mr. 4, nieuż. mr. 47; bud. mur. 10, z drzewa 16; płodozm. 9-pol; pokłady torfu. Wś Sz. os. 9, mr. 7; wś Obszrutele os. 18, mr. 235. Dobra Sz., dawniej rozleglejsze, uległy rozdziałowi przez odłączenie (przed r. 1878) fol. Konstantynowo i Nowy Folwark al. Augustowo.

Szykucie, wś, pow. maryampolski, gm. Chlebiszki, par. Preny, odl. od Maryampola 41 w., ma 7 dm., 80 mk. W 1827 r. 5 dm., 63 mk.

Szykutyszki, wś, pow. władysławowski, gm. Tomaszbuda, par. Wysokaruda; odl. od Władysławowa 29 w., ma 11 dm., 80 mk. W 1827 r. 5 dm., 53 mk., par. Sapieżyszki.

Szylerowo, wś i os., pow. władysławowski, gm. i par. Błogosławieństwo, odl. od Władysławowa 35 w., ma 12 dm., 43 mk.

Szyliniki, wś, pow. władysławowski, gm. Kidule, par. Słowiki, odl. od Władysławowa 26 w., ma 28 dm., 308 mk., 30 os., 742 mr.

Szylwianka, ob. Szylanka.

Szylwiany, wś, fol. i os. leś., pow. władysławowski, gm. Błogosławieństwo, par. Iłgowo, odl. od Władysławowa 38 w. Wś ma 34 dm., 352 mk.; os. 1 dm., 5 mk.; fol. 1 dm., 54 mk. W r. 1872 fol. Sz. rozl. mr. 192: gr. or. i ogr. mr. 80, łąk mr. 36, pastw. mr. 22, lasu mr. 49, nieuż. mr. 5; bud. z drzewa 18.

Szylwietys, wś, pow. władysławowski, gm. Syntowty, par. Łuksze, odl. od Władysławowa 31 w., ma 8 dm., 74 mk.

Szyłailce 1.) wś i fol. nad rzką Kirsnianką, pow. sejneński, gm. Św. Jeziory, par. Łoździeje, odl. od Sejn 28 w., 1 dm., 28 mk. W 1827 r. fol. miał 1 dm., 18 mk.; wś 14 dm., 82 mk. Fol. Sz., w r. 1875 oddzielony od dóbr Kurdymokszty, rozl. mr. 264: gr. or. i ogr. mr. 144, łąk mr. 115, nieuż. mr. 5; bud. z drzewa 5. 2.) Sz., wś i fol. nad rzką Strombogłówką, pow. kalwaryjski, gm. Raudań, par. Urdomin, odl. od Kalwaryi 12 w. Wś, ma 7 dm., 168 mk.; fol. 1 dm., 7 mk. W 1827 r. było 15 dm., 110 mk. Dobra Sz. składały się w r. 1886 z fol.: Sz. i Małakorzyść, rozl. mr. 566: gr. or. i ogr. mr. 263, łąk mr. 225, lasu mr. 67, nieuż. mr. 11; bud. z drzewa 14; las nieurządzony, pokłady torfu. Wieś Sz. os. 6, mr. 252; wś Słobódka os. 9, mr. 16; wś Poszyłale os. 10, mr. 30. Br. Ch.

Szyłajcie, kol., pow. suwalski, gm. Sejwy, par. Puńsk, odl. od Suwałk 26 w., ma 3 dm., 16 mk. W 1827 r. 2 dm., 44 mk., par. Sereje.

Szyłany, wś nad Niemnem, pow. maryampolski, gm. i par. Poniemoń Pożajście, odl. od Maryampola 63 w., ma 20 dm., 311 mk. Leży niedaleko Rumszyszek. W pobliżu ślady okopów.

Szyłaudzie (ob. Kirsna), jezioro, w pow. kalwaryjskim. Jest to inna nazwa jez. Rymiec.

Szyłele, wś włośc., pow. maryampolski, gm. Wejwery, par. Godlewo, odl. od Maryampola 36 w., ma 17 dm., 152 mk., 16 os., 374 mr. W 1827 r. 7 dm., 121 mk. Wchodziła w skład dóbr Freda Dolna.

Szyłgale 1.) wś, nad rz. Szeszupą, pow. władysławowski, gm. Szyłgale, par. Słowiki, odl. od Władysławowa 20 w., ma 18 dm., 133 mk., około 1000 mr. W 1827 r. 21 dm., 190 mk. Wieś ta wchodziła w skład dóbr rząd. Kidule. Śród osad włościańskich znajduje się kolonia utworzona z połączenia 3 osad. Kol. Sz. rozl. mr. 295: gr. or. i ogr. mr. 178, łąk mr. 32, past. mr. 17, lasu mr. 44, nieuż. mr. 24; bud. mur. 2, z drzewa 18; pokłady torfu i wapna, cegielnia, piec wapienny. Sz. gm. ma 26560 mr. obszaru i 6466 mk. (1551 prot., 26 żyd.), sąd gm. okr. I w os. Słowiki, st. pocz. Szaki. W skład gm. wchodzą: Anierubiszki, Auksztoje, Braszki, Budwiecie, Butwiliszki, Demsze, Dobiszki, Edryki, Filipy, Gabarty, Giliszki, Gotlibiszki-Małe, G.-Wielkie, Jodupiany, Joniszki, Jundyły, Juniszki, Juszkokajmie, Kapszyszki, Kasiukiany, Kaukokalnie, Kjaułupie, Klępy, Kodzie, Krauczyszki, Kuszlejki, Lepołaty, Luki, Lukiszki, Mankuny, Mienczyki, Narty Naudzie, Nowy Dwór, Papartynie, Paspigiele, Plorysze, Podraustynie, Ponowie, Porebie, Puzdeszry, Ruksze, Skordupiany, Skrynupie, Słowiki, Stelmokiszki, Szyłgale, Slisze, Totorwiecie, Tumoszyszki, Turczyny, Tylwiki, Wiałagbudzie, Wobaliszki, Wojszwiły, Wojtkupie, Zubryszki, Żaltyny i Żury. 2.) Sz., pow. władysławowski, gm. Syntowty, par. Łuksze, odl. od Władysławowa 26 w., ma 5 dm., 42 mk. W 1827 r. 5 dm., 56 mk. 3.) Sz., wś, pow. władysławowski, gm. Giełgudyszki, par. Szaki, odl. od Władysławowa 25 w., ma 5 dm., 83 mk., 7 os., 183 mr. W 1827 r. 5 dm., 74 mk. Wchodziła w skład dóbr Giełgudyszki Dolne. 4.) Sz., pow. władysławowski, gm. Tomaszbuda, par. Gryszkabuda, odl. od Władysławowa 29 w., ma 5 dm., 32 mk. W 1827 r. 3 dm., 24 mk.

Szyłobole, wś, pow. wyłkowyski, gm. i par. Bartniki, odl. od Wyłkowyszek 20 w., ma 20 dm., 180 mk. W 1827 r. 20 dm., 201 mk.

Szyłosady, wś i folw., pow. wyłkowyski, gm. Kopsodzie, par. Grażyszki, odl. od Wyłkowyszek 20 w., ma 94 dm., 710 mk., 876 mr. folw., 1088 mr. Włośc. W 1825 r. wś miała 29 dm., 260 mk.; fol. 1 dm., 24 mk. Wchodziły w skład dóbr rząd. Królowe Krzesło.

Szyłosowata al. Szyłowata, wś, pow. maryampolski, gm. Chlebiszki, par. Preny, odl. od Maryampola 31 w., ma 13 dm., 94 mk. W 1827 r. 5 dm., 81 mk. Nowy kościół murowany ma powstać na miejscu kaplicy drewnianej.

Szyłowate, wś, pow. kalwaryjski, gm. i par. Ludwinów, odl. od Kalwaryi 12 w., ma 25 dm., 190 mk., 832 mr. W 1827 r. 18 dm., 161 mk. Wchodziła w skład dóbr rząd. Ludwinów. W r. 1887 kol. Sz. i Turgoławka, powstałe z uwłaszczonych osad, miały rozl. mr. 147: gr. or. i ogr. mr. 108, łąk mr. 33, nieuż. mr. 6; bud. drewn. 8; gospodarstwo 4-polowe, pokłady torfu. Br. Ch.

Szyłupiszki, wś, pow. władysławowski, gm. Kidule, par. Sudargi, odl. od Władysławowa 30 w., 2 dm., 32 mk., 226 mr. W 1827 r. 2 dm., 22 mk. Wchodziła w skład dóbr rząd. Kidule.

Szymaki 1.) folw., pow. płoński, gm. i par. Sarbiewo, odl. o 7 w. od Płońska, ma 9 dm., 90 mk. W r. 1827 11 dm., 97 mk. W 1888 r. fol. Sz. rozl. mr. 572: gr. or. i ogr. mr. 372, łąk mr. 22, past. mr. 60, lasu mr. 102, nieuż. mr. 16; bud. drewn. 12; las nieurządzony. 2.) Sz., wś, pow. maryampolski, gm. Gudele, par. Skrawdzie, odl. od Maryampola 27 w., ma 26 dm., 177 mk. W 1827 r. 10 dm., 96 mk.

Szymaki, wś, dwa fol. i okolica, pow. sokólski, gm. Zubryca. Wś 82 dz., jeden z fol. (110 dz.) należy do Trzeciaków, drugi (170 dz.) do Aleksandrowych; okolica ma 163 dz.

Szymaniszki, kol., pow. augustowski, ob. Simoniszki.

Szymanowizna, os., pow. suwalski, gm. Andrzejewo, par. Puńsk, odl. od Suwałk 23 w., ma 1 dm., 10 mk.

Szymany 1.) kol., pow. tu­re­c­ki, gm. Pie­ka­ry, par. Skę­cz­niew, odl. od Tur­ka 19 w., 25 dm., 108 mk., 42 os., 331 mr. Wchodziła w skład dóbr Pie­ka­ry. Na początku XVI w. Sz. należały do par. Bo­le­sz­czyn i tam dawały dziesięcinę. Spisy pob. z XVI w. nie podają tej wioski. 2.) Sz., wś szlach. i włośc. nad rz. Łyk, pow. szczuczyński, gm. Bogusze, par. Rajgród, 31 dm., 2063 mr. obszaru. 3.) Sz., wś szlach., pow. szczuczyński, gm. Wąsosz, par. Słucz. Br. Ch.

Szymkowce al. Świack Sz. al. Szynkowce, wś i fol., pow. augustowski, gm. Balla Wielka, par. Teolin, odl. od Augustowa 59 w.; wś ma 30 dm., 208 mk.; fol. 2 dm., 1 mk. W 1827 r. było 13 dm., 79 mk. W r. 1888 fol. Świack Szymkowce rozl. mr. 449: gr. or. i ogr. mr. 268, łąk mr. 102, past. mr. 19, lasu mr. 45, nieuż. mr. 15; bud. mur. 6, z drzewa 9; pokłady torfu. Wś Sz. os. 28, mr. 448.

Szyndziel al. Szyndzel 1.) dobra, pow. sokólski, w 2 okr. pol., gm. Nowowola, par. Sokółka, o 7 w. od Sokółki. 2.) Sz.-Stary, kolonie włościańskie, tamże, o 8 i 9 w. od Sokółki.

Szynkowce, pow. augustowski, ob. Szymkowce.

Szynkowiszki, wś nad rzką Powabelksną, pow. maryampolski, gm. Michaliszki, par. Płutyszki, odl. od Maryampola 22 w., ma 9 dm., 85 mk. W 1827 r. 2 dm., 54 mk., par. Preny.

Szypliszki, wś, pow. suwalski, gm. Zaboryszki, par. Puńsk, odl. od Suwałk 19 w., ma 8 dm., 58 mk. Dawniej była tu st. poczt. na trakcie z Warszawy do Kowna między Suwałkami a Kalwaryą, o 42 mil od Warszawy.

Szypulszczyzna, wś, pow. kalwaryjski, gm. Balkuny, par. Mirosław, odl. 42 w. od Kalwaryi, ma 9 dm., 69 mk., 262 mr. W 1827 r. 4 dm., 52 mk. Wchodziła w skład dóbr rządowych Oniszki.

Szyrwinta, rzeka, bierze początek na stokach płn.-wsch. wyniosłego tarasu wyżyny pojezierza, pomiędzy Wiżajnami a Wisztyńcem, na obszarze pow. wyłkowyskiego. Na wschód od folw. Poszyrwinty, leżącego śród wyżyny sięgającej tu do 900 st. wzn., wyżyna opada stromą krawędzią ku bagnistej kotlinie pojeziornej, w której zbierają się wody spływające z przyległych wyniosłości. Tu niewątpliwie pod wsią Kowniszki jest początek Sz., która płynąc w kierunku płn.-wsch. ku wsi Grażyszki, łączy się tam z strumieniami od płd. i zach. Sz. przyjmuje Łaukunę z lewej strony z pod Szyłosad i Detomiszkę z prawej z pod wsi Detomiszki, koło Sausienik dotyka obszernych. błot, przyjmuje wody małego jeziorka i paru strumieni i dalej znowu wije się śród wyniosłych brzegów przez Kunigiszki, Łankieliszki, Kumiecie. Od Więcławki zwraca się ku zach. przez Czyczki (tu przyjmuje Bredejkę), Kiersze, zabiera kilka strumieni z pod Wierzbołowa i zwraca się w kierunku płn.-zach. na Bojary, poza któremi od wsi Stanejcie płynie granicą królestwa od Prus aż do Władysławowa, gdzie wpada do Szeszupy z lew. brzegu. Długa około 44 w. Przy ujściu, dla połączenia miast Szyrwinty i Władysławowa, wystawiony miał być most żelazny (w r. 1881). Z prawego brzegu przyjmuje: Detomiszkę, Eistę (pod Pogiernówkami), Bredejkę (?), Szejmenę; z lewego brzegu: Zaniłę, Parpis i Leponę.

Szyrwinta, os. leś., pow. sejneński, gm. Metele, odl. od Sejn 38 w.

Szyrwinta, niem. Schwirwindt, miasto najdalej na wschód posunięte w państwie pruskiem, w pow. piłkałowskim, pod 54°46′ płn. szer. i 40°30′ wsch. dług. geogr., przy ujściu rz. Szyrwinty do Szeszupy, naprzeciwko Władysławowa (gub. suwalska). Ma 1376 mk. ewang.; handel, dawniej bardzo ożywiony, od czasu utworzenia kolei wschodniej upadł. Sz. zyskał 1725 r. prawo miejskie od Fryderyka Wilhelma I; Fryderyk Wilhelm IV w 1856 r. wystawił tu swoim kosztem kościół z cegły, w stylu gotyckim, z dwoma wieżami, wśród cienistych drzew. Jest tu poboczny urząd celny, filia banku państwowego i st. poczt.-tel., z pocztą osobową do Stołupian, 4 jarmarki rocznie, targi w czwartek. J. B.

Szyrwinty, mko i fol. nad rzką Szyrwintą, pow. wileński, w 2 okr. pol., gm. 1 okr. wiejski Szyrwinty, o 49 w. na płn.-zach. od Wilna, przy trakcie poczt. wiłkomierskim. Folw. ma 1 dm., 24 mk. katol., browar i gorzelnię, mko zaś 89 dm., 778 mk. (w połowie żydów); podług danych z 1881 r. 1160 mk. Posiada kościół katol. paraf., dom modlitwy żydowski, zarząd okręgu policyjnego (stann) i gminny, szkółkę wiejską (w 1885 r. 39 chłopców), dom przytułku, 6 targów do roku, st. poczt. (od 1879 r.). Kościół katol. paraf., p. wez. św. Michała Archanioła, z muru wzniesiony w 1475 r. przez Katarzynę, Agnieszkę i Bohdankę Ościkówny (podług rubrycełi przez Katarzynę Jurewiczową). Parafia katol., dekanatu giedrojckiego, 5579 wiernych. Kaplice na cmentarzu grzebalnym, w Olanach i Staszkuniszkach. Okr. wiejski obejmuje mko Sz., wsi: Bardze, Daciuny, Druże, Dziegucie (Degucje), Rymucie, Surgiały i Sznipańce oraz zaśc.: Berża, Kiwańce, Kwiadzie, Luny, Łapsze, Młynek i Trojaki, w ogóle w 1865 r. 247 dusz rewiz. włośc. uwłaszcz. i 127 b. włośc. skarbowych. Gmina należy do 1 okr. pok. do spraw. włośc., 6 rewiru sądu pokoju okr. wileńskiego i 4 rewiru konskrypcyjnego, składa się z 11 okręgów (starostw) wiejskich (Szyrwinty, Poszyrwińcie 1, Olany, Szeszolki, Leoniszki, Spodwiliszki, Wazguny, Bejwidzie, Szeszole, Rubikańce, Poszyrwińcie 2), ma 160 miejsc zamieszkałych, 705 dm., 9340 mk. włośc. W 1865 r. było w gminie 1923 dusz rewiz. włośc. uwłaszczonych i 1695 b. włók skarbowych. Sz. stanowiły dzierżawę królewską. W 1766 r. sstwo niegrodowe szyrwinckie obejmowało mko Sz. z folwarkiem i było w posiadaniu Eperyaszy’ego, ssty wiłkomierskiego, który opłacał kwarty 733 złp. 20 gr. a hyberny 400 złp. Na sejmie z 1773-5 r. Stany Rzpltej uczyniły przez oddzielne prawo zamianę z kś. Ignacym Massalskim, biskupem wileńskim, na dobra jego dziedziczne mko Lachowicze, jako potrzebne na fortecę, za które dano mu cztery sstwa; połongowskie, płungiańskie, mejszagolskie i szyrwinckie. Wskutek tej zamiany Sz. przestały być odtąd dobrami narodowemi. W 1882 r. posiadał Ka­zi­mierz Pia­se­c­ki. J. Krz.

Szyrwuki, fol., pow. władysławowski, gm. Zyple, par. Szaki, odl. od Władysławowa 28 w., 1 dm., 71 mk. W 1827 r. było 2 dm., 40 mk.

Szyszki […] 5.) Sz., wś, dobra i okolica szlach., pow. sokólski, w 3 okr. pol., gm. Kamionka, o 3 w. od Sokółki. […]

Szytkiejmy, niem. Schittkehmen, wś kośc., pow. gołdapski, 54 klm. na wschód od Gołdapi, tyleż od Stołupian, 8 klm. od granicy gub. suwalskiej, wzn. 267 mt. npm., śród wyżyny pojezierza, ztąd klimat ma ostry; z licznych źródeł, wypływających pod wzgórzami, jedno zawiera wodę mineralną, używaną w cierpieniach żołądka. Gleba w części żwirowata, nie bardzo urodzajna, obfite pokłady wapna, które tu wypalają. Młyn i fabrykacya czernidła (Schwarzball), robionego z sadzy palącej się smoły, które to czernidło używane bywa do polerowania, do malowania ścian i do szuwaksu. Kościół par. ew., szkoła, st. poczt. i tel., poczta osobowa do Gołdapi i Stołupian; 3 jamarki rocznie, zwykle w styczniu, czerwcu i wrześniu, na bydło, konie i kramny. J. B. [W. Kętrzyńki proponował: Zitkiemy, dziś Żytkiejmy.]