Litera Z

Zabiele […] 5.) Z., wś szlach. i włośc., pow. szczuczyński, gm. i par. Grabowo. W r. 1827 było 12 dm., 74 mk. W r. 1577 wś Sulewo Zabiele leży w par. Białaszewo. Adryan Wojsław płaci tu od ½ łanu (Pawiń., Mazowsze, 362). W r. 1578 wś Z., w par. Grabowo, ma 7 działów, obejmujących 16½ łan. km. Największy dział ma 5 łan. (Pawiń., Mazowsze, 374). […] 9.) Z., wś, pow. kolneński, gm. Czerwone, par. Kolno, o 5 w. na zach. od Kolna, leży na wzgórzach piaszczystych szeroko panujących nad rozciągniętemi od zachodu i południa błotami rzeki Skłody, posiada szkołę początkową, 942 mk., urząd gm., przeszło 100 dm. i 4203 mr. obszaru. W 1827 r. było 98 dm., 703 mk. Według lustracyi z r. 1564 wś królewska Zabiele, należąca do ststwa łomżyńskiego, miała wójtowstwa włók 6, Zygmunt August dodaje 2 włóki kmiece osiadłe i wszystkie przymiarki, co zeszło, kiedy pomierzano włóki kmiece, jest tych przymiarków kilka włók chełm. Właścicielem wójtowstwa był starosta łomżyński (Lustr., 4, 97). Lustracya z r. 1636 wykazuje na Zabielach 53 włók, w tem 8 wójtowskich, 1673 r. na 53 włók (8 wojtow., ½ łanu wybranieckiego) tylko ½ włóki zasianej, z której czynsz za owies, jaja, kapłony i jedną gęś wynosił 4 złp. 1 gr. W końcu XVII W. wybraniectwie siedział niejaki Jan Witt. Po jego śmierci August II, przywilejem z 19 czerwca 1700 r. nadaje półłanek wybraniecki Piotrowi Przytule; 30 czerwca 1750 r. August III dodaje do powyższego półłanka jeszcze łan jeden; przywilej wydany na imię Macieja Przytulińskiego i Sylwestra Sekscińskiego. Powyższe nadania potwierdza Stanisław August 8 czerwca 1766 r. Wybrańcy byli obowiązani do płacenia 100 złp. rocznie, byli za to wolni od wszelkich innych opłat, mieli wolny wręb w lasach na opał, budowle i ogrodzenie, rybołówstwo w rzekach i jeziorach starostwa, paśnik w lesie; posiadali przytem prawo palenia gorzałki i piwa na swoją potrzebę. W 1799 r. czynsz podwyższono na 183 złp. 16 gr. rocznie; w 1804 r. na 138 złp. 18 gr. W 1808 prefektura łomżyńska zażądała od nich pożyczki; gdy odmówili takowej, podwyższono im czynsz roczny na 150 złp., mający być uiszczanym w marcu i wrześniu, w 1819 znajdujemy na wybraniectwie 4 posiadaczy, 2 Seks­ciń­skich, Przytułę i Grzecha; siedzieli oni na 116 morg. (113 orn.) i wysiewali 5 korcy jarz. i tyleż oziminy. Miał tu być kiedyś młyn na Pisnie. W 1819 r. znajdujemy na 106 włók 11 mr. magd., 90 osad czynsz., 4 wybranych, 2 chałupnik, i karczmę, razem 621 mk. (122 męż., 131 kob., dzieci starszych nad 10 lat 57 męż., 60 kob., młodszych 102 męż., 75 kob., 45 parob., 29 dziew.); 191 koni, 151 wołów, 178 świń, 149 krów, 271 owiec, 134 jał. Czynsz gromada płaciła w ilości 5152 zł. 9 gr. (40 złp. 4 gr. z gruntów, 28 zł. 20 gr. strożowego, 1427 złp. 18 gr. pańszczyzny, 252 złp. 16 gr. ½ szel. za fury do Warszawy, 574 szefli berlińskich, 6½ mec żyta (po 3½ złp. szefel), za 861 szefli 10 mec owsa (po 1½ za szefel), za 43 gęsi po 1 złp., 86 kapłonów po ½ złp., 1280 jaj, po 20 gr. kopa; w czynsz zamieniono pańszczyznę i prestacyą za rządu pruskiego po cenach ówczesnych. Włościanie zajmowali się, prócz gospodarstwa, furmanką i trzymali swoim kosztem nauczyciela. Dziesięcinę oddawali do Kolna. Zabiele z Borkowem było oddanem w dzierżawę donacyjną Aleks. Żukowskiemu. Obecnie (1878 r.) na Zabielach jest 4203 mr. 56 pręt. (2410 mr. 87 pręt. orn.).

Zabiele al. Zabiały, wś nad jeziorem t. n., pow. dzisieński, w 1 okr. pol., gm. Głębokie (o 5 w.), okr. wiejski Berezwecz, o 64 w. od Dzisny, przy dr. poczt. z Głębokiego do wsi Zalesia, 12 dm., 88 mk. (w 1865 r. 51 dusz rewiz.). 2.) Z., wś włośc. i folw., pow. bia­ło­sto­c­ki, w 3 okr. pol., gm. Jaświły, o 51 w. od Bia­łe­go­sto­ku. Wś ma 69 dm., 552 mk., 1809 dzies. ziemi włośc.; folw., własność hr. Krasińskich, 129 dzies. (44 łąk i pastw., 37 lasu, 3 nieuż.). 3.) Z., wś, pow. ros­sieński, w 4 okr. pol., gm. Po­ju­rze, o 70 w. od Ros­sień. 4.) Z., wś, pow. le­pel­ski, własność Ka­zi­mie­rza Mat­kie­wi­cza, 55 dzies.; miejscowość wzgórzysta.

Zabielice, wś wchodząca w skład majoratu Łabno (w pow. augustowskim), będzie to zapewne mylnie podana nazwa wsi Żabieckie al. Żabickie, w gm. Kuryanki, pow. augustowskim.

Zabielno 1.) niem. Sabielnen, wś nad rzką Konopczanką, pow. jańsborski, st. p. Drygallen. Por. Kupisze. 2.) Z., niem. Sabielnen, wś, pow. oleckowski, st. p. Gonsken.

Zabłocie […] 28.) Z., wś włośc., pow. bielski gub. grodzieńskiej, w 1 okr. pol., gm. Łosinka, o 22 od Bielska, 40 dzies. ziemi włośc. 29.) Z., uroczysko, tamże, o 25½ w. od Bielska. 30.) Z., wś włośc., pow. bielski gub. grodzieńskiej, w 4 okr. pol., gm. Aleksandrówka, o 37 w. od Bielska, 271 dzies. ziemi włośc. (33 łąk i pastw., 26 nieuż.). 31.) Z., dobra, tamże, o 35 w. od Bielska, własność Wil­czew­skich, 1216 dzies. (149 łąk i pastw., 681 lasu, 240 nieuż.). […] 37.) Z. (Zabłoczie), obecnie Hromowicze ob. Gromowicze, wś, pow. grodzieński, w 4 okr. pol., gm. Kamionka, o 50 w. od Grodna. Niegdyś sioło w wójtowstwie t. n. ekonomii grodzieńskiej. Według „Piscewoj knigi“ w r. 1558 graniczyło z siołem Szczuki. „Tho siolo jest nad blotem yedną polaczią osadzone y ulica na pr. 5 uczyniona, domy czołmi na polnoczy, a gumna przeciw sobie. Z wlók thego siola cziahlych 17, platu gotowego kop. 3 gr. 58 a z morg zascziankowych 4 groszy 6, razem kop. 4 gr. 4“. […] J. Krz.-A. Jel.

Zabłociszki, os., pow. maryampolski, par. Preny. W r. 1827 miała 1 dm., 4 mk.

Zabłoć […] 8.) Z., folw., pow. grodzieński, w 4 okr. pol., gm. Kamionka, o 54 w. od Grodna, własność Nie­za­by­to­w­skich, ma wraz z urocz. Niebyła i Podbrzezina 462 dzies. (104 łąk i pastw., 95 lasu, 24 nieuż.). 9.) Z., folw., pow. grodzieński, w 4 okr. pol., gm. Mosty, o 64 w. od Grodna. 10.) Z. Rusota, dobra, pow. grodzieński, w 1 okr. pol., gm. Wiercieliszki, o 6 w. od Grodna, własność Po­ku­biat­tów, mają 380 dzies. (70 łąk i pastw., 65 lasu, 4 nieuż.). 11.) Z., osada, pow. wołkowyski, w 5 okr. pol., gm. Samarowicze, 22 dzies. ziemi należącej do kilku właścicieli. 12.) Z., ob. Zablocie and Zabołucie. J. Krz.

Zabogoniki, Zabohonniki, zwane też Bagienicze, wś, pow. grodzieński, w 1 okr. pol., gm. Wiercieliszki, o 11 w. od Grodna, 399 dzies. ziemi włośc. W 1558 r. należały do ekonomii grodzieńskiej. Według Pisc. knigi, graniczyły z siołami: Kosiejów, Popowicze, bagnem Głuchewo i borem Stryjowskim. Wszystkich włók na „ciahłej“ służbie było 30.

Zaborce […] 7.) Z., wś, pow. bielski gub. grodzieńskiej, w 1 okr. pol., gm. Dubiażyn, o 27 w. od Bielska. W spisie własności ziemskiej gub. grodzieńskiej nie podana.

Zaboryszki, wś, folw. i dobra, pow. suwalski, gm. Zaboryszki, par. Puńsk, odl. od Suwałk 19 w. Wś ma 20 dm., 152 mk.; folw. 8 dm., 114 mk. W r. 1827 było 2 dm., 15 mk. Dobra Z., oddzielone od dóbr rządowych Kadaryszki, nadane zostały na prawach majoratu generałowi Skobelewowi. W r. 1885 obszar dominialny składał się z fol. Z. i jezior Iłgiel i Jodel. Prócz tego należały następujące wsi: Zaboryszki os. 67, mr. 90, Szlązak os. 9, mr. 166, Łowocie os. 18, mr. 281, Pokomsze os. 13, mr. 356, Wiatrołużki, os. 9, mr. 238, Zawada os. 3, mr. 46, Grauże Stare os. 12, mr. 350, Wiesiołowo os. 9, mr. 149, Dębniak os. 18, mr. 378, Olszanka os. 18, mr. 369, Lipiny os. 8, mr. 415, Lipniak os. 13, mr. 509, Fornetka os. 29, mr. 679, Przejma Nizka os. 2, mr. 81, Przejma Wysoka os. 17, mr. 344, Moskiewszczyzna os. 3, mr. 340, Szypliszki os. 26, mr. 565. Krzywulka os. 12, mr. 445, Wygorzała os. 14, mr. 305, Słobódka os. 23, mr. 555, Bicajle os. 14, mr. 255, Zadeksznie os. 3, mr. 88, Rybalnia os. 7, mr. 164, Sitkowizna os. 11, mr. 276, Żyrwuny os. 15, mr. 318, Buniewizna al. Bulewizna os. 18, mr. 60. Z. gm. ma 13759 mr. obszaru i 3989 mk., w tej liczbie 329 praw., 316 prot. i 196 żydów. Sąd gm. okr. III w Puńsku, st. poczt. w Szypliszkach. W skład gm. wchodzą: Bicajle, Bulewizna, Dębniak, Fornetka, Gilusznik, Grauże Nowe, Grauże Stare, Krzywulka, Lipina, Lipniak, Lipowo, Łowocie, Moskiewszczyzna Kirśniańskiego, M. Śmiarowskiego, Olszanka, Pokomsze, Rudziszki, Przejma fol., Przejma Mała, P. Nizka, P. Wielka, P. Wysoka, Rybalnia, Sitkowizna, Słobódka, Szlązak, Szury, Szypliszki, Wiatrołuża, Wiesiołowo, Wygorzel, Zaboryszki, Zadeksznie, Zawady i Żyrwiny. Br. Ch.

Zabrecząny, wś, pow. augustowski, gm. Balla Wielka, par. Balla Kościelna, odl. od Augustowa 54 w., ma 10 dm., 71 mk. W 1827 r. było 8 dm., 54 mk., par. Teolin.

Zabrodzie […] 11.) Z., wś włośc., pow. sokólski, w 2 okr. pol., gm. Trofimówka, o 27 w. od Sokółki, 354 dzies. ziemi włośc. (100 łąk i pastw., 14 nieuż.). […] J. Krz.-A. Jel.

Zacharowszczyzna, os., pow. kalwaryjski, gm. i par. Ludwinów, odl. od Kalwaryi 9 w., ma 3 dm., 16 mk. W 1827 r. 1 dm., 13 mk.

Zachorskie, jezioro, w pow. kolneńskim, w dobrach rząd. Kolno. Leżało zapewne w pobliżu jez. Serafin.

Zacierzówka, mylnie Zacieroża, białorus. Zaciareuka, rzka, w pow. nowogródzkim i mińskim, lewy dopływ Niemna. Zaczyna się w pow. nowogródzkim, w obrębie gm. Horodzieja, płynie na płn. ku wsi Horki i po za nią wkroczywszy w pow. miński pod wsią Zacierzewie (młyn), płynie około wiosek: Hołołowieńczyki (młyn), Kaczanowicze (młyn), rozlana pod mstkiem Świerzeń, ma młyn i ujście. Płynie śród twardych, czasem piaszczystych brzegów, około dwóch mil. Mylnie zwana na nowszych mapach „Zatierożką“.

Zacisówka, rzeczka, prawy dopływ Narwi (ob. t. V, 926).

Zacisze […] 17.) Z., folw. i dobra, pow. augustowski, gm. Wołowiczowce, par. Teolin, odl. od Augustowa 52 w., ma 5 dm., gorzelnię. W 1827 r. 1 dm., 5 mk. Dobra Z., w r. 1886 oddzielone od dóbr Wasilewicze, składały się z fol. Zacisze z attyn.: Babiszki, Ciereszki, Bugieda i Denisiewicze, rozl. mr. 2236: gr. or. i ogr. mr. 404, łąk mr. 111, past. mr. 268, lasu mr. 1196, przestrzenie sporne mr. 138, nieuż. mr. 119; bud. mur. 3, drew. 18, las nieurządzony. Br. Ch.

Zacisze […] 12.) Z., chutor, pow. bia­ło­sto­c­ki, w 1 okr. pol., gm. Za­b­łu­dów, o 1 w. od Bia­łe­go­sto­ku, należy do dóbr Ra­fa­łów­ka, Kru­zen­ste­r­nów. 13.) Z., dobra, pow. bia­ło­sto­c­ki, w 1 okr. pol., gm. Doj­li­dy, o 2 w. od Bia­łe­go­sto­ku, własność Mag­nu­sa von Wal­te­ra, wraz z chutorem Kolonia i urocz. Pie­czu­r­ki i Wy­go­da mają: 100 dzies. (13 łąk i pastw., 37 nieuż.). 14.) Z., folw., tamże, należy do dóbr Kolonia, Kryń­skich. […] 16.) Z., dobra, pow. sokólski, w 1 okr. pol., gm. Makowlany, o 18 w. od Sokółki, 82 dzies. (5 łąk, 13 lasu, 3 nieuż.); własność Za­bieł­łów. Poprzednio Z. należały do Paw­ła Wiń­skie­go, sędziego sokólskiego, † 1857 r. (ob. Zł. Księga, XI, 223). […]

Zaczarne, os., pow. suwalski, gm. Sejwy, par. Puńsk, odl. od Suwałk, 24 w., ma 3 dm., 25 mk. [Dziś nie istnieje; położone w miejscu przecięcia drogi Szypliszki-Smolany-Sejny z linią kolejową. Wcześniej Bukowizna (WIG), Bulewizna.]

Zaczepka 1.) wś, pow. sejneński, gm. i par. Metele, odl. od Sejn 49 w., ma 5 dm., 54 mk. Wchodziła w skład dóbr Metele. 2.) Z., os., pow. maryampolski, gm. i par. Balwierzyszki. 3.) Z., os., pow. kalwaryjski, gm. i par. Udrya.

Zaczerlany, wś włośc., pow. bia­ło­sto­c­ki, w 2 okr. pol., gm. i par. katol. Cho­ro­sz­cza, o 10 w. od Bia­łe­go­sto­ku, 416 dzies. ziemi włośc. (126 łąk i pastw., 23 nieuż.).

Zadeksznie, os., pow. suwalski, gm. Zaboryszki, par. Kaletnik, odl. od Suwałk 17 w., ma 2 dm., 14 mk. Osady Zadeksznie i Deksznie, powstałe z uwłaszczonych trzech osad włościańskich, miały w r. 1878 rozl. mr. 94: gr. or. i ogr. mr. 52, łąk mr. 16, pastw. mr. 23, nieuż. mr. 3; bud. drew. 5, pokłady torfu.

Zadubie 1.) folw., pow. grodzieński, w 5 okr. pol., gm. Jeziory, o 25 w. od Grodna, gorzelnia, należy do dóbr Jeziory hr. Lewaszewych. […]

Zadubieńskie, jezioro, w pow. grodzieńskim, przez kanał Tyzenhauzowski połączone z rz. Pyrrą (ob. t. II, 834).

Zadworzany […] 6.) Z., wś włośc., pow. sokólski, w 1 okr. pol., gm. Kruglany, o 6 w. od Sokółki, 192 dzies. ziemi włośc. (26 łąk i past.. 14 nieuż.). […]

Zagaje […] 18.) Z., folw., pow. sejneński, gm. Kudrany, par. Lejpuny, odl. od Sejn 43 w., ma 1 dm., 20 mk. W r. 1827 było 4 dm., 17 m., par. Wiejsieje.

Zagaryszki 1.) w spisie urzęd. Żegaryszki, wś i folw., pow. maryampolski, gm. Aleksota, par. Godlewo, odl. 51 w. od Maryampola, ma 20 dm., 178 mk. W r. 1827 było 3 dm., 63 mk. 2.) Z., w spisie urzęd. Żegaryszki, wś i folw., pow. suwalski, gm. Andrzejewo, par. Puńsk, odl. 28 w. od Suwałk. Wś ma 14 dm., 127 mk., folw. 2 dm., 13 mk. W r. 1827 wś rząd. Zegaryszki, miała 4 dm., 59 mk. Zagaryskie starostwo niegrodowe, w wwdztwie i pow. trockim, podług spisów podskarbińskich z r. 1766 obejmowało opustoszałą wieś Z. z przyległościami. W tymczasie posiadał je Giedroić, chorąży wileński, opłacając kwarty złp. 18 gr. 22, a hyberny złp. 10. Ostatnim dzierżawcą podług „Voll1m legum“ był w r. 1775 Urban Normieki. Br. Ch.

Zagórce 1.) w włośc., pow. grodzieński, w 4 okr. pol., gm. Zydomla, o 24 w. od Grodna, 448 dzies. ziemi włośc. 2.) Z., wś, pow. oszmiański, w 3 okr. pol., gm. Traby, okr. wiejski Gruszeńce, o 40 w. od Oszmiany a 23 w. od Dziewieniszek, ma 11 dm., 32 mk. prawosł. i 62 katol. (w 1865 r. 34 dusz rewiz.); należy do dóbr Roszczewszczyzna, Walickich. 3.) Z. al. Zabołocie, wś, pow. wilejski, w 1 okr. pol., gm. Radoszkowicze (o 8 w.), okr. wiejski Klimonty, 97 dusz rewiz.; należała do dóbr Bakszty, Ko­wa­le­w­skich.

Zagórki, chutor, pow. bia­ło­sto­c­ki, w 1 okr. pol., gm. Doj­li­dy, o 6 w. od Bia­łe­go­sto­ku, należy do dóbr Doj­li­dy hr. Rie­di­gie­rów.

Zagórniki, 1.) wś, pow. grodzieński, w 1 okr. pol., gm. Hoża, o 26 w. od Grodna, 207 dzies. ziemi włośc. (15 łąk, 10 lasów, 59 nieuż.) […]

Zagórzany 1.) wś włośc., pow. grodzieński, w 3 okr. pol., gm. Łunna, o 46 w. od Grodna, 312 dzies. ziemi włośc. (113 łąk i pastw., 7 nieuż.). […]

Zagórze […] 26.) Z., wś, pow. suwalski, gm. Sejwy, par. Krasnopol, odl. od Suwałk 3 w., ma 1 dm., 6 mk. Br. Ch.

Zagórze […] 5.) Z., wś włośc., pow. sokólski, w 2 okr. pol., gm. Trofimówka, o 30 w. od Sokółki, 396 dzies. ziemi włośc. (100 łąk i past., 22 nieuż.). […]

Zagowszczyzna, wś, pow. sejneński. gm. Hołny Wolmera, par. Łoździeje, odl.. od Sejn 18 w., ma 11 dm., 75 mk. W r. 1827 było 3 dm., 40 mk., par. Berżniki. [2,5 km na płd.-wsch. od Łoździej.]

Zagroby […] 4.) Z. Łętownica, wś szlach., pow. łomżyński, gm. i par. Zambrowo. W r. 1827 było 18 dm., 116 mk. W r. 1578 we wsi istnieje sześć działów szla­che­c­kich, z których największy ma 5½ łan. Ogółem płacą od 14 łan. km. (Pawiń., Mazowsze, 377). 5.) Z. Zakrzewo, wś, pow. łomżyński, gm. i par. Zambrowo. W r. 1827 było 15 dm., 73 mk. R. 1578 wś Zakrzewo Zagroby płaci od 9 łan. km., należących do 3 właścicieli. Jeden ma 6 łan. 6.) Z., wś szlach., pow. łomżyński, gm. i par. Szczepankowo. W XVI w. nie istniała. Spis z r. 1827 nie podaje tej wsi. 7.) Z., folw., pow. kolneński, gm. i par. Jedwabno. W r. 1577 wś Zagroby, w par. Przytuły, płaciła od 2 łan. km. Mieszkała tu drobna szla­ch­ta (Pawiń., Mazowsze, 359). Br. Ch.

Zagroda […] 6.) Z., folw. dóbr Józofowo, w pow. maryampolskim, ma 4 dm., 93 mk. W r. 1827 był 1 dm., 6 mk. Br. Ch.

Zahorany, wś, pow. augustowski, gm. Balla Wielka, par. Balla Kościelna, odl. od Augustowa 55 w., ma 11 dm., 67 mk. W 1827 r. było 7 dm., 46 mk., par. Teolin.

Zaile, pow. kalwaryjski, ob. Zajle.

Zajaski, wś i os. leś., pow. augustowski, gm. Dowspuda, par. Janówka, odl. od Augustowa 11 w. Wś ma 4 dm., 32 mk., os. leś. 1 dm., 5 mk.

Zajączków […] 5.) Z. al. Zajączkowo, wś i folw., pow. suwalski, gm. Wólka, Bakałarzewo, odl. od Suwałk 10 w. Wś ma dm., 192 mk., folw. 4 dm., 26 mk. W r. 1827 było 19 dm., 114 mk. Br. Ch. [Dziś Zajączkowo.]

Zajdogło, wś, pow. kalwaryjski, gm. i par. Ludwinów, ma 2 os., 59 mr. Wchodziła w skład majoratu Ludwinów. W r. 1827 był 1 dm., 7 mk.

Zajezierze, nazwa dawana przez ludność polską obszarom dorzecza Pregoły.

Zajęczniki (t. XIV, 293), pow. bielski, gub. grodz. Grupa kurhanów (wysokich od 1 do 4 arsz., mających obwodu od 20 do 50 kroków), zbadanych przez Awenariusa.

Zajkowszczyzna 1.) folw., pow. grodzieński, w 2 okr. pol., gm. Brzostowica Mała, o 50 w. od Grodna, należy do dóbr Darguże, Glazerów. 2.) Z., uroczysko, pow. sokólski, w 2 okr. pol., gm. Kamionna, o 34 w. od Sokółki, należy do wsi Nowo Kamionna. […]

Zajle, wś nad błotami Pale, pow. kalwaryjski, gm. Krasna, par. Simno, odl. od Kalwaryi 28 w., ma 39 dm., 262 mk. Jedna z osad włościańskich ma 104 mr. (73 roli, 27 łąk). W r. 1827 były dwie części: jedna miała 16 dm., 125 mk., druga 7 dm, 61 mk.

Zajście, zapewne Żajście, rzeczka, lewy dopływ Niemna, uchodzi pod wsią Pożajście, w pow. maryampolskim.

Zajzdra 1.) folw., pow. sokólski, w 1 okr. pol., gm. Kruglany, własność Zi­nie­wi­czów, należy do dóbr Sternejki. […]

Zakałcze, niem. Sakautschen al. Sokollschen Gross and Klein, dobra, pow. węgoborski, st. p. Benkheim.

Zakąty, wś, pow. augustowski, gm. Szczebro Olszanka, par. Wigry, odl. od Augustowa 20 w., ma 14 dm., 88 mk.

Zakrzewszczyzna 1.) wś włośc. i folw., pow. grodzieński, w 4 okr. pol., gm. Żydomla, o 20 w. od Grodna. Wś ma 7 dm., 66 mk., cerkiew paraf., 110 dzies. ziemi włośc. i 32 cerkiewnej; folw., własność Aleks. Rus­sau, 353 dzies. (139 łąk i past., 45 lasu, 9 nieuż.). […]

Zalaski 1.) wś włośc., pow. grodzieński, 3 okr. pol., gm. Łunna, o 46 w. od Grodna, 178 dzies. ziemi włośc. […]

Zalesiany 1.) osada, pow. bia­ło­sto­c­ki, w 2 okr. pol., gm. Bia­ło­sto­czek, o 8 w. od Bia­łe­go­sto­ku, wraz z osadą Ig­nat­ki, 47 dzies. (8 łąk i past.). 2.) Z., wś włośc., fol. i uroczysko, pow. bia­ło­sto­c­ki, w 2 okr. pol., gm. Cho­ro­sz­cza, o 9 w. od Bia­łe­go­sto­ku. Wś ma 37 dzies. ziemi włośc. (8 łąk i pastw.); fol., własność An­to­ni­kow­skich, 197 dzies. (22 łąk i past., 28 lasu, 3 nieuż.); uroczysko, należące do Rut­kow­skich, 80 dzies. (7 łąk i pastw., 3 lasu, 10 nieuż.). 3.) Z., wś włośc. i dobra, pow. grodzieński, w 4 okr. pol., gm. Skidel, o 33 w. od Grodna. Wś ma 191 dzies. ziemi włośc.; dobra, własność Cze­czo­tów, wraz z fol. Hołowacze, Bogudzięki i Popławy 1932 dzies. (429 łąk i past., 565 lasu, 169 nieuż.). J. Krz.

Zalesie […] 80.) Z., wś, pow. szczuczyński, gm. Białaszewo, par. Wąsosz. Mieszka tu drobna szla­ch­ta. W r. 1827 było 16 dm., 98 mk. W r. 1577 drobni współdziedzice płacą tu od 1½ łan. km. (Paw., Mazow., 361). 81.) Z., wś, pow. kolneński, gm. Rogienice, par. Dobrzyjałowo. W 1827 r. było 5 d., 39 mk. W r. 1577 wś Z., w par. Poryte, ma 2 łany. 82.) Z., os., pow. kolneński, gm. i par. Mały Płock. Reg. pobor. z r. 1577 podają wś Z. w par. Mały Płock, bez żadnych danych o jej zasiedleniu. 83.) Z., os., pow. augustowski, gm. Dowspuda, par. Bargłów, odl. od Augustowa 13 w., ma 1 dm. Leży na obszarze dóbr Grabowo. 84.) Z., fol. nad rz. Szeszupą, pow. wyłkowyski, gm. Zielonka, par. Olwita, odl. od Wyłkowyszek 12 w., ma 2 dm., 29 mk. W r. 1887 fol. Z., oddzielony w r. 1882 od dóbr Kotowszczyzna lit. A., rozl. mr. 494: gr. or. i ogr. mr. 328, łąk mr. 14, past. mr. 42, lasu mr. 86, nieuż. mr. 24; bud. mur. 1, drew. 5; płodozm. 9-pol., las wycięty. […]

Zalesie […] 33.) Z., wś, pow. sokólski, w 1 okr. pol., gm. Makowlany, o 17 w. od Sokółki, 26 dm., 208 mk., kościół katol., 603 dzies. ziemi włośc. (137 łąk i pastw., 78 nieuż.) i 34 dzies. ziemi kościelnej (7 łąk). Kościół paraf. katol., p. w. N. M. P., z drzewa wzniesiony w 1623 r. przez Hieronima Wołowicza. Parafia katol., dekanatu sokólskiego, 1083 wiernych. 34.) Z., uroczysko, tamże, o 17½ w. od Sokółki. […]

Zalesie, pow. lecki, ob. Królowa Wola.

Zalesie […] 2.) Z.. pow. prużański, gm. Murawiewska. O 1½ w. od wsi niewielki kurhan, w kształcie półkuli, zw. „dojnica“, z powodu, że na wierzchu leży kamień, podobny do naczynia na mleko. W roku 1563 w wójtostwie zaleskiem, włości dworu czerewaczyckiego. Wś miała 50 włók gruntu podłego, w tern 1 wł. wolna na wójtostwo, 3 na podłaźniki i 46 na płacie. Dochód czyni 118 kóp 36 gr. Do wójtostwa należała wś Tulicze. […]

Zaleskowszczyzna, os., pow. sejneński, gm. i par. Sereje, odl. od Sejn 43 w., ma 4 dm., 26 mk. W r. 1827 było 2 dm., 36 mk. W r. 1871 folw. Z. rozl. mr. 292: gr. or. i ogr. mr. 139, łąk mr. 27, lasu mr. 44:, zarośli mr. 27, wody mr. 42, nieuż. mr. 13; bud. mur. 1, drew. 5, wody stanowią jezioro. Wś Z. os. 6, mr. 4.

Zaleszarkie, os., pow. władysławowski, gm. Leśnictwo, par. Władysławów. Wchodziła w skład dóbr nad. Leśnictwo. W r. 1827 miała 2 dm., 16 mk.

Zaleszczewo, wś, pow. suwalski, gm. i par. Jeleniewo, odl. od Suwałk 12 w., ma 15 dm., 102 mk. W r. 1827 było 12 dm., 74 mk.

Zaleśna 1.) wś włośc., pow. grodzieński, w 4 okr. pol., gm. Skidel, o 40 w. od Grodna, 350 dzies. ziemi włośc. (4 łąk, 10 nieuż.). […]

Zaliwka, wś, pow. kalwaryjski, gm. i par. Krakopol, odl. od Kalwaryi 36 w., ma 3 dm., 47 mk., 158 mr. Wchodziła w skład dóbr Krakopol. W 1827 r. było 2 dm., 22 mk., par. Krasna.

Zaliwki, os., pow. suwalski, gm. i par. Wiżajny, odl. od Suwałk 8 w., ma 1 dm., 8 mk.

Zaluszen al. Szalutschen, dobra, pow. darkiejmski, st. poczt. Sadehnen.

Załaman Pićwołoka, wś, pow. grodzieński, w 4 okr. pol., gm. Skidel, o 30 w. od Grodna. W spisie właśc. ziemskich niepodana.

Załozy, pow. słonimski, ob. Białołozy.

Załuki 1.) wś włośc., pow. bia­ło­sto­c­ki, w 1 okr. pol., gm. Gró­dek, o 26 w. od Bia­łe­go­sto­ku, 781 dzies. ziemi włośc. (100 łąk i pastw., 20 gr. or. i ogr. mr. 561, łąk mr. 4, pastw. mr. 24, lasu, 258 nieuż.). […] J. Krz.

Zambrock al. Zambroch, nazwa terytoryum w starożytnej Pogezanii, dziś Samrodt.

Zamczysk 1.) osada do wsi Zawistowszczyzna, pow. sokólski, w 3 okr. pol., gm. Kamionka, o 8 w. od Sokółki, 53 dzies. ziemi włośc. 2.) Z. al. Zamczysko, wś, pow. sokólski, w 3 okr. pol., gm. Czarna Wieś, o 28 w. od Sokółki, 103 dzies. ziemi włośc. (28 łąk i pastw., 3 nieuż.). Około 1 w. od wsi Z., Podzamczysk i Niemczyn, w kierunku wsi Porosławka, zachowała się część horodyszcza, zw. Łysą Górą, mająca kształt kulisty. Wewnętrzna powierzchnia ma 5 saż. średnicy. Otoczona jest wałem i rowem szerokim na 10 arsz. Wchód od wschodu. Znajdowano tu podobno strzały i monety złote.

Zamczyska, pow. suwalski, gm. Sejwy, par. Kaletnik, odl. od Suwałk 17 w., ma 4 dm., 27 mk.

Zamczysko, uroczysko, pow. grodzieński, w 2 okr. pol., gm. Brzostowica Mała, należy do dóbr Wojciechowszczyzna; Korybut Daszkiewiczów.

Zamczyszki, os., pow. maryampolski, gm. Jaworowo, par. Igłówka, odl. od Suwałk 19 w., ma 1 dm.. 5 mk. W 1827 r. 2 dm., 27 mk. Osada Z. powstała z połączenia uwłaszczonych osad rozl. mr. 127: gr. or. i ogr. mr. 79, łąk mr. 45, nieuż. mr. 3; bud. drew. 5.

Zamejty, wyniosłość na płn. od Ełku, śród pojezierza pruskiego, wzn. 565 st. npm.

Zamianowo, pow. bielski, gub. grodz. W pobliżu wsi mogilnik kamienny (Bibl. Warsz., r. 1853, zesz. 102, str. 194).

Zamiatyno, wś, pow. sejneński, gm. i par. Berżniki, odl. od Sejn 9 w., ma 5 dm., 34 mk.

Zamkowo, uroczysko, pow. grodzieński, w 5 okr. pol., gm. Jeziory, o 31½ w. od Grodna.

Zamszewo, wś, pow. wyłkowyski, gm. i par. Wyłkowyszki (odl. 3 w.), ma 1 dm., 18 mk.

Zanie, niem. Sahnien, Zanien, wś, pow. łecki, st. p. Kallinowen. [Na mapie niem. Sanien.]

Zaniewicze 1.) okolica szlach., pow. grodzieński, w 2 okr. pol., gm. Indura, o 35 w. od Grodna, 649 dzies. (64 łąk i pastw., 1½ nieuż.). 2) Z., wś, pow. prużański, w 2 okr. pol., gm. Bajki, o 18 w. od Prużany, wraz z osadą Łukaszuki 519 dzies. ziemi włośc. (128 łąk i pust., 30 lasu). Należała do ekonomii prużańskiej. Ob. Linowa. 3.) Z., wś, pow. lidzki, w 4 okr. pol., gm. Myto, okr. wiejski Wawiorka, 42 dusz rewiz.; należała do dóbr Szalewo (Szalewiczów).

Zaniewo al. Wolaninowo, folw., pow. suwalski, gm. Kuków, par. Raczki, ma 140 mr. obszaru. Ob. Wolaninowo.

Zaniła, rzeczka, bierze początek pod wsią Anczławką, w pow. wyłkowyskim. Płynie ku północy przez Kletkieniki i Szaki, od Pojewonia skręca w kierunku płd.-wsch., płynie przez Budwiecie i za Królowym Krzesłem wpada do Szyrwinty z lew. brzegu. Długa do 17 w. Pod Budwieciami przyjmuje z praw. brzegu Jewonę. J. Bliz.

Zanklewo, 1549 r. Zajeklewo, wś, pow. łomżyński, gm. Borzejewo, par. Wizna. W r. 1827 było 19 dm., 123 mk. Według lustracyi ststwa wizneńskiego z r. 1549 wś Zajeklewo ma 8½ łan. R. 1577 Zajęnklewo regalis ma 8 łan.

Zapałki, os., pow. maryampolski, gm. Michaliszki, par. Preny, odl. od Maryampola 29 w., ma 1 dm., 11 mk. W 1827 r. 2 dm., 16 mk.

Zaperkowizna, os. w dobrach rząd. Kolno, w pow. kolneńskim.

Zapieczki, uroczysko, pow. sokólski, w 3 okr. pol., gm. Czarna Wieś, o 15 w. od Sokółki, wraz z urocz. Ogóły 36½ dzies. (10½ łąk i pastw., ½ nieuż.)

Zapolańska, osada, pow. bia­ło­sto­c­ki, w 2 okr. pol., gm. Juchnowiec, należy do dóbr Hermanówka Dornów.

Zapole 1.) wś włośc., pow. brzeski gub. grodzieńskiej, w 3 okr. pol., gm. Motykały, o 18 w. od Brześcia, 168 dzies. ziemi włośc. 2.) Z., okolica szlach., pow. grodzieński, w 4 okr. pol., gm. Wiercieliszki, 97½ dzies. 3.) Z., wś włośc., pow. grodzieński, w 4 okr. pol., gm. Dubno, o 54 w. od Grodna, 68 dm., 584 mk., 1737 dzies. ziemi włośc. (735 łąk i pastw., 95 nieuż.); 110 dzies. ziemi należącej do różnych osób (6 łąk i 6 nieuż.). W r. 1558 wś ta zw. Koniuchi, należała do wójtowstwa zabłockiego, ekonomii grodzieńskiej. Graniczyła z gruntami różańskiemi Mikołaja Paca, biskupa kijowskiego. Położona nad rz. Bobrą, miała 21 włók ciągłych. 4.) Z., wś włośc. i fol., pow. grodzieński, w 4 okr. pol., gm. Mosty, o 63 w. od Grodna. Wś ma 250 dzies. ziemi włośc., folw. zaś, własność Fa­wor­skich, 211 dzies. (30 łąk i pastw., 3 nieuż.). 5.) Z., okolica szlach., pow. grodzieński, w 4 okr. pol., gm. Żydomla, o 15 w. od Grodna, 110 dzies. (17 łąk i pastw.). […] J. Krz.-A. Jel.

Zapolimo, wś, pow. kalwaryjski, gm. Raudan, par. Kalwarya (odl. 5 w.), ma 32 dm., 117 mk. Spis z r. 1827 nie podaje tej wsi. Być może, iż nazwa mylnie podana.

Zapolne Sidory, pow. suwalski, ob. Sidory 2).

Zapsia al. Gniada, Duśnica, Hołnianka, rzeczka, wypływa z jez. Gaładuś, na wsch.-płn. od Sejn, pod wsią Dusznicą (Duśnica), płynie ku płd.-wsch., wchodzi do jeziora b. n. na płn. od wsi Ogrodniki, przepłynąwszy to jezioro, dąży ku wschodowi przez Hołny, Kuciuny, Pudziszki, wchodzi do jeziora leżącego na zach. od wsi Klepacze. Wypłynąwszy z płd. krańca jeziora, dąży w kierunku płd.-wsch., przepływa jez. Powiejsieje (Snajginie) i Powieśniki, z którego wychodzi pod nazwą Gniada, płynie ku wschodowi przez jezioro przy wsi Korejwicze i pod Kopciowem wpada z praw. brz. do Hańczy Białej. Długość biegu (z jeziorami) 25 w. J. Bliz. [Por. Zopsie, Gniade.]

Zapurwy, pow. grodzieński, ob. Zapurze.

Zapurze 1.) w spisie miejscowości Zapurwy, wś włośc., pow. grodzieński, w 5 okr. pol., gm. Sobolany, o 43 w. od Grodna, 604 dzies. ziemi włośc. (127 łąk i pastw., 214 nieuż.). 2.) Z., wś i folw., pow. oszmiański, w 4 okr. pol., gm. Wiszniew (o 2½ w.), okr. wiejski Nerowy, o 43 w. od Oszmiany, 15 dm., 75 mk. prawosł., 70 katol. (w 1865 r. 71 dusz rewiz.); należy do hr. Chreptowiczów.

Zapuszczański trakt, litew. Użgiris, zwała się płd. część wwdztwa trockiego, między lewym brzegiem Niemna, Puszczą Augustowską i granicą pruską, t. j. dzisiejsza gub. suwalska. Obecnie mieszkańcy Królestwa nazywają Zapuszczańskiem okolicę z „tamtej strony puszczy“, w pow. grodzieńskim i trockim.

Zarachy, os., pow. sokólski, w 3 okr. pol., gm. Kamionka, 9 dzies.; własność Za­ra­cho­wi­czów.

Zardeningken al. Szardeningken, wś, pow. gołdapski, st. p. Gawaiten.

Zarębiszki, os., pow. władysławowski, gm. i par. Błogosławieństwo, odl. od Władysławowa 36 w., ma 1 dm., 22 mk.

Zartyny, wś w dobrach Leśnictwo, pow. władysławowski, ob. Żaltyny.

Zarubicze 1.) wś włośc. i folw., pow. grodzieński, w 1 okr. pol., gm. Łasza, o 20 w. od Grodna. Wś ma 22 dm., 211 mk., cegielnię, 250 dzies. ziemi włośc. (28 łąk i pastw., 11 lasu); folw. należy do Pus­ło­w­skich i wraz z folw. Podgórze, Bojary i Domanowszczyzna ma 3008 dzies. (896 łąk i pastw., 527 lasu, 195 nieuż.); gorzelnia. Była tu st. poczt. między Grodnem a Alekszycami. 2.) Z., uroczysko, pow. grodzieński, w 2 okr. pol., gm. Indura, należy do dóbr Adelkowszczyzna, Poczobutów. 3.) Z., uroczysko, tamże, należy do dóbr Podgórze, Aleksandrowiczów.

Zaruby, wś, pow. sejneński, gm. i par. Berżniki, odl. od Sejn 2 w., ma 14 dm., 87 mk. W 1827 r. było 6 dm., 41 mk.

Zarudnickie, jezioro, w pow. grodzieńskim, spływa do Kotry.

Zaryca, Zarzyca, wś nad Niemnem, pow. grodzieński, w 1 okr. pol., gm. Hoża, o 8 w. od Grodna, 372 dzies. ziemi włośc. (29 łąk i past., 4 lasu, 81 nieuż.). Niegdyś sioło w dawnej ekonomii grodzieńskiej. Według „Piscewoj knigi“ z 1558 r. graniczy z siołami: Grandziec (dziś Grandzicze), Męczyńskim, gruntami mstka Oskiego i rz. Niemnem. „W tem siole nad włók 21 dla gruntu podłego piaskowatego, nikczemnego nad zwysz jest naddanych morg 24, od płatu wolnych“.

Zarzeczany 1.) wś włośc., pow. bia­ło­sto­c­ki, w 1 okr. pol., gm. Gró­dek, o 37 w. od Bia­łe­go­sto­ku, 357 dzies. ziemi włośc. (33 łąk i past., 165 nieuż.). […] 17.) Z. Jeleniewskie, wś nad rz. Hańczą Czarną, pow. suwalski, gm. Pawłówka, par. Jeleniewo, odl. od Suwałk 12 w., ma 11 dm., 103 mk. W 1827 r. 11 dm., 65 mk. [Dziś Zarzecze Jeleniewskie.] 18.) Z. Pawłowskie, wś, pow. suwalski, gm. Pawłówka, par. Przerośl, odl. od Suwałk 24 w., ma 17 dm., 177 mk. W 1827 r. było 14 dm., 89 mk. [Dziś Zarzecze.] 19.) Z., wś, pow. sejneński, gm. i par. Krasnopol, odl. od Sejn 30 w., 1 dm., 7 mk. 20.) Z. al. Zarzeczki, wś, pow. maryampolski, gm. Kwieciszki, par. Maryampol (odl. 8 w.), ma 18 dm., 170 mk. W 1827 r. było 11 dm., 123 mk. Br. Ch.

Zasady 1.) wś włośc., pow. bia­ło­sto­c­ki, w 1 okr. pol., gm. Doj­li­dy, o 18 w. od Bia­łe­go­sto­ku, 104 dzies. ziemi włośc. 2.) Z., uroczysko do wsi Berszty, pow. grodzieński, w 5 okr. pol., gm. Berszty, o 56 w. od Grodna.

Zasierwinie, os., pow. wyłkowyski, gm. Wojtkobole, odl. od Wyłkowyszek 28 w., ma 1 dm., 16 mk.

Zaskrodzie, wś i fol. nad rz. Skrodą, pow. kolneński, gm. Stawiski, par. Poryte, odl. 8 w. od Kolna, ma młyn wodny przy ujściu rzki Sokolichy do Skrody. W 1827 r. było 17 dm., 106 mk. W r. 1578 wś ma 10 łan. km. (Paw., Mazow., 374). Dobra Z. Dzierzbice składały się w r. 1887 z fol. Z. i Dzierzbice, z os. Rutki i Jask, rozl. mr. 3341: fol. Z. gr. or. i ogr. mr. 581, łąk mr. 133, past. mr. 176, lasu mr. 489, nieuż. mr. 33; bud. mur. 9, drew. 17; płodozm. 11-pol.; fol. Dzierzbice gr. or. i ogr. mr. 717, łąk mr. 186, past. mr. 118, lasu 843, nieuż. mr. 65; bud. mur. 27, drew. 10; płodozm. 11-pol.; las nieurządzony. W dobrach jest gorzelnia, cegielnia, 3 młyny wodne. Wś Z. os. 35, mr. 481; wś Dzierzbice os. 48, mr. 313.

Zaskwiery, wś, pow. suwalski, ob. Raczki 3).

Zasłona […] 2.) Z., pow. maryampolski, gm. Balwierzyszki, par. Preny, odl. od Marympola 38 w., ma 3 dm., 24 mk. W r. 1827 Zasłona al. Podeksnie, os. rząd., ma 1 dm., 14 mk.

Zaspicze, w spisie miejscowości Zamicze, wś włośc., pow. sokólski, w 1 okr. pol., gm. Zubrzyca, o 10 w. od Sokółki, 329 dzies. ziemi włośc. (59 łąk i past., 10 nieuż.) i 35 dzies. (10 nieuż.) należących do Wrób­le­w­skich.

Zastaw, urocz., pow. bia­ło­sto­c­ki, w 3 okr. pol., gm. Przy­tu­la­n­ka, należy do dóbr Si­ko­ry, Dy­że­w­skich.

Zastawa 1.) al. Zastawie, chutor i osada, pow. bia­ło­sto­c­ki, w 2 okr. pol., gm. i par. Cho­ro­sz­cza, o 8 w. od Bia­łe­go­sto­ku. Chutor, własność de Mo­ni, ma wraz z chutorem Ru­sz­cza­ny 37 dzies. (5 łąk i past., 11 lasu, 4 nieuż.), osada zaś, należąca do różnych właścicieli, 226 dzies. (10 łąk i past., 77 lasu, 4 nieuż.). 2.) Z., wś nad Narewką, pow. prużański, w 4 okr. pol., gm. białowiesko-aleksandrowska, o 45 w. od Prużany, 38 dm., 181 mk., zarząd gminy, cerkiew, szkoła, 400½ dzies. ziemi włośc. O ¼ w. od wsi osada Białowież. 3.) Z., uroczysko, pow. słonimski, w 5 okr. pol., gm. Byteń, o 36 w. od Słonima.

Zastocze 1.) wś włośc., pow. bia­ło­sto­c­ki, w 3 okr. pol., gm. Kry­p­no, o 30 w. od Bia­łe­go­sto­ku, 1100 dzies. ziemi włośc. Wchodziła w skład sstwa kny­szyń­ski­ego. 2.) Z., uroczysko do wsi Popielówka, pow. sokólski, w 3 okr. pol., gm. Os­tra Gó­ra, o 31 w. od So­kół­ki.

Zasudujki, zaśc. nad jeziorem Gołona, pow. wileński, w 3 okr. pol., gm. Janiszki (o 15 w.), okr. wiejski Olkuny, o 56 w. od Wina, 4 dm., 53 mk. katol. (w spisie z 1865 r. podano 4 dusze rewiz.); należy do dóbr skarbowych Inturki.

Zaścianek, na obszarze dawnej Litwy różni się głównie tem od dworu czyli folwarku, że nie miał w swoim obrębie włościan poddanych.

Zaścianek 1.) Dąbrowa i 2.) Z. Grejżbuda, pow. maryampolski, gm. Chlebiszki, par. Płutyszki, odl. od Maryampola 29 w., ma 3 dm., 30 mk. 3.) Z. Pogiermoń, wś, pow. maryampolski, gm. Pogiermoń, par. Pokojnie, odl. 52 w. od Maryampola, 14 w. od Pren, ma 10 os., 114 mk., 422 mr.

Zaścianek 1.) fol., pow. grodzieński, w 2 okr. pol., gm. Hołynka, należy do dóbr Rudawa, Brunowych. 2.) Z., uroczysko, pow. sokólski, w 3 okr. pol., gm. Czarna Wieś, o 28 w. od Sokółki, 23½ dzies. (6 łąk i past., ½ nieuż.). 3.) Z., urocz. przy wsi Bachmatówka, pow. sokólski, w 3 okr. pol., gm. Kamionka, o 6 w. od Sokółki, 41½ dzies. ziemi włośc. 4.) Z., urocz., tamże, o 3 w. od Sokółki, 68 dzies; (10 łąk i past.), należących do różnych właścicieli. 5.) Z., dobra, pow. słonimski, w 3 okr. pol., gm. Kuryłowicze, o 43 w. od Słonima, własność Le­la­ko­wych, 264 dzies. (110 łąk i past., 79 lasu, 10 nieuż.). 6.) Z. Poplawski, folw., pow. bielski gub. grodzieńskiej, w 1 okr. pol., gm. Brzozowo Nowe, o 22 w. od Bielska, 80 dzies. (6 łąk i past., 5 lasu, 36 nieuż.); własność Tro­jań­skich. […]

Zaścianiszki, wś, pow. sejneński, gm. Kudrany, par. Sereje, odl. od Sejn 45 w., ma 5 dm., 45 mk., 114 mr. Wchodziła w skład dóbr Poniemoń. W spisie z r. 1827 wś Zasienniki, w par. Liszkowo, ma 2 dm., 25 mk.

Zaścianki, wś, pow. maryampolski, gm. Freda, par. Poniemoń, odl. od Maryampola 50 w., ma 16 dm., 196 mk. W r. 1827 było 12 dm., 135 mk.

Zaścianki, 1.) wś nad rzką Paromik, pow. bia­ło­sto­c­ki, w 1 okr. pol., gm. Doj­li­dy, o 4 w. od Bia­łe­go­sto­ku, 18 dm., 136 mk., szkoła, 27 dzies. ziemi włośc. 2.) Z., uroczysko do dóbr Hu­sa­rze­w­szczy­zna, pow. so­kól­ski, w 1 okr. pol., gm. Zu­brzy­ca. […]

Zaścienniki, fol., pow. grodzieński, w 2 okr. pol., gm. Hołynka, własność Mie­czy­s­ł­awa Wi­ry­ona, ma 262 dzies. (5 łąk i past., 191 lasu, 3 nieuż.).

Zatartak, urocz., pow. bia­ło­sto­c­ki, w 2 okr. pol., gm. Obrębniki, należy do dóbr Knyszyn hr. Kra­siń­skich.

Zatopolany 1.) trzy uroczyska, pow. bia­ło­sto­c­ki, w 1 okr. pol., gm. Zabłudów, należą do dóbr Małynka Kołłątajów, Skrybacze Leśne Kar­po­wi­czów i Ostrówek Fry­be­sów. 2.) Z., fol., pow. bia­ło­sto­c­ki, w 2 okr. pol., gm. Juchnowicze, należy do dóbr Janowicze, Kar­po­wi­czów.

Zatyki 1.) niem. Satticken, wś, pow. gołdapski, st. poczt. Regellen. 2.) Z., wś nad jez. Ślepie, w pow. margrabowskim, ob. Krzymek. [Nie ma tam jeziora. Ob. Ślep’]

Zawady 51.) Z., pow. suwalski, gm. Andrzejewo, par. Puńsk, odl. od Suwałk 30 w., ma 24 dm., 120 mk. W r. 1857 wchodziła w skład dóbr Krasnowo, miała 700 mr. W spisie z r. 1827 podano dwie wsi t. n., jedna, w par. Kalwarya, miała 18 dm., 133 mk., druga [Na wsch. od jez. Grauże.], w par. Puńsk, 4 dm., 22 mk. Były to zapewne dwie części jednej wsi. [Nie, to dwie różne wsie.] Br. Ch.

Zawady 1.) wś włośc., pow. bia­ło­sto­c­ki, w 2 okr. pol., gm. Bia­ło­sto­czek, o 3 w. od Bia­łe­go­sto­ku, 407 dzies. ziemi włośc. (170 łąk i past., 25 nieuż.). 2.) Z., wś włośc., pow. bia­ło­sto­c­ki, w 2 okr. pol., gm. Cho­ro­sz­cza, o 13 w. od Bia­łe­go­sto­ku, 480 dzies. ziemi włośc. (175 łąk i pastw., 5 lasu, 34 nieuż.). 3.) Z., okolica szlach., pow. bielski gub. grodzieńskiej, w 2 okr. pol., gm. Malesze, o 12 w. od Bielska, 170 dzies. (14 łąk i past., 8 lasu, 1 nieuż.).

Zawady 1.) niem. Sawadden, wś, pow. węgoborski, st. p. Benkheim. 2.) Z., wś, pow. ostródzki, st. p. Hohenstein. 3.) Z., wś, pow. rastemborski, st. p. Johannisburg. 4.) Z., wś, pow. rastemborski, st. p. Korschen. 5.) Z., wś, pow. niborski, st. p. Muschaken. 6.) Z., wś, pow. łecki, st. p. Neu Jucha. 7.) Z., wś, pow. gierdawski, st. p. Nordenburg. 8.) Z., pow. ządzborski, ob. Olszewo 2.). 9.) Z., wś, pow. łecki, st. p. Pissanitzen. [Także niem. Sawadden na zach. od jez. Rajgrodzkiego; po przeciwnej stronie granicy leżała wieś Tworki; obie tworzą dziś jedną miejscowość Zawady-Tworki; dochodziła tu kolejka wąskotorowa z Ełku.] 10.) Z., wś, pow. ządzborski, st. p. Sensburg. 11.) Z. Wielkie, niem. Sawadden Gross al. Nojehnen, dobra, pow. węgoborski, st. p. Buddern. 12.) Z. Małe, niem. Sawadden Klein al. Wisranken, dobra, pow. węgoborski, st. p. Buddern. 13.) Z. Wielkie and Małe, niem. Sawadden Gross and Klein, wś i os., pow. margrabowski, st. p. Czychen.

Zawadycze, Zawadzicze 1.) wś włośc. nad błotem Starzyną, pow. grodzieński, w 4 okr. pol., gm. Żydomla, o 19 w. od Grodna, 381 dzies. ziemi włośc. (51 łąk i past., 40 nieuż.). Podług Piscow. kn. (I, 56) sioło Zawadziczi należy do wójtowstwa skrebliaczkiego ekonomii grodzieńskiej. „W tem siole włók 18 gruntu dobrego, to jest włók strzeleckich wolnych 9, pod tymyż strzelcy czynszowy, 9“. 2.) Z., uroczysko, pow. kobryński, w 5 okr. pol., gm. Worocewicze, należy do dóbr Ostrówki, Mal­ko­w­skich.

Zawadzkie, wś, pow. władysławowski, gm. Tomaszbuda, par. Pilwiszki, odl. od Władysławowa 29 w., ma 12 dm., 88 mk.; wchodziła w skład dóbr Leśnictwo. W r. 1827 było 7 dm., 46 mk., par. Gryszkobudzie.

Zawały […] 3.) Z., os., pow. szczuczyński, gm. Bełda, par. Rajgród.

Zawidugiery, os. leś., pow. sejneński, gm. Krasnowo, par. Puńsk, odl. od Sejn 14 w., leży przy wsi Buda Zawidugierska. W 1827 r. 1 dm., 8 mk.

Zawinda, niem. Savinda-see, jezioro, w pow. leckim, ob. Sawinda.

Zawistowszczyzna, wś, pow. sokólski, w 3 okr. pol., gm. Kamionka, o 5 w. od Sokółki, 110 dzies. ziem. włośc.

Zawoiki, ob. Zawyki.

Zawoje […] 2.) Z., uroczysko, pow. bia­ło­sto­c­ki, w 3 okr. pol., gm. Jaświły, należy do dóbr Mikicin, Moniuszków.

Zawyki, w dokum. Zawoiki, wś włośc. nad Narwią, pow. bia­ło­sto­c­ki, w 1 okr. pol., gm. Za­wy­ki, o 28 w. od Bia­łe­go­sto­ku, ma 64 dm., 445 mk., cerkiew, 1337 dzies. ziemi włośc. (337 łąk i pastw., 106 lasu, 178 nieuż.). Niegdyś sioło i folw. w wójtowstwie t. n. ekonomii grodzieńskiej. Według „Piscewoj knigi“ z 1558 r. przyległe gruntom mta Su­ra­ża oraz rz. Narwi. Czyniły z włók i zaścianków 20 kóp 20 gr.

Zblutowo, wś włośc., folw. i osada, pow. bia­ło­sto­c­ki, w 3 okr. pol., gm. Przy­tu­la­n­ka, o 39 w. od Bia­łe­go­sto­ku. Wś ma 23 dzies. ziemi włośc.; folw., własność Fal­ko­w­skich, 394 dzies. (83 łąk i pastw, 70 lasu, 22 nieuż.); osada ma 13 dzies., (2½ łąk i pastw., 1½ lasu).

Zboczna, pow. słonimski. Pod wsią horodyszcze, którego wierzchnia płaszczyzna nieco pochylona ma 89 saż. obwodu, u podstawy zaś 129 saż. obwodu; wysokość boków od 14 do 19 arsz. Horodyszcze ma kształt okrągławy i otoczone jest od wschodu, połd. i płn.-zchd rowem i wałami. Wał z kamieni przykrytych ziemią ma 3 saż. szerokości i 1 do 3 arsz. wysokości. Na wierzchniej płaszczyźnie kilka kurhanów.

Zbroszkowce, w spisie miejscowości Zbroszkowszczyzna, dobra, pow. grodzieński, w 4 okr. pol., gm. Skidel, o 32 w. od Grodna, wraz z urocz. Michałówką 369 dzies. (30 łąk i past., 30 nieuż.); własność Tro­s­ku­law­skich.

Zbucz, wś włośc., pow. bielski gub. grodzieńskiej, w 1 okr. pol., gm. Kleniki, o 12 w. od Bielska, 605 dzies. ziemi włośc. (98 łąk i past., 16 nieuż.).

Zdręby, mylnie Zdręba, wś, pow. suwalski, gm. Wólka, par. Bakałarzewo, odl. od Suwałk 14 w., ma 35 dm., 287 mk., 23 os., 684 mr. Wchodziła w skład dób rząd. Czostków. Przy wsi os. Pozdręby, ma 1 dm., 57 mr. W 1827 r. było 27 dm., 211 mk., par. Przerośl.

Zdroja, wś włośc., pow. sokólski, w 3 okr. pol., gm. Ostra Góra, o 32 w. od Sokółki, 641 dzies. ziemi włośc. (143 łąk i past., 57 nieuż.).

Zdrojczyszki, os., pow. suwalski, gm. Kukowo, par. Suwałki (odl. 8 w.), ma 2 dm., 19 mk. W 1827 r. 1 dm., 6 mk. [Na mapie 1839: Zdruciszki.]

Zdroje 1.) urocz., pow. bia­ło­sto­c­ki, w 2 okr. pol., gm. Obrębniki, 88½ dzies. ziemi włośc.; należy do wsi Krasne Folwarki. 2.) Z. Nowiny, wś, tamże, 42½ dzies. ziemi włośc.

Zdunki, niem. Zdunken, wś, pow. łecki, st. pocz. Bajtkowen. W r. 1465 w Ełku Ulryk v. Ottenberg, wójt piski, nadaje Nikolaszowi Selberbach 15 wł. wolnych od tłoki, na prawie chełm., pod Nową Wsią (Kętrz., O ludn. pol., 450).

Zdzięcioł, rzeczka, dopływ Dzielówki, dopływu Mołczadzi.

Zdzięcioł al. Dzięcioł, Dzięciołki, w dok. Zdzietel, urzędownie obecnie Diatłowo, mko nad rzką Zdzięciołką, wpadającą o 22 w. poniżej do Niemna, pow. słonimski, w 4 okr. pol., gm. Zdzięcioł. W pięknem położeniu, przy trakcie ze Słonima do Wilna, odl. od Grodna o 212 w., od Słonima 43 w., od Wilna 133 w., od Nowogródka 35 w., od Lidy 42 w., od Dworca 14 w., od stacyi dr. żel. poleskiej Nowojelna o 10 w. Mstko w r. 1893 miało 3233 mk. Podług innych danych było tu do 7000 mk., w tem około 400 prawosł. i 700 katol., reszta żydów, 1096 dzies. ziemi włośc. Znajduje się tu cerkiew paraf., kościół par. katol., kaplica cmentarna katol., 2 synagogi i kilka domów modlitwy żydow., szpital wiejski na sześć łóżek, utrzymywany kosztem kilku sąsiednich gmin, szpital przy kośc. paraf. katol., zarząd okręgu policyjnego i gminy; st. poczt. listowa, 2 lekarzy, kilku felczerów i akuszerka, szkoła ludowa, apteka. Odbywają się tu targi tygodniowe i dwa jarmarki doroczne. Przemysł i handel pozostają w ręku żydów. Przemysłem rękodzielnym zajmuje się kilkadziesiąt osób, w tej liczbie 10 stolarzy, wyrabiających głównie posadzkę. Cały przemysł fabryczny mstka stanowią 2 młyny wodne na Zdzięciołce, piec wapienny, kilka drobnych garbarni, miodosytnia, kilka zakładów wyrabiających wino z rodzenków i parę farbiarni. Starożytna ta włość hospodarska, zw. „dwor Zdzieczolo“, nadaną została w r. 1498 d. 6 czerwca przez w. ks. Aleksandra kn. Konstantemu Iwanowiczowi Ostrogskiemu, hetmanowi, z prawem założenia miasta (Arch. Sławuckie, t. I, 116). Ostrogski na majętności tej zapisuje d. 5 czerw. 1499 r. dziesięcinę cerkwi sobornej w Wilnie (ibid., t. I, 212). Zygmunt I, wynagradzając Ostrogskiego za długoletnią niewolę, do której dostał się po bitwie nad Wiedroszą, hojnemi obdarzył go łaskami. Przywilejem wydanym w Mielniku 28 grud. 1507 r. potwierdził nadanie dóbr Z. przez króla Aleksandra; w 1509 r. uwalnia poddanych zamku Zdeteli“ i in. włości od opłaty „wołowszczyzny“, w r. zaś 1511 raz jeszcze zatwierdza kniaziowi prawo własności wszystkich dóbr jego dziedzicznych, tak przez Aleksandra jak i przez siebie nadanych, w ich liczbie wymieniając i „dwór Zdzięcioł“ (ibid.. t. III, 54, 70, 87). Tenże monarcha pismem datowanem w Wilnie d. 3 lipca 1514 r. poleca Annie Bartoszowej Taborowicz, aby ks. Konstantemu nie broniła przewozu na Niemnie około Z. (ibid., t. III, 117). Po śmierci kn. Konstan. Ostrogskiego w r. 1530 pozostała po nim wdowa kn. Aleksandra Słucka wyrokiem królewskim z d. 20 marca 1531 r. przyznany ma sobie do czasu Z., zwrócić ma natomiast kn. Ilii „pasierbowi swemu“, Turów i in. włości (Z. 17, k. 60, w A. J. Z. R.). Niedługo jednak cieszyła się posiadaniem Z., już bowiem 5 sierpnia t. r. nakazano jej oddać i ten majątek najstarszemu synowi nieboszczyka. Kn. Ilia d. 1 sierp. 1531 r. zanosi protest do grodu, iż ojciec jego powróciwszy z niewoli, zamiast własny swój majątek Zdzięcioł, zapisał na cerkiew majętności macierzyste kn. Ilii: Szeszoły, Świrany i Kroszty. Sprawę odłożono do dojścia do pełnoletności brata jego kn. Wasila (l. c. Z. 17, k. 98—100). Gdy rzeczony kn. Wasil miał lat 15 i pełnoletność jego ogłoszoną została, nastąpiły między rodzeństwem działy. Wyznaczeni w tym celu komisarze zjechawszy do Wilna d. 20 grud. r. 1541, Zdzięcioł, Dubno i in. przyznali kn. Wasilowi (Przeździecki, Jagiellonki, t. II, 64, 269—276). W r. 1570 ks. Konstanty Wasil Ostrogski, wwda kijowski, marszałek ziemi wołyńskiej, według Paprockiego syn Konstantyna, fundował tu szpital przy kościele parafialnym, nadając mu opatrzenia po 20 złp. w gotowiźnie i 20 beczek żyta co rok, oraz po 5 wozów drzewa co tydzień. Zapewne drogą wiana Z. od Os­trog­skich przeszedł do Sapiehów, którzy tu kościół parafialny w r. 1646 na nowo przebudowali. W r. 1655 podkanclerzy Kazimierz Lew Sapieha testamentem zapisuje siostrzeńcowi swemu Aleksandrowi Hilaremu Połubińskiemu, pisarzowi polnemu w. ks. lit., za usługi oddane Rzpltej, majętność Zdzięcioł i in., w pow. słonimskim, z warunkiem wypłacenia siostrom swym i potomstwu Ogińskiej po 25000 złp. (S. 227, k. 295). Krzysztof Konstanty kn. Połubiński aktem z d. 17 sierp. 1685 r. odziedziczone po ojcu dobra: Zdzięcioł, Jawor, Wiazowice przekazał hetmanowi Sapieże, ten jednak legatu nie przyjął, owszem dokumentem spisanym w Dereczynie d. 22 września. t. r. oddał takowe do równego podziału między dwie siostry, naturalne sukcesorki zmarłego Po­łu­biń­skie­go, starosty wołkowyskiego (Akt. Tryb. Głównego, Nr 856—7). Wskutek nastąpionego wówczas działu, Z. otrzymała Anna Marya z kn. Po­łu­biń­skich, żona ks. Do­mi­ni­ka Radziwiłła, podkancl. w. ks. lit. (Z. 144, k. 1—8). Odtąd Z. stanowił posiadłość Radziwiłłów linii szydłowieckiej żyrmuńskiej, która nie posiadała żadnej ordynacyi, ich też staraniem podniósł się w zamożności i znaczeniu. Oni to odbudowali starożytny zamek, a w r. 1738 Mikołaj Faustyn Radziwiłł sprowadził tu zakon rochitów, umieściwszy ich przy istniejącym z dawna szpitalu, co biskup wileński Zieńkowicz t. r. potwierdził. Wszakże rochici nie długo musieli przebywać w Z., bo w r. 1806 czytamy napomnienie biskupie nie do nich lecz do plebana, aby pobierając annuaty szpitalne, starał się ten zakład wydźwignąć z opuszczenia. Pod koniec XVIII w. ks. Radziwiłłówna, wychodząc za Stanisława Sołtana, marszałka nadw. lit., wniosła Z. w ten dom. J. U. Niemcewicz zwiedzając te strony w r. 1819, takie nam o nim pozostawił wspomnienie: „Z. zawiódł mię w nadziei oglądania w nim JW. Sołtana, za sejmu 1791 r. marszałka nadw. litew. Znalazłem atoli syna jego. Mko niewielkie, lecz czyste i porządne. Gdym wszedł do pałacu, jakimże mnie smutkiem ogarnął widok trzech portretów obok siebie wiszących: pani Soł­ta­no­wej, pani Mos­to­w­skiej i Jó­ze­fa Wejs­sen­hofa“ (Podróże, str. 392). Ostatnim dziedzicem dóbr Z. był syn marszałka Adam, pułkownik wojsk pol. Po r. 1831 dobra przeszły na własność rządową. Z dawnych gmachów pozostały dotąd: zamek, niegdyś obronny, dźwignięty przez ks. Ostrogskich na początku XVI w., przerobiony na pałac przez Radziwiłłów w XVII stuleciu, nosi na sobie piętno panującego naówczas rococo. Zewnętrzne mury jego zachowały do dziś swoje architektoniczne piękno: zdobią go gipsatury stylowe oraz her­by ks. Radziwiłłów, czarne orły z trzema trąbami na piersiach; wewnątrz, po przejściu na własność skarbową, zupełnie przerobiony, mieści dziś koszary wojskowe. Gdy pod koniec zeszłego wieku Z. stał się dziedzictwem Stanisława Sołtana, zamek pięknie odnowiono, zachowując starożytną jego postać. Założono tu wówczas ogród angielski, do czego pomogła i sama miejscowość. Tu i za parkiem, w zacisznem ustroniu, zw. „Chatki“, pobudowano kształtne budynki, które wewnątrz ozdobił freskami sławny artysta Norblin (rysunek zamku z krótkim opisem zamieścił Tyg. Ilustr. z r. 1871, t. VII, str. 205). Cerkiew prawosł. parafialna, niewielkich rozmiarów, drewniana, założeniem swoim sięga zapewne czasów ks. Ostrogskich. Uposażenie jej stanowi, podobnie jak i świątyni katolickiej, 33 dziesięciny ziemi. Parafia prawosławna, dekanatu (błagoczynia) zdzięcielskiego, ma 3957 wiernych. Dekanat prawosławny obejmuje 12 parafii: Zdzięcioł, Dworzec, Luszniewo, Mołczadź, Nahorodowicze, Nakryszki, Nowojelnia, Ochonowo, Raudziłowo — Kozłowszczyzna, Rohotna, Wężowiec i Wysock, w ogóle 24333 dusz. Kościół katol. paraf., p. w. Wniebowzięcia N. M. P., na miejscu dawnego zbudowany z cegły w r. 1646 przez Kazimierza Lwa Sapiehę, podskarb. w. lit., w kształcie podłużnego prostokątu, 50 arsz. długi, 18 szeroki a 17 wysoki. Trzymany w stylu rococo, od frontu zdobią go dwie wspaniałe wieże, o trzech kondygnacyach, zakończone kopułą z krzyżem. Pomiędzy wieżami nad pierwszą kondygnacyą wznosi się facyata owalnego kształtu z krzyżem i zegarem. Sufit i posadzka ze zwyczajnej cegły. Nad głównemi drzwiami chór z organem o 16 głosach, biały, lakierowany, częściowo wyzłocony. W kościele jest 7 ołtarzy, z tych 3 w prezbyteryum, a 4 w nawie. W wielkim ołtarzu zwraca uwagę cyborium z drzewa, snycerskiej roboty, ślicznie rzeźbione. Po nad chrzcielnicą, w murze naprost kazalnicy, znajduje się nagrobek z blachy mosiężnej, a za nim w naczyniu serca ks. Mikołaja Faustyna i syna jego Jerzego Radziwiłłów († w 1746 i 1755 r.). Wyżej jeszcze nad tym pomnikiem jest portret Mikołaja, olejno malowany, w kształcie owalnym, w mur wprawiony i dobrze zachowany. Skarbiec tego kościoła jest ubogi, a nadto 1837 r. został okradziony. Ze srebrnych naczyń większego rozmiaru posiada 6 lichtarzy i cenną, z byłego dereczyńskiego kościoła, ślicznej roboty, monstrancyę o podwójnych promieniach, pacyfikał z drzewem krzyża św. i t. p. W r. 1743 d. 4 czerwca wszczął się straszny pożar w Z., w którym nie tylko wszystkie zabudowania plebańskie, całe mko, ale i kościół z ołtarzami, aparatami, sprzętami kościelnemi, archiwum a nawet z nieboszczykami w podziemiach do szczętu, prócz samych ścian, zgorzał. Po tej klęsce w r. 1751 z ruin został na nowo dźwignięty przez Mi­ko­ła­ja Faus­ty­na Radziwiłła, przy współudziale jego żony Bar­ba­ry z Za­wi­szów, która była szczególniejszą dobrodziejką i protektorką tego kościoła. Niewiadomo kiedy i przez kogo świątynia została konsekrowana; rocznica jednak poświęcenia obchodzi się w pierwszą niedzielę po Wniebowzięciu N. Maryi Panny (Tygod. Ilustr. z 1874 r., t. XIII, 120). Parafia katol., dekanatu słonimskiego, 8145 wiernych. Kaplice na cmentarzu w Z. i w Orlinie; dawniej też w Mirowszczyźnie, Żukowszczyźnie i Strzelance. W r. 1717 kahał „Dzięciołki“ z partykularzami płacił podatku pogłównego żydowskiego 1000 złp. (Vol. leg., VI, 183). Gmina, położona w płn.-wsch. części powiatu, graniczy od płn. z gub. wileńską, od wschodu z gub. mińską, od płd.-wschodu z gm. Rohotna i Dworzec, od płd. z gm. Kozłowszczyzna, od zachodu z gm. Pacowszczyzna, obejmuje 54 miejscowości, mających 1292 dm. włośc. (obok 310 należących do innych stanów), 8307 mk. włościan, uwłaszczonych na 15746 dzies. ziemi. Nadto w obrębie gminy znajduje się 3278 dzies. większej posiadłości (1447½ roli, 485 łąk i past., 1097½ lasu, 248 nieuż.) i 307 dzies. należących do cerkwi i kościoła (213 roli). Okrąg policyjny zdzięciolski obejmuje 5 gmin powiatu: Dworzec, Kozłowszczyzna, Pacowszczyzna, Rohotna i Zdzięcioł. Lud okolicy tutejszej, zdaniem duchowieństwa, jest moralny i pobożny, mówi przeważnie językiem białoruskim, w trzech tylko wioskach otoczonych lasami: Pogirach, Zasieci i Norcewiczach używa dotąd mowy litewskiej. Osady te sięgają jakoby czasów ks. Trojdena. Są to podług podania potomkowie Bartów, ludu litewskiego przybyłego z Prus. Prawdopodobnie są oni szczątkami Jadźwingów. Do najciekawszych miejscowości w pobliżu Z. należy niezaprzeczenie odległa o 12 w. wś Nahorodowicze, w w. XVI i XVII własność rodziny Welaminów Rutskich. Pamiętne w dziejach, że tu odbył się pierwszy zjazd kapituły unickiej po zjednoczeniu kościołów, pod prezydencyą metropolity Welamina Rutskiego w r. 1617 (ob. Stabelski, Chronologia). Cerkiewka drewniana postawiona została przez metropolitę Rutskiego, jak świadczy dokument przy niej przechowujący się. Do chwil ostatnich świątynia ta zachowała pierwotną postać, dopiero w r. 1894 przerobiona, cechę swoją dawną zatraciła. Również ciekawym zabytkiem w dworze nahorodowickim jest bardzo stara budowa murowana, jak styl włoskiego baroco wskazuje, pochodząca z XVI w. Był to kościół kalwiński, wiadomo bowiem, że ojciec metropolity Feliks († 1599 r.) był tego wyznania, syn zaś dopiero w młodości przyjął katolicyzm, nim za przyzwoleniem papieża przeszedł na obrządek słowiański. Kościołek ten obrócony na składy a w części na mieszkanie, otrzymał z czasem nazwę skarbca, pod jaką i dziś pozostaje (rysunek jego podały Kłosy z r. 1871 czy 2). Nahorodowicze w r. 1635 zostały sprzedane przez metropolitę Welamina Józefa Rutskiego Bułhakowi, potem były własnością Surynów, Tyzenhauza i Głu­cho­w­skie­go, dalej w XVIII w. generała Mo­raw­skie­go, ożenionego z ks. Radziwiłłówną, siostrą Karola „Panie kochanku“. Gdy za długi generała dobra poszły pod eksdywizyą, Nahorodowicze kupiła starościna Łęs­ka i następnie je odprzedała w r. 1820 Dmo­cho­w­skim. Obecnym właścicielem jest Wła­dy­s­ław Dmo­cho­w­ski, znany artysta-malarz. W lesie nahorodowickim znajdują się mogiły, porosłe drzewami, dotychczas niezbadane, niewiadomo z jakiego czasu pochodzące. O 9 w. od Z. majętność Strzała, miejsce urodzenia i własność niegdyś poety Juliana Kor­sa­ka, dziś Mac­kie­wi­czów. O w. 15 od Z., we wsi Rohotnej (ob.) Wołłowiczów, w pobliżu dwom znajdują się szczątki bardzo starożytnego zamku. Między ludem okolicznym przechowuje się podanie, że wzięta i spożytkowana ztąd cegła powoduje śmierć biorącemu. Temu zawdzięczyć można, że ruina ta dotrwała aż do naszych czasów. M Raw. Witanowski.

Zebrzyszki, wś i folw., pow. sejneński, gm. i par. Metele, odl. od Sejn 33 w. Wś ma 13 dm., 130 mk.; fol. 4 dm., 19 mk. W 1827 r. było 16 dm., 91 mk., par. Sereje.

Zedmar, os., pow. darkiejmski, st. p. Kleschowen.

Zedranki, niem. Seedranken, domena, karczma i młyn, pow. oleckowski, st. pocz. Margrabowa. [Obecnie Sedranki.]

Zeeben al. Szeeben, wś, pow. gołdapski, st. pocz. Gawaiten.

Zegrzda, rzeczka, lewy dopływ Niemna, zapewne nazwana od wsi Zegżdry al. Zegrzdy, w pow. maryampolskim.

Zegżdry 1.) al. Zegrzdy, wś i fol., pow. maryampolski, gm. i par. Poniemoń Pożajście, odl. 57 w. od Maryampola. Wś ma 8 dm., 73 mk.; fol. 4 dm., 200 mk. Istniała tu gorzelnia. W r. 1827 Z., wś pryw., w par. Poniemoń, 3 dm., 44 mk. 2.) Z., wś, pow. maryampolski, gm. Balwierzyszki, par. Preny, odl. 43 w. od Maryampola, ma 10 dm., 100 mk. W 1827 r. Z., wś rządowa, ma 4 dm., 42 mk.

Zejdy, wś, pow. kalwaryjski, gm. i par. Olwita, odl. od Kalwaryi 56 w., ma 18 dm., 194 mk., 148 mr. Wchodziła w skład dóbr Jurgiszki.

Zejfryd, os., pow. kolneński, gm. Turośl, par. Kolno.

Zelwa, jezioro, odległe o 1 w. na płn. od jez. Pomorza, w pow. sejneńskim. Ma brzegi od północy i zachodu wzgórzyste, od południa i wschodu nizkie, lesiste. Nad brzegiem od zachodu leży wieś t. n. Obszar wynosi około 70 mr. Spływa do niego woda jez. Wiłkobole [Błąd, powinno być: Wiłkokuk.]. Ob. Gaładuś.

Zelwa, wś nad jez. t. n., pow. sejneński, gm. Pokrowsk, par. Berżniki, odl. od Sejn 11 w., ma 23 dm., 203 mk. W 1827 r. wś rządowa, miała 14 dm., 111 mk., par. Teolin.

Zelwa al. Zelwianka, mylnie Solwianką zwana, rzeka, w gub. grodzieńskiej, lewy dopływ Niemna. Źródła ma w gm. Podorosk, pow. wołkowyskiego, płynie zrazu w kierunku wschodnim na Podorosk, Rożanę, odkąd skręca się ku północy, mija Iwaszkowice, Zelwę, Piaski i na wprost wsi Zelwiany ma ujście. Długa 185 w., spławna na przestrzeni 80 w. Brzegi w górnym biegu ma dość wysokie, suche, bliżej ujścia otoczone znaczną przestrzenią dobrych łąk; o kilka wiorst od ujścia brzegi ma piaszczyste. Obraca kilkanaście młynów. Na pewnej przestrzeni odgranicza pow. wołkowyski od słonimskiego. Podług Bo­b­row­skie­go przybiera: Łyskę, Rożankę, Jeziornicę, wypływającą z jeziora Klepacz, Pojsychę, Perewołokę, Krochotkę, Stoczkę, Turyę, Bojarkę, Kołobaj, Saswę, Międzyrzeczkę, Połoski, Krzemienicę z Marcinówką, Rohoźnicę i Stubnicę. Między Z. a Szczarą, w płn.-wschodniej części pow. słonimskiego, rozciąga się błoto Kulikowskie. Dolinę rzeki otacza w części las Nieduchowski. J. Krz.

Zelwa al. Zielwa, mstko na wysokim, lewym brzegu rz. Zelwy al. Zelwianki, pow. wołkowyski, w 1 okr. pol., gm. Zelwa, odl. 23 w. od Wołkowyska a 36 w. od Słonima. W r. 1863 miało 163 dm. i 1315 mk., w tem 824 żydów, obecnie liczy około 1400 ludności. Posiada kościół drewniany, dawniej parafialny, dekanatu wołkowyskiego, obok którego poczęto około 1860 r. murować okazałą cerkiew prawosławną oraz wielką synagogę żydowską, 4 domy modl. żydowskie, zarząd gminy, szkolę ludową, browar, 12 sklepów, młyn wodny. Mstko ma 1611 dzies. ziemi włośc. (542 łąk i pastw., 85 nieuż.), 68 ziemi cerkiewnej (33 łąk i pastw.) i 130 dzies. należących do różnych właścicieli. St. poczt. i dr. żel. poleskich, na przestrzeni Bia­ły­stok-Baranowicze, pomiędzy st. Wołkowysk (o 24 w.) a Jeziornica (o 18 w.), odl. o 114 w. od Bia­łe­go­sto­ku a 87 w. od Ba­ra­no­wicz. Dobra Z., w glebie żyznej, obfitują w dobre łąki nadrzeczne. Okolice tutejsze znane są w dziejach z epoki wojen między Danielem halickim a Wojszełkiem. Kronikarze wspominają, że wojska Daniela szukając przeciwnika plondrowały w r. 1260 nad rz. Zelwą, lecz o osadzie tegoż imienia nie wspominają. Pierwszą o niej wzmiankę znajdujemy pod r. 1470, w którym dziedzic Zelwy Michał Naczowicz, wybudowawszy na piaszczystej górze nad stawem kościół p. wez. Niepokalanego Poczęcia N. M. P., św. Jakuba apostoła i Michała archanioła, uposażył go włościami i dziesięciną. Wdowa po nim kn. Agrypina Wasilewna Ostrogska 1-o voto Iwanowa Kgojcewiczowa, 2-do voto Michałowa Naczowiczowa, wiodła spór graniczny o dobra swoje Z. z p. Wasilową Kopaczową. By położyć kres długim procesom, z polecenia Kazimierza Jagiellończyka w r. 1478 zjechała komisya, złożona z Jana Kuczuka, ssty grodzieńskiego, i Iwanka Ilinicza, ssty drohickiego, która rozgraniczyła dobra dereczyńskie Kopaczowej od Z. (Archiw. Sławuckie, t. III, 16-18). Kiedy dobra te przeszły do Ili­ni­czów trudno dociec. Dość, że w r. 1508 dziedziczka tej posiadłości Anna, żona Jerzego Hi­li­ni­cza, fundowała i bogato opatrzyła przy tutejszym kościele altarye. Około tegoż czasu powstał przy świątyni parafialnej szpital, zapewne przez nią erygowany. Również niewiadomo kiedy Z. wyszła z rąk prywatnych, stanowiąc odtąd tenutę czyli królewszczyznę; to pewna, że już w r. 1536 dzierżawcą zelweńskim i dorsuńskim był Iwan Hornostaj, podskarbi ziemski, marszałek i pisarz hospodar., ssta słonimski i mścibohowski, który z temi tytułami podpisał zobowiązanie ks. Sanguszki, dane królowej Bonie, w Wilnie d. 12 paźdz. 1536 r. (Arch. Sławuckie, t. IV, 53). Był on dożywotnim zapewne posiadaczem dóbr Z., wchodzących już naówczas w skład uposażenia Bony. Czytamy bowiem w r. 1537 w Metr. Litewskiej, iż gdy do dóbr swoich Rożany i Milkowszczyzny Mikołaj Jurjewicz Pac, podkomorzy w. ks. litew., zagarnął od pobliskich majątków królowej Bony: Skidla, Zelwy, Mostów, Dubna, niektóre ziemie, król w styczniu t. r. naznacza komisarzy, którzy spory mają na miejscu rozpatrzyć i poleca im nie rozjeżdżać się, dopóki zupełnie sprawy tej nie ukończą (Metr. Litew., Ks. Zapis., 21, f. 35). Na początku panowania Zygmunta III, gdy spisywano t. zw. „ekonomie“ w sporządzonej w tym celu Piscewoj knigie 1558 r., w niej o Z. taką znajdujemy wzmiankę: „Sioło w dawnem wójtowstwie t. n., ekonomii grodzieńskiej. Tho sioło jest niedaleko rz. Niemna yedną polaczią osadzone y ulica na pr. 10 polozona, domy tylem do Niemna, a gumna przeciw sobie“. Z 42 włók ciągłych płacić winni kóp 46 gr. 12. Graniczyło naówczas z gruntami wołpieńskiemi, rzeką Zielwą, Niemnem oraz z siołami Lichaniewem i Pieskami. Jaką drogą dobra te z upływem czasu przeszły w ręce Sapiehów, stanowiąc ich dziedzictwo, dla braku źródeł trudno orzec. Dość, że pod r. 1631 dobra sapieżyńskie Zdzięcioł i Z., trzymane dotąd prawem zastawnem w kwocie 3000 złp. przez Józefa Korsaka, sstę mścisławskiego, dzisieńskiego i filipowskiego, spłacono i już w r. następnym 1632 d. 14 lipca Lew Sapieha testamentem swoim oddaje Z. Janowi, Kazimierzowi zaś Zdzięcioł (Metr. Litew., ks. Zap., 103, f. 6). Jan Stanisław, marszałek w. litew., umierając w 1635, dobra Zelwę odstąpił bratu swemu Kazimierzowi Leonowi, podkancl. w. ks. lit., ten zaś będąc bezpotomnym, testamentem spisanym w r. 1655, odstąpił je wraz z in. majątkami krewniakowi Aleksandrowi Hi­la­re­mu Po­łu­biń­skie­mu, pisarzowi polnemu litew. (Metr. Lit., Spraw. Sąd., ks. 227, f. 295). Krótko Z. była w ręku Po­łu­biń­skich. Już w r. 1685 d. 17 sierpnia kn. Krzy­sz­tof Kon­stan­ty Po­łu­biń­ski, odziedziczone po ojcu Zdzięcioł i Z. zapisuje siostrom (M. L., ks. Zapis., 144, k. 1-8). We wrześniu d. 22 t. r. nastąpił dział między rodzeństwem: Iza­be­la, zamężna Sapieżyna, bierze Dereczyn i Z. (Akta Tryb. Głów., 1686, Nr 59, 61, 65). W roku następnym 1686 Jerzy Sapieha wraz z małżonką swoją: Iza­be­lą wydają Do­mi­ni­ko­wi Radziwiłłowi prawo zastawne na majętność swą wieczystą Z., w sumie 25000 złp. (Sapiehowie p. Oża­row­skie­go, t. III, 60). Odtąd Z. najczęściej przechodziła z rąk do rąk drogą zastawu. W r. 1700 dobra te oddane zostały w zastaw w 15800 złp. Zygmuntowi Jar­mo­ło­wi­czovwi (Akta Tryb. Głów., Nr. 122); w 1709 bierze je w 8000 złp. Je­rzy Ko­na­rze­w­ski (ibid., 1715 r., str. 411), później Sa­ko­wicz. Dopiero Antoni Kazimierz Sapieha, ssta merecki, zajął się szczerze podniesieniem dobrobytu miasteczka. On to w r. 1719 przy kościele parafialnym wskrzesza dawną fundacyę szpitala. W 1720 d. 20 maja otrzymuje przywilej na jarmarki i targi w mku dziedzicznem Z., w dzień św. Trójcy kalendarza rzymskiego (M. L., ks. Zap., 159, f. 551). Tenże Antoni Sapieha d. 20 czerwca 1729 zapisuje żonie swej Ra­che­li z Wy­how­skich wrazie swego zgonu całą ruchomość i 9000 talarów na dobrach Z., który to kapitał Sapieżyna wypłaciła zastawnikowi dóbr Zelwa Sa­ko­wi­czo­wi, podkomorzemu witebskiemu; nadto zabezpiecza jej dożywocie na Z., Bereżkach i in. (Akta Tryb. Głów., Nr 237, 356). Umierając jednak d. 16 maja 1739 dobra Zelwę Antoni Sapieha zapisał ostatecznie i darował na wieczność Aleksandrowi Sapieże (Sapiehowie, t. III, 181). Tegoż roku ks. Gabryel Szmidt założył tu rezydencyą ks. pijarów, którym folwark Czerniak ze wsią Jastrzębie w dzierżenie oddał, sumę 15142 złp. oraz wszystkie swe ruchomości zapisał, wkładając na tak uposażonych obowiązek utrzymania szkoły. Jeszcze za Augusta III wykładano tu język łaciński, retorykę i poetykę; lecz za komisyi edukacyjnej szkoły wyższej już tutaj nie było, a w r. 1790 dekretem trybunalskim przynaglono pijarów, by obowiązkom funduszowym co do szkoły zadosyć czynili (Encykl. Orgelb. większa). Według Dziennika handlowego z r. 1786 stan miasta był następujący: oprócz tygodniowych targów, istnieje 4-ro niedzielny jarmark, zaczynający się 4 sierpnia. Kramy, w liczbie więcej 200, w kwadrat murowane, nie są wystarczające na pomieszczenie towarów, gdyż przybywają tu kupcy z różnych odległych krajów. Podług ich świadectwa jarmark ten, drugim jest po lipskim. Koni do kilku tysięcy bywa, przoduje zaś między niemi stadnina dziedzica ks. Aleks. Sapiehy, kancl. w. lit., z angielskich, tureckich, duńskich, neapolitańskich ogierów składająca się, przeszło tysiąc sztuk wynosząca. Późniejsi dziedzice, niedbalstwem swem i zdzierstwem, pozwolili upaść świetnemu niegdyś jarmarkowi zelwiańskiemu tak dalece, że kiedy w r. 1831 Z. stała się własnością skarbu, pomimo wszelkich usiłowań nie można było już podźwignąć handlowy przemysł miasta. Jednakże 1849 r. obroty jego od 24 lipca do 25 sierpnia wynosiły jeszcze 1406600 rs., w następnych jednak latach, skutkiem miejscowych i krajowych wypadków, zredukowały się do sumy przeszło 720000 rs., której już nigdy nie przekroczyły. W Pamiętnikach Suł­ko­w­skie­go (1791-1793, str. 67) znajdujemy szczegółowy opis bohaterskiej obrony mostu na Zelwie, przeciw następującym wojskom Fersena. Dobra Z. należą obecnie do Konstantynowych i mają 243 dzies. (67 łąk i pastw., 53 lasu, 7 nieuż.). Gmina, położona we wschodniej części powiatu, graniczy od płn. z gm. Samarowicze, od zach. z gm. Izabelin, od płd. z gm. Międzyrzecz, od wschodu z gm. Miżewicze pow. słonimskiego, obejmuje 17 miejscowości, mających 307 dm. włośc. (obok 268 należących do innych stanów), 11310 mk. włościan, uwłaszczonych na 5440 dzies. Nadto w obrębie gminy znajduje się 1428 dzies. (636) większej posiadłości, 1609 skarbowej i 1295 (1232 roli) miejskiej i cerkiewnej. Północny zakątek gminy przerzyna linia dr. żel. poleskich na przestrzeni Bia­ły­s­tok-Baranowicze. M. Raw. Witan.

Zelwianka, ob. Zelwa.

Zemegal, łotew. Zem-galle (na końcu ziemi), ob. Semigalia.

Zerwiny, pow. trocki. Trzy osady przedhistoryczne z epoki krzemienia, w urocz. Iszruginis, Stegiele i przy moście dr. żel. warsz.-petersburskiej.

Zettmarshuld, posiadłość, pow. gołdapski, st. p. Dubeningken. [Pomiędzy wsią Rogajny a jez. Czarne.]

Zeysen, wś, pow. łecki, st. p. Gonsken. [Dziś Sajzy.]

Zgierszczyzna, Hinterswalde al. Dubosiewska, kolonia, pow. sokólski, w 2 okr. pol., gm. trofimowska, o 34 w. od Sokółki, ma 178 dzies. ziemi.

Zidlack al. Schidlacken, wś, pow. darkiejmski, st. p. Gr. Karpowen.

Ziegenberg 1.) al. Koziagóra, wś, pow. gołdapski, st. p. Grabowen. [Przy wsi Dunajek Mały, dziś nie istnieje.] 2.) Z., dobra ryc., ostródzki, st. p. Locken.

Zielona […] 14.) Z., os., pow. augustowski, gm. Sztabin, par. Krasnybór, odl. od Augustowa 11 w., ma 1 dm., 7 mk. Br. Ch.

Zielona 1.) chutor, pow. grodzieński, w 1 okr. pol., gm. Hoża, należy do dóbr Rusota Bohuszewce, Staniewiczów. 2.) Z., folw., pow. grodzieński, w 2 okr. pol., gm. Brzostowica Wielka, o 69 w. od Grodna. […]

Zielona Buda 1.) wś, pow. kalwaryjski, gm. i par. Lubowo, odl. od Kalwaryi 14 w., ma 16 dm., 105 mk. W 1827 r. było 9 dm., 61 mk. 2.) Z. B., wś, pow. maryampolski, gm. Michaliszki, par. Iglówka, odl. od Maryampola 21 w., ma 11 dm., 100 mk. W 1827 r. było 2 dm., 31 mk.

Zielona Dubrowa, fol. tuż pod miastem Suwałkami (o 4 w.) położony, przy granicy wsi Okuniewa nad jez. Stecie. Założony około r. 1870 przez Dubrowa, który osuszył obszar bagnisty, urządził staw, zbudował młyn, postawił dwór i założył ogród. Obszar folw. dochodzi 90 mr. [Nazwa pochodzi od na­z­wi­s­ka właściciela (!!!) Dziś Dąbrówka znana z wy­ciągu nar­ciar­skie­go.]

Zielona Puszcza 1.) istniała niegdyś między Przasnyszem a Chorzelami w starostwie Przasnyskiem. 2.) Z. nazwa dawnej puszczy nowogrodzkiej, ob. Czerwony Bór.

Zielona Puszcza, leży na północ i zachód od Bia­łe­go­sto­ku. Supraśl odprowadza jej wody do Narwi.

Zielona Wieś pow. gołdapski, ob. Szeldkehmen-Doerxnen.

Zielone, jezioro w pobliżu Niemna, w dobrach Białebłota, pow. augustowski, gm. Balla Wielka, ma 12 mr. obszaru. Podziemny kanał łączy je z Niemnem.

Zielone […] 5.) Z. Kamedulskie and Z. Królewskie, dwie wsie, pow. suwalski, gm. Kukowo, par. Suwałki (odl. 6 w.). Z. Kamedulskie ma 43 dm. i 354 mk. Z. królewskie 46 dm. i 343 mk. W r. 1827 Zielone wś rząd. ma 25 dm. i 147 mk. i druga wieś t. n. a 15 dm., 88 mk. Br. Ch.

Zielone 1.) uroczysko, pow. bia­ło­sto­c­ki, w 1 okr. pol., gm. Doj­li­dy, o 4: w. od Bia­łe­go­sto­ku, zarząd gminny; należy do dóbr Doj­li­dy, hr. Ruedi­gerów. 2.) Z., uroczysko przy wsi Sobolany, pow. grodzieński, w 5 okr., gm. Sobolany, o 14 w. od Grodna. […]

Zielonka […] 29.) Z. Kamedulska, pow. suwalski, ob. Zielone Kamedulskie, 30.) Z., dwie os., pow. sejneński, gm. Hołny Wolmera, par. Berżniki, odl. od Sejn 13 w. Część Z. Bien­kie­wi­cza ma 4 dm., 29 mk., Z. Klo­no­w­skie­go 3 dm., 20 mk. Wś Z. ma 3 os. i 3 mr. Wchodziła w skład dóbr Hołny Wolmera. W 1827 r. 1 dm., 9 mk. 31.) Z., wś, pow. sejneński, gm. Krasnopol, par. Sejny, odl. od Sejn 2 w., ma 2 dm., 15 mk. W 1827 r. 1 dm., 9 mk. 32.) Z., fol., pow. augustowski, gm. Wołowiczowce, par. Teolin, odl. 54 w. od Augustowa. Nie podana w nowszych spisach urzęd. W r. 1880 fol. Z. rozl. mr. 562: gr. or. i ogr. mr. 425, łąk mr. 6, past. mr. 30, zarośli mr. 17, nieuż. mr. 84; bud. drew. 5; gospodarstwo 4-polowe. Jest jezioro. 33.) Z., wś, pow. kalwaryjski, gm. i par. Urdomin, odl. od Kalwaryi 14 w., ma 13 dm., 25 mk. W 1827 r. 1 dm., 7 mk. 34.) Z., wś i fol., pow. wyłkowyski, gm. Zielonka, par. Olwita, odl. od Wyłkowyszek 10 w., ma 9 dm., 69 mk. Ob. Rumaki. Z. gm. należy do sądu gm. okr. II w os. Wierzbołów o 19 w., st. poczt. Wyłkowyszki o 10 w. Gmina ma 12798 mr. i 3918 mk. Sród zapisanych do ksiąg stałej ludności jest 6 praw., 60 prot. i 44 żydów. W skład gminy wchodzą; Andrykajmie, Anielewo, Bobie, Darzeniki, Dydwiże, Iszkarty, Jodupiany, Józefowo, Juszki, Karolinowo, Łujsze, Miercze, Podziszki, Poroźniszki, Potwiecie, Potylcze, Pracopol wś i fol., Romantyszki, Rudzie, Rumaki, Sklawcze, Skąpska Wola, Szukle, Wejliszki, Zalesie, Zielonka i Zynie.

Zielony Las, dobra, pow. brzeski gub. grodzieńskiej, w 5 okr. pol., gm. Rogacze, o 59 w. od Brześcia, własność Zal­ma­nów, ma wraz z fol. Rogacze i Litwinowicze 400 dzies. (5 łąk i pastw., 255 lasu, 70 nieuż.).

Ziemie, łac. terrae, były to, w początkach życia dziejowego na obszarze późniejszej Polski, jednostki terytoryane i polityczne zarazem, wytworzone na podstawie pewnych odrębności fizycznych danego obszaru i jego granic naturalnych; skutkiem czego osiadłą ludność łączyła wspólność warunków bytu fizycznego, zajęć i interesów, wytwarzająca stopniowo węzły ekonomiczne i polityczne. Pomiędzy sąsiadującymi ze sobą ziemiami, wyrabiać się musiały stosunki z czasem, bądź zawisłości, bądź wzajemnej pomocy. Nazwy brały ziemię albo od cech fizycznych, obszaru (Polska, Kujawy, Łęczyca), albo od grodów centralnych (Kra­kow­ska, San­do­mie­r­ska), wreszcie od rzek (Sląsko) lub nazwy plemienia (Mazowsze). Zapewne pierwotnie stosunki społeczne i urządzenia polityczne przedstawiały znaczne różnice, z czasem dopiero przewaga niektórych ziem i kolonizacya przyczyniły się do ujednostajnienia w instytucyach choć odrębność warunków fizycznych, a zarazem i ekonomiczno-społecznych, a w części i plemienne różnice, odbiją się w odrębności stosunków społecznych, zwyczajów sądowych i t. p. Gallus opowiada o Bolesławie Chrobrym jak „per suas terras“ bez uciemiężenia ubogich, przejeżdżał. Podział państwa po zgonie Krzwoustego wpłynął niewątpliwie na dalszy rozwój odrębnych instytucyi ziemskich, stłumiony przez poprzednie scentralizowanie życia politycznego. Przez kolonizacyę, ziemie obejmujące zwykle terytorya nadrzeczne, lub nadjeziorne, powytwarzały sobie w sąsiednich a rozgraniczających je puszczach, swe przyległości. „Terra cum suis omnibus attinentiis, districtis“ czytamy w dok. pomorskim z r. 1248. Wzrost ludności sprowadził wytworzenie się przez kolonizacyę takich przyległości, jak ziemia rudzka (wieluńska), czerska, rawska, dobrzyńska i t. p., a przytem wywołał rozdział ziem na powiaty (districtus) będące okręgami sadowymi. Już w XIII wieku „ziemia“ oznacza też ogół ludności danego obszaru. Przemysław ks. polski nadając r. 1257 przywileje dla klasztoru paradyskiego, uwalnia poddanych klasztornych od naprawy zamków: „nisi ob defensionem ducatus nostri ab irruentibus inimicis tota tera communiter fuerit convocata“. Jaki stosunek zachodził między „opolem“ a „ziemią“ a z drugiej strony między instytucyami ziemskiemi a władzą państwową o tem dotąd nic nie wiemy. W miarę rozwoju życia politycznego wzrastać będzie samorząd ziem (sejmiki ziemskie) a rząd centralny (sejm) będzie złożony przeważnie z przedstawicieli tych organizmów politycznych, przechowujących tradycye, pierwotnej odrębności i wyłączności. Br. Ch.

Ziemiłówka, pow. maryampolski, par. Poniemoń. W 1827 r. było 2 dm., 15 mk. W nowszych spisach nie podana.

Ziemle al. Zemli 1.) osada, pow. grodzieński, w 1 okr. pol., gm. Górnica, 20 dzies.; należy do uposażenia parocha cerkwi w Komatowie. 2.) Z., uroczysko, pow. prużański, w 1 okr. pol., gm. Noski, własność Saw­czu­ków, ma 8 dzies. ziemi orn.

Ziemłówka, os., pow. władysławowski, gm. Światoszyn, par. Iłgowo, odl. od Władysławowa 40 w., ma 1 dm., 8 mk.

Zienkiele, wś, pow. sejneński, par. Lejpuny. W 1827 r. miała 4 dm., 16 mk. W późniejszych spisach nie pomieszczona.

Zimna Krynica, fol., pow. kalwaryjski, gm. i par. Kalwarya (odl. 6 w.), ma 6 dm., 61 mk., 326 mr. (180 roli, 80 łąk, 58 pastw.). Do folw. należały wsie: Michałowo i Kumiecie. W r. 1827 1 dm., 6 mk.

Zimnochy 1.) Rzeki, okolica szlach., pow. bia­ło­sto­c­ki, w 1 okr. pol., gm. Za­wy­ki, o 26 w. od Bia­łe­go­sto­ku, 18 dzies. (2 łąk i past. 2.) Z., Ścisły, okolica szlach., tamże, o 26 w. od Bia­łe­go­sto­ku, 67 dzies. (4 łąk i pastw., 4 nieuż.). 3.) Z. Świechy, okolica szlach., tamże, o 28 w. od Bia­łe­go­sto­ku, 62½ dzies.

Zitkiemy al. Szytkiemy, niem. Szittkehmen Gross and Klein, wś i leśniczówka, pow. gołdapski. Urząd poczt. w miejscu. [Ob. Szytkiejmy.]

Złobowszczyzna, pow. grodzieński, ob. Żłobowszczyzna.

Złota Wieś, osada, pow. sokólski, w 3 okr. pol., gm. Czarna Wieś, o 25 w. od Sokółki, 57½ dzies. (16½ łąk i pastw., 6 nieuż.).

Złotniki 1.) wś włośc., pow. bia­ło­sto­c­ki, w 2 okr. pol., gm. Ju­ch­no­wiec, o 16½ w. od Bia­łe­go­sto­ku, 400 dzies. ziemi włośc. 2.) Z., dobra, tamże, o 15 w. od Bia­łe­go­sto­ku, własność Sa­ko­wi­czów, z folw. O­sta­sze i Przy­bo­r­ka 202 dzies. (23 łąk i past., 7 nieuż.).

Złotorya, Złotoreje, kolonia, pow. sokólski, w 3 okr. pol., gm. Czarna Wieś, o 19 w. od Sokółki, 57½ dzies. (26 łąk i pastw.).

Znaczki, wś nad rz. Szejmeną, pow. wyłkowyski, gm. Pojeziory, par. Wyłkowyszki (odl. 7 w.). Leżą przy szosie do Maryampola wiodącej, mają 16 dm, 169 mk. W 1827 r. było 15 dm., 181 mk.

Znicze, wś, pow. kalwaryjski, gm. Kirsna Wielka, par. Simno, odl. od Kalwaryi 27 w., ma 8 dm., 11 mk.

Znoski 1.) osada, pow. bia­ło­sto­c­ki, w 3 okr. pol., gm. Przy­tu­la­n­ka, o 30 w. od Bia­łe­go­sto­ku, 40½ dzies. (7 łąk i pastw.). 2.) Z., wś włośc. nad Ży­la­n­ką, pow. osz­mia­ń­ski, w 1 okr. pol., gm. Ho­l­sza­ny (o 5 w.), okr. wiejski Mi­cha­j­łow­szczy­zna, o 20 w. od O­sz­mia­ny, 12 dm., 91 mk. katol. (w 1865 r. 32 dusz rewiz.); należy do dóbr skarbowych Tra­by.

Zobka, rzeczka, w gub. grodzieńskiej, lewy dopływ Jasiołdy.

Zodczen al. Zodeln al. Uszupoehnen, wś, pow. gołdapski, st. p. Kiauten. [Dziś w obw. kaliningradzkim.]

Zodeln, pow. gołdapski, ob. Uszupoenen.

Zodszen, wś, pow. gołdapski, st. p. Gawaiten.

Zofiewo […] 2.) Z., wś, pow. augustowski, gm. Hołynka, par. Teolin, odl. od Augustowa 46 w., ma 7 dm., 25 mk.

Zofiówka 1.) al. Zofijówka, wś, pow. bia­ło­sto­c­ki, w 2 okr. pol., gm. O­b­rę­b­ni­ki, o 24 w. od Bia­łe­go­sto­ku, 727 dzies. ziemi włośc.

Zofipol, Sofipol, fol., pow. bia­ło­sto­c­ki, w 1 okr. pol., gm. Gródek, należy do dóbr Waliły, Jonasów.

Zołotoje, kol., pow. sejneński, gm. Krasnopol, par. Sejny, odl. od Sejn 3 w., ma 5 dm., 27 mk. [Położenie nie ustalone; straoobrzędowcy ?]

Zonkiele, wś, pow. władysławowski, gm. Zyple, par. Łuksze, odl. od Władysławowa 34 w., ma 4 dm., 26 mk. W 1827 r. 4 dm., 34 mk.

Zopowicze (w dokum.), pow. grodzieński, ob. Żepowicze.

Zopsie al. Zopse, jezioro, w pow. sejneńskim, na płn. od wsi Pozopsie, ma do 2 w. długości a 1 szerokości. Ciągnie się w kierunku od płd. ku północy. Brzeg zachodni w części wzgórkowaty. W ryby nieobfite. Łączy się z jez. Kolendzie za pomocą strumienia i dotyka jez. Gausty. Rzeczka Zopsia bierze początek za wsią Pozopsie, w pobliżu jeziora.

Zoryszki Wielkie and Małe, dwie wsi, pow. maryampolski, gm. Wejwery, par. Skrawdzie, odl. od Maryampola 20 w. Z. Wielkie mają 27 dm., 242 mk.; Z. Małe 3 dm., 30 mk., należą: do gm. Gudele. W 1827 r. Z. Wielkie miały 6 dm., 82 mk., Z. Małe 1 dm., 18 mk.

Zubacze, pow. brzeski, gub. grodz. O 1 w. na płd.-zchd od wsi, wał sypany, długi około 30 saż.

Zubki 1.) wś włośc., pow. grodzieński, w 2 okr. pol., gm. Hołynka, o 70 w. od Grodna, 534 dzies. ziemi włośc. (177 łąk i past., 104 nieuż.). […]

Zubole 1.) wś włośc., pow. bia­ło­sto­c­ki, w 3 okr. pol., gm. Kry­p­no, o 35 w. od Bia­łe­go­sto­ku, 345 dzies. ziemi włośc. 2.) Z. Po­du­cho­wne, wś, tamże, 235 dzies. ziemi włośc.

Zubowszczyzna 1.) dobra, pow. sokólski, w 1 okr. pol., gm. Zubrzyca, o 14 W. od Sokółki, własność Hor­cza­ków, 141 dzies. (8 łąk, 30 lasu, 30 nieuż.). 2.) Z., dobra, tamże, własność Ta­ły­że­nych, 209 dzies. (4 nieuż.). […]

Zubrowo 1.) uroczysko nad Kotrą, pow. grodzieński, w 5 okr. pol., gm. Berszty, o 58 w. od Grodna. Należy do wsi Herszty. [Berszty ?] W urocz. Koźlicha osada przedhistoryczna z epoki krzemienia. […]

Zubrówka Stara i Z. Nowa, dwie wsi, pow. suwalski, gm. Huta, par. Wigry, odl. od Suwałk 14 w.; Z. Stara ma 15 dm., 15 dm., 118 mk.; Z. Nowa 10 dm., 69 mk. W 1827 r. Z. Stara miała 10 dm., 66 mk.; Z. Nowa 5 dm., 31 mk.

Zubrówka 1.) uroczysko do wsi Berszty, pow. grodzieński, w 5 okr. pol., gm. Berszty, o 52 w. od Grodna. […]

Zubry 1.) wś włośc., pow. grodzieński, w 2 okr. pol., gm. Hołynka, o 70 w. od Grodna, 1395 dzies. ziemi włośc. (485 łąk i past., 218 nieuż.). […]

Zubryszki al. Żubryszki, wś, pow. władysławowski, gm. Szyłgale, par. Słowiki, odl. od Władysławowa 20 w., ma 8 dm., 78 mk., 335 mr. Wchodziła w skład dóbr nad. Kidule.

Zubrzyca 1.) wś, pow. sokólski, w 1 okr. pol., gm. Zubrzyca, o 14 w. od Sokółki. 88 dzies. ziemi włośc. (11 łąk i past.). 2.) Z. Wielka, dobra, tamże, o 15 w. od Sokółki, własność Ja­no­wi­czów, 178 dzies. (29 łąk i past., 16 lasu, 15 nieuż.). 3.) Z. Mała, okolica szlach. tamże, o 16 w. od Sokółki, 158 dzies. (14 łąk i past., 16 nieuż.). Gmina Z., położona we wschodniej części powiatu, graniczy od wschodu z gm. Indura pow. grodzieńskiego, od płn. z gm. Kruhlany, od wsch. z gm. Kamionka, od płd. z gm. Ostrów, obejmuje 68 miejscowości, mających 977 dm. włośc. (obok 518 należących do innych stanów), 6609 mk. włościan, uwłaszczonych na 11485 dzies. ziemi (8955 roli). Nadto w obrębie gminy jest 4810 dzies. większej posiadłości (3373 roli) i 210 dzies. ziemi kościelnej (188 roli). Zarząd gminy we wsi Bobiki.

Zucielec 1.) wś włośc., pow. bia­ło­sto­c­ki, w 3 okr. pol., gm. Kry­p­no, o 35 w. od Bia­łe­go­sto­ku, 471 dzies. ziemi włośc. 2.) Z. Poduchowny, wś włośc., tamże, 126 dzies. ziemi włośc. 3.) Z., dobra, tamże, własność Nie­wia­row­skich, 108 dzies. (16 łąk i past., 9 lasu, 11 nieuż.). 4.) Z. Niewiarowo, osada, tamże, własność Nie­wia­row­skich, 13 dzies. 5.) Z., wś włośc. i fol., pow. bia­ło­sto­c­ki, w 3 okr. pol., gm. Przy­tu­la­n­ka, o 37 w. od Bia­łe­go­sto­ku. Wś ma 24½ dzies. ziemi włośc., folw. należy do dóbr Woj­szki, Nie­cie­c­kich.

Zuiszki, fol., pow. kalwaryjski, gm. Balkuny, par. Udrya, odl. od Kalwaryi 46 w., ma 28 dm., 166 mk.

Zujkinie, os., pow. władysławowski, gm. i par. Giełgudyszki, odl. od Władysławowa 37 w., ma 3 dm., 35 mk. Wchodziła w skład dóbr Giełgudyszki Dolne.

Zujkiszki, wś, pow. maryampolski, gm. Kwieciszki. par. Maryampol (odl. 18 w.), ma 3 dm., 31 mk. W r. 1827 wś rząd. Z., w par. Wyłkowyszki, ma 2 dm., 24 mk., zaś wś Zwykiszki, w par. w Maryampol, 2 dm., 17 mk.

Zusienko, wś i fol., pow. suwalski, gm. Czostków, par. Przerośl, odl. od Suwałk 21 w. Wś ma 8 dm., 90 mk.; fol. 1 dm., 13 mk. W r. 1827 było 8 dm., 47 mk. W pobliżu wsi błota i jezioro zwane Łanowicze al. Zusienko. [Według K. O. Falka (Zusno) ma źródłosłów jaćwieski.]

Zuśno, wś, pow. suwalski, gm. Czostków, par. Filipowo, odl. od Suwałk 20 w., leży przy granicy pruskiej, ma szkołę początkową, 44 dm., 363 mk., 37 gospodarstw włościańskich, 1118 mr. Należała do dóbr Czostków. W 1827 r. było 40 dm., 245 mk. [Według K. O. Falka (Zusno) ma źródłosłów jaćwieski.]

Zuwinta, jezioro, ob. Żuwinta.

Zuzenka, rzeczka, ob. Blendzianka. [Dziś Zuśnianka. Błędne odesłanie do Błędzianki, z którą nie ma nic wspólnego.]

Zwierzany 1.) wś, pow. sokólski, w 1 okr. pol., gm. Makowiany, o 8 w. od Sokółki, 395 dzies. ziemi włośc. (112 łąk i past., 21 nieuż.). 2.) Z., wś włośc., pow. sokólski, w 2 okr. pol., gm. Bagno, o 41 w. od Sokółki, wraz z urocz. Czarna Rzeczka 475 dzies. ziemi włośc. (153 łąk i past., 29 nieuż.).

Zwierzchnia, rzeczka, dopływ Niemna, ob. Wierzchnia.

Zwierzyniec 1.) urocz., pow. bia­ło­sto­c­ki, w 2 okr. pol., gm. Bia­ło­s­to­czek, należy do wsi Słoboda. 2.) Z., chutor, pow. grodzieński, w 4 okr. pol., gmina Skidel, należy do dóbr Kotra, Wy­ga­no­w­skich. 3.) Z., wś włośc., pow. sokólski, w 2 okr. pol., gm. Bagno, o 41 w. od Sokółki, 172 dzies. ziemi włośc. (52 łąk i pastw., 112 nieuż). […]

Zwikiele, wś nad rzką t. n., dopł. Marychy, pow. sejneński, gm. i par. Sereje, odl. od Sejn 49 w., ma 6 dm., 58 mk. W 1827 r. było 5 dm., 30 mk.

Zwiniszki al. Zwieniszki, wś, pow. kalwaryjski, gm. i par. Ludwinów, odl. od Kalwaryi 11 w., ma 5 dm., 36 mk., 87 mr. Wchodziła w skład dóbr rząd. Ludwinów. W 1827 r. 1 dm., 12 mk.

Zwirbliszki al. Żwirbliszki, wś, pow. władysławowski, gm. Leśnictwo, par. Gryszkabuda, odl. 26 w. od Władysławowa, mają 3 dm., 26 mk. Wchodziły w skład dóbr rząd. Leśnictwo. W r. 1827 było 3 dm., 25 mk.

Zwirgiele, wś, w par. Sejny. W nowszych spisach nie pomieszczona. W 1827 r. miała 3 dm., 23 mk.

Zwirgzdajcie 1.) wś, pow. władysławowski, gm. Leśnictwo, par. Władysławów (odl. 11 w.), ma 6 dm., 75 mk. Wchodziła w skład dóbr rząd. Leśnictwo. W 1827 r. 6 dm., 78 mk. 2.) Z., wś, pow. wyłkowyski, gm. Giże, par. Szumsk, odl. od Wyłkowyszek 14 w., ma 31 dm., 194 mk. W 1827 r. 1 dm., 11 mk.

Zwirgzdy al. Żwirgzda, os., pow. sejneński, gm. Krasnowo, par. Sejny (odl. 7 w.), ma 4 dm., 17 mk. Należy do dóbr Klejwy. [W miejscu ujścia Marychny do Marychy. Dziś nie istnieje.]

Zwirgżda, rzeczka, lewy dopł. Szeszupy.

Zyburty, przedmieście mta Goniądza, pow. bia­ło­sto­c­ki, w 3 okr. pol., gm. Przy­tu­la­n­ka, o 46 w. od Bia­łe­go­sto­ku, 32 dzies. (3 lasu, 3 nieuż.).

Zygmonty, wś, pow. władysławowski, gm. Tomaszbuda, par. Gryszkabuda, odl. od Władysławowa 29 w., ma 14 dm., 104 mk. Mieszkają tu potomkowie budników mazurskich. Wś wchodziła w skład dóbr rząd. Leśnictwo. W 1827 r. było 12 dm., 109 mk.

Zygmunta Augusta, jezioro, pow. bia­ło­sto­c­ki, ob. Augustowskie jezioro.

Zygmuntów […] 17.) Z., fol., pow. kalwaryjski, gm. i par. Kalwarya (odl. 6 w.), ma 8 dm., 36 mk. Br. Ch.

Zygmunty 1.) wś, pow. bia­ło­sto­c­ki, w 3 okr. pol., gm. Kry­p­no, O 30 w. od Bia­łe­go­sto­ku. W wykazie własności ziemskiej gub. grodzieńskiej nie podana. […]

Zygmuntyszki, os. włośc., pow. władysławowski, gm. Światoszyn, par. Iłgowo, odl. od Władysławowa 38 w., ma 2 dm., 14 mk., 115 mr. (51 roli, 51 łąk). W 1827 r. 2 dm., 15 mk.

Zylasken al. Szilasken, może Żelazki, wś, pow. łecki, st. p. Ostrokollen.

Zyplabudzie, wś, pow. władysławowski, gm. Zyple, par. Łuksze, odl. od Władysławowa 30 w., ma 7 dm., 52 mk. Mieszkają tu mazurscy budnicy. W 1827 r. było 7 dm., 146 mk.

Zyple 1.) kol. włośc., pow. władysławowski, gm. i par. Syntowty, odl. od Władysławowa 20 w., ma 7 dm., 83 mk., trzy wiatraki. Główna kolonia ma 201 mr. (168 roli, 19 łąk). W 1827 r. było 13 dm., 31 mk. 2.) Z., wś, fol. i dobra, pow. władysławowski, gm. Zyple, par. Łuksze, odl. od Władysławowa 29 w., ma urz. gm., kasę pożyczkową gminną, 10 dm., 98 mk. W r. 1827 było 13 dm., 31 mk. Dobra Z., obejmujące 174 wsi, dawna królewszczyzna, nadane zostały ks. Józefowi Poniatowskiemu jeszcze w końcu XVIII w. Skonfiskowane przez rząd pruski, ponownie dekretem Napoleona I, w dniu 30 czerwca 1807 r. w Tylży podpisanym, nadane zostały te dobra na własność ks. Józefowi Poniatowskiemu. Na mocy testamenta ks. Józefa z dnia 28 marca 1812 r. dobra te odziedziczyła siostra jego Marya Teresa hr. Tyszkiewiczowa. Następnie drogą sprzedaży dobra te przeszły na własność małżonków Bart­kow­skich, a po nich tytułem spadku odziedziczyła je Joan­na z Wol­fer­sów Ku­czyń­ska. Dobra Zyple składały się w r. 1888 z fol. Zyple, nomenklatur: Kudra, Joanki, Gierdzie, Pożegzdys, Szaudynie, Naujaszyliś, Orya, Wejgowiszki, Nowinka, Wójtgirys, Zygmontyszki, Sutki, Misiurka, Użnikis, Żalgirys, Wingalupis, Szylwiany, rozl. mr. 11905: gr. or. i ogr. mr. 618, past. mr. 25, lasu mr. 9501, wieczyste dzierżawy mr. 106, w osadach mr. 4, nieuż. mr. 61 i w łąkach oddzielnych mr. 1511; bud. mur. 10, drew. 64; las nieurządzony, wiatrak, smolarnia. W skład dóbr wchodziły przed r. 1864 wsi: Auszkadarynie mr. 202, Arżałupie mr. 508, Adwerny mr. 346, Akecie mr. 594, Bedonie mr. 119, Balceliszki mr. 425, Barandy mr. 458, Budnikiszki mr. 224, Bizery mr. 708, Braszki mr. 473, Bertule mr. 311, Bajsibie mr. 143, Budwietys mr. 272, Budwiecie Wielkie mr. 640, Brydze mr. 1078, Bundze mr. 303, Denisze mr. 167. Dobiszki mr. 752, Dagile mr. 328, Daugieliszki mr. 236, Gieguże mr. 231, Gajstry mr. 434, Gabarty mr. 441, Gierdziuny mr. 157, Iżdogi mr. 996, Jeżeruki mr. 551, Joniszki mr. 66, Jundziły mr. 643, Jurbudzie mr. 967, Kampinie mr. 395, Kuszlejki mr. 333, Kodzie mr. 859, Kapiszki mr. 173, Kubile mr. 1031, Kotyle mr. 1495, Kadarynie mr. 276, Krejwie mr. 237, Klepy mr. 312, Kiaułupie mr. 1266, Kiary mr. 570, Kumpupie mr. 260, Kupry mr. 814, Krauniszki mr. 99, Kirliszki mr. 299, Kulicie mr. 218, Lenkwarty mr. 202. Leopole mr. 128, Leopoldów mr. 119, Lepołatele mr. 192, Lepołaty mr. 938, Lausze mr. 746, Łuksze mr. 571, Łauciszki mr. 687, Łozownikiszki mr. 136, Mikniszki mr. 115, Miliszki mr. 668, Meszkieluny mr. 168, Morgowo mr. 177, Mockunie (Mockupie?) mr. 612, Matyaszyszki mr. 207, Meszkinie mr. 349, Morki mr. 257, Narty mr. 93, Naudzie mr. 601, Prościuny mr. 302, Puniszki mr. 233, Pudymy mr. 306, Parebie mr. 522, Paspirgiele mr. 230, Pietkuniszki mr. 153, Plinie mr. 999, Pokorbudzie mr. 457, Powilktynie mr. 296, Pupiki mr. 92, Pogidkstie mr. 135, Potasze mr. 501, Pujdaki mr. 130, Pikżurpie (Pikrzyrnie, Pikrzywnie) mr. 712, Pelśnie (Pelenie?) mr. 646, Papartyny mr. 959, Putryszki mr. 200, Rugie mr. 814, Rymaszyszki mr. 91, Rogoże mr. 371, Rajniszki mr. 29, Rudzie mr. 175, Skubry mr. 97, Swirgały mr. 208, Syntowty mr. 723, Stumbryszki mr. 313, Strupy mr. 511, Stefaniszki mr. 298, Suszki mr. 654, Skajzgiry mr. 1157, Slisze mr. 141, Starki mr. 279, Smilgie mr. 116, Sontaki mr. 558, Skrynupie mr. 616, Skordupie mr. 494, Szylwiany mr. 1344, Szopie mr. 621, Szmejliszki mr. 125, Szynkary mr. 245, Szerpiszki mr. 183, Szlamy mr. 646, Szurpaule mr. 294, Szwedyszki mr. 559, Szopajcie mr. 73, Tarpucie mr. 298, Totorwicie mr. 300, Tumasiszki mr. 108, Tubiszki mr. 184, Ussy mr. 619, Urlikis mr. 64, Wierniki mr. 205, Wiersze mr. 1162, Wilkieliszki mr. 1084, Wilkupie mr. 201, Warnoszupis mr. 42, Wowiery mr. 649, Wojtekupie mr. 615, Widygiery mr. 163, Wędogiszki mr. 195, Wajgowiszki mr. 668, Zyple mr. 414, Zygmontyszki mr. 115, Zyplebudzie mr. 310, Żardyce mr. 124, Żukle mr. 469. Z. gmina należy do sądu gm. okr. III w os. Błogosławieństwo, ma obszaru 33757 mr. i 6354 mk. Śród zapisanych do ksiąg stałej ludności jest 4 praw., 529 prot. i 107 żydów. Urząd poczt. w Szakach. W skład gm. wchodzą: Akiecie, Akmeninie, Ansabinie, Arżołupie, Aszmucie, Auszkadarynie, Bajsybie, Batyszki, Bedonie, Bizery, Bredzie, B.-Małe, Budwiecie Wielkie, B. Małe, Budwietys, Daugieliszki, Degucie, Degimiszki, Degutyszki, Dowidyszki, Gierdzie, Gniewy, Gustawowo, Joaniki, Jurgbudzie, Kadarynie, Kiermuszyn, Kjary, Klewinie, Krutule, Kumpupie, Kupry, Lembudzie, Leopoldowo, Lenkwarty, Lepolaty, Łuksze, Ł. Małe, Matyaszki, Meszkinie, Miliszki, Mickabudzie, Najki, Naujaszylis, Nowinka, Orya, Pelenie, Pietkuniszki, Pilukiszki, Pirtele, Plinie, Pudymy, Puskiepiele, Pustowniszki, Putryszki, Ragiszki, Sopie, Skubry, Spruktyszki, Staleryszki, Stefaniszki, Strupy, Stumbryszki, Szaudynie, Szerniszki, Szunkary, Szyrwuki, Tamuliszki, Ussy, Wadule wś i fol., Warnoszyle, Widuszyle, Wilkupie, Zonkiele, Zyple, Zyplebudzie, Żardwiecie i Żwikinie.

Zyzany, wś, pow. kalwaryjski, gm. Balkuny, par. Mirosław, odl. od Kalwaryi 44 w., ma 13 dm. 189 mk., 836 mr. Wchodziła w skład dóbr Dobkiszki.

Zyzy, os. młyn., pow. władysławowski, gm. Dobrowola, par. Sapieżyszki, odl. 50 w. od Władysławowa. W r. 1875 oddzielona od dóbr Lokajcie, rozl. mr. 35: gr. or. i ogr. mr. 20, łąk mr. 10, nieuż. mr. 5; bud. drew. 7, młyn wodny i folusz.