Litera O

Obelia, fol. majorat, pow. sejneński, gm. i par. Mirosław, odl. od Sejn 43 w., ma 4 dm., 25 mk. Dobra O. ukazem Najwyższym w r. 1838 nadane zostały na prawach majoratu tajnemu radcy Eliaszewiczowi. Majorat ten wydzielono z obszaru dóbr rząd. Sereje. Składa się on z folw. O., rozl. w gruntach, łąkach i t. p. mr. 724 i lasu mr. 1066. Rzeka Niemen zajmuje mr. 94, razem mr. 1884. Należały tu wsie: Niemonajcie os. 27, z gr. mr. 956; Talkuny os. 37, 2 gr. mr. 1225; Mankuny os. 60, z gr. mr. 1511; Siemieniszki os. 18, z gr. mr. 470.

Obelica 1.) Obelia, Abela, jezioro w pow. sejneńskim, o 3 w. na wschód od jez. Metele. Długie od płd. ku płn. 4½, szer. 2 w. a głębokie od 18 do 30 stóp. Brzeg wschodni wzgórkowaty, południowy i zachodni płaskie, bezleśne. Wsie nad jeziorem od zach. Maćkońce i Obelniki. Obszar jeziora wynosi 4•5 wiorst kw. albo 0•09 mili kw. Wody jego odprowadza rzka Abela al. Obelica, lewy dopł. Niewiaży. 2.) O., Obelia, rzka, ob. Abela.

Obelica, wś i kilka fol. nad jez. t. n., pow. sejneński, gm. Mirosław, par. Metele, odl. od Sejn 41 w. Mieszczą się tu następujące części, noszące nazwy od dawniejszych właścicieli: 1.) O. Gelertów, fol. i os., par. Mirosław, ma 3 dm., 20 mk. W 1827 r. było 5 dm., 21 mk. 2.) O. Piaseckich, fol., par. Metele, odl. od Sejn 50 w., 4 dm., 60 mk. Fol. O. z wsią Porzeczany rozl. w 1871 r. mr. 555: gr. or. i ogr. mr. 283, łąk mr. 116, lasu mr. 142, zarośli mr. 6, nieuż. i place mr. 8, bud. z drzewa 7; las nieurządzony. Wieś Porzeczany osad 37, z gr. mr. 61. 3.) O. Proniewiczewska, wś i folw., par. Metele, odl. od Sejn 46 w., ma 8 dm., 83 mk. 4.) O. Struczkowskich, wś i fol., par. Metele, odl. od Sejn 48 w., ma 32 dm., 221 mk. W 1827 r. było 6 dm., 16 mk. W 1870 r. rozl. mr. 411: gr. or. i ogr. mr. 208, łąk mr. 54, past. mr. 8, lasu mr. 137, nieuż. mr. 4; bud. mur. 2, z drzewa 10; las nieurządzony. Wś O. os. 40, z gr. mr. 130. 5.) O. Żeromskich, fol., par. Metele, odl. od Sejn 41 w., ma 2 dm., 18 mk. W 1827 r. było 2 dm., 32 mk. W 1884 r. rozl. mr. 166: gr. or. i ogr. mr. 92, łąk mr. 27, past. mr.14, lasu mr. 31, nieuż. mr. 2; bud. z drzewa 5. Wś O. os. 4, z gr. mr. 5; wś Maćkiewicze os. 11, z gr. mr. 65. Br. Ch.

Obelino, wś, pow. maryampolski, gm. i par. Szumsk, odl. od Maryampola 9 w., ma 4 dm., 47 mk. W 1827 r. było 2 dm., 21 mk.

Obelniki 1.) wś i fol., pow. łukowski. gm. i par. Trzebieszów, ma 6 dm., 22 mk., ziemi 308 mr. W 1827 r. było 5 dm., 21 mk. 2.) O., os., pow. ra­dzyń­ski. gm. Że­ro­cin, par. Mię­dzy­rzec, ma 1 dm., 4 mk., ziemi 4 mr. W 1827 r. było 2 dm., 21 mk. 3.) O., wś i fol., pow. sejneński, gm. i par. Metele, odl. od Sejn 43 w., ma 31 dm., 330 mk. Fol. O. oddzielony został w 1871 r. od dóbr Metele. W 1827 r. było 14 dm., 139 mk. Br. Ch.

Ober (niem.) znaczy Górny. Miejscowości tak się zaczynające a tu nie pomieszczone znajdują się pod drugą właściwą nazwą.

Oberland, stara nazwa części prowincyi pruskiej. Rozróżniano „Polnisch Oberland“ i „Deutsch Oberland.“ Pierwsze obejmowało miasta: Szczytno, Wielbark, Nibork, Diałdowo, Dąbrowno, Olsztynek, Ostród, to jest mniej więcej dzisiejsze powiaty szczycieński, niborski i ostródzki, a więc zachodnią część kraju mazurskiego; do drugiego liczono miasta Elbląg, Tolkmicko, Pasłęk, Libsztat, Morąg, Miłomłyn, Miłuzę, Zełwałd, Susz, Prabuty, Kwidzyn, Dzierzgoń, a więc mniej więcej dzisiejsze powiaty kwidzyński, suski i elblągski (część wschodnią) w Prusach zachodnich, pasłęcki i morąski w Prusach wschodnich. Okolica miast Morąg, Miłomłyn, Ostród aż do Olsztynka miała jeszcze oddzielną, nazwę Hockerland (ob.). J. K. Sem.

Obrąb (Obrub), […] 5.) O., wś, pow. prużański, w okr. pol. Szereszów, o 10 w. na płd.-zach. od Prużany a 6 w. na płd.-wschód od Szereszowa. […] J. Krz.

Obrębniki, wś, pow. bia­ło­s­to­c­ki, gm. Ob­ręb­ni­ki, 14 w. od mta pow., 373 dz. Gmina obejmuje 91 miejscowości, 787 dm. włośc. (219 innych), 6293 mk. włościan, uwłaszczonych na 12,994 dz. Nadto w gm. jest 3757 dz. większej posiadłości. Zarząd gminny we wsi Kra­s­ne Folwarki.

Obrębszczyzna, wś i dobra, pow. grodzieński, kapl. katol. parafii Indura, gm. Łasza, 31 w. od Grodna, von Gal­len­bur­ge­rów, z fol. Suchodolina i Karolin 796 dz.

Obromeszkinie, wś, pow. władysławowski, gm. Tomaszbuda, par. Gryszkabuda, odl. od Władysławowa 33 w., ma 3 dm., 25 mk. W 1827 r. było 3 dm., 26 mk.

Obromżyle, wś, pow. władysławowski, gm. i par. Gryszkabuda, odl. od Władysławowa 17 w., ma 4 dm., 43 mk. W 1827 r. było tu 4 dm., 37 mk.

Obszruta 1.) wś, pow. maryampolski, gm. Jaworowo, par. Igłówka. Odl. od Maryampola 15 w., ma 2 dm., 20 mk. W 1827 r. był 1 dm., 6 mk. 2.) O., wś, pow. maryampolski, gm. Michaliszki, par. Płutyszki. Odl. od Maryampola 23 w., ma 8 dm., 91 mk.

Obszrutele 1.) wś, pow. maryampolski, gm. Szumsk, par. Giże. Odl. od Maryampola 5 w., ma 2 dm., 16 mk. W 1827 r. było tu 2 dm., 21 mk. 2.) O., wś, pow. wyłkowyski, gm. i paraf. Olwita. Odl. od Wyłkowyszek 13 w., ma 21 dm., 158 mk. W 1827 r. było 10 dm., 90 mk. Br. Ch.

Obszruty 1.) wś, pow. władysławowski, gm. Gryszkabuda, par. Pilwiszki. Odl. od Władysławowa 20 w., ma 3 dm., 29 mk. W 1827 r. było 3 dm., 35 mk. 2.) O., wś, pow. wyłkowyski, gm. Pojeziory, par. Wyłkowyszki. Odl. od Wyłkowyszek 8 w. ma 44 dm., 525 mk., szkołę początkową ogólną. W 1827 r. było 60 dm., 473 mk. Br. Ch.

Obuchowicze, okolica, powiat grodzieński, gm. Żydomla. 17 w. od Grodna, 517 dz.

Obuchowizna, wś, nad rz. Kolniczanką, pow. augustowski, gm. Kolnica, par. Augustów, odl. od Augustowa 8 w., ma 12 dm., 103 mk. W 1827 r. było 4 dm., 25 mk.

Obuchowo, wś i chutor nad rzką Żydomlą, pow. grodzieński, gm. Żydomla, 18 w. od Grodna. Wś ma 712 dz.; chutor należy do dóbr Skidel. W r. 1558 w wójtowstwie obuchowskiem, włości dworu kotreńskiego ekon. grodz. We wsi było 78 włók gruntu dobrego, t. j. 1 ciesielska, 1 bednarska, 1 gumiennicka i 75 włók na służbę ciągłą. Czyniło 42 kóp 30 gr.; nadto dawali 150 beczek owsa i po 5 gr. za odwóz z beczki, co czyni 12 kóp 30 gr. Poddani mieli 261 wołów i 142 koni. Do wójtowstwa należały wsi: O., Pławskie, Puzycze, Horodzisław (później Siwkowo) i Zawadzicze.

Ochotka, os., pow. kalwaryjski, gm. Krakopol, par. Simmo, odl. od Kalwaryi 38 w., 7 dm., 11 mk.

Ochotna, pow. maryampolski, gm. Kwieciszki, par. Maryampol, odl. od Maryampola 11 w., ma 11 dm., 141 mk. W 1827 r. było tu 6 dm., 50 mk.

Ochotniki, fol., pow. sejneński, gm. Krasnowo, par. Sejny, odl. od Sejn 8 w., ma 7 dm., 34 mk. W 1827 r. było 2 dm., 6 mk. W 1885 r. fol. O. z wsiami: Rubieżanka, Reszece, Nowosady i Paciorki, os. Szklary i Marcinkańce rozl. mr. 717: gr. or. i ogr. mr. 380, łąk mr. 183, past. mr. 19, lasu mr. 117, nieuż. mr. 18; bud. mur. 2, z drz. 10; pokłady torfu. Wś Rubieżanka os. 5, z gr. mr. 9; wś Reszece os. 7, z gr. mr. 241; wś Nowosady os. 8, z gr. mr. 187; wś Paciorki os. 3, z gr. mr. 100; os. Szklary gr. mr. 67; os. Marcinkańce gruntu mr. 1.

Ochta, wś, pow. sejneński, gm. i par. Sereje, odl. od Sejn 35 w., ma 15 dm., 71 mk.

Odelsk, mstko i dobra, pow. sokólski. gm. Zubryca, 16 w. od Sokółki. Mstko 1246 dz; dobra, Palminych 213 dz. Przywilej miejski za Bony z r. 1546 zatwierdził Stefan Batory 1580 r. Klucz odelski ekon. grodz. r. l680 dawał 3925 złp. 27 gr. Kwatera Odelska w puszczy sokólskiej r. 1639 obejmowała 18 ostępów, z których 6 tylko całych, w pozostałych zaś wyrobiono dębinę i lipinę. Do pilnowania kwatery było 38 osoczników i 1 dziesiętnik, ze wsi Suchinicz i Mordasowa, którzy otrzymali 20 włók. Strzelców było 25 ze wsi Hrebieniewo, oraz 29 ze wsi Molawica Dolna. Każdy miał po włóce gruntu, z którego powinien utrzymywać 1 konia oraz we dwóch po 1 wozie, płacić po 7 złp. i po solance owsa.

Odkińszczyzna, dobra, pow. grodzieński, własność niegdyś Mi­cha­ła Kieł­czew­skie­go, stolnika grodzieńskiego; nabyte w 1685 r. od Puchalskich przez Ja­na Kons­tan­te­go Kieł­czew­skie­go, po nim przeszły sukcesyjnie do Le­o­na Kieł­czew­ski­ego, który w 1756 r. zrzeka się na rzecz Jó­ze­fa Ta­de­usza Ja­roc­kie­go, podczaszego brasławskiego. A. K. Ł.

Odła al. Odla, rzka w gub. grodzieńskiej, lewy dopływ Świsłoczy, przyjmuje Wiszniówkę i Jeryłówkę.

Odła, Odla, wś, pow. grodzieński, gm. Krynki, 36 w. od Grodna, 25l dz. W r. 1558 w wójtowstwie hrajeńskiem, włości dworu kwasowskiego, ekon. grodz. We wsi było 22 włók gruntu dobrego, t. j.: 3 strzeleckich, 3 pod strzelcy czynszowych, 2 odzwiernickich i 14 masztalerskich. Z włók czynszowych płacą 5 kóp 18 gr.

Odłogi 1.) ob. Kąty 32). 2.) O., ob. Grabowo [(15.)], pow. augustowski.

Odstułpie, wś, pow. maryampolski, gm. Chlebiszki, par. Preny. W 1827 r. było tu 1 dm., 10 mk.

Odwierna, dwie wsi i folw., pow. grodzieński, gm. Hudziewicze, 38 w. od Grodna. Wsi mają 240 dz.; folw. Dudzińskich, 127 dz.

Oestland (niem.), ob. Estonia.

Ogarynie, wś, pow. sejneński, gm. i par. Święto-Jeziory, odl. od Sejn 27 w., ma 30 dm., 201 mk. W 1827 r. było tu 13 dm., 103 mk.

Ogiński-Kanał, pierwotnie zwany Wielkim Kanałem Pińskim al. Portem Ogińskiego, wchodzi w system wodny Ogińsko-Niemeński, stanowiący połączenie Niemna przez Szczarę, jez. Święcickie al. Wyganowskie (ob.) i Jasiołdę z Prypecią, dopływam Dniepru, więc pośrednio Baltyku z morzem Czarnem. Niezmiernie ważny dawniej dla południowych i zachodnich guberni i cesarstwa, należy do 5-go oddziału XII okręgu komunikacyi lądowych i wodnych, zarząd którego znajduje się w mczku Telechanach (ob.). Poprowadzony w ważnym punkcie i przerzynający w poprzek dział wodny europejski w kotlinie pińskiej, jest nieco dalej na wschodzie położony od kanału Muchawieckiego. Kanał ten przypiera do Szczary i Jasiołdy w punkcie, gdzie obie te rzeki są już żeglowne i składa się z dwóch oddzielnych części, rozchodzących się od jeziora Wyganowskiego, mianowicie: na płn. ku Szczarze, na przestrzeni prawie 2½ w. i na płd. ku Jasiołdzie, na przestrzeni 42 wiorst. Tym sposobem jez. Wyganowskie, na 7 w. długie i na 4 w. szerokie, położone na wyższej znacznie płaszczyźnie niż zwyczajny poziom Szczary i Jasiołdy, jest głównym rezerwoarem kanału O., w którym przez śluzy utrzymuje się woda na pożądanej wysokości. Szerokość kanału niejednostajna, wynosi u dna od 3 do 5 sążni, głębokość zaś dochodzi do 3 stóp. Śluz znajduje się dziewięć na spadku od jez. Wyganowskiego w stronę Jasiołdy i jedna w stronie ku Szczarze. Na kanale są dwa mosty zwodzone: jeden, zwany Sosnowski, na trakcie wiodącym z Pińska do Słonima, a drugi przy mczku Telechany, w którym oprócz zarządu kanału znajdują się główne warsztaty, wyrabiające statki żeglowne, jako to: barki, półbarki i łodzie różnego gatunku. Wszystkie urządzenia hydrauliczne kanału O. są drewniane, smołą zabezpieczone od gnicia. Śluzy długie na 28½ sążni i szerokie na 17½ stopy; przy wszystkich śluzach i mostach pobudowane są mieszkania dla straży. Ujście O. kanału do Jasiołdy, pomiędzy majątkiem Wieleśnica i wsią Mierczyce, gdzie się przeładowują statki, odległe jest o 33 w. od ujścia Jasiołdy do Piny. Na 3-ej wiorście od Jasiołdy ku jez. Wyganowskiemu leży wieś Szwardówka; na 16 w. przecina kanał gośc. pińsko-słonimski z mostem Sosnowskim; na 27 w. mko Telechany; na 30 w. wieś Wólka-Telechowska z jez. Wólka, 1 w. w średnicy mającem. Owe jez. Wólka, w skutek znacznej głębokości i dostępności brzegów, jest dogodnem stanowiskiem zimowem dla statków. Na 37 w. leży duża wieś Wyganoszcza, a na 43-47 w. jez. Wyganowskie. Część kanału od jez. Wyganowskiego w stronę Szczary przechodzi samą granicą gub. mińskiej i grodzieńskiej, po bezludnej całkiem i nizinnej miejscowości. Dla przepłynięcia kanału od Jasiołdy do Szczary, tratwy czyli „płyty“ potrzebują od 10 do 20 dni, barki około 5 dni a łodzie około 3-ch dni czasu. Statki większe i tratwy zwykle poruszają się za pomocą drągów, zwanych „szostami“, lub siłą koni, w jakowym celu urządzone są wygodne nad brzegiem drogi, szerokie prawie na 2 sążnie i wysokie nad możebny poziom wody na 2 stopy. Średni czas zamarzania kanału przypada na 18 listopada a oswobadzania się od lodu na 30 marca; tak więc żegluga może się odbywać w ciągu 233 dni, przez 132 dni zaś kanał bywa zamarznięty. Największe statki mają 12 sążni długości i 2 sążnie szerokości, a zagłębiają się w wodzie na 3 stopy, wszakże znaczna część towarów prowadzi się na tratwach drzewnych, ponieważ tym sposobem koszt transportu się zmniejsza. Według wiadomości urzędowych za 14 lat od 1844—1857 włącznie, przewożono średnio co rok różnych towarów: z dorzecza Niemna do Prypeci na 11,277 rubli i z dorzecza Prypeci w kierunku Niemna na 748,360 rubli. Tak więc wartość towaru spławianego ku Baltykowi (przeważnie drzewo), przewyższała wartość towaru płynącego ku Prypeci o 67 razy. Niemniej obliczenia statystyczne wykazały, że jeszcze w latach 1851—1857 wartość spławu przez kanał O. na Niemen wyraziła się zniżką 25% w porównaniu lat poprzednich, a to w skutek wyniszczonych sumarycznie lasów. Późniejszych danych o spławie na kanale O. nie publikowano, sądzimy jednak, że powszechne wycinanie lasów w ostatniem dwudziestoleciu, tudzież przeprowadzone przez Polesie drogi żelazne, musiały w ogóle obniżyć znaczenie wodnych komunikacyi. Podług prac komisyi do zbadania stanu dróg żelaznych przewóz po kanale O., wynoszący jeszcze w 1872 r. 257,000 pudów towarów, obniżył się w 1874 r. na 106,000 pudów. Oprócz połączenia rzek, a ztąd wynikających korzyści handlowych, stał się ten kanał wielkiem dobrodziejstwem dla okolicy, bo osuszył ją na znacznej przestrzeni. Michał Kazimierz Ogiński, wwoda wileński, późniejszy hetman lit., ożywiony najlepszemi chęciami i wspierany zdolną radą Mateusza Butrymowicza, zaczął w 1765 r. kopać, w obrębie wielkich swych dóbr w Pińszczyźnie, kanał, mający połączyć Niemen przez Szczarę z Jasiołdą. Prędko musiało postępować zamierzone dzieło, skoro konstytucya z 1768 r., w nagrodę „mających się już ku końcowi“ owych kosztownych robót hydraulicznych, poleca: wystawić z funduszów Rzpltej w dziedzińcu zamku wileńskiego pomnik wwdzie Ogińskiemu, nadaje temuż wojewodzie prawem wieczystem królewszczyzny: wś Myszkowce i mko Łohiszyn w Pińszyzyźnie; oraz pozwala, po ukończeniu całkowitem kanału, pobierać myto w czasie spławu po 8 złotych „od wiosła lub sprychy“, z warunkiem, że gdyby kanał nie był utrzymywany w należytym porządku i zdatny do żeglugi, wtedy dziedzice tracą wszelkie prawo konstytucyą postanowione, a nadane dobra Łohiszyn i Myszkowce wracają do korony (ob. Vol. Leg., VII, fol. 845—847). Widocznie stany mocno były wtedy zainteresowane czynem wwdy Ogińskiego, ponieważ jednocześnie nakazano komisyi skarbowej „dla pożytku kraju“ zająć się naprawą dróg, mostów i czyszczeniem rzek, na co asygnowano corocznie po 200,000 złot. (ibid., fol. 646-647), jakoż w roku następnym 1769, mając na względzie uregulowanie spławu niemeńskiego w skutek powstającego kanału w Pińszczyźnie, rząd ówczesny, wezwawszy profesora akademii i kan. katedry wileńskiej Franciszka Narwojsza, polecił mu kierownictwo przy oczyszczeniu koryta Niemna. Narwojsz w ciągu trzech lat wydobył mnóstwo wielkie raf i kamieni podwodnych, przez co żegluga na Niemnie bardzo ułatwioną została i tem bardziej znaczenie kanału Ogińskiego podniosło się. W 1775 r. stanęła konstytucya o uspławnieniu rzek Piny i Muchawca (Vol. Leg., VIII, fol. 650), lecz kiedy mianowicie żegluga całkiem się ustaliła przez kanał O., o tem nie ma najmniejszej wzmianki. Zdaje się jednak, że i po zapadłej konstytucyi w 1768 r. nie był on należycie opatrzony, pomimo, iż inicyator wziął królewszczyzny i chwałę od Rzpltej, kiedy Tadeusz Czacki wspominając o nim pod 1800 r. powiada, iż „prawie zapomniany“ (ob. Lit. i Pol. Pr., t. I, str. 121, przyp. 1045). Dopiero za władania rossyjskiego podjęto znowu myśl uregulowania kanału; około 1803 r. był już dogodnym do spławu i teraz starannie się podtrzymuje. Pierwotnie, mianowicie w latach około 1820, kiedy puszcze poleskie były w stanie dziewiczym, spławy drzewa kanałem O. były tak olbrzymie, że jak świadczy Kontrym (ob. Exkursya, str. 75) „płyty“ z berwion powiązanych płynęły na przestrzeni prawie mil trzydziestu, pasem nieprzerwanym, od Jasiołdy aż ku Słonimowi. W system wodny kanału O. wchodzi Jasiołda na przestrzeni 33 w., lecz tylko na 5•2 w. uregulowana do żeglugi holowniczej; dalej kanał Ogińskiego, długi 50½ w.; rzeka Szczara na przestrzeni 210 w.; brzegi od ujścia kanału do Dobromyśla nieuregulowane dla holowania; posiada 10 grobli z domkami strażniczemi, przystań i most na kanale derywacyjnym w Słonimie; w końcu Niemen, na przestrzeni 729 w., bez żadnych konstrukcyi hydraulicznych. Na budowę i utrzymanie systemu wodnego wydano do 1876 r.: Jasiołda 88,445 rs., kanał O. 884,857 rs., Szczara 547,112 rs. i Niemen 38,326 rs., czyli razem 1,558,741 rs. Proponowane ulepszenie całego systemu przez inżynierów Lisowskiego i Szulca przedstawia koszt około 4 milionów rubli, mający się ponieść w ciągu wielu lat. Opłata od statków i zwiększony ruch zwróciłby cały nakład. Pińsk stałby się wtedy ważnym punktem składowym dla handlu zbożowego. Obecnie ruch jest bardzo mały dla braku wody, głównie w Szczarze i braku posiłkowych rezerwoarów, tak, że statki muszą często czekać po kilka tygodni. Por. Szulz A., O potrzebie poprawy Kanału Ogińskiego (Bibl. Warsz. t. I, r. 1879). A. Jel.

Ogonie, jezioro w pow. sejneńskim, na obszarze dóbr rządowych Krasnowo (ob.).

Ogonie, wś i fol., pow. kalwaryjski, gm. i par. Lubów, odl. od Kalwaryi 14 w.; ma 18 dm., 132 mk. Folw. O. ma rozl. 169 mr.: gr. or. i ogr. mr. 43, łąk mr. 59, pastw. mr. 31, nieuż. mr. 36; bud. z drzewa 3; są pokłady torfu. Folw. ten w r. 1881 oddzielony od dóbr Rykacieje.

Ogoniszki, pow. sejneński, gm. i par. Sereje. W 1827 r. był tu 1 dm., 8 mk.

Ogonki 1.) niem. Ogonken, wś nad jez. Mamry, na Mazurach, pow. węgoborski, z wybud. Charlottenhof i Grueneberg, st. poczt. Węgobork. W 1860 r. 483 mk. W 1529 r. nadał ks. Olbracht mieszkańcom wsi O. 40 włók na prawie magdeburskiem; sołtys Jakub otrzymał 4 włóki. Ponieważ wieś leży nad jeziorem Szwencajt (r. 1340 Swynteseiten, r. 1478 Schwentze, Schwintze), nazywała się więc w początku także Schwintz (nazwa staropruska); Niemcy z tego zrobili „Schwanz“, co znów Polacy przetłumaczyli na ogon. Tym sposobem wieś otrzymała nazwę „Ogonki“. W 1542 r. postawił tu Kotek z Węgoborka karczmę na jednym morgu. Dziś posiada wieś 42 włóki 15 mr. […] J. K. Sem.—Kś. Fr.

Ogorodniki, ob. Ogrodniki.

Ogórki, wś, pow. suwalski, gm. Sejny, par. Puńsk, odl. od Suwałk 29 w., ma 13 dm., 112 mk. W 1827 r. było tu 8 dm., 68 mk.

Ogórkiszki 1.) wś, pow. maryampolski, gm. Wejwery, par. Pilwiszki, odl. od Maryampola 36 w., ma 18 dm., 162 mk. 2.) O., wś i os., pow. władysławowski, gm. Tomaszbuda, par. Gryszkabuda, odl. od Władysławowa 35 w.; wś ma 5 dm., 27 mk.; os. 1 dm., 4 mk. W 1827 r. było tu 3 dm., 27 mk. O. wchodziły w skład dóbr rząd. Leśnictwo.

Ogrodniczki 1.) wś, pow. bia­ło­s­to­c­ki, gm. Bia­ło­s­to­czek, 115 dz. 2.) O., wś, tamże, Ju­ch­no­wiec.

Ogrodniki […] 4.) O., wś, pow. sejneński, gm. Wiejsieje, par. Berżniki, odl. od Sejn 15 w., ma 9 dm., 69 mk. W 1827 r. było 4 dm., 31 mk. 5.) O., wś, pow. sejneński, gm. Hołny Wolmera, par. Berżniki, odl. od Sejn 9 w. ma 23 dm., 121 mk. W 1827 r. było tu 4 dm., 41 mk. 6.) O. Antonowskie, wś, pow. maryampolski, gm. i par. Balwierzyszki, odl. od Maryampola 28 w., ma 20 dm., 206 mk. 7.) O. Raudańskie, pow. kalwaryjski, gm. Raudań, par. Kalwarya, odl. 3 w. od Kalwaryi, ma 13 dm., 41 mk. Br. Ch.

Ogrodniki, urzęd. Ogorodniki, Ohorodniki, w narzeczu białoruskim Aharodniki. […] 29.) O., wś, pow. bia­ło­sto­c­ki, par. Choroszcza, niegdyś własność klasztoru dominikanów w Choroszczy. 30.) O., wś, pow. biel­ski, par. Dołubów, w 1816 r. miała 14 mk. katol. 31.) O., wś, pow. brzeski, nad rz. Pulwą, o 5 w. od ujścia jej do Bugu. 32.) O., wś, pow. grodzieński, między Rusotą a dr. żel. warsz.-petersb. 33.) O., wś, pow. prużański, okr. polic. sielecki, o 30 w. od Sielca, o 5 od Prużany, a 165 od Grodna. Jest tu zarząd gminy dobuczyńskiej. 34.) O., wś, pow. prużański, okr. polic. szereszewski, o 30 w. od Szereszewa, a 36 od Prużany, o 200 od Grodna. Ma zarząd gminy murawiewskiej, obejmującej 1637 dusz. […] A. Jel.—J. Krz.

Ogrodniki 1.) chutor, pow. bia­ło­s­to­c­ki, gm. i dobra Doj­li­dy. 2.) O. Su­p­raś­lskie, wś, tamże, 226 dz. 3.) O. Doj­li­dz­kie, urocz., tamże, gm. Bia­ło­s­to­czek. 4.) O. Wy­so­ko­sto­c­kie, urocz., tamże, z urocz. An­to­niuk 83 dz. 5.) O., fol., tamże, gm. Ob­rę­b­ni­ki. Jeden należy do dóbr Kalinówka, drugi To­czy­ło­w­skich. 6.) O., wś, pow. biel­ski gub. grodz., gm. Pa­sy­n­ki, 6 w. od Biel­ska, 476 dz. 7.) O. Hoź­na, wś, tamże, gm. Pawły, 38 w. od Biel­ska, 318 dz. 8.) O., tamże, ob. Sło­chy-Og­rod­ni­ki. 9.) O. Plan­ta, Po­du­cho­w­ne i Skar­bo­we, wś, pow. brze­ski gub. grodz., gmina Łysz­czy­ce, 28 w. od Brze­ścia. O. Po­du­cho­w­ne 213, O. Skar­bo­we 33 dz.; O. Pla­n­ta, ob. Os­tro­me­czew. 10.) O., wś, tamże, gm. Woj­ska, 9 dm., 99 mk., 192 dz. 11.) O., wś, tamże, gm. Wy­so­kie Lit. 12.) O., wś nad Pulwą, tamże, gm. Woł­czyn, 30 w. od Brze­ścia, 42 dm., 364 mk., 423 dz. 13.) O., Rusockie, wś, pow. grodzieński, gm. Hoża, 187 dz. 14.) O., wś, tamże, gm. Indura, 217 dz. 15.) O., wś, tamże, gm. Łasza, 224 dz. 16.) O., wś i os., tamże, gm. Wołpa, 147 dz. 17.) O., wś, tamże, gm. Skidel, ze wsią Broszkowce 217 dz. 18.) O. Chwaty, tamże, ob. Chwaty-Ogrodniki. 19.) O., wś, tamże, gm. Żydomla, 191 dz. 20.) O., wś, pow. ko­b­ryń­ski, gm. Pruska, 6 w. od Ko­b­ry­nia, 236 dz. Na polach, w pobliżu rz. Muchawca kurhan. 21.) O., fol. dóbr Sielec, pow. prużański. 22.) O., wś, tamże, gm. Masiewo, 218 dz. 23.) O., wś, pow. słonimski, gm. Dwo­rzec, 102 dz. 24.) O., wś, pow. słonimski, gm. Pia­s­ki, 76 w. od Słonima, 511 dz. 25.) O., tamże, gm. Pacowszczyzna, ob. Krahle. 26.) O., wś, tamże, gm. Koz­łow­szczy­z­na, 215 dz. 27.) O., wś, tamże, gm. Ro­hot­na, 74 dz. 28.) O., wś, pow. sokólski, gm. Hrebienie, 154 dz. 29.) O., wś, tamże, gm. Makowlany. 30.) O., wś, pow. wołkowyski, gm. Mścibów, 18 w. od Wołkowyska, 285 dz. 31.) O., wś, tamże, gm. Świsłocz, 23 w. od Wołkowyska, 254 dz.

Ogrodyszcz, urocz. przy wsi Motyle, pow. grodzieński, gm. Berszty.

Ogrodzisko, wś, pow. suwalski, gm. Czostków, par. Bakałarzew, odl. od Suwałk 89 w., [Odległość znacznie zawyżona, w rzeczywistośći wynosi ok. 11 km.] ma 3 dm., 12 mk., 109 mr. obszaru. Wchodziła w skład dóbr rząd. Czostków. [Na płd. od wsi Góra, na płn. od wsi Zdręby, dziś nie istnieje.]

Ogródek, niem. Ogrodtken, wś i fol. na Mazurach, pow. łecki, st. poczt. Klusy. W 1550 r. sprzedał ks. Olbracht Rafałowi, staroście z Grzegorzów, 5 włók sołeckich, włókę po 30 grzywien, celem założenia wsi dannickiej, zwanej Ogrodem, na 50 włókach między jeziorami M. Kraksztyn, Druglin, W. Kraksztyn, Pogaszową i borem skomackim. Pomiędzy 1725 a 1736 r. miał fol. w dzierżawie szla­ch­cic Arciszewski, aryanin. Gdy raz nauczyciel jego domowy zganił katechizm aryański, został na rozkaz Arciszewskiego wrzucony do chlewa, na pastwę świniom; ledwie za pomocą pewnej dziewczyny zdołał się uratować. Tak utrzymuje miejscowe podanie. J. K. Sem.

Ogródki, niem. Ogrodtken, Ogrottken, majątek, pow. łecki, st. poczt. Miłki. Wdowa po Fryderyku v. Heidek sprzedała w 1539 r. Wawrzyńcowi Próbce z W. Konopek ostrów zwany Ogródkami, z 5 włókami. J. K. Sem.

Ogryzki, wś, pow. grodzieński, gm. Wołpa, 45 w. od Grodna, 456 dz.

Ohorodniki, ob. Ogrodniki.

Ojcowo 1.) wś szlach. i włośc., pow. ostrołęcki, gm. Troszyn, par. Kleczkowo. 2.) O., os., pow. maryampolski, gm. i par. Balwierzyszki, odl. od Maryampola 28 w., 1 dm., 5 mk.

Ojsko, ob. Hujsko.

Okartowo, niem. Eckersberg, Eckertsberg, w XVI w. Eckerspurg, wś na Mazurach, pow. jańsborski. Leży pomiędzy jeziorami Śniardwy i Terkło, 8 klm. na zachód od Orzysza; 160 mk., kościół ewang. Par. obejmuje 4104 Polaków, 300 Niemców. Jest to starożytny gród warowny, już w 1360 r. wymieniony w dokumentach „praefectus“ w O. W 1361 r. wyruszył Heinrich Kranichfeld z O. z innymi rycerzami przeciw Litwinom; powrócili jednak wkrótce nic nie sprawiwszy i rozeszli się pod O. Gdy jednak rycerze niedaleko ztąd pod jeziorem Wobel (dziś Ublik) natrafili na ślady nieprzyjaciela, połączyli się znów, a wkrótce pokazali się pod O. Kiejstut i Olgierd z 500 zbrojnych ludzi. Po zaciętej walce Litwini zostali pobici, a Kiejstuta wziął nawet Kranichfeld do niewoli i odstawił do Malborka. Bardzo długo jeszcze potem nosił bród po drodze z O. do Orzysza nazwę „Kynstottenbrast“ (Kiejstutowy bród). Kiejstut zdołał uciec z więzienia, wyruszył natychmiast na czele licznego wojska przeciw zakonowi i zburzył zamek jańsborski i O., z wyjątkiem jednej wieży, w której rycerze szczęśliwie napady jego odparli. Jeszcze raz pomiędzy 1375 i 1379 r. zdobył Kiejstut O. i zburzył do szczętu zamek, który też, prawdopodobnie z powodu bliskości Jańsborku i Ryna, już nie został odbudowany. Pomiędzy ludem okolicznym zachowało się podanie o sławnym rycerzu, który tu miał swoją rezydencyą, przez nieprzyjaciela jednak został wypędzony. W 1484 r. otrzymał Maciej Wężowski 10 włók pomiędzy dwoma jeziorami nad Strugą Wężowską, (dzisiejsze Wężewo), niedaleko od O. W 1503 r. znajdujemy w O. kościół, a w 1513 r. księdza Jerzego. Po reformacyi pierwszy duchowny wymieniony w 1541 r. Wśród wsi leży góra Grodzisko, gdzie znaleziono w 1733 r. cały pancerz żelazny, dużo strzał, grotów, gwoździ i t. d., a w późniejszych czasach cegły, węgle, obrączki żelazne, haczyki, podkowy, zawiasy od drzwi i t. d. Niedaleko zaś od wsi leży góra Terkło, tuż nad brzegiem jeziora tegoż na­z­wi­s­ka; okrągła ta góra jest bardzo spadzista i była otoczona rowem i wałem. Na szczycie znajdował się okrągły dół, prawdopodobnie studnia. J. K. Sem.

Okliny, wś, pow. suwalski, gm. i par. Wiżajny. Odl. od Suwałk 26 w., ma 22 dm., 219 mk.

Okmiana, od lit. akmuo, gen. akmens—kamień, akmeninie—przestrzeń kamienista, stanowi źródłosłów nazw jak: Okmiana, Okmiany, Okmiańce, Okmianka, Okmianiszki, Akmieninie, Antakmenel i in.

Okmiany, wś i jezioro t. n., pow. sejneński, gm. Hołny Wolmera, par. Berżniki, odl. od Sejn 13 w., ma 53 dm., 381 mk. W 1827 r. było 37 dm., 292 mk. Jezioro leży na wschód od jez. Gaładuś, ma brzegi wyniosłe.

Okminin, pow. prużański, ob. Stawy.

Oknina, po rus. Wiknina, miejsce wilgotne, pełne źródeł i strumieni. Wyraz ten dał początek nazwom miejscowości w ziemiach ruskich, jak: Oknina, Oknia, Okniany, Okońsk i in.

Okocie, wś i fol., pow. sejneński, gm. Metele, par. Sereje, odl. od Sejn 35 w., ma 20 dm., 122 mk. W 1827 r. było tu 11 dm., 110 mk. Fol. O. w 1885 r. rozl. mr. 356: gr. or. i ogr. mr. 262, łąk mr. 80, pastw. mr. 3, nieuż. mr. 11; bud. mur. 5, z drzewa 7; wiatrak, pokłady torfu; folw. ten oddzielony od dóbr Święto-Jeziory.

Okolne, os. leś., pow. augustowski, gm. Kuryanki, par. Lipsk, odl. od Augustowa 33 w., 1 dm., 4 mk.

Okołek, wś nad rz. Czarną Hańczą, pow. sejneński, gm. Krowsk [Pokrowsk ?], par. Sejny, ma 6 dm. [Dziś Okółek.]

Okowizna, niem. Numeiten, majątek na Mazurach, pow. węgoborski, 40 mk. (1860), st. poczt. Węgobork. W 1559 r. nadał ks. Olbracht Klemensowi, komornikowi, 3 włóki, a 1565 r. Kacprowi z Węgoborka 4 włóki. Dziś jeszcze majątek obejmuje 7 włók. O. była po kolei w posiadaniu Czerniewskich, Łosiów, Zagórskich; w 1716 r. posiadał ją Aleksander z Wybranowa Chlebowski. Por. Kosaki.

Okólniki, os., pow. prużanski, gm. Białowieża, 150 dz.

Okół 1.) wś i fol. nad rz. Kamienną, pow. iłżecki, gm. Pętkowice, par. Bałtów, odl. 42 w. od Iłży, ma 116 dm. (2 mur.), 758 mk., młyn, tartak, 2672 mr. obszaru. 2.) O., wś i fol., pow. szczuczyński, gm. i par. Białaszewo, odl. 12 w. od Szczuczyna, ma młyn wodny. W 1827 r. było tu 5 dm., 37 mk. W 1885 r. fol. rozl. mr. 598: gr. or. i ogr. mr. 240, łąk mr. 76, past. mr. 23, lasu mr. 245, nieuż. mr. 14; bud. mur. l, z drzewa 12. Wś O. os. 15, z gr. mr. 46. 3.) O., las w dobrach Mazurki, w pow. augustowskim. Br. Ch.

Okrasin, wś nad rz. Biebrzą, pow. kolneński, gm. Kubra, par. Radziłów, leży o 4 w. na wsch. od Radziłowa, w pobliżu błot Biebrzańskich, ma 41 domów i 600 mr. obszaru. W 1827 r. było tu 41 dm., 376 mk.

Okrągłe 1.) jezioro, należące do łańcucha sześciu jezior w pow. suwalskim, gm. Jeleniewo, ma 12 mr. Przepływa przez nie rz. Szeszupa; ob. Gulbin. 2.) O., jezioro w pow. suwalskim, w dobrach Wólka. Przepływa przez nie rz. Rospuda.

Okrągłe […] 3.) O., wś nad rz. Czarną Hańczą, pow. suwalski, gm. Pawłówka, par. Jeleniewo, odl. od Suwałk 12 w., ma 17 dm., 165 mk. Mazurów. Wś ta głośną jest z niezmiernej obfitości kamieni narzutowych, uniemożliwiających uprawę niektórych części obszaru. Dokoła siedzib ludzkich i na miedzach pól wznoszą się wysokie mury ze zbieranych z pól głazów. 4.) O., os., pow. augustowski, gm. Sztabin, par. Krasnybór, odl. od Augustowa 17 w., ma 1 dm. Br. Ch.

Okręgi, os., pow. kolneński, gm. Czerwone, par. Kolno.

Oksiutycze (mylnie Oksintycze, t. VII, 437), wś, pow. biel­ski gub. grodz., gm. Alek­san­d­rów­ka (Ra­dzi­łów­ka).

Okstule, pierwotnie Aukstule, wś, pow. bie­lski gub. grodz. W dok. z r. 1545 Stanisław, syn Bogdana „de Auxtule“ (Kapica, Her­barz, str. 313).

Okuniew 1.) al. Okunin, jezioro w pow. suwalskim, przy wsi Czerniakowizna al. Czarnakowizna, na prawo od drogi bitej z Suwałk do Filipowa, ma brzegi wyniosłe, kamieniste i piaszczyste, bez żadnej roślinności. Obfituje w sielawy i stynki. Ma podobno około 50 mr. obszaru i 50 do 90 st. głębokości. Leży w dorzeczu rz. [Czarnej] Hańczy. [Chodzi tu o obecne jez. Okmin, na mapie1915: Okunin. Inne jezioro, o nazwie Okuniewo, leży przy wsi Wierśnie. K. O. Falk podejrzewa Okmin, podobnie jak Okminek, o źródłosłów jaćwieski.] […] Br. Ch.

Okuniewo, os., pow. maryampolski, gm. Szumsk, par. Maryampol, odl. od Maryampola 4 w., ma 1 dm.

Okuniówek, os., pow. szuczyński, gm. Przestrzele, par. Rajgród. [Na zach. od Rajgrodu, między zatokami jez. Rajgrodzkiego.]

Okuniowiec, wś, pow. suwalski, gm. Hutta, par. Suwałki, odl. od Suwałk 4 w., ma 50 dm., 365 mk. kat. mazurów i kilka małych cegielni podmiejskich. W 1827 r. było tu 29 dm., 164 mk. Wś ta leży w dzikiej, malowniczej okolicy nad rzeczką, śród bagien i wzgórz, o kilkanaście kroków od lasu. Śród pól trzy jeziora, dwie rzeczki i mnóstwo źródeł. Wody niektórych źródeł wydają woń siarki. Nad jednem z jezior wznosi się wzgórze ostrokręgowe, o którem trudno wyrzec, czy je utworzyła natura, czy też ręka ludzka. Powierzchnia górzysta, porysowana parowami, gleba kamienista, gdzie niegdzie gliniasta. Las widocznie pokrywał niegdyś całą tę okolicę. Na bagnach przebywają kaczki, krzyki, dubelty, chruściele, kurki, czasem czaple, na polach obfite zające i kuropatwy; zwykłe to miejsce wycieczek myśliwców suwalskich. Od lat kilkunastu zaczęto tu dobywać torf na opał i na sprzedaż. R. W.

Okurowo al. Grodzisko, po niem. Grodzisken, wś na Muzurach, pow. jańsborski, nad rz. Wirentą, tuż nad granicą od królestwa polskiego, st. p. Dłotowo. Już r. 1471 znajdujemy w tej okolicy miejscowość „Okurowskie“; w 1476 r. kupił tam Szymon Moelknecht 21 włók w dąbrowie na prawie magdeburskiem, a r. 1483 Stanisław Okurowski 23 włók nad Wirentą. Później posiadali tę wieś Rogalowie-Biberstein. J. K. Sem.

Olekszyce (t. VII, 460 i mylnie Alekszyce, t. I, 30), wś i dobra, pow. grodzieński, gm. Brzostowica Mała, 40 w. od Grodna. Wieś 50 dm., 368 mk., cerkiew, szkoła, 637 dz. włośc, i 84 cerk.; dobra Łu­bień­skich, 1153 dz. Na polach dworskich czworokątne horodyszcze, otoczone wałem i rowem, zajmujące około 40 saż. kw.

Oleńska, okol. w pow. biel­skim gub. grodz., na płn.-wsch. od Brańska.

Oleszewicze, wś, dobra, pow. grodzieński, gm. Kamionka, 56 w. od Grodna. Wś 172 dz.; dobra Niezabytowskich, z fol. Jakubowo i Jatwiesk, 1540 dz.

Oleszkiewicze, wś, pow. grodzieński, z kaplicą katol. parafii Kamionka.

Oleszkowo, wś, pow. sokólski, gm. Czarna Wieś, 256 dz.

Olędry al. Fuerstendorf (Fichtendorf), wś nad Bu­giem, pow. biel­ski, gub. grodz., gm. Alek­san­d­rów­ka. (Ra­dzi­łów­ka) 59 dz. Osada pierwotnie niemiecka, założona na gruntach dóbr Sie­mia­ty­c­kich. Według podania miejscowego ks. Anna Ja­b­ło­no­w­ska w koncu XVIII w. osadziła tu Niemców. Od jej tytułu ma pochodzić nazwa pierwotna. Starsi mieszkańcy rozumieją jeszcze po niemiecku, młode pokolenie mówi po polsku; większość wyznaje religię katolicką. Najwięcej jest Szul­ców. Brzegi Bu­gu błotniste, gleba licha. L. Cz.

Olędy, wś i fol., pow. biel­ski gub. grodzieńskiej, gm. Gro­dzisk, 29 w. od Biel­ska, przy drodze z Brańska do Drohiczyna. Wś 251 dz.; folw. hr. Potockich, 681 dz.

Olędzkie, okolica, pow. biel­ski, gub. grodz., gm. Ole­k­sin. 207 dz. Gnia­z­do Olędz­kich.

Olińskie, wś, pow. biel­ski gub. grodzieńskiej, na płn.- wsch. od Brańska.

Oliszki, wś, pow. bia­ło­s­to­c­ki, gm. Przy­tu­la­n­ka, 44 dz. W r. 1563 w wójtowstwie pom­cha­c­kiem (Pomyhacze), włości zamku su­ras­kie­go. We wsi było 11 włók gruntu podłego. Dochód 15 kóp 13 gr.

Olita, os. miejska, dawniej mstko nad Niemnem, pow. kalwaryjski, gm. i par. Olita. Odl. od Suwałk 85 w., od Kalwaryi 56 w., od Serej 28 w. Leży przy trakcie z Kalwaryi do Wilna. Posiada kościół par. drewniany, szkołę początkową, sąd gminny okr. IV, urząd gminny. st. pocztową, 149 dm., 843 mk. Folw. pod osadą ma 8 dm., 118 mk. W 1827 r. O. miała 43 dm., 289 mk., folw. zaś 4 dm., 59 mk. W 1860 r. było 79 dm., 626 mk. (260 żydów). O. stanowiła dawniej przedmieście miasta tej nazwy na przeciwległym (prawym) brzegu Niemna leżącego. W 1795 r. przeprowadzona brzegiem Niemna linia graniczna między obszarami zajętymi przez Prusy i Rossyą, rozdzieliła O. na dwa oddzielne mstka. Kościół tutejszy, przedtem filialny, stał się parafialnym, przy mieście rząd pruski utworzył przykomorek celny. W 1830 r. wzniesiono nowy kościół. Folw. O. przyłączony został w 1867 r. do majoratu Kopsodzie. O. par., dek. kalwaryjski, 2798 dusz. O. gm. ma 4037 mk., 14,216 mr. obszaru. W skład gm. wchodzą: Antałaki, Bokszyszki, Burbiszki, Dowanota, Dowgirdele, Jurgiszki wś i folw., Koniuchy, Likiszki Małe, L. Wielkie, Mikłusiczny, Morgi, Olita os. i fol., Radziuny, Użubole, Wawa, Widzgiry i Zejdy. Br. Ch.

Olita, w dokum. krzyżackich Aliten, w źródłach małoros. Olieta, mstko nad Niemnem, na granicy królestwa polskiego, pow. trocki, w 4 okr. pol., gm. aleksandrowska (dawniej Oława), okr. wiejski Olita, o 8 w. od gminy, 70 w. od Trok a 95 w. od Wilna, ma 75 dm., 926 mk., w tej liczbie 6 prawosł., 626 kat., 5 cyganów, 7 machomet. i 290 żydów (podług Pamiat. kniżki wil. gub. za 1882 r. tylko 477 mk., mianowicie 246 męż. i 231 kob., podług zaś spisu miejscowości z 1864 r. 225 dusz rewiz.). Kościół par. kat. pod wezw. św. Ludwika, murowany, zbudowany w 1818 r. kosztem ks. Ludwika Kamińskiego, odrestaurowany staraniem ks. Bańcewicza. Poprzednio był tu kościół fundowany w 1524 r. przez Jana Zabrzezińskiego. Paraf. kat., dekanatu mereckiego, ma 3240 dusz a z filią w Oławie 6561 dusz. W skład okręgu wiejskiego wchodzi mstko Olita i wsie Poniemuniki (16 dusz) i Jurkańce (23 dusz), razem 264 dusz rewiz. włośc. skarbowych. Za czasów Rzpltej O. razem ze znaczną liczbą wsi okolicznych składała ekonomią królewską. Był tu i zamek drewniany za Olgierda, od którego czasów Krzyżacy nie raz go nachodzili zbrojnie. W 1392 r. podczas wyprawy na Litwę pod dowództwem marszałka zakonu Engelharda Rabe, przy pomocy Witowda, poróźnionego wówczas z Jagiełłą, zaszła tu w styczniu pamiętna kłótnia między Niemcami i Anglikami, o której wspominają kronikarze zakonu. Powodem do niej był spór o prawo niesienia chorągwi św. Jerzego; podniósł ją wychodząc z O. ku Lidzie Ruprecht Sekendorf, rycerz niemiecki, tymczasem lord Percy, syn ks. Northumberland, przybyły z rycerstwem angielskiem, domagał się dla siebie tego zaszczytu. Od słów przyszło do krwawej bitwy, którą zaledwo dostojnicy zakonu zdołali uśmierzyć. W 1536 r. O. ze wszystkiemi wsiami Zygmunt August, za pozwoleniem ojca, nadał dożywociem Janowi Zabrzezińskiemu, wojewodzie trockiemu, marszałkowi w. ks. lit., który będąc jeszcze wojewodą nowogrodzkim i starostą mereckim, daugowskim i oszmiańskim, fundował w tem mieście r. 1524 kośc. par. i znacznie go uposażył. Tenże sam król dał potem dzierżawę tę dożywociem żonie swej Barbarze Radziwiłłownie. Na sejmie z 1589 r. Stany Rzpltej zamieniły dzierżawę tę na ekonomią stołu królewskiego, która w XVIII w. składała się z 4 kluczy: krahopolskiego, olickiego, żuwinckiego i królowokrześlskiego. Do O. sejm r. 1775 przeniósł sądy z Merecza i Trok dla wygodniejszego i bliższego położenia ku środkowi pow. trockiego. W 1850 r. dobra skarbowe O. składały się z mstka O., 5 folw., 14 wsi i 9 zaśc. i miały 8356 dzies. rozległości. O O. znajdują się wzmianki w Pamiat. Kij. Arch. Kom., t. II, cz. 2: 92 i w Kronice Wieliczki, t. III, str. 552. J. Krz.

Olksnia, struga w pow. wyłkowyskim, ma początek pod Sarmaczunami, na płn.-wschód Wyłkowyszek, płynie ku płn. przez Obszruty, koło Mażucia (Marzucia), od Olksnian skręca ku wsch. i wpada z lew. brz. do Szeszupy o 4 w. na zach. od Pilwiszek. Długa 7 wiorst.

Olksniany 1.) Stare, wś; O. Nowe, wś, pow. suwalski, gm. i par. Puńsk, odl. od Suwałk 27 w. O. Stare mają 16 dm., 135 mk; O. Nowe 12 dm., 95 mk. W 1827 r. wś Olxmiany Stare, wś rząd., 9 dm., 96 mk. a Olxmiany Nowe, także wś rząd., 7 dm., 62 mk. 2.) O., wś nad rz. Olksnią, pow. wyłkowyski, gm. i par. Wyłkowyszki, odl. od Wyłkowyszek 10 w., ma szkołę początkową ogólną, 27 dm., 208 mk. W spisie urzęd. miejsc. gub. suwalskiej nazwano tę wś Olkieniany. 3.) O., fol., pow. wyłkowyski, gm. Pojeziory, par. Wyłkowyszki, odl. od Wyłkowyszek 9 w., ma 5 dm. 183 mk. Br. Ch.

Olksniszki, wś, pow. maryampolski, gm. Gudele, par. Skrawdzie, odl. od Maryampola 18 w., 2 dm., 40 mk. W 1827 r. wś rząd. (Olxniszki) ma 2 dm., 22 mk.

Olmonty, wś i okolica, pow. bia­ło­s­to­c­ki, gm. Doj­li­dy, 6 w. od mta pow. Wś 386 dz.; w okolicy mają Lu­bo­wic­cy 20 i Rut­ko­w­scy 90 dz.

Olsza, wś, pow. sokólski, gm. Bagny, 41 w. od Sokółki, 377 dz.

Olszana, ob. Olszanka, rz.

Olszanka, struga w pow. augustowskim, poczyna się na południe jez. Kolno, płynie w kierunku płd.-zach. przez Sosnowo i wpada z lew. brzegu do Netty. Długa 7 wiorst.

Olszanka 1.) rzeczka w gub. grodzieńskiej, lewy dopływ Bobra, praw. dopływu Narwi, przyjmuje Berezówkę i 9 strumieni, uchodzi pomiędzy Brzozówką i Karpą. 2.) O., rzeczka w gub. grodzieńskiej, prawy dopływ Narwi w górnym biegu, przed połączeniem się jej z Narewką,. […] J. Krz.

Olszanka […] 10.) O., wś, pow. suwalski, gm. Zaboryszki, par. Puńsk, odl. od Suwałk 14 w., ma 17 dm., 119 mk. 11.) O., pow. suwalski, gm. Pawłówka, par. Przerośl, odl. od Suwałk 18 w., ma 6 dm., 80 mk. W 1827 r. było 7 dm., 82 mk. 12.) O., wś, pow. suwalski, gm. i par. Filipów, odl. od Suwałk 19 w., ma 37 dm., 311 mk. W 1827 r. było tu 23 dm., 218 mk. 13.) O. Huk, fol., pow. suwalski, gm. i par. Wiżajny, odl. od Suwałk 38 w., ma 2 dm., 15 mk. W 1827 r. było 2 dm., 17 mk. 14.) O. Kułak, wś i fol., pow. suwalski, gm. Kadaryszki, par. Wiżajny. W 1827 r. było tu 8 dm., 51 mk. 15.) O. Makowszczyzna, pow. suwalski, gm. Kadaryszki, par. Wiżajny, odl. od Suwałk 32 w., ma 20 dm., 147 mk. W 1827 r. było tu 7 dm., 43 mk. 16.) O., wś, pow. sejneński, gm. Pokrowsk, par. Sejny, odl. od Sejn 4 w., ma 4 dm., 32 mk. 17.) O., wś, pow. sejneński, gm. i par. Berżniki, odl. od Sejn 3 w., ma 15 dm., 90 mk. W 1827 r. było tu 4 dm., 71 mk. 18.) O., wś i fol., pow. augustowski, gm. Szczebro–Olszanka, par. Wigry, leży przy szosie z Warszawy do Suwałk, odl. od Augustowa 17 w. a od Suwałk 13 w. Wś ma 39 dm., 243 mk.; fol. 8 dm., 73 mk. W 1827 r. wś miała 9 dm., 52 mk., fol. 2 dm., 17 mk. Leży w wyniosłem położeniu, otoczona przez błota i lasy rządowe (wigierskie). Ludność trudni się płóciennictwem. 19.) O., pow. kalwaryjski, gm. i par. Lubów, odl. od Kalwaryi 15 w., ma 5 dm., 28 mk. 20.) O., pow. władysławowski, gm. Dobrowola, par. Sapieżyszki. 21.) O., os., pow. wyłkowyski, gm. i par. Bartniki, odl. od Wyłkowyszek 20 w., 1 dm., 31 mk. Wchodziła w skład majątku Aleksandrowo. 22.) O., pow. wyłkowyski, gm. Wojtkobole, par. Grażyszki. Br. Ch.

Olszanka 1.) wś, pow. bia­ło­s­to­c­ki, gm. Za­b­łu­dów, 225 dz. 2.) O. Wielka i Mała, dwie wsi, pow. grodzieński, gm. Górnica, 5 w. od Grodna. O. Wielka 386 dz., O. Mała 353 dz. włośc. i 191 dz. monasteru żeńskiego w Grodnie. w r. 1561 było we wsi 44 włók gruntu średniego, z tego 34 włók po 40 gr., czyni 22 kóp 40 gr. i 10 włók cerkwi w Grodnie, wolnych od opłaty. 3.) O., fol. dóbr Po­łońsk, pow. słonimski. 4.) O., urocz., tamże, ob. Newka. 5.) O., urocz przy wsi Olsza, pow. sokólski. 6.) O., wś, tamże, gm. Romanówka, 29 w. od Sokółki, 364 dz. 7.) O., wś, pow. no­wo­alek­san­dro­w­ski, gm. Kras­no­gór­ka (8 w.). 8.) O., pow. bo­ry­sow­ski, ob. Be­re­zów­ka.

Olszany […] 3.) O., fol., pow. maryampolski, gm. Freda, par. Godlewo, odl. 46 w. od Maryampola, ma 7 dm., 47 mk. W 1827 r. było tu 2 dm., 5 mk.

Olszewo […] 2.) O., wś, pow. biel­ski gub. grodzieńskiej, na płd.-zach. od. Biel­ska a na płn.-zach. od mka Boćki, w pobliżu rz. Nurzycy, przy drodze z mka Kleszczele przez Boćki do Brańska. 3.) O. Nowe i Stare, dwie okolice u źródeł rzki Markówki, dopł. Mieńki, w pow. biel­skim gub. grodz., na płn.-wsch. od Brańska. 4.) O. Rybałty, wś nad rz. Pełchówką, pow. biel­ski gub. grodz., 7 dm., 36 mk., gleba pszenna, łąki, las budowlany; 50 dzies. przeszło w posiadanie Tutorskiego, który za nie zapłacił 1463 rubli.

Olszewo 1.) wś, pow. ło­m­ży­ń­ski. W dok. z r. 1462 r. (Kapica, Her­barz 271). 2.) O., pow. sier­pe­c­ki, ob. Chamsk. 3.) O., wś, pow. kolneński. R. 1436 w Kubrze sprzedaje Władysław ks. mazow. siedmiu ziemianom z Olszewa 20 łan. ziemi za 20 kóp groszy. Na tym obszarze założyli oni nową wieś zw. Olszewo (Kapica, Her­barz 307).

Olszewo […] 3.) O. i Kałtki, dwie wsie, pow. lecki, st. poczt. Nowe Żuchy na Mazurach. W 1480 r. nadał Jan v. Tieffen, komtur brandeburski, Marcinowi Kałtce i Mikołajowi, każdemu 20 włók na prawie magdeburskiem, z obowiązkiem jednej służby zbrojnej (dla każdego). W 1600 mieszkali tam sami Polacy. 4.) O., daw. też Lipińskie, wś, pow. oleckowski na Mazurach, stacya poczt. Margrabowa, ma 670 mk. W 1870 r. było 513 pol., 123 niemców. Ks. Olbracht nadał r. 1563 Mikołajowi Lipińskiemu, ziemianinowi powiatu jańsborskiego, 6 włók sołeckich nad jeziorem olszewskiem, celem założenia wsi dannickiej na 60 włókach; 10 lat wolności. W 1858 r. znaleziono tu na polu pod kupą kamieni skarb bardzo ciekawy, składający się z kilku obrączek i 13 sztab z srebra dwunastołutowcgo, wartości 167 marek. Skarb pochodzi z czasów staropruskich; sztaby srebrne służyły oczywiście zamiast pieniędzy w ówczesnym handlu na zamianę. 5.) O., wś na Mazurach, pow. węgoborski, z wybudowaniem Petersberg, st. poczt. Węgobork. 655 mk. (w 1860 r. było 673 mk.). Wieś założył r. 1562 Maciej 0lszewski na 60 włókach, dziś obejmuje wieś tylko 51 wł. 15 mr. 6.) O., al. Buda Olszewska, miejscowość w pow. gołdapskim, st. poczt. Boćwinki. [Dziś Olszówka, gm. Kruklanki]. 7.) O., fol., niborski, st. poczt. Lidzbark. 8.) O. i Olszewko, niem. Gross i Klein Olschau, wsie na Mazurach, pow. niborski, st. poczt. Nibork. R. 1419 nadał w. mistrz Michał Kuechmeister Mikołajowi Strube 10 włók w Olszewku na prawie magdeburskiem; r. 1498 odnowił Wilhelm hr. Eisenberg, wielki komtur, mieszkańcom Olszewka przywilej na 20 włók, oraz mieszkańcom wsi Olszewo przywilej na 20 włók chełmińskich. W XVII w. i później, było Olszewo w posiadaniu Olszewskich, Krokowskich, Rakowskich. O. ma 103 mk., Olszewko 91 mk. J. K. Sem.

Olszno, pow. wyłkowyski, gm. Wojtkobole, par. Wiżajny.

Olsztyn, niem. Allenstein, miasto powiatowe w Warmii, pod 53° 47′ półn. szer. i 38° 9′ wsch. dług., wzn. 110 mt. npm., nad rz. Łyną (niem. Alle), odl. o 163 klm. od Torunia. O. w 1885 r. miał 11,294 mk., poprzednio liczono 7,610 mk., w tem 2,500 Polaków. Co do wyznania: 5,595 katol., 1684 ewang., 331 żydow. W 1816 r. miał O. 2,078 mk., w 1861 zaś 4,271, a w tem 1841 polaków, 2430 niemców. Miasto posiada stary zamek krzyżacki, kościół katolicki, restaurowany 1865—1871, 3 kaplice katol., kościołek ewangielicki, synagogę, gimnazyum, sąd ziemiański, sąd przysięgłych, szpital św. Maryański, odlewnią żelaza, fabrykę zapałek i t. d. Prowadzi znaczny handel drzewem, bydłem i chmielem. O. jest stacyą kolei toruńsko-wystruckiej; boczne koleje są: Olsztyn-Szczytno-Jańsbork, Olsztyn-Kobbelbude, Olsztyn-Gueldenboden. Istnieje projekt utworzenia nowego obwodu regencyjnego z południowych powiatów obwodów regencyjnych królewieckiego i gąbińskiego, którego stolicą ma być Olsztyn. Miasto posiada piękne lasy. Od r. 1884 przebywa w mieście batalion strzelców. Z większych budynków zasługują jeszcze na wzmiankę koszary wojskowe i rzezalnia. Gimnazyum liczy około 230 uczniów (katolicy są w mniejszości). Dawniej miejskie, przeszło w r. 1885 na koszt państwa, pod warunkiem, że miasto zbuduje nowy gmach gimnazyalny i rocznie będzie dopłacać 15,000 marek. W 1885 r. rozpoczęły się roboty przedwstępne dla przeprowadzenia kolei z O. przez Olsztynek do Iłowa nad granicą królestwa polskiego. Obecnie wychodzi w O. polska „Gazeta Olsztyńska“, wydawana na wyraźne życzenie polskich włościan w Warmii. Zamek i kościół farny wzniesione zostały r. 1315, założenie miasta nastąpiło wedle przywileju fundacyjnego dopiero w r. 1353 przez szla­ch­ci­ca Jana de Leyssen, a t. zw. „Nowe-miasto“ otrzymało prawa miejskie dopiero r. 1378. W początku przeznaczono 100 włók dla miasta, które jednak r. 1677 posiadało 192 włók. W 1410 r. poddał się O., jak cała Warmia, Jagielle, a r. 1414 wzięli Polacy je znowu w posiadanie na krótki czas. W 1440 r. O., wówczas zamek najznaczniejszy w tych stronach, stoi po stronie związku jaszczurczego, do którego w 1454 r. otwarcie przystąpił. W następnym roku jednak poddało się na nowo zakonowi, choć kanonicy kapituły fromborskiej, której własnością było całe starostwo olsztyńskie, byli temu przeciwni. Dowódzca jednak żołnierzy krzyżackich Jerzy de Schlieben, wziął r. 1456 zamek w posiadanie, wypędził kanoników, przywłaszczył sobie wszystkie ich kosztowności i spustoszył okolicę. W tymże roku, gdy zakon żołdu przyrzeczonego płacić mu nie mógł, sprzedał miasto Polakom (jak to inni dowódzcy czynili z innemi miastami), nie myślał jednak o odstąpieniu, lecz pozostał na zamku jako przeciwnik Polaków, przeciwnik kanoników, których własność miał obronić, przeciwnik biskupa, pod którego duchowną jurysdykcyą miasto było, a nieposłuszny też zakonowi. Na klątwę rzuconą z Rzymu (z powodu obchodzenia się z kanonikami) nie zważał, a dopiero w 1460 r., gdy w mieście, które się spaliło r. 1458, i w okolicy zupełnie spustoszonej, nic już nie było można rabować, oddał kanonikom w drodze układów zamek i miasto. W grudniu 1463 r. szturmowali Polacy O., cofnęli się jednak przed wojskiem zakonu; w następnym roku Jan Szalski, dowódca korpusu polskiego, wziął miasto i zaczął układy z biskupem Pawłem, który wraz z kapitułą poddał się jeszcze w tymże 1461 r. Polakom. Odtąd należał O. z całą Warmią do Polski. Ponieważ O. stanowił własność kapituły, rezydowało więc zawsze kilku kanoników na zamku tutejszym, a Mikołaj Kopernik także przez pewien czas tu mieszkał. Jeszcze dziś pokazują na zamku celę wielkiego astronoma, ozdobioną merydyanami i figurami astronomicznemi, które on na ścianie malował. Kopernik też urządził wodociąg, który miasto zaopatrzył w wodę. W latach 1626 i 1657 spustoszyli Szwedzi okolicę i zabrali z Olsztyna kilka cennych ksiąg, dziś w archiwum sztokholmskiem zachowanych. W 1663 r. zniszczył miasto wielki pożar. Po okupacyi Warmii przez Fryderyka Wielkiego w jesieni r. 1772, ustała świecka jurysdykcya kapituły w Olsztynie, pozostała tylko duchowna jurysdykcya biskupa. Zaraz w następnym roku d. 26 maja 1773 r. pastor Żacha z Olsztynka na Mazurach odprawił ewangielickie nabożeństwo na zamku olsztyńskim, a od r. 1793 otrzymało miasto stałego pastora. W 1802 r. zapadł się kościół św. Ducha i już nie został odbudowany; w r. 1806 kościół św. Krzyża został rozebrany. W r. 1807 musiało miasto zapłacić Francuzom 2384 talarów kontrybucyi wojennej. Dnia 3 lutego 1807 roku stał Napoleon całą godzinę konno na rynku olsztyńskim. Pruski strzelec Rydzewski, wdrapawszy się na jeden dom, na dachu w rynnie stojąc, już odciągał był kurek swej ostro nabitej fuzyi, wprost mierząc w cesarza, zdołano mu jednak przeszkodzić. Miasto w tych czasach cierpiało ogromnie. W 1503 r. urodził się w Olsztynie Łukasz David, któremu zawdzięczamy obszerną kronikę pruską. David był urzędnikiem dworskim w Królewcu u ks. Olbrachta, fundował w Lipsku stypendyum dla akademików Prus Wschodnich, i umarł r. 1583. Kronika jego, nad którą pracował przez 40 lat, wydaną została dopiero w r. 1812 przez dyrektora archiwum dr. Hennig. W 10 księgach opisuje ona dzieje pruskie aż do bitwy pod Grunwaldem.

Olsztyński powiat, największy z pow. warmińskich, ma 24•60 mil kwadr., 62,331 mk., pomiędzy którymi 36,500 Polaków. Co do wyznania: 56,998 kat., 4,831 ew. i 481 żydów. W 1819 r. miał powiat 25,370 mk., r. 1840: 34,865, a r. 1864: 47,901 (z których 35,529 Polaków). Długość powiatu wynosi 6½ mil, szerokość 6 mil. Południowa część powiatu jest wyżyną górzystą i pokrytą lasami, w niektórych miejscach wynosi się ona do 400 stóp npm., jak pod Jełgunią i Stabigodą. Z lasów, które w ogóle obejmują około 5 mil kwadr., zasługują na wzmiankę: Ramuk, Kudypy, lasy należące do Tabórza w pow. ostródzkim i do Sadłowa w pow. reszelskim. Jezior powiat dużo posiada, największe są: Łańsk pod Wutrynami (4,000 mr.), na którem kilka wysp, jak: Stodółka, Pawłosiew, Pryki, Grzyb, Pluśne pod Pluskami (3,500 mr.), Wadąg (2500 mr.), jezioro Klebarskie (2,500 mr.). Bardzo znaczną jest też liczba stawów, źródeł i bagien. Największe rzeki są: Łyna (niem. Alle), Passarya (Passarge) i Pisz (Pissa). Łyna, pochodząca z pow. niborskiego, płynie przez jezioro Łańsk i Ustrych i jest dość szeroką. Wodospad jej wynosi od jeziora Łańsk do młyna olsztyńskiego (2 mile) 76 stóp 10 cali. Pisz pochodzi, z jeziora Pisz, przyjmuje pod Wartemborkiem rzeczkę Kirmas, płynie przez jezioro Wadąg i wpada pomiędzy Olsztynem i Dywitami pod naz. Wadąg do Łyny. Passarya stanowi zachodnią granicę powiatu, źródło jej znajduje się niedaleko od Gryźlinów. Grunt w powiecie jest częściami urodzajny, częściami ubogi z powodu licznych kamieni i lotnego piasku. Na obszarze powiatu było w 1866 r. w ogóle 536,551 mr. ziemi, a wtem 516,273 mr. opodatkowanej. W tej liczbie było: roli ornej 213,678 mr., ogrodów 484 mr., łąk 41,576 mr., pastwisk 94,279 mr., borów i lasów 133,929 mr., wód 30,543 mr., nieużytków 1,781 mr. Wszystkie grunta rozdzielone między 2 gminy miejskie (Olszyn i Wartembork), 140 wiejskich i 89 dóbr samodzielnych. W 1864 r. powiat O. miał 11,460 koni, 24,287 sztuk bydła, 54,499 owiec, 9,035 świń, 282 kóz, 2,384 ulów. Powiat posiada dwa miasta (Olsztyn i Wartembork), 44 dóbr i 130 wsi i obejmuje dekanaty Olsztyn, (parafie: Olsztyn, W. Bartąg, Brunswałd, Gietrzwałd, Dywity, Gutkowo, Gryźliny, Jonkowo, Neu Kokendorf, Szombruk, Szombark, Wutryny) i Wartembork (parafie: Wartembork, Stary Wartembork, W. Bartołty, Klewki, W. Klebark, Lamkowo, Purda, Ramsowo, Sętal). Za czasów staropruskich należały terytorya Bartąg i Gągławki (stanowiące dzisiejszy powiat olsztyński) do ziemi gołędzkiej (Galindien). Po organizacyi biskupstw pruskich, dostały się terytorya te r. 1254 do Warmii, utworzono wtedy starostwa olsztyńskie i wartemborskie, z których pierwsze było pod rządem kapituły, drugie pod rządem biskupa. Kolonizacya, jak na całej Warmii, była niemiecka; dopiero od początku panowania polskiego na Warmii zaczęła się kolonizacya polska w południowych stronach biskupstwa. W ziemi gągławskiej mieli Polacy dobra jeszcze przed r. 1349; przywilej z r. 1393 wymienia pod Szenflisem „bona Poloni.“ Roku 1400 nabywa Andreas Polak majętność pod Olsztynem, r. 1361 miał Jan Milewski dobra Prossen, dziś Kellary od Jana Kelarskiego, który je posiadał r. 1375; Gryźliny miały zapewne już w 1480 r. polskich mieszkańców, gdyż „cura animarum et ecclesia“ powierzoną była Adamowi z płockiej dyecezyi. W Bogdanach osiedlił się r. 1493 Paweł Bogdan, Ottendorf kupili r. 1502 Mazowszanie Szymon z Przybyszewa i Sławski z Bystrego. Od tego czasu kolonizacya polska stała się coraz liczniejszą, a około r. 1600 w powiecie olsztyńskim mieszkali prawie sami Polacy. Z ro­dzin szla­che­c­kich osiedli tu: Ci­chow­scy, Ba­dyń­scy, Gna­tow­scy, Grzy­ma­łow­ie, Ja­go­dziń­scy, Kro­me­ro­wie, Pła­chec­cy. — Starzy Prusacy znajdowali się także w ziemi olsztyńskiej, natrafimy ich w Warkałach, Bartęgu, Jomendorf, Wołówku, Szomfalcie, Marunach, Szałstrach, Likusach; wymarli i spolszczyli się jednak prędko, choć Łukasz David (obacz wyżej) znał jeszcze osobiście księdza w Klebarku, rodowitego Prusaka, który kazania miewał w języku staro-pruskim. Po okupacyi Warmii w 1772 r. stanowił pow. olsztyński część ówczesnego pow. licbarskiego i należał z całą Warmią aż do r. 1781 do Prus Zachodnich. Dzisiejszy powiat egzystuje od r. 1818. Dawniej żył w tych okolicach łoś, choć w niewielkiej liczbie, ostatni łoś utonął r. 1860 w lasach Ramuk w Łynie. J. K. Sem.

Olszyna […] 2.) O., os., pow. wyłkowyski, gm. Bartniki, par. Kieturwłoki, odl. od Wyłkowyszek 20 w., 1 dm., 31 mk. 3.) O. ob. Olszyny.

Olszyny […] 12.) O., ob. Koziki O., pow. szczuczyński. Br. Ch.

Oltarya, pow. wyłkowyski, gm. i parafia Olwita.

Olwita, jezioro w dobrach t. n., pow. wyłkowyski, ma 10 mr. obszaru. Leży w zlewie rzeki Szyrwinty z prawego brzegu, na zachód od jeziora Pojeziory.

Olwita, wś i fol. nad jeziorem t. n., pow. wyłkowyski, gm. i par. Olwita. Leży przy drodze z Wyłkowyszek do Wierzbołowa, odl. od Wyłkowyszek 8 w. Posiada kościół paraf. mur., szkołę początkową, 33 dm., 452 mk. W 1827 r. było 30 dm, 283 mk. O. należała dawniej do dóbr królewskich. Kościół paraf. erygował tu w 1617 r. Zygmunt III; obecny kościół mur. pochodzi z 1824 r. Posiada on obraz M. Boskiej słynący z cudów i gromadzący w czasie odpustów lud z odległych okolic. Przy kościele są dwie kaplice, jedna z grobami fundatorów Chrapowickich, którzy ją założyli 1683 r. Olwita parafia, dek. wyłkowyski, 8091 dusz. Dobra O. składały się w 1868 r. z fol.: O., Adamów, Czyczki; wsi: O., Kirsze, Czyczki Olwickie i Adamowszczyzna. Obszar dworski wynosi mr. 1321: gr. or. i ogr. mr. 959, łąk mr. 224, zarośli mr. 1, nieuż. mr. 146. Wś O. os. 34, z gr. mr. 222; wś Kirsze os. 13, z gr. mr. 287: wś Czyczki Olwickie os. 29, z gr. mr. 801; wś Adamowszczyzna os. 2, z gr. mr. 2. O. gm. ma 5244 mk., rozległości 20,355 mr., sąd gm. okr. II w Wierzbołowie o 6½ w., st. p. Wyłkowyszki. W skład gm. wchodzą: Adamowszczyzna, Bobłówka, Bocianów wś i fol., Budziszki, Czyczki wś i fol., C.-Niemczewskiej, C.-Olwickie, C.- Wienpupskie, Czyżuny, Emilin, Guzele wś i fol., Jonajcie, Józefowo, Kaukokaluie wś i fol., Kirsze, Kisieniszki, K. prywatne, K. rządowe, Kłampucie wś i fol., Kregdzie wś i fol., Kumiecie, Łankieliszki wś i fol., Miświecie, Obełupie, Obryw, Obszrutele, Olwita, Ossyja, Owsianiszki, Patwiecie, Pieńkiny, Podłasiszki, Pojeziory, Potomkiszki, Turwiniszki, Semeneliszki, Skordupiany, Tadzin wś i fol., Unia, Waleryanów, Wanasznie, Wencławice, Wielkiejeziory, Wiersnupie wś i fol. i Wiszczokajnie. Br. Ch.

Ołdaki, wś i fol., pow. bia­ło­s­to­c­ki, gm. Przy­tu­la­n­ka. Wś 95 dz. i 136 pryw.; Kram­ko­w­skich, 251 dz.

Ołownik, niem. dawniej Oloffnigk, dziś Launingken, dobra ryc. nad rz. Węgrzą, pow. darkiejmski, st. poczt., 206 mk., odl. 21 klm. od Darkiejm, śród lesistej i wzgórzystej okolicy. Jest tu gorzelnia. W 1616 r. otrzymał tam Jan Hensel z Bąkowa 6 włók ziemi i 20 mr. łąk na prawie chełmińskiem. J. K. Sem.

Ołowskie, wś szlach. nad rz. Bugiem, pow. ostrowski, gm. i par. Nur.

Ołowskie, jezioro, pow. lecki, niedaleko Rynu.

Ołówka i Ołowa, rzeczki, dopływy Niemna z praw. brzegu, między Niemonajciami a Olitą.

Omentyszki, pow. wyłkowyski, gm. Pojeziory, par. Wyłkowyszki, odl. od Wyłkowyszek 10 w., ma 4 dm., 55 mk. W 1827 r. było tu 4 dm., 36 mk.

Omienicze, fol., pow. wołkowyski, gm. Biskupce, Zabiełłów 80 dz.

Omole, fol., pow. maryampolski, gm. Aleksota, par. Godlewo, odl. od Maryampola 47 w., l dm, 7 mk. W 1827 r. było 4 dm., 31 mk.

Omszary, wś, pow. wołkowyski, gm. Podorosk, 94 dz.

Onicewicze, wś, pow. prużański, gm. Sielec, 24 w. od Prużany, 453 dz.

Oniszki, fol. i dobra rząd., pow. kalwaryjski, gm. Bałkuny, par. Olita. Odl. od Kalwaryi 47 w., ma 23 dm., 71 mk.; gorzelnia i tartak. W 1827 r. było tu 2 dm., 38 mk. O. stanowiły przed 1830 r. ekonomią dóbr rządowych, a następnie w r. 1836 nadane zostały jako majorat generałowi jazdy Siwersowi; składały się: z fol. O. z młynem mr. 1615, Jacków mr. 329, Warda mr. 210 w osadach mr. 65, lasu mr. 1216, razem mr. 3434. Wsie: Dowgirdele ma os. 13, z gr. mr. 404; Koniuchy os. 33, z gr. mr. 690; Luklingiany os. 34, z gr. 989; Łukśniany os. 49, z gr. mr. 1096; Gudele os. 19, z gr. mr. 466; Manczuny os. 23, z gr. mr. 606; Szypulszczyzna os. 6, z gr. mr. 262; Kurniany os. 17, z gr. mr. 558; Czyżyki os. 23, z gr. mr. 515; Bernatowszczyzna os. 9, z gr. mr. 100. Br. Ch.

Opole, łaciń. vicinia, było to, w pierwotnej epoce bytu dziejowego plemion polskich, zespolenie pewnej liczby sąsiadujących z sobą osad, w całość związaną wspolnością ciążących na niej obowiązków i solidarną odpowiedzialnością w stosunku do drugich opól. Z czasem nazwa ta, obok swego terrytoryalnego znaczenia, przybiera nowe, a mianowicie służy do oznaczenia ogółu obowiązków ciążących na mieszkańcach opola. Z wytworzeniem się władzy książęcej i organizacyi państwowej, opola stają się podstawą kasztelanii, która rozciąga nad nimi zwierzchnictwo w imieniu księcia. Nadmierny wzrost ciężarów jakie włożyła państwowa organizacya na opola, był powodem stopniowego ich rozprzęga się i zanikania. Duchowieństwo wyjednywało u książąt wyłączanie wsi kościelnych z całości opola, by uwolnić je od ciężarów z tem się łączących; możniejsi świeccy posiadacze szli za tym przykładem. Epoka wzrostu potęgi kościoła a upadku władzy państwowej po śmierci Krywoustego, rozbiła niewątpliwe do reszty organizacyą opolną, rozszerzając za to po nowo zakładanych i dawniej istniejących wsiach, niemieckie prawo i urządzenia. Opole nosiło na­z­wi­s­ko od głównej osady. W dokumencie z 1263 r. (Kod. Małop., 79) czytamy „in districtu Opole de Mstow“ a więc opole mstowskie. Niekiedy używano tej nazwy w znaczeniu jednego z ciężarów nałożonych na obszar opolny. W dokumencie z 1257 r. po wymienieniu posiadłości klasztoru Klarysek w Zawichoście, powiedziano odnośnie do Żarnowca: „Strosa duarum provinciarum, quod opole vulgariter apellatur“. W dokumentach z XIV wieku odnoszących się do zakładania wsi na prawie niemieckiem, opole wymieniane bywa jako jeden z ciężarów właściwych polskiemu prawu (sep, stan, narzaz, opole, powołowe, stroża i t. p.) a sprzecznych ze swobodami niemieckiego prawa i ztąd znoszonych przez dany przywilej. Organizacya opolna istniała na całym obszarze pierwotnych ziem polskich. Prof. Przyborowski, który rezultatów swych poszukiwań nie ogłosił dotąd, zebrał znaczną liczbę szczegółów tyczących się opol wielkopolskich. Szląsk i Małopolska również posiadały tę organizacyą, która wraz z kolonizacyą małopolską przeszła zapewne po za Wis­łę w dzisiejsze lubelskie, czego śladem jest istniejąca tam osada miejska Opole. Br. Ch.

Opuszała, fol., pow. maryampolski, gm. Pogiermoń, par. Preny. Odl. od Maryamnola 45 w. w stronie półn.-wschodniej a 5 w. od Pren (st. poczt.), ma 2 dm., 62 mk., 160 mr. obszaru. W 1827 r. był tu l dm., 3 mk. Jest to miejsce urodzenia Feliksa Bernatowicza, powieściopisarza, autora „Pojaty.“

Orabniki, Arabniki (t. XV, 46), wś, pow. prużański, przy drodze z Prużany do W. Sioła. W r. 1563 w wójtowstwie czacheckim, włości dworu dobuczyńskiego, ekon. kobryńskiej. We wsi było 47 włók gruntu średniego, z tego 1 wolna na bednarstwo. Z każdej włóki osiadłej wnoszą po 45 gr., nadto robią po 2 dni w tygodniu i 4 tłoki w lecie. Suma dochodu ze wsi (46 włók z naddatkami 21 i 15 morgów) czyni 35 kóp 35 gr. i 5 den.

Oracze, wś na Mazurach, pow. łecki, st. poczt. Ełk, tworzy jedną całość ze wsią Żmujdziny (Żamejty). J. K. S.

Oranowo, wś i dobra, pow. prużański, gm. Malecz, 25 w. od Prużany, własność Ze­no­wi­czów, z urocz. Żomka 463 dz.. Włościanie zapłacili 4341 rs. 83 kop. wykupu za ziemię.

Orany 1.) pow. augustowski, gm. i par. Bargłów, odl. od Augustowa 13 w., ma 2 dm., 14 mk. 2.) O., wś, pow. wyłkowyski, gm. i par. Giże, odl. od Wyłkowyszek 12 w., ma 8 dm., 58 mk. W 1827 r. było 6 dm., 60 mk.

Orchowo (Orłowo), bagna w Puszczy białowieskiej, z których bierze początek Narew (ob.).

Ordynki Wielkie i Małe, dwie wsie, stanowiące właściwie przedmieście miasta Narwi, w pow. biel­skim gub. grodzieńskiej.

Orla […] 2. O., mko i dobra nad rz. Orlanką, pow. biel­ski gub. grodzieńskiej, gm. Orla, o 14 10 w. od Biel­ska a 147 w. od Grodna, ma 2351 mk. (1184 męż. i 1167 kob.), w tem 1812 żydów, cerkiew, zarząd 1 okr. pol. i zarząd gminny. Mieszkańcy prowadzą, handel zbożem. Bohusz Bohowitynowicz, podskarbi ziemski lit., testamentem z 1529 r. zapisał O. najstarszej swej córce Annie, która, wyszedłszy w 1539 r. za Stanisława Tęczyńskiego, syna Jana, marszałka nadw. koron., wniosła tę majętność, wraz z innemi w dom mężowski. Zygmunt I nakazuje 1541 r. aby ich poddani nie czynili szkód w lasach sstwa biel­skiego, należącego do królowej Bony, i wzajemnie, aby poddani bielscy nie najeżdżali dóbr Orli. Tenże monarcha w dokumencie z 1546 r., wydanym w Wilnie, powiada: okazuje się z przywilejów, że O. i inne dobra Stanisława Tęczyńskiego, ssty bełskiego, i jego żony Anny, leżą w dawnej ziemi podlaskiej; gdy mimo to wszakże znajdują się tacy, którzy rzecz tak jawną, w wątpliwość podając, usiłują je pod inne podciągnąć prawa, zachowujemy przeto owe majętności przy prawie podlaskiem, uchylając na zawsze z pod praw, sądownictwa i wszelkiej jurysdykcyi w. ks. lit. Przez związki małżeńskie przeszła O. do ks. Radziwiłłów a od nich dostała się ks. Wittgensteinowi. Największego znaczenia dosięgło mko za czasów Krzysztofa Radziwiłła, hetmana w. ks. lit., ks. na Birżach i Dubinkach. Za jego staraniem dokumentem wydanym w Wilnie d. 17 października 1634 r. mieszczanie otrzymali prawo wybierania z pomiędzy siebie wójta i ławników, zatwierdzono targi tygodniowe co środę, oraz doroczny jarmark na Ś. Szymona i Judę odbywać się mający, oraz określono wysokość podatków i powinności z placów, domów, ogrodów i pól. Nadto dozwala wystawić ratusz i pobierać na korzyść miasta dochód ze sklepów, wag i jatek. W końcu przyrzeczono, w razie rozwoju mka, nadać prawo magdeburskie. Z powodu zatracenia tego przywileju ks. Janusz Radziwiłł potwierdził takowy d. 15 maja 1643 r., przy czem targi przeniesiono na niedzielę, z dozwoleniem rozpoczynania takowych po ukończeniu nabożeństwa w zborze kalwińskim. W tym też czasie nadany został mku herb, wyobrażający w czerwonem polu orła czarnego, trzymającego w prawej nodze topór. O. pamiętne jest w dziejach dysydentów polskich kilku synodami tu złożonymi, mianowicie zaś zjazdem generalnym z 1644 r. pod przewodnictwem Janusza Radziwiłła, na którym naradzali się o sposobach postępowania swego na rozmowie przyjacielskiej z katolikami, na którą ich Władysław IV do Torunia zapraszał. W 1704 r. przy zborze w O. nie było już stałego predykanta i tylko czasami zjeżdżał dla odprawienia nabożeństwa konsenior podlaski. W XVIII w. zbór ten narażony był nieraz na ciężkie prześladowania. I tak w 1726 r., gdy zawieszono w nim nowy dzwon, biskup łucki kazał zbór odbić i dzwon odebrać. W 1732 r. znajdował się jeszcze zbór w O. w ręku kalwinów, ale w spisie z 1754 r. nie jest już pomieszczony. W 1775 r. O. miała 90 dm., opłacających podymne. Parafia prawosł., dek. (błahoczynia) kleszczelskiego, ma 2488 wiernych (1249 męż. i 1239 kob.). 455 dz. włośc., 49 cerk. i 50 dwor. Dobra mają 2177 dz., z attyn. zaś 3862 dz. (1331 lasu). Gmina obejmuje 32 miejscowości, 730 dm. włok (508 innych), 4384 mk. włościan, uwłaszczonych na 7620 dz. Nadto w gm. jest 167 dz. cerk. i 6379 większej posiadłości. […] J. Krz.

Orla 1.) [Patrz wyżej.] 2.) O., wś, pow. brze­ski gub. grodz., gm. Woł­czyn, 38 w. od Brze­ścia, 378 dz.

Orlanka 1.) rzeka w gub. grodzieńskiej, najważniejszy lewy dopływ Narwi. Bierze początek na zachodniej stronie Puszczy Białowieskiej, powyżej mka Kleszczele, płynie w kierunku płn., skłaniając się nieco na zachód, wąską doliną, na przestrzeni 48 w. Brzegi ma wysokie i dla tego nie rozlewa. Szerokość jej wynosi od 1 do 3 saż., głębokość zaś dochodzi do 2 stóp. Od lewego brzegu przybiera rzkę Białę, długą 26 w., przy ujściu do której strumienia Lubcza al. Lubka leży miasto pow. Bielsk. Nadto wpada do O. rzka Czyżówka. […] J. Krz.

Orle 2.) O., jezioro w pow. augustowskim, we wsi Gorczyca, stanowi niejako przedłużenie jeziora Gorczyckiego i jest częścią systematu wodnego Kanału Augustowskiego. Łączy się dalej z jez. Paniewo. Brzegi wzgórzyste, bezleśne. Przyjmuje strumień prowadzący wody obszernych lasów z północy. […] Br. Ch.

Orle Góry, wzgórza, w pow. leckim (t. V, 116).

Orlica, rzeczka w gub. grodzieńskiej, prawy dopływ Narwi, uchodzi do niej pomiędzy Nereślą a Inkrzyżem.

Orlikowo, wś, pow. kolneński. Władysław ks. mazow. r. 1443 w Rawie, nadaje Mateuszowi notaryuszowi swemu i dwu jego braciom „de Mianowo“, 20 łan. nad strumieniem Orlikowo w ziemi wizkiej, pomiędzy włościami: Olszewskie, Woduna, Tworek, Wilkosy. R. 1459 Ziemowit ks. mazow. dodaje jeszcze temuż Mateuszowi, kapelanowi książęcemu przyległe zarośla (Kapica, Her­barz, 311).

Orlinek, pow. suwalski, gm. Sejwy, par. Kaletnik.

Orło, po niem. Orlen, wś na Mazurach, pow. lecki, st. poczt. Ryn, 547 mk. Powstała w początku XV w. na 80 włókach z 8 służbami. W 1538 r. odnowił ks. Olbracht mieszczanom przywilej. W tym czasie mieszkali tam przeważnie Polacy, jak: Dajdo, Jętosz, Orłowski.

Orłowiszki, wś, pow. maryampolski, gm. Poniemoń Pożajście, par. Pokojnie. Odl. od Maryampola 64 w., ma 17 dm., 248 mk., 471 mr. Wchodziła w skład dóbr Leonów.

Orłowo […] 4.) O., wś, pow. suwalski, gm. Kuków, par. Głęboki Rów. Odl. od Suwałk 10 w., ma 14 dm., 67 mk. [Może Orlewo, w r. 1569: Orlie, a jeśli tak, to K. O. Falk podejrzewa źródłosłów jaćwieski.]

Orłówka, rzeczka w gub. grodzieńskiej, prawy dopływ Narewki, do której wpada pomiędzy Jelonką i Hwoźnią (Hrywdą).

Orya, rzeczka w pow. władysławowskim, powstaje z kilku strumieni płynących od wsch. na północ Szak i łączących się powyżej wsi Mielnik. Płynie ku zach. przez Mielniki, Wieszupie i pod wsią Degiesie wpada z lewego brzegu do Jotyi. Długa około 15 wiorst (nazwa z mapy hydr.). J. Bliz.

Orya, jezioro w pow. kalwaryjskim, w dobrach Kalwarya, ma 153 mr. obszaru.

Orya 1.) fol. nad jeziorem t. n., pow. kalwaryjski, gm. i par. Kalwarya, odl. od Kalwaryi 5 w., ma 9 dm., 55 mk. W 1827 r. był tu l dm., 10 mk. Fol. ten wchodzi w skład majoratu Kalwarya lit. B. 2.) O., os., pow. władysławowski, gm. Zyple, par Łuksze, odl. od Władysławowa 29 w., l dm., 2 mk.

Orysupie, rzka, ob. Jewona.

Orz, rzeczka, lewy dopływ Narwi, bierze początek w pow. łomżyńskim, ze stoków wyżyny Czerwonego boru, pomiędzy wsiami Radwany, Zaorze i Wyszomierzem, płynie w kierunku zach.-płn. na Gniazdowo, Czerwin, w pobliżu Bobina zwraca się ku południowi i płd.-zachodowi na Brzeźno, Goworowo, Czarnów, Kunin i pod Dzbądzkiem wpada do Narwi. Długość wynosi około 30 wiorst. Dolina rzeczki odznacza się wielką urodzajnością gleby, wyróżniającą ją od dalszej okolicy.

Orzechowo […] 3.) O., pow. sejneński, ob. Lasanka O. W 1827 r. było tu 2 dm, 29 mk. Wś ta leży nad jeziorem Dziemitrowo. Br. Ch.

Orzechowo 1.) wś, pow. łecki, na Mazurach, st. poczt. Nowe Zuchy, 635 mk. Ks. Olbracht nadał r. 1538 Janowi Górskiemu i Marcinowi Żujowi, sołtysom wsi O., 66 włók tamże (z których 6 sołeckich), nad jeziorem Sząstak. W 1600 i w 1719 roku mieszkali tam sami Polacy. […] J. K. Sem.

Orzechów, jez., pow. łecki; ob. Juchy Stare.

Orzechówka, wś nad jeziorem t. n., pow. szczuczyński, gm. Pruska, par. Bargłów. W 1827 r. było tu 8 dm., 47 mk.

Orzechówko, niem. Orszechowken, dawniej Klein Kranz, wś i majątek na Mazurach, pow. oleckowski, st. poczt. Dunejki, 480 mk. W 1867 r. było 449 mk., z których 400 Polaków. W 1600 r. miała wś ludność polską i litewską; w 1719 r. było tu kilku Niemców.

Orzesz, ob. Orzysz.

Orzeszkowo, wś, pow. prużański, gm. Białowieża, 87 w. od Prużany, 879 dz. W r. 1639 kwatera Orzeszkowa w puszczy Białowieskiej, miała 18 ostępów głównych i 23 mniejszych, do pilnowania których było 124 osoczników z dwoma dziesiętnikami ze wsi: O., Policznej i Omelańców. Dziesiętnicy mieli po 1 włóce, osocznicy zaś po pół włóki.

Orzeszyn, wś włośc., pow. g.-kalwaryjski, gm. i par. Jazgarzew, ma 110 mk., 250 mr. obszaru.

Orzyc, w dok. z 1335 r. Nartze, Naritze i Aretis, rzeka, prawy dopływ Narwi, bierze początek w pow. mławskim, z wyniosłej wyżyny (do 1100 st.) jaka się ciągnie w półn. części powiatu, wchodzącej klinem między granicę od Prus a pow. przasnyski. Wyżyna ta, stanowiąca część wielkiej nadbaltyckiej wyżyny, usianej jeziorami, posiadała także w przeszłości obszerne jezioro, które spłynęło, pozostawiwszy po sobie bagniste zagłębienia, zwane Niemyje. Wody tego jeziora i okolicznej wyżyny dały początek rzece Orzyc, która odprowadza je do Narwi. Wody to spływają dwoma korytami: jedno od wsi Pepłowo pod granicą pruską płynie między wsiami: Kulany a Kuklinem, Wieczfnią, Pogorzelą a Bąkami, Wąsoszem a Wasiłami, na długości 13 wiorst; drugiem, z prawej strony, ciągną się błota na długości 7 w. pomiędzy Sławogórą a Dębskiem i Grzybowem, Windykami i Bakułami a Wolą i Kurkami, gdzie nurt rzeki płynie pod ziemią. Obie odnogi łączą się pod wsiami Wasiły, Długokąty. Odtąd płynie w kierunku półn. przez 15 wiorst pomiędzy wsiami: Długokąty a Tańskiem, Chmielewem a Łączynem, Grzebskiem, Kownatkami i Majami, Zaborowem a Kruszewem, Kukiełkami a Szemplinem, Szczepkowem, Gerwatami a Zembrzuziem, do młyna Janowskiego. Na tej przestrzeni błotnista dolina O. ma od ½ do 1 w. szerokości, liczne jazy dla połowu ryb, wreszcie grobla i tama pod Janowem sprowadzają rozlewanie się wody i wytwarzają prócz bagien nadbrzeżnych rozległe błota pod Janowem, do 200 włók w ogóle obejmujące. Od Janowa do Chorzel, na długości 2 mil, O. stanowi granicę od Mazurów pruskich, następnie kierunek wschodni zmienia na południowy i połudn.-wsch. i na Krasnosiele, Podoś, Młodzianowo, dosięga Makowa; od Zakliczewa zwraca się w kierunku wschod.-połudn. i przez Szelków, Magnuszewo podąża ku Narwi, do której zlewa swe wody pod Przeradowem. Dopływy O. są: z praw. brzegu Ulatówka al. Świniarka pod Małowidzem i Węgierka pod Młodzianowem. O błotach rz. O. ob. „Korespondent Płocki” z 1880 r., № 56. W 1412 r. istniała miejscowość Orzyca nad tą rzeką i na granicy Mazowsza; Wojciech z Orzycy poniósł szkodę w tym r. 1412 od Polaków 1 konia, co poświadczają starosta tamże, oraz Jan i Staśko, tamże. Br. Ch.

Orzysz, jezioro pod miasteczkiem t. n., w pow. jańsborskim, na Mazurach, ma 10 klm. długości i do 4 klm. szerokości. Strumień (Muehlenflies), milę długości mający, łączy je z jez. Terkłą stanowiącem część jez. Śniardwy.

Orzysz al. Orzesz, niem. Arys, w dok. Arisz, Orsesche, Rosisch, miasteczko na Mazurach, pow. jańsborski, odl. 30 klm. od Leca, nad Strumieniem młyńskim (Muehlenfliess), 1 milę długim, wychodzącym z jez. Orzysz i wpadającym do jez. Terkło. Mstko leży nad szosą prowadzącą z Jańsborka do Leca, posiada kościół ewangielicki, 1306 mk., sąd okręgowy, st. poczt. i telegr. Cztery jarmarki rocznie w lipcu na płótno. Cała parafia obejmuje 4450 Polaków i 1000 Niemców. W. mistrz Konrad v. Erlichshausen dał r. 1443 Wawrzyńcowi Polakowi pozwolenie na lokowanie nowej wsi na 44 włókach chełmińskich, z których 4 sołeckie; oprócz tego nadał mu 10 włók na prawie magdeburskiem, z obowiązkiem jednej służby konnej, w Nowej Wsi (dzisiejsze Sumki na północ od Orzysza). Wś O. należała do komturstwa Ryn i zaliczała się jeszcze w początku XVI w. do parafii w Okartowie. W 1544 r. jednak znajdujemy tu już osobnego księdza, imieniem Macieja. W 1642 r. była wś własnością korony (tak zw. „kammeramt”) i wydzierżawioną. W 1726 roku został Orzysz miastem. J. K. Sem.

Oschkinn, fol., pow. gierdawski, st. p. Abelischken.

Oschkinnen 1.) wś na Litwie pruskiej, pow. ragnecki, st. p. Szillen, 54 mk. 2.) O. Klein al. Klipszen, wś na Litwie pruskiej, pow. ragnecki, st. p. Jurgaitschen, 17 mk.

Osiek, tyle co zasieka, warownia leśna utworzona z nagromadzonych i pospajanych pni drzewnych. Był to zwykły środek obrony, stosowany w pierwotnej epoce dziejowej Polski dla obrony granic, brodów rzecznych, dróg przez puszczę wiodących. Przy takich warowniach musiała mieszkać ludność obowiązana do ich pilnowania i naprawy.

Osieka, wś i folw., pow. prużański, gm. Sielec. Wś 83 dz.; fol. Kurniewiczów, 57 dz.

Osietnica, chutor w dobrach Sielec, pow. prużański.

Osiniak, niem. Fedorwalde, wś na Mazurach, pow. ządzborski, st. poczt. Ukta. Założona po 1830 r. przez Filiponów z Rosyi przybyłych.

Osinki, wś, pow. suwalski, gm. Jeleniewo, par. Suwałki. Odl. od Suwałk 6 w., ma 55 dm., 375 mk. W 1827 r. było tu 33 dm., 175 mk. We wsi jest jezioro t. n., mające 15 mr. obszaru.

Osinkla, pow. maryampolski, gm. Balwierzszki, par. Preny, odl. od Maryampola 26 w., ma 14 dm., l59 mk. W 1827 r. było tu 5 dm., 65 mk.

Osinniki, wś, pow. brzeski gub. grodz., gm. Dmitrowicze. 275 dz.

Osińska Buda, kol., pow. augustowski, gm. i par. Szczebro–Olszanka, odl. od Augustowa 22 w., ma 19 dm., 132 mk. W 1827 r. było tu 20 dm., 119 mk.

Osińska Droga, fol., pow. augustowski, gm. Dowspuda, par. Raczki. W 1827 r. było tu 3 dm., 19 mk.

Osmołowszczyzna, w dokum. Osmołowicze, wś. pow. sokólski, gm. Kamienna, 34 w. od Sokółki, 445 dz. W r. 1641 wś królewska do puszczy nowodworskiej. Było pięciu osoczników i dziesiętnik. mających 3½ włóki. Nadto na osadzie 2½ włóki, z których powinni płacić po 11 złp., dawać solankę żyta i 4 solanki owsa.

Osoczniki, wś, pow. augustowski, gm. Wołowiczowce, par. Teolin, odl. od Augustowa 49 w. Leży na płn. od Sopoćkiń, ma 36 dm., 271 mk., 513 mr. obszaru. W 1827 r. było tu 25 dm., 155 mk. Wchodziła w skład dóbr rządowych Łabno.

Ososzniki, wś, pow. grodzieński. Ob. Karszewo.

Osowa […] 5.) O., wś, pow. kalwaryjski, gm. i par. Lubowo, odl. od Kalwaryi 3 w., ma 28 dm., 341 mk. Br. Ch.

Osowce […] 2.) O., wś, pow. prużański, na płd. od Sielca. 3.) O., ob. Osowo.

Osowiec […] 4.) O., wś, fol. i os. karcz. nad rz. Biebrzą pow. szczuczyński, gm. Ruda, par. Białaszewo, leży przy linii dr. żel. brzesko-grajewskiej, śród błot nad Biebrzą, przy samej granicy od Cesarstwa, o 3 w. na prawo od stacyi dr. żel. Goniądz, ma 50 dm. W 1827 r. było tu 40 dm., 251 k. W 1867 r. fol. i wś O. rozl. mr. 332: gr. i ogr. mr. 5, łąk mr. 196, lasu mr. 16, zarośli mr. 62, nieuż. mr. 10. Wś O. os. 73 z gr. mr. 454. 5.) O., wś, pow. kolneński, gm. Gawrychy par. Nowogród. […] Br. Ch.

Osowieck, wś i okolica, pow. prużański, gm. Jelec, 23 w. od Prużany. Wś 128 dz.; okolica 164 dz.

Osowieckie, wś, pow. prużański, na płd.-zach. od Sielca.

Osowo, po niem. Ossoewen, Ossewen, wś, pow. gołdapski (Prusy Wsch.), st. poczt. Grabowo.

Osowy Grunt, właściwie Osowy Grąd, wś, pow. augustowski, gm. Kolnica, par. Augustów, odl. od Augustowa 9 w., ma 32 dm., 287 mk. W 1827 r. było tu 21 dm., 123 mk.

Osranki al. Głąbowskie, wś na Mazurach, pow. jańsborski, st. p. Drygały. W 1480 r. nadał Zygfryd Flach v. Schwarzburg, komtur baldzki, Mikołajowi, Stańkowi, Jakubowi, Maciejowi, Wojciechowi i Markowi na prawie magdeb. 30 włók w dąbrowie między Dupkami, jez. Głąbowskiem, Monetami i t. d., oraz 1 włókę łąk nad Kozłem, z wyższem i niższem sądownictwem i z obowiązkiem dwóch służb zbrojnych. W 1510 r. kupił Stańko, komornik litewski, 4 mr. łąk pod O. nad strumykiem Kąpnowskim. Później były O. w posiadaniu Błońskich i Czechańskich. J. K. Sem. [Na płd. od jez. Zdedy, dziś nie istnieje – podobnie jak wspomniana wieś Dupki.]

Ossowa […] 7.) O. al. Ossowo, wś nad jez. Okmin, pow. suwalski, gm. Kuków, par. Suwałki, odl. od Suwałk 7 w. przy trakcie z Suwałk do granicy pruskiej, ma 33 dm., 222 mk., 802 mr. obszaru. Gleba żwirowata i kamienista. Br. Ch.

Ostadirwen al. Ostradirwen, wś na Litwie pruskiej, pow. tylżycki, st. poczt. Szameitkehmen; 91 mk.

Ostankino, wś, pow. wyłkowyski, gm. Kibarty, par. Wierzbołów. Odl. od Wyłkowyszek 13 w., ma 22 dm., 121 mk.

Ostapkowszczyza, wś i fol., pow. grodzieński, gm. Krynki, 42 w. od Grodna. Wś ma 143 dz.; folw. Miklaszewiczów, 156 dz.

Ostasza, wś i fol., pow. augustowski, gm. Wołowiczowce, par. Teolin. Odl. od Augustowa 48 w., ma 33 dm., 172 mk. W 1827 r. było tu 3 dm., 20 mk. Fol. O. rozl. w 1873 mr. 612: gr. or. i ogr. mr. 482, łąk mr. 54, pastw. mr. 45, lasu mr. 18, nieuż. mr. 13; bud z drzewa 8. Wś O. ma os. 30, z gr. mr. 751. [Por. Wasilewicze.]

Ostasze, wś, pow. biel­ski gub. grodzieńskiej.

Ostęp-Osada, wś, pow. kalwaryjski, gm. i par. Simno, odl. od Kalwaryi 33 w.; ma 8 dm., 120 mk.

Ostischken, wś, pow. tylżycki, na Litwie pruskiej, st. poczt. Szameitkehmen, 137 mk.

Ostkehmen, wś, pow. darkiejmski, st. poczt. Boćwinki. [Osieki, gm. Gołdap, po zach. stronie rzeki koło wsi Juchnajcie. Na nowszych mapach nie zaznaczone.]

Ostra Góra, Ostrogóra, wś, pow. sokólski, gm. Ostrogóra, 28 W. od Sokółki, 42 dm., 336 mk., zarząd gm., szkoła, 626 dz. Gmina obejmuje 47 miejscowości, 1082 dm. włośc. (108 innych), 6838 mk. włościan, uwłaszczonych na 12,829 dz. Nadto w gminie jest 34 dz. większej posiadłości i 38 dz. kośc.

Ostrowiec […] 8.) O., wś nad Niemnem, pow. grodzieński. J. Krz.-A. Jel.

Ostrowo 1.) pow. łecki. W 1484 r. sprzedał Jerzy Ramung v. Ramek, komtur ryński, Piotrowi 1 włókę ziemiańską, zwaną Ostrów, nad jez. Selmętno i pod Budziłowem, na Mazurach, w pow. łeckim. 2.) O., majątek na Mazurach, pow. gołdapski, st. p. Dubeninki. [Na zach. od jez. Czarnego.] 3.) O. al. Malisy, wś, Prusy wschodnie, pow. stołupiański, st. p. Stołupiany. J. K. Sem.

Ostrowo, wś, pow. sokólski, gm. Kamienna, 33 w. od Sokółki, 644 dz.

Ostrowszczyzna 1.) os., pow. wołkowyski, gm. Porozowo, własność Ja­ro­sze­wi­czów, 28 dz. 2.) O., fol., pow. le­pel­ski, Kry­ło­wych, 604 dz.

Ostrów 1.) al. Wierciejki, al. Sobrost [(6.)], w niem. dokum. Wiertzieke, dziś Werder, fol. na Mazurach, pow. lecki, st. poczt. Zelki. Ks. Olbracht sprzedał w 1536 r. Grzegorzowi Wierciejce, karczmarzowi z Skomacka, Ostrów między jeziorem orzyskiem a wsią Czarne, na prawie magdeburskiem. 2.) O., niem. Werder. W 1566 r. zatwierdził ks. Olbracht zakupno szerokiego ostrowu, położonego naprzeciwko Czarnego Ostrowu w Sniardwach (jezioro na Mazurach), na prawie chełmińskiem. 3.) O., po niem. Friedrichswerder, majątek na Mazurach, pow. łecki, st. poczt. Zelki. 4.) O. Pieckowski, niem. Peitsschendorfswerder, miejscowość na Mazurach, pow. ządoborski, st. poczt. Piecki.

Ostrów 1.) fol. dóbr Li­sow­czy­ce, pow. brze­ski. 2.) O., Ostrowo, urocz. w dobrach Kamienna Rusota, pow. grodzieński. 3.) O., wś, tamże, gm. Hudziewicze, 40 w. od Grodna, 336 dzies. W r. 1558 w wójtowstwie podniecieckiem, włości dworu kraśnickiego, ekon. grodz. We wsi było 30 włók gruntu średniego, z tego 18 osadnych, 12 na służbę ciągłą. Dochód (oprócz owsa) czynił 28 kóp 6 gr. 4.) O., wś i fol., pow. kobryński, gm. Strzygowo, 11 w. od Kobrynia. Wś 421 dz.; fol. Nowomiejskich, 694 dz. 5.) O., dobra, tamże, gm. Wierzcholesie, 22 w. od Kobrynia, Benklewskich 1221 dz. (455 lasu). 6.) O., fol. dóbr Międzylesie, pow. prużański. 7.) O., Ostrowo, wś, pow. słonimski, gm. Miżewicze, 25 w. od Słonima, 1206 dzies. 8.) O., wś i fol., tamże, gm. Starawieś, 27 w. od Słonima. Wś 113 dm., 689 mk., cerkiew, 1351 dz. włośc., 57 cerk.; fol., własność Zeu­mów, 527 dz. 9.) O., urocz., tamże, należy do dóbr Kuliki. 10.) O. Nowy, Północny i Południowy, trzy wsi, pow. sokólski, gm. Ostrów, 21 w. od Sokółki. O. Nowy 59 dm., 307 mk, zarząd gm., 558 dz.; O. Północny 73 dm., 402 mk., cerkiew, 706 dz. włośc. i 87 cerk.; O. Południowy 759 dz. Gmina obejmuje 68 miejscowości, 1051 dm. włok (24 innych), 6728 mk. włościan, uwłaszczonych na 11,159 dz. Nadto w gminie jest 1950 dz. większej posiadłości i 87 dz. cerk. 11.) O., fol. dóbr Rahoźnica, pow. wołkowyski. 12.) O., wś i zaśc., pow. nowoaleksandrowski, gm. Abele (15 w.), 19 w. od mta pow., Daszczarów 122 dz. 13.) O. i O. Przywał, dwa zaśc., tamże, gm. Antuzów (5 i 19 w.). 14.) O., zaśc., tamże, gm. Dryświaty (7 w.). 15.) O., zaśc., tamże, gm. Smołwy (1 w.). 16.) O., wś, pow. nowogrodzki, gm. Ostrów (nie Krzywoszyn), 74 w. od Nowogródka, 74 dm., 1040 mk., zarząd gminny, cerkiew par. fundacyi Bakanowskiego, uposażona 3 włókami, szkółka. Par. praw. około 2800 dusz. Gmina należy do 3 (nie 5 okr. pol.), obejmuje 29 miejscowości (16 wsi, 3 chutory i urocz. 8 domin., 2 fol.), mających 361 dm., 4411 mk. włościan, uwłaszczonych na 7248 dz. Nadto w gm. jest 12,628 dz. większej posiadł. i 58 dz. cerk. 17.) O., pow. słucki, ob. Borki 24). 18.) O., fol., pow. klimowicki, od r. 1855 Kotlarów, 100 dz. 19.) O., wś, pow. lepelski, należy do dóbr Żary, ma 18½ włók. 20.) O., fol., tamże, Kandybów 760 dz. 21.) O., fol., pow. połocki, Sowińskich 67 dz, 22.) O., wś, pow. witebski, gm. Kuryno (15 w.), cerkiew.

Ostrówek […] 29.) O., fol. pow. augustowski, gm. Dowspuda, par. Bargłów, odl. od Augustowa 8 w. Należy do dóbr Grabowo. Br. Ch.

Ostrówek 1.) Os­trów­ki, wś i dobra, pow. bia­ło­sto­c­ki, gm. Za­b­łu­dów, 22 w. od mta pow. Wś 412 dz.; dobra Fry­be­sów, z urocz. Za­to­pla­ny 716 dz. Pomiędzy wsią O. i Ma­le­wi­cze 2 kurhany. 2.) O., fol. i okolica, pow. biel­ski gub. grodz., gm. Ma­le­sze. Fol. Jan­czew­skich, 85 dz.; okolica 39 dz. 3.) O., urocz., pow. grodzieński, gm. Hoża. 4.) O., fol., tamże, gm. Wiercieliszki, 3 w. od Grodna, Wolmerów 591 dz. .5.) O., os., pow. ko­b­ryń­ski, gm. Drohiczyn. 6.) O., wś i fol., tamże, gm. Ja­no­wo, 82 w. od Ko­b­ry­nia. Wś 225 dz.; fol. Paleologów, z chut. Gli­mi­sz­cze 240 dz. 7.) O., okolica, pow. sło­nim­ski, m. Cze­me­ry, 159 dz. 8.) O., urocz., tamże, należy do dóbr Na­ta­lin. 9.) O., wś, pow. sokólski, gm. Bagny, 41 w. od Sokółki, 222 dz. 10.) O., wś i dobra, tamże, gm. Ostrów, 18 i 21 w. od Sokółki. Wś 147 dz.; dobra, de Rame­rów, 309 dz. Nadto 10 właścicieli ma 198 dz. 11.) O., fol., tamże, gm. Kamionka, 11 w. od Sokółki, Wosz­cze­ro­wi­czów 200 dz.

Ostrówko, fol. na Mazurach, pow. gołdapski, st. p. Gołdap. [Na płn.-zach. od wsi Galwiecie, przy jez. t. n.]

Ostrykół, niem. Ostrokollen, wś kośc. i targowa na Mazurach, nad rz. Ełk, pow. łecki, 3 klm. od st. kol. żel. Prostek, ma 420 mk. ew., Polaków, kościół ew., st. p. O. istniał już w 1538 r., w którym ks. Olbracht nadał sołtysowi Daćbogowi z Prostek i mieszkańcom 40 włók w O. na prawie chełmiń., 2 z nich dla kościoła. Parafia w tym samym roku została założoną. W początku nazywała się wieś Scharfenrade (tak tłumaczono słowo: Ostrykół). W 1552 r. kupił pleban ew. Lenart Chojnowski 5 włók boru niedaleko od wsi. W 1600 r. byli tu tylko polscy mieszkańcy. Po bitwie pod Prostkami w 1656 r. cała parafia została spustoszoną; 1326 ludzi wzięto w niewolę, 95 zabito. W 1794 r. w pierwszych dniach lipca, przed bitwą pod Kolnem, wojsko polskie było w O. Za rządów pruskich zostały we wsi urządzone targi. J. K. Sem.

Ostrynka, wś, pow. sokólski, gm. Ostrogóra, 22 w. od Sokółki, z urocz. Sosnowe Bagno, 427 dzies.

Ostryńskie, przedm. Lipska, os. miejskiej w pow. augustowskim, odl. 7 w. na zach. od Lipska, leży na wzgórzach stanowiących poniekąd wyspę śród błot, ma 36 dm.

Ostrzelek, os. leś., po w. augustowski, gm. Dembowo, par. Jaminy.

Ostwethen, wś na Litwie pruskiej pow. ragnecki, st. p. Szillen, 184 mk.

Osupie, wś, pow. maryampolski, gmina Szumsk, par. Kieturwłoki, odl. od Maryampola 4 w., ma 14 dm., 70 mk.; wchodziła w skład dóbr rządow. Karkliny. W 1827 r. było tu 11 dm., 110 mk.

Osya, fol. i wś, pow. wyłkowyski, gm. i par. Olwita. Odl. od Wyłkowyszek 2 w., ma 6 dm., 70 mk.

Oszeningken 1.) wś, pow. gołdapski, st. poczt. Tolminkehmen. 2.) O., ob. Eszerninki.

Oszkinie 1.) wś, pow. suwalski, gm. Sejwy, par. Puńsk, odl. od Suwałk 23 w., ma 35 dm., 288 mk. W 1827 r. było 15 dm., 91 mk. 2.) O., wś, pow. władysławowski, gm. Syntowty, par. Łuksze, odl. od Władysławowa 26 w., ma 16 dm., 45 mk. W 1827 r., było 6 dm., 73 mk. Br. Ch.

Oszkinnen al. Aszlauken, wś, pow. stołupiański, st. poczt. Mehlkehmen.

Oszkiszki, wś, pow. maryampolski, gm. Kwieciszki, par. Maryampol, odl. od Maryampola 14 w., ma 11 dm., 90 mk. W 1827 r. było 6 dm., 61 mk.

Oszkobole 1.) wś, pow. wyłkowyski, gm. i par. Bartniki, odl. od Wyłkowyszek 17 w., ma 26 dm., 320 mk. W 1827 r. było 26 dm., 271 mk. 2.) O., wś, pow. wyłkowyski, gm. Giże, par. Wyłkowyszki, odl. od Wyłkowyszek 8 w., ma 35 dm., 282 mk. W 1827 r. było 35 dm., 271 mk.

Oszkoświle, wś, pow. maryampolski, gm. Szumsk, par. Giże, odl. od Maryampola 6 w., ma 33 dm., 248 mk. W 1827 r. było 25 dm., 202 mk.

Oszmaniszki, wś, pow. maryampolski, gm. i par. Szumsk, odl. od Maryampola 11 w., ma 7 dm., 54 mk. W 1827 r. było tu 4 dm., 59 mk.

Oszminta, wś i fol., pow. maryampolski, gm. Pogiermoń, par. Preny, odl. od Maryampola 49 w., od Pren 7 w., od Niemna 5 w. Wś ma 20 dm., 174 mk., 459 mr.; fol. 9 dm., 131 mk. W 1827 r. było 17 dm., 211 mk. Dobra O. składały się w 1882 r. z fol. O. i Opuszata, rozl. mr. 858: fol. O. gr. or. i ogr. mr. 569, łąk mr. 64, past. mr. 10, lasu mr. 13, nieuż. mr. 32; bud. mur. 13, z drzewa 16; płodozmian 9-polowy; fol. Opuszata gr. or. i ogr. mr. 153, łąk mr. 7, past. mr. 1, nieuż. mr. 9; bud. mur. 5, z drzewa 2; płodozmian 6-polowy, cegielnia, pokłady torfu. Br. Ch.

Osznaggern, wś, pow. stołupiański, st. p. Bilderweitschen.

Osztrunie al. Osztrule, wś, pow. kalwaryjski, gm. i par. Ludwinów, odl. od Kalwaryi 16 w., ma 14 dm., 113 mk.

Ośna Góra, niem. Osznagorren, wś, pow. darkiejmski, st. poczt. Żabiny.

Ośniki, wś, nad n. Spuszą, pow. grodzieński, gm. Skidel, 163 dz. W r. 1558 w wójtostwie Michała Ruszyna (Rusino), we włości dworu miłkowskiego, ekon. grodz. We wsi było 11 włók, wszystkie psiareckie na osadzie. Dochód wynosił 12 kóp 6 gr.

Oteśniki al. Otesia, jezioro w pow. kalwaryjskim, w pobliżu wsi Oteśniki, o 4 w. na wsch. od Simna, między jez. Augieniki od północy a Metele od południa. Długie 2 w., szerokie pół wiorsty; brzegi ma wyniosłe, bezleśne. Obszar jeziora wynosi 202 mr.

Oteśniki, wś nad jeziorem t. n., pow. kalwaryjski, par. Krakopol, odl. od Kalwaryi 35 w., ma 42 dm., 391 mk.

Otkieńszczyzna, wś i fol., pow. sejneński, gm. i par. Berżniki, odl. od Sejn 7 w., ma 3 dm., 14 mk. Fol. O. al. Podberżniki rozl. mr. 249: gr. or. i ogr. mr. 204, łąk mr. 24, past. mr. 2, wody mr. 4, lasu mr. 5, nieuż. mr. 5; bud. z drzewa 13; pokłady torfu, młyn wodny.

Otrawa, dopływ Niemna, do którego uchodzi między Liszkowem a Mereczem.

Ottoberg, miejscowość, pow. darkiejmski, st. p. Darkiejmy.

Ottoshof, wybud., pow. gierdawski, st. p. Nordenbork.

Ottoswalde, fol., pow. rastemborski, st. p. Reszel. J. K. Sem.

Owieczki, przedm. Goniądza, pow. bia­ło­s­to­c­ki.

Owsieniszki, pow. wyłkowyski, gm. i par. Olwita. Odl. od Wyłkowyszek 2 w., l dm., 17 mk. W 1827 r. był tu l dm., 19 mk.

Ozdobicze, wś, pow. grodzieński, gm. Kamionka, 47 w. od Grodna, 18 dm., 181 mk., 342 dz.

Oziabły, wś i O.-Bagna, fol., pow. bia­ło­s­to­c­ki, gm. Gródek, 38 w. od mta pow. Wś 228 dz.; fol. Marugów 521 dz.

Oziery, ob. Jeziory, mko w pow. grodzieńskim.

Oziębły, wś, pow. bia­ło­sto­c­ki; 521 dzies. nabył poddany szwajcarski Maruga Andrzej za 7050 rs.

Ozliszki, os. pow. maryampolski, gm. Aleksota, par. Godlewo. Odl. od Maryampola 52 w., ma 1 dm., 3 mk.

Ożele jez. przy wsi. t. n., w pow. wyłkowyskim, dobrach Wyłkowyszki, w zlewie rzki Szyrwinty, ma 8 mr. obszaru.

Ożele wś nad jez. t. n., pow. wyłkowyski, gm. Pojeziory par. Szumsk, odl. 18 w. od Wyłkowyszek ma 17 dm., 170 mk. W 1827 było tu 14 dm., 147 mk.

Ożis (lit.), kozioł, i Ożka (lit.), koza, dały początek nazwom miejscowości, jak: Ożej, Ożeliszki, Ożkiniej, Oszkinie, Oszkiszki, Ożliszki i in.

Ożynnik, urocz., pow. sokólski, gm. Czarna Wieś.