Litera N

Nacewicze, w dokum. Naczewicze, wś, pow. grodzieński, gm. Hudziewicze, 41 w. od Grodna, 183 dz. W r. 1558 wś należy do wójtowstwa podwołpieńskiego. we włości dworu kraśnickiego ekonomii grodzieńskiej. We wsi było 7 włók gruntu dobrego na osadzie. Płacili 10 kóp 16 gr., nadto dawali 14 beczek owsa i po 5 gr. za odwóz, co czyni 1 kopa 10 gr. Mieli 22 wołów i 17 koni.

Naczwidok, jez. w obecnym pow. augustowskim, gm. Płaska, na mapie z 1839 r. na płd. od jez. Szlamy, dziś Wiązowiec.

Naddawki, os., pow. augustowski, gm. Kolnica, par. Bargłów, odl. od Augustowa 6 w. Ma dm. 3, mk. 29. W 1827 r. było tu dm. 2, mk. 13.

Nadniemeńska, gmina, pow. kalwaryjski, ma 4,572 mk., rozl. 9,227 mr., należy do sądu gm. okr. IV i st. pocz. w Olicie. W skład gm. wchodzą: Bondary, Dębówka, Dowiatyszki, Dubie, Dubianka, Dubiany, Grażyszki, Jaciuńskie, Jawojszany, Junowicze, Kiederyszki, Kiełmonańce, Kiże wś i folw., Krewniszki wś i folw., Madziuki, Margierowo, Mikasa, Mikutyszki, Mordasiki, Mordasy wś i folw., Narkuny wś i folw., Nowa-straż, Nowickie, Podagle, Pokłopskie, Poniemoniki, Proniuny wś i folw., Raudoniki, Rumbowicze, Rutka wś i folw., Smolnica, Soboliszkany, Soboliszki wś i folw., Strażyszki, Tołkaczyszki, Uliszki-Ponganisa, U.-Wiszniewskiego, U.-Zabite, Witowtyszki, Żaltynie i Żołnierzyszki.

Nadpale, os., pow. maryampolski, gm. Michaliszki, par. Igłówka, odl. od Maryampola w. 28, dm. 1, mk. 4. W 1827 r. było tu dm. 1, mk. 8.

Nadpawłówka, os., pow. sejneński, gm. i par. Krasnopol, odl. od Sejn w. 11, dm. 1, mk. 12. W 1827 r. było dm. 1, mk 9.

Nadpojesie, pow. maryampolski, gm. Jaworowo, par. Igłówka, odl. 17 w. od Maryampola, ma 1 dm., 13 mk.

Nadrauen (niem.), ob. Nadrowia.

Nadrowia al. Nadrawia, niem. Nadrauen, dok. Nadrow, Nadrowen, Nadrowerlandt, Nadower, jedno z starych terytoryów pruskich. Według Toeppena (ob. Hist. comp. Geogr. von Preussen, str. 23) graniczyła N. na zachód z Zatoką Kurońską, ze Sambią, Natangią i z ziemią barcką (Barten), na płd. z Galindyą and Sadowią [Sudawią], okalającą ją i ze strony wschodniej; na płn. wreszcie, gdzie sięgała aż do Gilii, z Skalowią (Schalauen) i Karsowią. Jak inne terytorya tak i N. dzieliła się na mniejsze ziemie, z których kronikarze wymieniają Rethow i Kattow (Dusburg, III, c. 171—172); ostatnie przypominają jeszcze dziś góra i wś Kattenau, w pow. stołupiańskim. W Kattow leżała też warownia Otholichien. Z innych grodów zasługują na wzmiankę: Welawa i Kaminiswika; jeszcze dziś zowie się jedna góra pod Georgenburg: Kamswikus. Większej sławy jak inne terytorya zażywała N. dlatego, że w niej leżało sławne Romowe; bo chociaż zwykle utrzymują, że owego R. szukać raczej trzeba w Sambii, to jednakowoż Toepen słusznie temu przeczy, opierając się na wiarygodnem świadectwie Dusburga, piszącego wyraźnie: „Fuit autem in medio nationis hujus perversae, scilicetin Nadrowia, locus quidam dictus Romow“ (III, cap. 5). N. zawojowali Krzyżacy dopiero r. 1274, za czasów mistrza prowincyonalnego Konrada von Thierberg. Zajęli najprzód niedawno zbudowany gród Welawę, wydany im przez Tirskona, który przyjął wiarę chrześciańską; za jego przykładem poszło wielu przedniejszych panów tej ziemi. Służyli oni wiernie zakonowi. Mistrz prowincyonalny wysłał tam Teodoryka von Liedelau, wójta prowincyi sambijskiej, z wojskiem, w towarzystwie szla­ch­ty tamecznej, która znała dobrze położenie miejsc. Liedelau wkroczył w ziemię zwaną Rethowi, gdzie spotkawszy opór, zdobył i zburzył dwa grody i uprowadził wiele koni i bydła; drugą razą wyprawił swą piechotę rzeką Węgorapią aż ku ziemi Catthow, dokąd się udał lądem z kilku rycerzami i 150 jeźdźcami, zdobył tam zamek Olholichia i zamienił go w perzynę. Tem zachęcony mistrz prowincyonalny wystąpił z potężnem wojskiem. Twierdza Cameniswika nad Węgorapią zatrzymała go przez czas długi, lubo jej broniło tylko 200 ludzi; Thierberg z ziemią ją zrównawszy, przebiegł z orężem w ręku całe terytoryum, a Nadrowianie, chociaż posiadali nie mało jeszcze ludu zdolnego do noszenia broni i wiele grodów (munitiones), zniewoleni byli poddawać się zakonowi i przyjęli chrześciaństwo. Pewna część jednak wolała opuścić ojczyznę i przeniosła się do Litwy. Wojna ta ciągnęła się przez dwa lata, a kraj przedtem ludny, zamienił się, jak świadczy Dusburg (Scriptor. rer. Prus. I, str. 132), prawie w pustynię. Kś. Fr.

Nadrowsie, wś, pow. wyłkowyski, gm. Pojeziory, par. Wyłkowyszki, odl. od Wyłkowyszek 14 w., 9 dm., 76 mk. W 1827 r. było 6 dm., 48 mk.

Naggen (niem.), wś, pow. wystrucki, st. p. i okr. urz. stanu cywiln. Aulowoehnen.

Najki, wś, pow. władysławowski, gm. Zyple, par. Łuksze, odl. od Władysławowa w. 30; dm. 19, mk. 189. W 1827 r. 6 dm., 47 mk.

Należniki, wś, pow. prużański, gm. murawiewska, 126 dz. Między wsiami N., Wierchy i Krywłanie jest wał sypany do 2 saż. wysokości, długi około 1½ w. Otacza on obszar kadratowy, zwany przez lud twierdzą ks. Czartoryskich.

Nałogi, wś, pow. biel­s­ki, gub. grodz., gmina Rajsk, 8 w. od Biel­ska, 391. dz.

Napertowo, według Kętrz. miejscowość w pow. gołdapskim; w spisach urzędowych nie pomieszczona. [Os. przy Tatarach, dziś nie istnieje.]

Napoleońska góra, o 3 w. powyżej Kowna, między dr. żel. a Niemnem, pod Poniemuniem w pow. maryampolskim, gdzie się Napoleon przez Niemen przeprawiał. Podobna do dawnych nasypów pogańskich.

Naragiele, wś, pow. sejneński, gm. i par. Sereje, odl. od Sejn w. 40, dm. 31, mk. 223. W 1827 r. było dm. 20, mk. 120.

Narawkiele, wś, pow. maryampolski, gm. Chlebiszki, par. Preny, odl. od Maryampola w 32. Dm. 6, mk. 54. W 1827 r. było dm. 2. mk. 23.

Narawy, wś, pow. maryampolski, gm. Balwierzyszki, par. Preny. Odl. od Maryampola w. 42. Dm. 22, mk. 189. W 1827 r. było dm. 7, mk. 82.

Narbut, z tatarskiego, nar-ogień i put al. but-bałwan, imię dynastyi tatarskiej, która panowała w chanacie kokańskim, prawdopodobnie źródłosłów rodziny Narbutów oraz wsi od tego wyrazu pochodzących, jak Narbuty, Narbuciszki, Narbutowszczyzna. J. Krz.

Narczyszki, wś, mylnie podana za Margiszki, w pow. władysławowskim. Ob. Jotyja.

Narejki 1.) wieś i folw., pow. grodzieński, gm. Hołynka, 63 w. od Grodna. Wś 223 dz.; folw. Wirionów, 89 dz. 2.) N., pow. oszmiański, ob. Norejki.

Narew, niekiedy zwana Narwa, w dok. z w. XIII Navcre, roku 1383 Narici, rzeka, prawy dopływ Wisły, bierze początek na wschd. krańcu Puszczy Białowiejskiej, w bagnach zwanych Orłowo (Orchowo), o ½ m. powyżej wsi Borki, o 1½ od mczka Nowydwór, a o 3½ od wsi Białowieży, niedaleko od źródeł Jasiołdy. W okolicy tej stykały się dawniej z sobą trzy wdztwa: trockie, nowogródzkie i brzesko-litewskie a czwarte podlaskie, o kilka mil na zachód się poczynało. Dziś źródło N. leży w gub. grodzieńskiej przy zatknięciu się pow. wołkowyskiego z prużańskim. Linia prosta przeprowadzona do źródła N. do jej ujścia, przecina wś Białowieżę, mczka Boćki i Sterdyń a jest długa 30 m. Rzeka zaś, płynąc kręto łukiem dość silnie ku północy wym. do (400 w., z czego na król. polskie wypada 285 w.). Szerokość wynosi od 8—50 sążni, głęb. od 7—20 stóp; dno iłowate. N., od źródła swego podążając w kierunku płn. zchd., na długości 4 m. rozgranicza Puszczę Białowieską od świsłockiej, z której przypływa do Narwi rzka Rudawka. N., rozgraniczająca tu dawne wdztwa trockie i brzesko-litewskie a w szczególności pow. grodzieński i brzeski, w okolicy wsi Siemionówki porzuca leśną krainę dwóch puszcz i zwróciwszy się więcej na zachód, przybiera z lewego brzegu rz. Narewkę, która płynie przez Białowieżę i wody puszczy do N. przynosi. Przy ujściu tej rzeczki N. z dawnych granic w. ks. litewskiego wchodzi w granice b. wdztwa podlaskiego, którego przecina ziemię bie­l­ską. W tej to ziemi na kilkunasto-milowej przestrzeni napotyka mczka: Narew, Suraż, Cho­roszcz i Tykocin, przybiera z prawego brzegu Rudnię, Czarną, Turośl, Gniłę, Horodnię al. Gorodnię, Supraśl, Kulikówkę, Jaskrzankę and Nereśl, a z lewego Łoknicę, Orlankę and Lizę. Z tych wszystkich dopływów dwie tylko rzki przydatne są do spławu drzewa, mianowicie Narewka i Supraśl. Nereśl wypływa ze stawu w okolicy Knyszyna, zwanego Czechowskim lub jeziorem Zygmunta Augusta, za którego to króla staw ten przez zatrzymanie wód rzki Nereśli pod wsią Czechowizną utworzony został. O 1 m. poniżej m. Tykocina a o ćwierć mili od N. znajduje się bardzo wąskie ale dość długie i głębokie jeziorko Jenklerz (Jęklerz), tem szczególne, że jest niżej od N. położone i woda sączy się strumykiem z N. do tego jeziora. Od ujścia rzki Śliny pod wsią Targoniami brzeg lewy, a od ujścia Biebrzy pod wsią Samborami, oba brzegi N. należą już do Mazowsza. N. litewska u źródła, a raczej na Rusi litewskiej (Czarnej) poczęta, dalej podlaska, staje się tu rzeką mazowiecką, aby w sercu Mazowsza połączyć się z Wisłą. Pod tym względem podobny jest do niej Bug, który z Rusi Czerwonej płynąc, przecina również Podlasie i część Mazowsza. N. podlaska wielce się różni od mazowieckiej. Na Podlasiu N. jest dziwnie bagnista i powolna; płynie ona po szerokiej, obfitującej w łąki nizinie, tworząc wielkie mnóstwo odnóg i błotnistych maleńkich jeziorek, zarosłych trzciną, sitowiem, miętą wodną i rozmaitem wodnem zielskiem. Roślinność jej jest tu bujna i bogata a dotąd przez botaników należycie nie zbadana. Błota najszerzej rozciągają się w tak zwanych widłach N. i Biebrzy, gdzie kilka mil kw. zajmują, mianowicie pasmo błot ciągnie się od m. Wizny, około Tykocina, Złotoryi aż do wsi Topielec, oraz pod Rudą Osowiecką, powyżej Drozdowa. Na Podlasiu w pow. bia­ło­sto­c­kim i bie­l­skim gub. grodzieńskiej stykają się z sobą nad N. dwa dyalekty ludowe: polski z rusińskim. Przez Bia­ły­s­tok i Brańsk, z płn. na płd. biegnie pas, w którym lud mówi dyalektem mieszanym polsko-ruskim. Pas ten przechodzi przez N. powyżej Suraża. N. na Mazowszu od granic podlaskich, czyli od ujścia Śliny i Biebrzy, zmienia dość szybko swój charakter. Spadek ma tu znacznie większy, dlatego płynie bystrzej, koryto ma jedno, brzegi suche i przystępne a lubo od Wizny do Nowogrodu koryto jej wije się po dość szerokiej płaszczyźnie, zwanej „polwami“ to przecież nie są to już moczary podlaskie ale raczej błonia, stanowiące jakby dno olbrzymiego jaru, którego obie krawędzie piętrzą się w malownicze, lasami przystrojone wzgórza. Na krawędziach tych leży Wizna, Łomża i Nowogród oraz kilkanaście wiosek i dworów, śród których odznacza się położeniem Kalinowo i Drozdowo. Podług dawnego podziału kraju, N. od Wizny do Łomży rozgraniczała ziemię wiską od łomżyńskiej. Od Łomży po obu jej brzegach ciągnęła się ziemia łomżyńska, dopiero ½ m. poniżej Ostrołęki na pr. brz. zaczynała się od wsi Nożewko ziemia rożańska a na lewym, od ujścia rz. Orz i wsi Szarłat, ziemia nurska. Dalej aż do wsi Kleszewa pod Pułtuskiem stanowiła N. granicę ziemi rożańskiej z nurską a od Kleszewa do Serocka granicę z. nurskiej z zakroczymską, od Serocka zaś i ujścia Bugu do połączenia się z Wisłą odgraniczała ziemię war­sza­w­ską od zakroczymskiej. Podług dzisiejszego podziału N. od msta Suraż stanowi w górę granicę pomiędzy pow. bia­ło­sto­c­kim i wołkowyskim od biel­skie­go i prużańskiego, w dół zaś gub. łomżyńskiej od grodzieńskiej i pow. bia­ło­sto­c­kie­go od mazowieckiego, a od Tykocina łomżyńskiego. O 5 w. za Łomżę stanowi granicę pow. kolneńskiego od łomżyńskiego, poczem przepłynąwszy środkiem pow. ostrołęcki, oddziela pow. makowski od ostrołęckiego; dalej płynie środkiem pow. pułtskiego a od Serocka wraz z Bugiem oddziela gub. warszawską od łomżyńskiej i płockiej. Na Mazowszu N. przybiera z pr. brz., oprócz granicznej Biebrzy czyli Bobry, strugę Kopciowską, Bronowską, rz. Pissę, Skwę, Rozogę, Omulew, Sikorkę, Orzyc, Peltę, Bursaczkę i Wkrę, z lew. zaś: Gać czyli Jabłonkę, inaczej strugę Pniewską, Ruż, Orz, Bug, Rządzę i Długą. Z rzek powyższych Długosz wymienia: Pissę, Orzyc, Wkrę, Biebrzę i Omulew. Wymienia także rzkę Rynię, której ujście naznacza do N. przy Serocku. Podług map dzisiejszych na­z­wi­s­ko to nosi istotnie mała struga, będąca dopływem rz. Rządzy, wpadającej w okolicy Serocka do N. z lewego brzegu. Wpadające do N. z pr. brz. Pissa, Skwa, Rozoga, Omulew, Orzyc i Wkra mają źródła na Mazowszu pruskiem, w przepełnionych jeziorami Prusach wschodnich czyli książęcych. Starożytna kolonizacya mazowiecka w tych stronach północnych ma niewątpliwie ścisły związek z owemi rzekami, których brzegami postępowała ona z serca Mazowsza ku północy. Mazurowie, rozradzając się, posunęli się w tym przyrodzonym kierunku północnym nawet poza źródła dopływów narwianych, gdzie nęciły ich bogate jeziora i pusta kraina. Z leśnych mazowieckich osadników nad Pissą, Skwą, Rozogą, Omulewem i Orzycem, którzy zostali w granicach Polski, utworzyła się bartniczo-łowiecka rzesza Kurpiów. Woda N. w pobliżu jej źródeł ma kolor nieco mętny i płowy; przeciwnie na Podlasiu i Mazowszu odznacza się dziwną przezroczystością i sinem zabarwieniem. Bug nie zmienia tego koloru N., który uderza szczególniej przy połączeniu się jej z Wisłą pod Mod­li­nem, gdzie mętna i płowa Wisła na dość znacznej przestrzeni poniżej ujścia N. płynie przy lew. brz. a ciemno-sina lecz przejrzysta woda Narwi przy prawym. Długosz w opisie rzek polskich nie pomija tego zjawiska, ale łatwowierny w rzeczach przyrody dotyczących, powtarza za prawdę, iż woda N. „tę ma jeszcze własność, ze jej gady jadowite znieść nie mogą; widać to na wężach, które do tratew przyczepione spokojnie czas długi się ukrywają, jak tylko zaś do N. się przybliżą, natychmiast z sykiem cofają się, stroniąc od jej wód, jakoby zgubnych dla siebie, i od statków żeglownych pierzchają: co nie tylko w obcych ludziach ale i w miejscowych podziwienie sprawia.“ Sinawa, a jak Długosz zowie czarniawa (atras) barwa N., pochłaniająca barwę Bugu, jest zdaje się powodem, dla którego ustaliło się przekonanie w narodzie, że nie N. do Bugu ale Bug do N. wpada. N. i Bug, łącząc się pod Serockiem, mają jednakową prawie szerokość i ilość wody; zdawałoby się więc, że ponieważ Bug jest znacznie od N. dłuższy, powinien utrzymać swoją nazwę aż do połączenia z Wisłą. Tymczasem stało się przeciwnie. Czy to Długosz w XV w. czy minister Mostowski w XIX, czy prosty wieśniak z okolic poblizkich, wszyscy mówią, że Bug wpada do N. a N. do Wisły. Dwie są tego przyczyny dość zasadne. Pierwszą jest powyższa okoliczność zewnętrzna, że płowy kolor Bugu ginie w falach N., która właściwą sobie barwę zachowuje aż do połączenia się z Wisłą. Drugą przyczyną jest może ta, że w lata suche Bug daleko więcej traci wody, niż N. i bez porównania gęstszemi prześwieca mieliznami, dopływy bowiem jego nie zabierają tylu wód z lasów, gdzie wieczna panuje wilgoć. A wtedy to wody N. są widocznie obfitsze niż Bugu. N. służy do spławu drzewa prawie od samego swojego źródła; to też część Puszczy Białowieskiej w pobliżu N. i prawie cała Puszcza Świsłocka przedstawia dziś opłakany obraz spustoszenia. Statki większe a mianowicie berlinki dopływały dawniej corocznie aż do Tykocina, przywożąc sól a zabierając zboże, głównie pszenicę i żyto; ale od czasu zbudowania kolei petersbursko-warszawskiej ruch ten ustał. Za pośrednictwem N., Biebrzy, Netty, Kanału Augustowskiego i Hańczy, Wisła połączona jest wodną komunikacyą z Niemnem, ale takie po przeprowadzeniu kolei żelaznych droga powyższa straciła resztę swojego znaczenia. N. należy do rzek dość rybnych, a byłaby bardzo rybną, gdyby jakieś przepisy gospodarcze ograniczały w praktyce dzisiejsze rybołóstwo, które nosi na sobie wszystkie cechy zwykłego niszczycielstwa. Trucizna i ość należą tu do pospolicie używanych. Rybacy mają oddzielne sieci do wyławiania młodego zarybku, a nawet nie przepuszczają ikrze złożonej w wodzie przez ryby, którą gotują i spożywają. Do najpospolitszych ryb w N. należy: szczupak, okoń, jaź, lin, miętus, karaś, płotka, kiełb, i piskorz. Poławia się także: węgorz, leszcz, bieluga czyli bielizna, jazgarz, uklej i kilka gatunków innych. Sum, karp, i jesiotr nie przypływają prawie nigdy na Podlasie. Najrybniejszą jest Narew na Podlasiu, bo rozlewa się na setki odnóg i jeziorek. Rybołóstwo też jest tu przemysłem niektórych wiosek, a rybacy podlascy posiadają najwięcej sposobów do łowienia. Oprócz rozmaitego gatunku sieci, najważniejszą rolę w tutejszem rybołóstwie odgrywa tak zwany jaz al. grobla grodzona w poprzek rzeki. Jaz grodzą rybacy z pali, faszyny, kamieni i darniny, zostawiając w nim dla przepływu wody kilka otworów zwanych oknami lub uwodami. Jazy na spławnych rzekach są zabytkiem barbarzyństwa i od wieków były przez prawodawstwo polskie surowo zakazywane. W sposób bowiem najszkodliwszy zanieczyszczają koryto rzeki i opóźniają opadanie wód wiosennych, które z tego powodu do końca maja zalewają rozległe łąki narwiane w Tykocińskiem. I dziś istnieją wprawdzie przepisy wzbraniające budowania jazów i władza prawie rokrocznie wydaje polecenia, żeby zburzone zostały ale pomimo to rybacy naprawiają ciągle i budują jazy nowe, a niedawno w jednej gminie stelmachowskiej naliczono ich całą setkę. Gdy zima bywa długa i surowa, następuje w N. podlaskiej tak zwane „psucie się wody.“ Jest to naturalne zjawisko w bagnistej rzece, której woda, ściśnięta lodami, zostaje pozbawiona otwartego zetknięcia się z powietrzem. W N. przepełnia się ona wtedy drobnemi żyjątkami, a ryby cisną się tak gromadnie i gwałtownie do nadbrzeżnych zdrojowisk, że bywają, tam w wielkiej ilości bez trudu i zachodu chwytane. Pomimo, że N. podlaska wszędzie jest błotnista i jednakowy ma charakter zewnętrzny, ale tylko niektóre miejscowości obfitują w raki. Najciekawszą pod tym względem jest kilkowłókowa przestrzeń naprzeciw wsi Złotoryi, w okolicy ujścia rz. Supraśli. Do czasu zbudowania kol. petersb.-warszawskiej miejscowość ta dostarczała raków dla całej okolicy, żyła niemi w lecie ludność dużej wioski. Po utworzeniu pomienionej drogi, przedsiębiorcy zaczęli dostawiać raki złotoryjskie do Warszawy, w skutek czego nastąpiło takie ich wyniszczenie, że dziś stary, duży rak należy w Złotoryi do osobliwości. Błota narwiańskie obfitowały również w wielką ilość i rozmaitość dzikiego wodnego i błotnego ptactwa. W ostatnich jednak kilkunastu latach, t. j. od czasu kiedy śród okolicznego ludu wzrosła znacznie liczba myśliwych i posiadaczów broni palnej, dawna obfitość tego ptactwa zaczęła należeć do tradycyi. Ostatnie bobry, które wyginęły tu od lat 50-ciu, utrzymywać się miały w Tykocińskiem, koło kępy Lipnickiej, na stawie Trąckowskiem, nad Nereślą i na błotach klucza Zakątkowskiego. Nad N. istniały w zamierzchłych czasach użytku krzemienia stałe osady krajowców, czyli tak nazwane dziś przez starożytników stacye krzemienne. Z. Gloger wyszukał takowe w pobliżu wsi Łuki na Litwie, dalej na gruntach: Pajewa, Radul, Złotoryi, Pogorzałk, Kulesz, Herman i na kępie Giełczyńskiej na Podlasiu, tudzież koło Targoń i Łasi na Mazowszu. W czasach późniejszych wiele miejscowości nadnarwiańskich posiadało swoje znaczenie lub upamiętnione były wypadkami historycznemi, jak Narew, Suraż, Cho­roszcz, Złotorya, Tykocin, Wizna, Łomża, Nowogród, Ostrołęka, Rożan, Pułtusk, Serock i Nowy-dwór. W ogóle leży nad N. 12 mczek i około 200 wsi. Najznaczniejsze miasta są Łomża i Pułtusk; Wizna, Łomża i Rożan były stolicami ziem mazowieckich. Przecinają N. dr. żel. brzesko-grajewska pomiędzy Bia­łym­sto­kiem a Biel­s­kiem i warsz.-petersb. około Łap. Pod obu drogami są mosty żelazne. Oprócz tego w granicach gub. grodzieńskiej znajduje się 27 mostów drewnianych i w 14 miejscach przeprawa za pomocą promów. Opisy N. podali: Wucke w Beitraege zur Kunde Preussens, przekład w Dzienniku Warszawskim (1826 r.); Lud. Wolski w Bibl. Warszawskiej (1849) i Z. Gloger w Wędrowcu (1881 r.). Praca ostatniego stanowi podstawę niniejszego artykułu.

Narew, mko na lew., wyniosłym brzegu rz. Narwi, pow. biel­ski gub. grodzieńskiej, gm. Łosinka, przy b. trakcie handlowym z Bia­łe­go­sto­ku do Pińska, o 28 30 w. od Bie­lska, 1612 mk. (804 męż. i 808 kob.), w tem 571 prawosł., 461 katol. i 580 żyd., 466 dm.; podług innych danych 353 dm., a nawet 191 dm. W 1845 r. było w N. 108 dm. i 725 mk.; w 1857 r. ludność wzrosła do 984 dusz płci ob. Cerkiew, kościół kat. par. pod wez. Wniebowzięcia N. M. P. i ś. Stanisława, z drzewa w 1728 r. wzniesiony, kapl. na cmentarzu grzeb., synagoga, szkoła, st. poczt. Do miasta należy 1722 dz. ziemi, do duch. prawosł. 65 dz., katol. 55 dz., razem 2875 dz., w tem 94 dz. pod sadybami, 1231 gr. or., 303 łąk, 827 lasu i 427 nieuż.; do przedmieści należy 2573 dz., w tem 944 gr. or., 442 łąk, 195 lasów i 750 nieuż. 713 dz. miej., 64 cerk. i 64 kośc. Grunt piaszczysty, łąki błotniste. Mieszkańcy trudnią się rolnictwem, dawniej zajmowali się uprawą chmielu. Targów i jarmarków miasto nie posiada. Następujące wsie, zwane przedmieściami, otaczają miasto: Waniów, Arendowszczyzna, Ordynki Małe i Wielkie, Tyniewicze, Skaryszew i Makówka. Par. prawosł., dek. (błahoczynia) biel­skie­go, ma 1 cerkiew paraf., 1 fil., 2 kapl. cment. i liczy 2392 wiernych (1178 męż. i 1214 kob.). Par. kat., dek. biel­skie­go, ma 2209 wiernych. Dawniej znajdowały się kaplice w Leniewie i Hornej. Miasto N. założone zostało w początkach XVI w. przez Olbrachta Marcinowicza Gasztowta (Gasztolda), woj. płockiego, sstę biel­skie­go, później kanclerza w. lit. i woj. wileńskiego, jak widać z przywileju Zygmunta I, wydanego d. 27 czerwca indyktu 2-go 1514 r. w Wilnie, mocą którego dozwala osadzić miasto na 300 włókach, nadaje mieszczanom prawo chełmińskie, przyczem zwalnia ich od wszelkich powinności, dawania podwód pod dwór, posłów i gońców cudzoziemskich, oraz od wszelkich podatków, stacyi, zastrzegając tylko, że mają z każdej karczmy dawać co rok na ś. Marcin po złotemu „czelenomu“ kapszczyzny, oraz czynszu z włóki po pół kopy groszy litewskich i po 2 kury, po 2 beczki owsa i po wozie siana, w razie zaś przyjazdu króla do miasta mają go mieszczanie podejmować. Gdy zbudowany został kościół paraf. uposażył go Zygmunt, jak świadczy przywilej z 1528 r., przywilejem wydanym w Wilnie we wtorek po Przewodniej niedzieli 1529 r. Zygmunt obdarzył miasto prawem magdeburskiem, ustanowił opłatę od karczem miodowych i piwnych po 30 gr. lit., dochód zaś z woskobojni i z propinacyi gorzałki przeznaczył na użytek i potrzeby miejskie. Musiał tu być zamek lub dogodny dwór, skoro zatrzymywał się w N. po dni kilka Zygmunt August w przejeździe do Litwy. Podług lustracyi z 1576 r. znajdowało się tu 178 dm., opłacających po 2 gr. podwodnego, a 58 dm. ról niemających po 6 gr.; z 2-ch młynów o 2-ch kołach, od każdego po kopie gr. lit.; winy czyniły razem 8 kóp; rzemieślników było: 12 karczmarzów piwnych, 2 miodowych, 5 piekarzów, 12 kołodziejów, 2 kowalów, bednarz, 2 przekupniów, 7 rybaków, 2 szewców, 2 rzeźników. Król Stefan potwierdził d. 5 grudnia 1576 r. w Toruniu mieszczanom wolny spław po rzece. Lustracya z 1660 r. po wojnie szwedzkiej podaje: „miasto zasiadło originaliter na włókach 60, w gruncie podłym. Bywało przedtem osiadłych domów 300, natenczas nie masz tylko 24, z tych dają czynszu z każdego po gr. 10. Mieszczanie mają wolne warzenie piw, gorzałek palenie i innych likworów, a każdy piwowar powinien dać kapszczyzny na rok fl. 1 gr. 7 den. 9. Targi według przywileju powinny bywać we wtorek i w piątek, jarmarki na ś. Trójcę, Podniesienie ś. Krzyża i na środopoście. Z dawnego zwyczaju woza wojennego nie wyprawują. Pieniędzy coronationis dawać powinni fl. 2“. Stanisław August d. 11 marca 1767 r. surowo wzbronił mieszkańcom sprzedawać lasy i drzewa wywozić za granicę, lecz używać go tylko na swoję potrzebę na opał i budowę. Baliński w Star. Polsce a poprzednio Echard w Dykc. geogr. podają, że około 1514 r., przed utworzeniem woj ew. podlaskiego, Jan Sapieha pisał się wojewodą narewskim, Wolff jednak (Senatorowie i Dygnitarze w. ks. lit.) nic o tem nie wspomina i opierając się na Metr. lit. podaje, że Iwan Semenowicz Sapieha wprost z wojewody witebskiego mianowany został w lutym 1514 r. wojew. podlaskim. Narewskie starostwo niegrodowe, leżało w wojew. podlaskiem, w ziemi biel­skiej. Podług lustracyi z 1660 r. powstało z dawniejszego sstwa nieckiego przez odseparowanie zeń: miasta N. nad rz. Narwią, z wójtostwem i dwu wsi: Kamień i Wólka. Wedle przywileju królowej Bony z r. 1544 było połączone wówczas z stwem biel­skiem. W 1771 r. posiadał je Stanisław Karwowski, który zeń opłacał kwarty złp. 1516 gr. 15, a hyberny złp. 383 gr. 10. Na sejmie z r. 1773—1775 stany Rzpltej nadały to stwo w emfiteutyczne posiadanie Stanisł. Karwowskiemu, stolnikowi biel­skiemu. Wójtostwo do 1788 r. wnosiło do skarbu 359 złp. 20 gr. Na brzegu rz. Narwi znajduje się nasyp okrągły, zwany „Zamczysko“, na którym, podług podania, stał zamek Bony. O 1½ w. od mstka w górę rz. Narwi, na lewym brzegu, drugi nasyp zwany „Kuraszewo“, dawne horodyszcze, prawdopodobnie Jadźwingów. (Jaroszewicz, Bibl. Warsz., 1853 r.). J. Krz.

Narew al. Narewka, urocz. leśne, pow. prużański, gm. i dobra Suchopol, 26 w, od Prużany.

Narewka 1.) rzka w gub. grodzieńskiej, lewy dopł. Narwi. Wypływa z błot Nikorskich w Puszczy Białowieskiej (tam gdzie była straż Okolnicka), przepływa puszczę w kierunku płn.-zach., rozdzielając ją na dwie prawie równe części, płn.-wsch. i płd.-zach. i ubiegłszy około 60 w. przez topieliska leśne łączy się z rz. Narwią powyżej m. Narwi. Do żeglugi niezdatna, spławna na przestrzeni 35 w. Na 5 w. od ujścia stanowi granicę pomiędzy pow. biel­skim a prużańskim. Przyjmuje od praw. brz.: Krynicę, Jelonkę, Orłówkę, Hwoźnię (Gwoźnię al. Hrywdę), Praszczę i Dąbrówkę, od lew. zaś Kliczyniówkę, Łutowię, Jelonkę, Wakuszankę, Jabłonówkę i Wieliczkówkę. 2.) N., rz., lewy dopływ Szczary, ma ujście poniżej Hrywdy. J. Krz.

Narewka, mko nad rz. t. n., pow. prużański, w 5 okr. pol., o 60 w. od Prużany a 140 w. od Grodna, 863 mk. (448 męż. i 418 kob.), w tem 778 żydów (?); cerkiew, synagoga, st. poczt., przystań. Zarząd okr. pol. dla trzech gmin: białowiesko-aleksandryjskiej (Zastawa), masiewskiej i suchopolskiej. Par. prawosł., dek. (błahoczynie) Szereszów, 2344 wiernych (1115 męż. i 1229 kob.). Oprócz cerkwi paraf. znajduje się cerkiew fil. i kaplica na cmentarzu grzebalnym. Dawniej była tu filia b. par. katol. Jałówka. O 2 w. od mstka, nad brzegiem rz. Narewki, znajdują się ślady stacyi krzemiennej przedhistorycznej (Glogander, Bibl. Warsz., 1881 r., t. I, str. 111).J. Krz.

Narewka, ob. Narew 2).

Narkiewicze, wś, pow. wołkowyski, gm. Bojary, 37 w. od Wołkowyska, 339 dz.

Narkuny, 1.) wś i fol., pow. kalwaryjski, gm. nadniemeńska, par. Balwierzyszki, odl. od Kalwaryi w. 38, dm. 1, mk. 87. W 1827 r. było dm. 10, mk. 71. 2.) N., wś i fol., pow. władysławowski, gm. i par. Giełgudyszki, odl. od Władysławowa 38 w., dm. 17, mk. 248. W 1827 r. było dm. 19, mk. 277. Wchodziły w skład dóbr Giełgudyszki Dolne.

Narkuńcy, wś, pow. sejneński, gm. Kopciowo, par. Lejpuny, odl. od Sejn w. 36, dm. 5 mk. 41.

Narojki, wś włośc. i fol., pow. biel­s­ki gub. grodz., gm. Narojki, w dawnej ziemi drohickiej, 43 w. od Biel­s­ka, 21 dm., 244 mk., zarząd gm., cerkiew murow., szkółka, 198 dz. włośe., 57 cerk. Do par. praw., dekanatu (błagoczynia) drohickiego, należą: N., Cecele, Klukowo. Fol. zw. N. Śledzianowo, Pieńkowskich, ma 536 dzies. Ludność wsi polska. Gmina obejmuje 61 miejscowości, 423 dm. włośc. (460 innych), 5674 mk, włościan, uwłaszczonych na 4754 dz. Nadto w gm. jest 342 dz. cerk. i kośc. i 10,997 większej posiadłości. Pod wsią cmentarzysko przedhistoryczne.

Narpgallen al. Narbgallen, majątek chełmiński, pow. gąbiński, st. p. i kol. Gąbin, 3 klm. odl., okr. urz. stanu cywiln. Pruszeschken. Obejmuje 208•2 ha roli orn. i ogr., 40•6 łąk, 45•8 pastw., 1•6 lasu, 14•74 nieużyt., 3•09 wody, razem 314•03 ha; czysty dochód z gruntu 3261 mrk. Kś. Fr. [Norgallen, 1583 Nargailen, dziś (ros.) Пролетарский w obw. kaliningradzkim.]

Nartele, wś, pow. maryampolski, gm. Kwieciszki, par. Maryampol, odl. od Maryampola 4 w. Ma 29 dm., 259 mk. W 1827 r. było 19 dm., 185 mk.

Narty […] 11.) N., al. Milewskie Budy ob.). 12.) N., wś, pow. maryampolski, gm. Kwieciszki, par. Maryampol, odl. od Maryampola 4. w. Ma 29 dm., 297 mk. W 1827 r. było 25 dm., 170 mk. Os. N. i Trabiszki, rozl. mr. 98: gr. or. i ogr. mr. 84, łąk mr. 12, nieuż. i place mr. 2; bud. z drzewa 7; są pokłady torfu. 13.) N. al. Mosto, os. leś., pow. kalwaryjski. 14.) N., wś., pow. władysławowski, gm. Szyłgale, par. Syntowty, odl. od Władysławowa 22 w. Ma 3 dm., 30 mk. W 1827 r. było 3 dm., 28 mk. Br. Ch.

Naruny, wś, pow. sejneński, gm. i par. Mirosław, odl. od Sejn 50 w. Dm. 17, mk. 170. W 1827 r. wś rząd., 14 dm., 102 mk., należały do par. Sereje.

Narus 1.) Lappallen, ob. Lapallen. 2.) N.-Potrimpen al. Narus-Tallut and Norkaiten (niem.), dobra na Litwie prusk., st. p. Kukoreiten, okr. urz. stanu cywiln. Lapienen. Nazwa Potrimpen przypomina bożka starych Prusaków Potrymposa. Kś. Fr.

Narutowicze, ws, pow. prużański, gm. Sielec, 23 w. od Prużany, 630 dz.

Narwa, rz., ob. Narew and Narowa.

Narwojsze, pow. władysławowski, ob. Norwajsze.

Nassawen (niem.), wś na Litwie prus., pow. stołupiański Mehlkehmen, okr. urz. stanu cywil. Jaegersthal. Leży nad granicą polską. Kś. Fr. [Dziś (ros.) Лесистое w obw. kaliningradzkim.]

Nasuty, wś, pow. sejneński, gm. i par. Kopciowo, odl. od Sejn w. 22, dm. 5, mk. 44. W 1827 r. było dm. 4, mk. 23. Wchodziła w skład dóbr Justyanów.

Naszyszki, wś, pow. wyłkowyski, gm. i par. Wyłkowyszki, odl. od Wyłkowyszek 8 w. Ma 2 dm., 30 mk. W 1827 r. było 3 dm., 23 mk. Os. N. i Mazucie rozl. mr. 169: gr. or. i ogr. mr. 93, łąk mr. 64, pastw. mr. 6, nieuż. i place mr. 6; bud. z drzewa 7; płodozmian 5 polowy.

Natalienhof (niem.), fol., pow. węgoborski; ob. Przytuły (4).

Natalin 1.) al. Johalin, dobra, pow. słonimski, gm. Dobromyśl, 45 w. od Słonima. Własność Fen­sha­we’a, z fol. Budniki i urocz. Ostrówek 4931 dz. (2291 lasu). 2.) N., fol. dóbr Hołowczyce, pow. wołkowyski.

Natangia, niem. Natangen, dok. Nathangia, Nattanginland, Notangia, stare terytoryum pruskie, miało kształt trójkąta ku płd. zwróconego. Graniczyło na zach. z Warmią, na płn. z Sambią, od którego ją oddzielała Pregoła i z Nadrowią, na płd.-wsch. zaś z ziemią bardzką. Wschodni kąt tej ziemi zwano także Wohnsdorf. Oprócz tego leżały w N. mniejsze terytorya, mianowicie Labegow, pewnie Labrawa, tam gdzie dziś leżą dobra ryc. Labehnen, Tummone (Tumpne?), tam gdzie dziś mto Domnau i Sutwiert (Sucwiert), na które wskazuje wś Sausgarten; dalej Solidow, gdzie dziś leży wś Sollau i Sclumen, którego nazwę przechowały dobra Glomen. Najsławniejszym grodem w N. był Beselede, pod Bartoszycami, którego nazwę przypomina po dziś dzień wś Beisleiden. Z dzisiejszych powiatów należałyby do N. iławski, frydlądzki i południowa część welawskiego i królewieckiego. Przez Krzyżaków została N. podbita jedenastego roku po ich przybyciu do Prus, jak powiada Dusburg, a więc około r. 1239—40. Podbój dokonany został z pomocą jakiegoś Pomandy, zażywającego niegdyś wielkiej sławy u Prusaków. Ten przeszedłszy na stronę Krzyżaków i przyjąwszy chrzest, postanowił i ziomków swoich pozyskać dla wiary chrześciańskiej. Wróciwszy tedy do nich z Balgi, udawał jakoby był poganinem i nieprzyjacielem Krzyżaków. Za jego staraniem złączyli się więc Warmiacy, Natangianie i Barcianie i oblegli zamek krzyżacki Balgę. Ale Krzyżacy byli już poprzednio o wszystkiem uwiadomieni, przyszli więc załodze na odsiecz pod wodzą ks. brunszwickiego Ottona. Przez niego zostali Prusacy na głowę pobici, w skutek czego już r. 1241 poddali się zakonowi („fecerunt de necessitate virtutem, powiada Dusburg, et datis obsidibus se fidei et fratrum imperio subdiderunt“, Script. rer. Pruss., I, str. 65). Krzyżacy tedy, aby mieszkańcom uniemożebnić wszelkie zachcianki wyzwolenia się spod narzuconego jarzma, zbudowali nad rzeczką Kauxte („Caustere“) zamek Kreuzburg zwany. Pomimo to chwycili Nadrowianie już r. 1249 znów za broń, zabili 54 rycerzy i wiele chrześcian, lecz wkrótce zostali znów zwyciężeni. Krwawe zapasy trwały jeszcze kilkadziesiąt lat, ale były daremne, zakon i tu wyszedł z boju zwycięzko (Töppen: Hist. comp. Geogr., str. 18—18; Voigt: Gesch. Preussens, I, str. 488—490; Script. rer. Pruss., I; Cod. dipl. Warm., I, str. 386, gdzie jest dokładnie opisana linia graniczna między N. a ziemią bardzką). Później utworzył zakon w komturstwie baldzkim osobny kamerat, także N. zwany. Z spisów wsi do niego należących wynika, że się ciągnął od Balgi aż do bisk. warmińskiego, a w stronę m. Brandenburga aż do Packerau i Windkeim. W dok. wymieniają także często dwór natangski (Curia Natanginensis, Curia Natangyn 1341 r., natangischer Hof, Natangen), ale jego położenia nie można dokładnie oznaczyć (ob. Töppen: Hist. comp. Geogr. v. Preussen, str. 200—201 ). Voigt wylicza także 2 komturów natangskich: Wernera v. Grunowen (1257—1258) i Fryderyka v. Holdenstäte (1276). Później wymieniają już tylko wójtów. Takimi byli: Kuno (1276—78), Helwig v. Goldbach (1284—1285), Henryk v. Zuckschwert (1288—1291). Odtąd zwinięto pewnie ten kamerat i przyłączono go do komturstwa baldzkiego, chociaż na dok. dopiero Henning Schindekopf (1354) mianuje się komturem baldzkim i zarazem wójtem natangskim (ob. Voigt: „Namen Codex“, str. 40 i 72). Że, jak utrzymuje Mülverstedt, w terytoryum N. leżała jeszcze ziemia Natangią zwana, temu przeczy Toeppen stanowczo (ob. Hist. comp. Geogr., str. 201, przyp. 890). Za czasów książęcych istniał także pow. natangski, liczący 13 głównych wójtostw i 2 dziedziczne (str. 262). Kś. Fr.

Nathalienhof (niem.) dobra, pow. gierdawski, st. p. Gierdawy.

Naudzie 1.) wś, pow. maryampolski, gm. Gudele, par. Sapieżyszki, odl. od Maryampola 36 w., ma 11 dm., 148 mk. 2.) N., wś, pow. władysławowski, gm. Szyłgale, par. Syntowty, odl. od Władysławowa 17 w. Dm. 11, mk. 139. W 1827 r. było dm. 12, mk. 120. Br. Ch.

Naudziszki, wś, pow. wyłkowyski, gm. Pojeziory, par. Wyłkowyszki, odl. od Wyłkowyszek 11 w. Dm. 6, mk. 49. W 1827 było dm. 6, mk. 69.

Nauenpille al. Naujepile, t. j. nowy zamek, Nowogródek; ob. Kiernów and Liszków.

Naugardyszki, fol., pow. maryampolski, gm. Aleksota, par. Godlewo, odl. od Maryampola 47 w., dm. 4, mk. 48. W 1827 r. było dm. 13, mk. 91.

Naugeningken (niem.), fol., pow. ragnecki, st. p. Lengwethen, 4 klm. odl., zawiera 58•72 ha roli orn. i ogr., 1 nieuż. Należy do dóbr ryc. Gerskullen.

Naujehnen, pewnie Naujeny al. Nowinnen (niem.), wś, pow. gołdapski, st. p. i okr. Boćwinka. 2.) N.–Albrecht (niem.), ob. Mamu, okr. Wisborienen. 3 ) N. Gross niem., wś, pow. piłkałowski, st. p. Schirwindt, okr. Lindicken.

Naujems Pillkallen al. Gross Pillkallen and Skumbern (niem.), wś na Litwie prusk., pow. ragnecki, st. p. Krupiszki, okr. Girrehnen.

Naujeningken (niem.), 1.) wś na Litwie prusk., pow. ragnecki, st. p. i okr. urz. stanu cywiln. Budwethen. 2.) N., wś, pow. darkiejmski, st. p. Darkiejmy, okr. Gudwallen. 3.) N., wś, pow. gąbinski, st. p. Gąbin, okr. Stulgen. 4) N., wś, pow. piłkałowski, st. p. Malwiszki, okr. urz. stanu cywiln. Stimbern. 5.) N. al. Neuteich, wś, pow. stołupiański, st. p. Mehlkehmen, okr. Jaegersthal. 6.) N. al. Kruselauken and Plicklauken, wś, pow. piłkałowski st. p. Schillehnen. 7 ) N. al. Usztamsen (niem.), wś, pow. ragnecki, st. p. Wischwill, okr. Szugken. 8.) N. Ant. al. Brandwethen and Brandtwethen, wś, pow. ragnecki, st. p. Budwethen, okr. Lengwethen.

Naujepile al. Pilokalnis góra w pow. sejneńskim, ob. Liszków.

Naumowicze, wś, pow. augustowski, gm. Łabno, par. Adamowicze (praw. Łabno), odl. od Augustowa 54 w.; ma 59 dm., 459 mk. i 1538 mr. obszaru. W 1827 r. było 44 dm. i 267 mk. N. wchodziły w skład dóbr rządowych Łabno. W r. 1558 w wójtowstwie naumowickiem, we włości dworu łabeńskiego, ekon. grodz. We wsi było 34 włók gruntu średniego, z tego 2 wolne na wójtowstwo i 32 na służbę ciągłą. Poddani mieli 108 wołów i 63 koni. Z włók ciągłych płacili 13 kóp 20 gr.; nadto dawali 64 beczek owsa i po 5 gr. za odwóz każdej beczki, co czyni 5 kóp 20 gr. Do wójtowstwa należały wsi: N., Tryczewicze, Sołowie, Kołbaszczyce i Szerkowicze Strzeleckie.

Nausedehlen (niem.), wś, pow. ragnecki, st. p. Nausseden.

Nausseden (niem.) […] 5.) N., wś i dobra, pow. wystrucki, st. p. Karalene, okr. Kummetschen. […] 11.) N. Koellmisch al. Stiegeln, maj. chełmiński, pow. ragnecki, st. p. Willkischken, obejmuje 106•1 ha roli orn. i ogr., 34•18 łąk) 2•05 pastw., 1•03 boru, 3 nieuż., razem 146•36 ha. […] Kś. Fr.

Nawa al. Nowa, rz. w pow. władysławowskim, bierze początek w leśnictwie Gryszkabuda, pod wsią Kura, 12 w. na zach. od Sapieżyszek. Płynie w kierunku płd.-zach. przez Pokalniszki, Szedwigi, Szukiele, stąd ku zach. przez Bluwiszki, Rygiszki, Galinie, Żegle, Wowory, Buksznie i za Kasiukianami wprost Wojszwił, wpada z lew. brz. do Penty a z nią do Szeszupy (lew. dopływu Niemna). Przyjmuje z praw. brzegu pod Szedwigami, Bluwiszkami, Galiniami i Werpikami cztery strumienie bez nazw; z lewej powyżej Szedwig jeden, pod Szukielami dwa strumienie bez nazw, a pod Bukszniami rzeczkę Nopaitis. Długa przeszło 36 wiorst. J. Bliz.

Nawiuny, os. karcz., pow. władysławowski, ob. Giełgudyszki Górne and Dolne.

Necko (Netsko), jezioro, w pow. augustowskim, w odl. 1 w. na płn. od mta Augustowa, leży wśród równin wzgórkowatych, wznoszących się 420 do 450 stóp n. p. m., podczas gdy brzeg jeziora przedstawia około 400 stóp wznies. Ciągnie się ono w kierunku od płd.-zachodu ku wschodowi, na długości około 6 w., przy szerokości ½ do ¾ wiorsty. Obszar jego wedle jednych danych urzędowych wynosi 4 w. kwadr., czyli 0•08 mili kwadr., według innych obliczeń ma 691 mr. obszaru, przy głębokości do 60 stóp dochodzącej. Brzegi ma wyniosłe, okryte zaroślami. Należy ono do obszaru posiadłości miejskich Augustowa. Przez to jezioro przechodzi Kanał Augustowski, łączy je z jeziorami Białe [(5.)] and Studzieniczne, tworzącymi niejako dalszy ciąg jeziora N. w kierunku ku wschodowi. Trzy te jeziora tworzą 14 wiorstowy pas drogi wodnej. Nad brzegami jeziora nie ma żadnych wsi, jedna tylko osada leśna Ślepek [Ślepsk], przy której wpływa do jez. rzka Gołka [Dziś Zelwianka]. Od południa w stronie płd.-wsch. od msta, wchodzi do jeziora Kanał Augustowski, stanowiący zarazem na znacznej przestrzeni koryto rz. Netty, tworzącej odpływ jeziora. Br. Ch. [Według K. O. Falka ma źródłosłów jaćwieski; por. jez. Rospuda (2.).]

Negeln, wś na mierzei kurońskiej, ob. Karwaiten.

Nehnis Abbau (niem.), wyb., pow. wystrucki, st. p. Wystruć.

Nehring, ob. Nierzeja.

Nehrung (niem.), ob. Nierzeja.

Nehrung 1.) Frische (niem.), ob. Nierzeja fryska. 2.) N. Kurische, ob. Kurońska Mierzeja.

Nejbrow, kol., pow. brzeski, gub. grodz., gm. Domaczewo (6 w.), 774 dz., szkoła. ewang.

Nejdorf, kol., pow. brzeski, gub. grodz., gm. Domaczewo (5 w.), 777 dz. kolonistów i 30 dz. kościelnej.

Nemmersdorf, niem., 1.) wś, pow. gąbiński. Posiada kościół paraf. ewang. i st. p. Leży w uroczej dolinie Węgorapii, wijącej się wśród spadzistych, borami okolonych brzegów. Odl. 11 klm. na płd.-zach. od m. pow., przy trakcie gąbińsko-darkiejmskim. Gleba żyzna. W 1878 r. 479 mk. Trudnią się rolnictwem, hodowlą bydła i koni. Zboże, wełnę i okowitę wywożą ztąd do Królewca i Gąbina, ztamtąd zaś sprowadzają towary kolonialne. W pobliżu znajduje się cmentarzysko przedhistoryczne, góra zamkowa (Schlossberg) i ślady starej osady nawodnej. Poczta osobowa dochodzi z Gąbina przez N. do Węgoborka. W 1877 r. nadeszło do tutejszej poczty 30,700 listowych przesyłek, wysłano zaś 16,200. Tutejszy okr. urz. stan. cywiln. miał w 1880 r. 1855 dusz. Tutejszy kościół ew. został zbudowany 1589 r. 2.) N. al. Moskau, majątek chełm. z dwoma folw., tamże, zawiera 466•61 ha roli orn. i ogr., 56•5 łąk, 2•4 pastw., 15 boru, 18•18 nieuż., 5•92 wody, razem 564•61 ha; czysty dochód wynosi 3261 mrk. Jest tu gorzelnia, browar i młyn; hodowla koni wschodnio-fryskiej rasy. Kś. Fr.

Nemmuns, litewska nazwa Niemenka (ob.).

Nendrupie, fol., pow. wyłkowyski, gm. Wojtkobole, par. Grażyszki. W 1827 r. os. rząd., 1 dm., 9 mk.

Nendrynie, wś nad rz. Szeszupą, pow. maryampolski, gm. Antonowo, par. Pilwiszki, odl. od Maryampola w. 15, leży przy drodze bitej z Maryampola do Pilwiszek, ma 56 dm., 393 mk. i szkołę początkową ogólną. W 1827 roku było 20 dm., 183 mk.

Nendryniszki, wś, pow. maryampolski, gm. Kwieciszki, par. Maryampol. Odl. od Maryampola 5 w., ma 14 dm., 111 mk. W 1827 r. było dm. 7, mk. 61.

Nenndrinnen (niem.), fol., pow. wystrucki, st. p. Bokellen.

Neple, wś i fol., pow. brzeski, gub. grodz., gm. Motykały, 10 w. od Brześcia. Wś 268 dz., folw. bar. Taube (dawniej Pusłowskich), 416 dz. Nadto Lachniccy mają 39 dz.

Nepomucenówka, wś i folw., pow. prużański, gm. Suchopol, 25 W. od Prużany. Wieś 251 dz.; folw. Wołków, 358 dz. i 297 dz. kilku właścicieli.

Nerbekiten, ob. Norkitten.

Nereja, ob. Nierzeja and Mierzeja.

Nerejkupis, rzeczka w pow. władysławowskim, ma początek pod wsią Kaliny, z bagna Ragowino, płynie w kierunku zach.-płd. przez Filipy, Budę i za wsią Degucie wpada z praw. brzegu do Wysokiej. Długa około 8 wiorst. J. Bliz.

Nereśl, rzeka w pow. bia­ło­sto­c­kim, wypływa ze stawu w okolicach Knyszyna zwanego jez. Czechowskim al. Zygmunta Augusta około wsi Czechowizna, płynie w licznych zakrętach zrazu w kier. zach., następnie zwraca się coraz bardziej ku płd., mija wsie Lewonie, Ramian, Bohusze, Bajki, Białobrzeżki gdzie rozlewa się w staw, Franki, Duchny, Łażuki i powyżej wsi N. Łazy uchodzi od pr. brzegu do Narwi. Długa około 20 w. [Na rzece było wiele stawów: Boguszewka, Frączki, Lewon, Lewor, Żuk.]

Nerige, taką nazwę w aktach krzyżackich nosi rz. Wilia.

Neris, Nerys, litewska nazwa rz. Wilii. Pochodzi prawdopodobnie od wyr. nêrti-nurzyć, nêras-nurek. Od tego samego źródłosłowu pochodzą także nazwy: Narty, Nartele, Ponary. Pokrewny pierwiastek słowiański nur służy za źródłosłów nazw Nur, Ner, Narew. J. Krz.

Neroniki, wś, pow. bia­ło­sto­c­ki, gm. Bia­ło­sto­czek, 103 dz.

Nerosna, wś i urocz., pow. sokólski, gmina Romanówka, 21 w. od Sokółki, 718 dz.

Nerwekethen, ob. Norkitten.

Nestonkehmen (niem.), wś nad rz. Romintą, pow. gąbiński, st. p. Gąbin, urz. stanu cywiln. Kulligkehmen.

Nesterki, wś, pow, prużański, gm. Rudniki, 9 w. od Prużany, 412 dz.

Nesterowicze, wś, pow. wołkowyski, gmina Świsłocz, 21 w. od Wołkowyska, 278 dz.

Nestonwethen, wś na Litwie prusk., pow. ragnecki, st. p. Budwethen, okr. urz. stanu cywiln. Raudonatschen.

Netschuhnen albo Nettschunen, Netzuhnen (niem.) 1.) wś, pow. ragnecki, st. p. Ragneta, okr. urz. stanu cywil. Titschken. 2.) N. al. Aszmieszken, dobra chełm., st. poczt. Willkischken, 5 klm. odl., okr. urz. stanu cywil. Szugken, mają 30•92 ha ziemi.

Netta, dawniej zwana Motą, rz. w pow. augustowskim, wypływa z jez. Necko na płn. m. Augustowa, płynie na płd. stanowiąc część Kanału Augustowskiego, pod Dembowem wpada z praw. brz. do Biebrzy. Pomiędzy Polkowem a Dembowem oddziela się ku zach. południowi drugie koryto, płynie pod nazwą Kopytówki pod Kopytkowem, dotyka pow. szczuczyńskiego i wpada do Biebrzy o 5 w. niżej ku połdn. od głównego koryta. Przyjmuje z praw. brzegu Turówkę, Żarnówkę, Węgrówkę, Bargłówkę, Tajenkę, z lewego Sajownicę, Kolniczankę, Olszankę. Na całej niemal swej długości płynie N. śród bagnistej podmokłej równiny towarzyszącej jej z początku z lewego brzegu a dalej z obu. W miarę zbliżania się ku Biebrzy, w kierunku południowym obszar bagnisty rozszerza się i błota doliny Netty zlewają się z błotami doliny Biebrzy w jeden rozległy obszar, śród którego na nielicznych suchszych wyniosłościach mieszczą się rzadkie i drobne wioski i osady. Ob. Biebrzańskie błota. J. Bliz.—Br. Ch. [Por. Meten. Według K. O. Falka ma źródłosłów jaćwieski. Nettę uważa się za dolny bieg Rospudy.]

Netta, wś i fol., major., pow. augustowski, gm. Kolnica, par. Janówka, odl. od Augustowa w. 10. Ma 69 dm., 742 mk. W 1827 r. wś rząd., par. Bargłów, 66 dm., 402 mk. W XVI w. istniał tu podobno kościółek filialny do Bargłowa. Fol. N. stanowi majorat nadany rz. rad. stanu Czetyrkinowi.

Neu (niem.), pols. Nowy. Miejscowości z nazwami tak się zaczynającemi szukać należy pod główną nazwą. Tu zamieszczamy tylko te, które albo dotychczas zostały opuszczone, albo też tworzą jeden wyraz z główną nazwą.

Neu-Astrawischken (niem.), dobra ryc., pow. gierdawski, st. p. i okr. urz. stanu cywil. Bokellen; razem z Reimerischkchen mają 376•48 ha roli or. i ogr., 82•91 łąk, 63•32 past., 152•59 boru, 13•18 nieuż.

Neu-Ballupoehnen al. Neu-Gaidszen (niem.), wś, pow. darkiejmski, st. p. Żabin. [Por. Gaidszen 4.).]

Neuberg (niem.), 1.) wś, pow. wystrucki, st. p. Jodlauken. 2.) N., ob. Nowa góra.

Neu-Beynuhnen, al. Heysterbruch, wś, pow. darkiejmski, st. p. Launingken, okr. urz. stanu cywil. Milluhnen.

Neu-Budupoehnen (niem.), stadnina fiskalna, pow. stołupiański, st. p. Kattenau, 5 klm. odl., obejmuje 279 ha roli orn. i ogr., 75•74 łąk, 4•17 past., 14•81 nieuż., razem 373•79 ha.

Neuburskie Dobra na Litwie, otrzymały swą nazwę od książąt Neuburskich, palatynów reńskich, którzy posiedli je drogą wiana. Ks. Janusz Radziwiłł po śmierci pierwszej żony Zofii Olelkowiczówny, za którą otrzymał księstwo Słuckie, poślubił powtórnie Elżbietę ks. Brandenburską i miał z niej syna Bogusława, koniuszego litewskiego. Jedna córka tego Bogusława, Ludwika-Karolina, wychodząc po raz drugi zamąż w 1633 r., z pominięciem królewicza Jakóba Sobieskiego, któremu byłą zmówioną pod utratą dóbr, za Karola Filipa i palatyna reńskiego, ks. Neuburskiego, (Kotłubaj, 178) wniosła mu w posagu księstwo Słuckie, Zabłudów i kś. Birżańskie w Trockiem, Kiejdany na Żmudzi, Dubinki w Wileńskiem, Newel, Siebież i Kopyś na Białej Rusi, tudzież Romanów i Bielicę. Dobra te zaczęto zwać odtąd urzędownie Neuburskiemi. Znajdujemy o nich wzmianki w konstytucyach, mianowicie: z 1707 r., którą polecono uiścić pretensye z powodu nadużyć poczynionych przez wojsko (Vol. Leg., t. VI: 120); pod 1717 r., w sprawie uwolnienia dóbr od konsystencyi wojska (ib., fol. 125) i potwierdzenia własności falcgrafianki Reńskiej (ib., fol. 321—322). Gdy księżna Ludwika-Karolina umarła w 1695 r., właścicielką dóbr N. została jedyna jej córka Elżbieta – Augusta pod kuratelą palatyna ojca, z ramienia którego zarządzali niemi, i nadużywając zaufania bogacili się Oskierko i Niezabitowski (ob. Pamiętniki Matuszewicza, t. I: 75). Były to czasy wielkich procesów, jakoż i dobra N. nieuszły zawiści, rościli bowiem do nich pretensye Sapiehowie, z racyi pokrewieństwa z Radziwiłłami przez Hlebowiczów. Pod pozorem tedy, że palatyn niemiał indygenatu polskiego, postarali się przedewszystkiem o opiekę nad ks. Elżbietą, na co zapadł dekret tryb. litewskiego w 1695 r., naznaczający za opiekuna księżniczce het. litews. Kazimierza Sapiehę. To pominięcie w opiece Radziwiłłów, jako bliższych, zapaliło wzajemną nienawiść i pomiędzy obu możnemi domami powstały najbezecniejsze intrygi i gwałty (ob. Ateneum Kraszewskiego, 1846 r., t. II, str. 120). Hetman Sapieha aby dosadzić Radziwiłłom, w maju 1695 r. zajechał zbrojno wojskiem komputowem trzymany przez nich Kopyl, który w kilka dni później odebrał ks. Karol Stanisław Radziwiłł z niemałym bratniej krwi rozlewem (Kotłubaj, 395). Następnie obie strony nie przestawały ciągle myśleć o swych prawach do dóbr N. i każda chciała niemi w jakikolwiek bądź sposób zawładnąć. Przypomniano sobie, że palatyn był winien królowi Augustowi II 600,000 tynfów, opartych na rzeczonych dobrach. Sapiehowie wziąwszy na pomoc i do trzeciej części sukcesyi przypuściwszy Pocieja, hetm. Przy litew., zaczęli z palatynem sprawę w trybunale o dobra N. i nawet. dekreta kontumacyjne otrzymywali, a Pociej wyrobił to u króla Augusta II, że ten sumę zastawną 600 tysięcy tynfów od Sapiehów miał przyjąć; przed terminem jednak Pociej umarł, a przebiegła kanclerzyna litewska Anna z Sanguszków Radziwiłłowa, tyle dokazała u króla, że ten odmówiwszy przyjęcia umówionego okupna od Sapiehów, wziął je od kanclerzyny; jednocześnie zaś pełnomocnik Radziwiłłów Czarnecki zawarł w Manhejmie układ z palatynem, w sprawie oddania dóbr N. w zastaw Radziwiłłom. Kanclerzyna niepoprzestając na tem, czyniła możebne starania, by poślubić falcgrafiankę Elżbietę synowi swemu, sławnemu później z dziwactw i okrucieństwa Hieronimowi Floryanowi, który jeździł z wielką wspaniałością, aż do Manhejmu w konkury, lecz gdy do małżeństwa nie przyszło, kanclerzyna wymogła na palatynie ostateczne zrzeczenie się dóbr N. (Matuszewicz I: 75—76). Dla zakończenia tranzakcyi o wykupno jeździł do Kislina w Brandenburgii ks. Hieronim Floryan Radziwiłł, w imieniu zaś elektora reńskiego układał się baron Bekers. Umowa stanęła d. 22 maja 1744 r., mocą której Radziwiłłowie uiścili palatynowi 230,000 dukatów (Kotłubaj, 426.). Musiano jednak zabonifikować pretensye Sapiehów; w tą sprawę wdał się sam król nawet, jakoż po tej medyacyi Sapiehowie wzięli od Radziwiłłów odstępnego 2,000,000 złotych (Matuszewicz, I: 76). Tak się skończyła owa głośna, gorsząca sprawa, a odtąd nazwa dóbr Neuburskich należy tylko do historyi. A. Jel.

Neu-Buttkuhnen (niem.), wś, pow. gołdapski, st. p. Gołdap. [Dziś Botkuny.]

Neu-Drutschlauken (niem.), dobra, pow. wystrucki, st. p. Jodlauken.

Neu-Eichhorn (niem.), wś, pow. wystrucki, st. p. Aulowoehnen, okr. urz. stanu cywiln. Keppurlauken.

Neuendorf (niem.) 1.) wyb., pow. królewiecki, st. p. Postnicken. 2.) N., wś, pow. gdański, st. p. Gdańsk ¾ mili odl., par. kat. królew. kaplica w Gdańsku, ew. i okr. urz. stanu cywil. Rychemberg, szkoła Quadendorf, ma 1558 mr. obszaru, 11 gbur. posiadłości i 7 zagród, 186 mk., 13 kat., 147 ew., 26 menonitów, 18 dm. Wś tę założyło m. Gdańsk r. 1346 (ob. Script. rer. Pruss. IV, 311 i 424). 3.) N., fol. i rogatki, pow. rybacki, st. p. Fiszhuzy. 4.) N., os. leśna i wś, pow. gierdawski, st. p. Gierdawy. Tutejszy okr. urz. stanu cywil. miał 1880 r. 633 dusz. Jeszcze r. 1538 istniał tu par. kościół kat., który potem podupadł (ob. Script. rer. Warm. I, str. 398). 5.) N., wś, pow. licbarski, st. p. Dobremiasto, miała według lustracyi z 1656 r. 29 włók, 6 gburów, 1 sołtysa, którzy dawali 33 korcy owsa, 32 kur, 8 gęsi i 205 fl. 5 gr. czynszu. 6.) N. (niem.), ob. Chmielewo, dobra, pow. jańsborski, st. p. Eckersberg, t. j. Ekartowo. 7.) N., wś pow. wystrucki, st. p. Wystruć, okr. urz. stanu cywil. Althof […]

Neuendorfshof (niem.), dobra, pow. gierdawski, st. p. Gierdawy.

Neu-Eszergallen (niem.), wś, pow. darkiejmski, st. p. Launingken.

Neufelde (niem.) 1.) fol., pow. kłajpedzki, st. p. Dawile. 2.) N., kol., pow. wystrucki, st. p. Norkitten.

Neu-Freudenthal (niem.), ob. Boćwinka. R. 1554 d. 29 września sprzedaje Jan Pusz, starosta węgoborski, Łukaszowi Lipińskiemu, z powiatu piskiego 3 włóki sołeckie w N. F., między Żywami a Żywkiem, włókę za 30 grzywien, celem założenia wsi dannickiej (ob. Kętrz., O ludn. pol., str. 539). Wś ta zawiera 34 włók, liczyła 1860 r. 354 mk., odl. od Węgoborka wynosi 3¾ mili, od Leca 2½, od Królewca 17¾ mili. Kś. Fr.

Neu-Gaidszen al. Ballupoehnen (niem.), wś, pow. darkiejmski, st. p. Szabienen.

Neugruen (niem.), dobra, pow. wystrucki, st. p. Neunischken.

Neu-Gruenheide (niem.), kol., pow. ragnecki, st. p. Kellminen.

Neu-Gruenwalde (niem.), dobra, pow. gąbiński, st. p. Gąbin.

Neu-Guddehlen al. N. Gudehlen (niem.), wyb., pow. wystrucki, st. p. Jodlauken.

Neu-Gudgallen (niem.), fol., pow. ragnecki, st. p. Ragneta.

Neu-Gudwallen (niem.), wś, pow. darkiejmski, st. p. Darkiejmy.

Neugut (niem.) 1.) dobra, pow. wystrucki, st. p. Berschkallen 3 klm. odl. obejmują 39•73 ha; czysty dochód 237 mrk. 2.) N., dok. Newengut fol. krzyżacki dziś już nie istniejący, w wójtostwie sztumskiem, wymieniony r. 1394 i 1455 (ob. Script rer. Prus. IV, 149). 3.) N., ob. Nowe Dobro and Nowa Wieś. 4.) N., al. Neuguth, ob. Nigut.

Neuhaus 1.) Nova domus, castrum seu oppidum N., stary zamek krzyżacki w Sambii, zbudowany r. 1283 przez mistrza ziemskiego Konrada v. Thierberg, tam gdzie się rozpoczyna Nierzeja Kurońska. Miał on zasłaniać tę okolicę od napadów litewskich (ob. Dusburg III, c. 211.). Dziś nie pozostało śladu tego zamku. W „Starożytnościach polskich“ czytamy, że się znajdował tam, gdzie dziś jest góra zamkowa, leżąca za wsią Neustadt. Ale wieś tej nazwy nie istnieje tam wcale (ob. Voigt: Gesch. Preusens, IV, str. 5.). 2.) N. (niem.), stary zamek krzyżacki, dziś już nie istniejący, zbudowany przez w. m. Winryka v. Kniprode r. 1360 w terytoryum pierwotnie litewskiem Skałowii (Schalauen) celem zabezpieczenia zamku ragneckiego; przypuszczają, że leżał po prawej stronie Niemna (ob. Toeppen: Hist. comp. Geogr., str. 220 i Voigt: Gesch. Preuss, V, str. 134.). 3.) N. (niem.), dobra ryc. w Pomeranii, pow. Greifenhagen, 418•37 ha obszaru; 7729 mrk. czystego dochodu z gruntu. 4.) N. (niem.), ob. Budziska. Kś. Fr.

Neuhausen (niem.) […] 2.) N. (niem.), os., pow. gołdapski, st. p. Dubeninki. [Pomiędzy wsiami Marlnowo i Górne, dziś nie istnieje.] 3.) N. (niem.), dobra, pow. wystrucki, st. p. Jodlauken. Kś. Fr.

Neuhoehe (niem.), miejscowość w pow. gierdawskim, st. p. Karpowo.

Neuhof […] 7.) N., fiskalne dobra stadninowe i młyn, pow. ragnecki, st. p. Ragneta, zawierają 328 ha roli orn i ogr., 122•01 łąk, 83•27 pastw., 9•16 boru, 19•17 nieuż., 4•29 wody, razem 566•58 ha; czysty dochód z gruntu 11663 mrk. 8.) N., tamże, majątek chełmiński, st. p. Szillen, 4 klm. odl., liczy 109•67 ha roli orn. i ogr., 26•1 łąk, 1•12nieuż., razem 136•89 ha. 9.) N., dobra, pow. welawski, st. p. Tapiawa. 10.) N., dobra pod Tucholą, szkoła, st. p. i par. kat. i ew. Tuchola, 3 bud., 1 dm., 6 rok. ew. 11.) N., wś, pow. brunsberski, st. p. Orneta, okr. urz. stanu cywiln. Heinrikau. 12.) N., ob. Nowy-Dworzec pod Górą. 13.) N., folw., pow. brunsberski, st. poczt. Frombork 14.) N., folw., pow. gierdawski, st. p. Georgenfelde, należy do klucza gierdawskiego, właśc. v. Romberg, członek izby panów. 15.) N., wś, pow. elbląski, st. p. Grunau, obszar wynosi 1554•6 mr., lub 474 ha, 11 dm., 92 mk., 84 koni, 122 sztuk bydła, 3 owce. Tutejszy okr. urz. stanu cywil. miał 1880 r. 2324 dusz. Za czasów krzyżackich był tu fol. stadninowy. W 1449 r. nadał komtur elbląski Henryk Reuss v. Plauen 13 wł. i 3¼ mr. pod Nowym Dworem (bei dem neuen Hof) pięciu osadnikom. Od 11 włók mieli płacić rocznie 2½ grzywny i 2 kury od włóki, za to przysługiwało im wolne drzewo na opał, chróst do płotów i wolne pastwisko w boru. Konie i bydło folwarkowe miało być wypędzane na paszę razem z ich bydłem, za co pasterz będzie pobierał od sztuki swą płacę. Z tych w ten sposób osadzonych włók powstała wieś dzisiejsza (ob. Rhode: „Der Elbinger Kreis“, 1869, str. 51). 16.) N., dobra ryc., pow. lęborski, st. p. Łeba, 2 klm. odl., obejmują 1449•12 ha obszaru i to: 374•06 ha roli orn. i ogr., 53•23 łąk, 320•12 pastw., 24 lasu, 677•72 wody; czysty dochód z gruntu 2,186 mrk., cegielnia; wtaśc. v. Strantz. 17.) N., folw., pow. darkiejmski, należy do dóbr ryc. Tarputschen, gdzie jest st. poczt. 18) N., dobra i wś, pow. lecki, ob. Zelki. […] Kś. Fr.

Neuhof–Buylien 1.) folw., pow. gąbiński, st. poczt. Nemmersdorf. 2.) N.–Crottingen (Krotynga), dobra rycerskie, pow. kłajpedzki, st. poczt. Niemiecka Krotynga, 3.) N.–Didlacken, dobra, pow. wystrucki, st. poczt. Wystruć, 7 klm. odl., okr. urz. stanu cywilnego Karlswalde; obszaru mają 259•6 ha. Dochód z gruntu 2330 mrk; hodowla koni i bydła. 4.) N. Gross and Klein, dwie wsie w pow. ragneckim, st. p. Szillen. 5.) N. Klein, fol., pow. ragnecki, st. p. Ragneta. 6.) N.–Hohenberg, ob. Hohenberg. 7.) N.-Kassigkehmen, fol. do dóbr Kassigkehmen należący, pow. ragnecki, st. poczt. Schmalleningken. 8.) N.–Momehnen, dobra rycerskie, pow. gierdawski, st. poczt. Skandau. 9.) N.–Neundorf, dobra, pow. ragnecki, st. poczt, Szillen. 10.) N.–Sziebirinen, wyb., pow. ragnecki, st. poczt. Szillen. 11.) N.–Vorwerk, dok. Nowehof, Nouwehoff, dobra, pow. sztumski, st. poczt. Kiszpork, 2 klm. odl.; zawiera 321•7 ha roli orn. i ogr., 29•63 łąk, 7•52 pastw., 8•41 nieuż., 0•25 wody, razem 367•51 ha; czysty dochód z gruntu 7999 mrk; szkoła Nowydwór, par. katol. i ewang. Kiszpork, 20 bud., 8 dm., 124 mk., 64 kat., 60 ew. Właśc. Edward Szeliński; mleczarnia, hodowla owiec. Dawniej należał ten fol. do starostwa kiszporskiego (ob. Schmitt: Gesch d. Stuhmer Kreises, str. 226). Kś. Fr.

Neu-Kamswieken (niem.), dobra, pow. wystrucki, st. p. Wystruć.

Neu-Kokendorf (niem.), dok. Neu-Kukendorf, wś z kościołem par. na Warmii, pow. olsztyński, st. p. Jonkowo, par. ew. Locken; obejmuje 3523•43 mr. obszaru, w tem 526•79 mr. lasu. Ma 52 dm., 449 mk., 447 kat, 2 ew., wszyscy mówią po polsku. Parafia tutejsza należy do dek. olsztyńskiego; liczyła 1884 r. 1164 komunikantów. Tytuł kościoła: ad S. Joannem ante port. Lat.; bisk. Krasicki poświęcił go d. 28 paźdz. 1789 r. (ob Script. rer. Warm. I, str. 419). Szczegóły podane w artykule Kokendorf, odnoszą się i do Neu-K., podczas kiedy wś Alt-K., należąca także do tutejszej parafii, przez omyłkę nie została wymienioną. Nazwa wsi tutejszej pochodzi od starego brodu w Pasaryi, w dok. z r. 1251 „Cuoke“ zwanego (ob. Cod. dipl. Warm. I, str. 48). Kś. Fr. [Hasło to zachowałem przede wszystkim z powodu jej pradawnej etymologii oraz zbieżności z nazwą wsi Kuków, co może sugerować bałtyjskie pochodzenie nazwy wsi Kukowa na Suwalszczyźnie.]

Neukuhren (niem.), wś, st. p. i kąpiele morskie na półwyspie sambijskim, pow. fiszhuski, wzniesiona 20 mt. nad poziom Bałtyku, gleba gliniasta i piaszczsta. Pokłady bursztynowe znajdują się 44 mt. pod ziemią, ale na terytoryum do wsi należącem nie kopią bursztynu. W 1878 r. wś N. miała 566 mk. ew., trudniących się głównie rybołóstwem. Ryby wysyłają w okolicę, a zwłaszcza do Królewca. Agentura poczt. jest tu otwarta tylko latem od 15 czer. do 20 wrześ., w tym czasie kursuje prywatny omnibus między N. a Królewcem. W innym czasie należy wś tutejsza do agentury w St.-Lorenz. Tutejszy okr. urz. stanu cywil. miał 1880 r. 1122 dusz. W 1840 r. znaleziono tu monetę z Dyrrhachium, którą umieszczono w muzeum królewieckiem (ob. Preuss. Prov. Bl. 1857, II, str. 414). Kś. Fr. [Hasło zamieszszczone przede wszystkim z powodu niegdysiejszego wysiedlenia ludności jaćwieskiej do Sambii i następującego zamieszkiwania w Sambii Jaćwingów, choć nawet śladów związków w treści tu nie widać. Nazwa też jakby innej etymologii (Neukuhren=Nowa Kuronia ???).]

Neu-Lappoehnen (niem.), dobra chełm., pow. wystrucki, st. p. i tel. Aulswoehnen, 5 klm. odl. Obejmują 270•9 ha roli or. i ogr., 30•8 łąk, 0•6 past., 11•7 lasu, 5•4 nieuż., 1 wody. Okr. urz. stanu cywil. Keppurlauken.

Neu-Lasdehnen (niem.), kol., pow. wystrucki, st. p. Berschkallen.

Neu-Lenkutschen (niem.), wś, pow. wystrucki, st. p. Bokellen, okr. Lugowen.

Neu-Luboenen (niem.), wś na Litwie prus., pow. ragnecki, st. p. Neu-Skardupoenen, okr. urz. stanu cywil. Schillehnen.

Neunischken (niem.), wś z kośc. par. i st. p., pow. wystrucki, 13 klm. na płn.-wsch. od m. pow., niedaleko rz. Wystruci, w leśnej okolicy. Ma żyzną glebę gliniastą i dobrą. W 1878 r. było tu 370 mk. kalwinów, trudniących się rolnictwem, hodowlą, bydła i koni. Tutejszy okr. urz. stanu cywiln. liczył 1390 dusz (1880 r.) R. 1709 srożyła się tu straszna dżuma, której ofiarą padła większa część tutejszych litewskich mieszkańców. Na ich miejsce przybyli osadnicy z Palatynatu i Nasawii, którzy jeszcze dziś zachowali swoje odrębne zwyczaje i kalwinizm.

Neusiedel (niem.), wś, pow. wystrucki, st. p. Jodlauken.

Neusorge (niem.) 1.) folw., pow. prusko-holądzki. st. p. Alt-Dolstaedt. 2.) N., fol., pow. iławski, st. p. Bartoszyce. 3.) N., al. Pupinnen, fol., pow. darkiejmski, st. p. Ołownik. 4.) N., os. leśna, pow. licbarski, st. p. Arnsdorf. 5.) N., fol., pow. darkiejmski, st. p. Karpowo. 6.) N., wś, pow. nizinny, st. p. Jędrzychowo, okr. urz. stanu cyw. Schnecken. 7.) N., wś tamże, st. p. i okr. urz. stanu cywiln. Skoepen. 8.) N., fol., pow. gierdawski, st. p. Kl. Gnie. 9.) N., os. młyńska, pow. królewiecki, st. p. Ludwigswalde. 10.) N., leśn. król., pow. człuchowski, st. p., szkoła i par. ew. Lendyczek, kat. Heinrichwalde, 3 bud., 9 mk. ew., należy do nadleśn. Lindenberg. 11.) N., kol., tamże, st. p. i szkoła Sztegrowy, par. kat. Fersztnowo, ew. Elzanowo, 1 dom, 6 kat. mk., należy do Sztegrów. 12.) N., fol., pow. wystrucki, st. p. Neunischken. 13.) N., fol., pow. szyłokarczemski, st. p. Kukoreiten. 14.) N., dobra, pow. wystrucki, st. p. Neunischken. 15.) N., dobra, pow. piłkałowski, st. p. Rautenberg. 16.) N., fol., należy do dóbr ryc. Rybna, gdzie jest st. p., pow. ządzborski. 17.) N., wyb pod Gdańskiem, st. p. Szydlice. 18.) N., fol., pow. reszelski, st. p. Bergenthal. 19.) N., fol., pow. gąbiński, st. p. Trakieny.

Neuteich (niem.) 1.) maj. chełm., pow. wystrucki, st. p. Georgenburg i Berschkallen, 7 klm. odl., okr. Budwethen. Obszaru ma 149•37 ha i to 95•18 roli orn. i ogr., 7•57 łąk, 40•86 pastw., 3•88 boru, 1•9 nieuż.: czysty dochód z roli 1474 mrk. 2.) N., ob. Naujeningken. 3.) N., ob. Nitych.

Neuwalde (niem.) 1.) miejscow. w pow. darkiejmskim, st. p. Karpowo. okr. Adamsheide. 2.) N., dobra, pow. świętosiekierski, st. p. Bladiau. 3.) N., wś, pow. ządzborski, st. p. Mikołajki, okr. urz. stanu cywiln. Sady (Schaden). 4.) N., leśn. i dobra emfiteutyczne, pow. welawski, st. p. i kol. Puschdorf, 6 klm. odl., okr. Buergersdorf. Dobra obejmują, 71 ha roli orn. i ogr., 3 łąk, 19 past., 4 boru, 2 nieuż., l wody, razem 100 ha; czysty dochód z gruntu 890 mrk. 5.) N., ob. Wioska.

Newyork, kol., pow. augustowski, gm. Dowspuda, par. Bargłów, odl. od Augustowa 11 w., 1 dm., 16 mk. Ob. Dowspuda.

Nianiewicze, fol., pow. brzeski gub. grodz., gm. Turna. Mają tu po 103 dz. Stepaniukowie i Szyrmukowie.

Niańkowicze, pow. piński. W r. 1554 Michajły Teniuka, z nadania ks. Witolda przodkom jego, co potwierdza Bona (Rewizya Puszcz, 65-70).

Niborg, niem. Neberg al. Neeberg, wś na pol.-prus. Mazurach, pow. ządzborski, st. p. i okr. urz. stanu cywil. Sorkwitz.

Nibork 1.) Nidbork, albo Niedzbork, niem. Neidenburg, w dok. z r. 1472 Nydberk. Wspom. w dokum. z r. 1472 (Kod. maz., 255), miasto powiatowe na Mazurach, w Prusach Wschodnich, 24 mil na południe od Królewca, niedaleko od granicy Królestwa Polskiego, nad rzeczką Nidą, która niedaleko od miasta ma swój początek i pod Brodowem łączy się z Szkotówką. Posiada stary zamek krzyżacki, kościół katolicki, kościoł ewangielicki, główny urząd celny. Liczba mieszkańców wynosiła w r. 1816: 1836, w r. 1880: 4351, z których 800 polaków; ewangielików było 3514, katolików 615, żydów 221. Mieszkańcy trudnią się rolnictwem i handlem. Istnieje tu t. zw. „Polskie przedmieście.“ Rynek lezy 174•19 m. nad p. morza, góra zamkowa zaś 192•39 m. Początkiem N. był zamek, który krzyżacy założyli w ziemi saskiej, za czasu ich przybycia będącej puszczą bezludną (choć niewątpliwie kiedyś była zamieszkaną o czem świadczą grodziska i groby tamże odkopane). Nastąpiło to wedle Hartknocha i Voigta w r. 1240. wedle Gregoroviusa („Die Ordensstadt Neidenburg“) dopiero w latach 1266—68. Miasto zaś założonem zostało przez w. m. Winryka von Kniprode w 1381 r. (mieszkańcy r. 1355 uważają za datę założenia) i otrzymało jako herb człowieka, trzymającego miecz w prawej a winorośl w lewej. Winryk nadał miastu 40 włók ziemiańskich na prawie chełmińskiem, oraz 60 (nie 50) włók dannickich. N. był obwarowany; części murów do dziś dnia się zachowały. Zaraz w r. 1389 miały tu miejsce bezskuteczne układy pomiędzy zakonem i Polakami, z których strony byli obecnymi: Skirgiełło, Ziemowit, biskup poznański i inni. Dnia 8 lipca 1410 r. zdobył Jagiełło miasto, które prawie trzy miesiące pozostało w rękach polskich, w które też dostało się znów w 1414 po dwunastodniowem oblężeniu; r. 1444 wstąpiło miasto do związku jaszczurczego i było od 1454—1466 pod panowaniem polskiem. W latach 1520 i 21 napadli Polacy miasto i spustoszyli okolicę. Wprowadzenie reformacyi nie odbyło się bez gwałtu; polski kapłan Piotr jako stawiający opór, został okuty w kajdany i uwięziony. Po r. 1525 N. został stolicą starostwa („Amtshauptmannschaft“), a pierwszym starostą był Piotr Kobierzycki (Kobrzycki), bogaty szla­ch­cic z okolicy. R. 1549 przybyli do N. bracia Czescy. Nastąpiły pokojowe czasy, w których miasto utrzymywało ożywione stosunki handlowe z Polską. W 1655 r. zajęły miasto oddziały polskie pod wodzą Koniecpolskiego, którym miasto 1400 złotych jako kontrybucyą zapłacić musiało. Gdy w 1656 r. wojską polskie stanęły pod N., młody mieszczanin Nowak zastrzelił jednego z dowódzców, podczas gdy z oficerami obiadował na wielkim kamieniu granitowym (dziś jeszcze 22 stóp długim, 12 stóp szerokim i 5¾ stóp wysokim). R. 1664 był wielki pożar. Od września 1710 do stycznia 1711 umarło podczas moru 200 osób (mieszkańców było około 1000). W pierwszej połowie XVIII w. szkoła niborska miała szeroki rozgłos; młodzieńcy z Królewca, Elbląga i Gdańska przybywali tu uczyć się polskiego języka pod rektorami Czernickim i Krupińskim Od r. 1758 był N. dłuższy czas w ręku wojsk rossyjskich. R. 1804 zniszczył wielki pożar połowę miasta. Podczas wojen napoleońskich obozował tu 1806 r. marszałek Ney, w następnym roku jenerał Zajączek z wojskiem polskiem i pułkownik Zdzitowiecki. R. 1818 zostało miasto stolicą dzisiejszego powiatu niborskiego. W latach 1828—30 nastąpiła restauracya starego zamku staraniem radzcy sprawiedliwości Gregorowiuż (sta­ro­szla­che­c­kie­go ro­du Grze­go­rze­w­skich, her­bu Ra­si­niec).

Powiat niborski w obecnych granicach istnieje od r. 1818 (dawniejszy był wiele większy) i obejmuje 29•70 mil kwadr. Długość wynosi 11 mil, szerokość 3—5 mil. Północna część jest pagórkowata i lesista (największy bór Napiwodzki) i zawiera dużo jeziór (Kosno, Gim, Omulew, Sasek, Nart, Małszewskie i t. d.), południowa, wzdłuż granicy, jest piaszczystą płaszczyzną. Z rzek zasługują na wzmiankę: Działdówka po połączeniu się Nidy i Szkotówki, stanowi od Zakrzewa polskiego granicę; Omulew z Czarną; Orzyc stanowi granicę od król. polskiego pod Janowem. Powiat posiada dwa miasta: Nibork i Działdowo, 55 dóbr (z których 50 dawniej było w posiadaniu praw szla­che­c­kich) i 159 wsi. Parafie katolickie są w Niborku, Działdowie, Białutach, Przełęku, Łęcku Wielkim i Turowie, parafie ewangielickie w Niborku, Działdowie, Jedwabnie i Maldze, Muszakach, Łynie, Kanigowie, Kozłówku z Dużą Sławką, Burkatach, Uzdowie i Szczuplinach, Narzymie, Sarnowie, Płośnicy i Koszelewach, Dziurdziewie i Szkotowie. Katolicy należą do biskupstwa chełmińskiego. Liczba mieszkańców wynosiła r. 1819 r. 25,188; r. 1880 zaś 57,379, pomiędzy którymi 43,000 Polaków. Ewangielików było 48,498, katolików 8111, żyd6w 697. Pierwszymi osadnikami po zajęciu tych okolic przez Krzyżaków byli prawie wyłącznie Polacy z sąsiedniego Mazowsza; szla­ch­ta polska była tu dawniej bardzo liczną; dziś jej potomkowie zniemczyli się lub zubożeli zupełnie. Handel, rzemiosła i przemysł znajdują się obecnie w stanie stosunkowo kwitnącym; dużo jest młynów, gorzelni i cegielni. Przez obszar powiatu przechodzi na długości czterech mil dr. żel. malborsko-mławska. Życie umysłowe tej okolicy niewiele przedstawia faktów. Jan Radomski, pleban w Niborku, wydał: „Confessio augustana. To jest wyznanie wiary i t. d. przełożona i drukowana nakładem J. M. księcia pruskiego w Królewcu r. 1561.“ Stanisław Niewierski, r. 1621 pleban w Jedwabnie, wydał Postylę. Pleban Nadebohr (w Niborku 1720) wydał: „Presbyterologia pastorum in Galindia“. Pleban Wasiański (z Leszcza) ułożył: „Nowo wydany kancyonał pruski, Królewiec, Hartung, 1741“ i brał udział w wydaniu ponownem biblii gdańskiej z r. 1632 w Królewcu 1738. Pułkownik J. Gregorovius, wydał r. 1883 w Kwidzynie „Die Ordensstadt Neidenburg“, str. 276. Brat jego, Ferdynand Gregorovius, głośny historyk, pisał: „Geschichte des roem. Kaizers Hadrian“ „Die Grabmaeler der roem. Paebste“; „Geschichte der Stadt Rom im Mittelalter“ (8 tomów). Mniejsze prace: „Die Idee des Polenthums“ i „Polen – und Magyarenlieder“ (Królewiec 1848 i 49) tchną wielką sympatyą dla Polaków. 2.) N., niem. Neidenburg, dobra ryc., pow. niborski, st. p. Nibork, 3 klm. odl. Do dóbr tych należy także Zagrzewo. Obejmują one 899 ha roli orn. i ogr., 120 łak, 132 past., 265 boru, 101 nieuż., 24 wody, razem 1541 ha; czysty dochód z gruntu 6560 mrk.; gorzelnia i cegielnia. J. K. Sem.

Nicianki, os., pow. szczuczyński, gm. Bogusze, par. Grajewo.

Nickel al. Nikel (niem.), skrócona forma imienia Nicolaus (Mikołaj), wchodzi w skład wielu nazw miejscowych.

Nicklauszen al. Klein-Rogauen and Ragauen (niem.), wś na Litwie prusk., pow. darkiejmski, st. p. Darkiejmy.

Niclausdorf, ob. Mikołajki.

Niclos, ob. Mikołajki 1.).

Nicolausdorf (niem.), ob. Mikołajki.

Niczyporowszczyzna, urocz., pow. prużański, gm. Białowieża.

Nidden (niem.), wś, leży w środku 15 mil długiej Kurońskiej Nierzeji, nad Zatoką Kurońską, pow. kłajpedzki, ma kościół par. ew., st. p. i tel.; składa się z 3-ch osad: Nidden, Skrusdin i Purwin, odl. od Kłajpedy 52 klm. Gleba całkiem piaszczysta. Starannie utrzymywane plantacye i zagajenia ustalają ruchomy piasek morski. W 1878 r. było tu 655 ew. mk.; co do narodowości są Kurończykami, większa część jednakowoż mówi po niemiecku. Nabożeństwo odprawia się w języku niemieckim i litewskim. Jedynem prawie zatrudnieniem ludności jest rybołówstwo w Bałtyku i zatoce Kurońskiej. Ryby sprzedają do Kłajpedy i innych miast nadbrzeżnych; sadzą też cokolwiek kartofli dla własnej potrzeby. Na południe od wsi stoi na ławie nadmorskiej, na wzgórzu Urwe zwanem, latarnia morska, 170 m. npm.; naprzeciw wznosi się druga góra piaszczysta Ange. N. jest największą wsią na Nierzeji Kurońskiej i posiada szkołę. Chałupy są słomą pokryte; szczyty wszystkie ozdabia Kuroński konik. Północną część wsi dzieli od południowej posuwająca się coraz dalej ława piaszczysta. (ob. Glagau, Litauen und Masuren, 1869, str. 205). Tutejszy okr. urz. st. cywil. liczył 1880 r. 921 dusz. Poczta posłańcowa idzie z Kranz przez N. do Kłajpedy. Roku 1877 nadesłano tu 4300 listów i t. d., wysłano zaś 2300. Kś. Fr. [Hasło zamieszszczone przede wszystkim z powodu niegdysiejszego wysiedlenia ludności jaćwieskiej do Sambii i następującego zamieszkiwania w Sambii Jaćwingów.]

Niebolin, ob. Mamry.

Niebudis (niem.), rzeka, lewy dopływ Wystruci, uchodzącej do Pregla. Bierze początek w pow. gąbińskim, pod wsią Niebudszen.

Niebudkiemie, wś, pow. wyłkowyski, gm. Kopsodzie, par. Wisztyniec. Odl. od Wyłkowyszek w. 35. Ma 7 dm., 40 mk. W 1827 roku było dm. 7, mk. 36.

Niebudszen (niem.) 1.) wś, pow. gąbiński. Posiada kościół par. ewang., st. poczt. Leży o 10 klm. na płn.-wschód od m. pow., w lekko falistej okolicy, nad źródłami rzeczki Niebudis. W 1878 r. było tu 456 ew. mk. Ludność uprawia żyto, owies i kartofle, trudnią się także hodowlą bydła. Znaczne pokłady torfu dostarczają opału. Do Gąbina dochodzi poczta posłańcowa. Tutejszy kościół ew. został zbudowany r. 1619 (ob. Toeppen Hist. comp. Geogr. str. 270.). 2.) N. Gross, wieś, powiat. wystrucki, stacya p. Pelleningken, okr. urz. stanu cywiln. Kaukern. 3.) N. Klein, ob. Niebudehlen. Kś. Fr.

Niebyła, urocz. dóbr Zabłoć, pow. grodzieński, gm. Kamionka.

Niechołsty, wś, pow. brzeski gub. grodz., gm. Motykały, 18 w. od Brześcia, 444 dz. Przed r. 1865 Szwykowskich.

Nieciecza 1.) wś, pow grodzieński, gm. Łasza, 30 w. od Grodna, 291 dz. 2.) N., folw., tamże, gm. Łunna, 36 w. od Grodna, Klukowskich 170 dz. W r. 1558 wś N. należy do wójtowstwa podniecieckiego, włości dworu kraśnickiego, ekon. grodz. We wsi było 24 włók gruntu dobrego, t. j. 2 wójtowskie wolne i 24 osadnych. Dochód 34 kóp 56 gr.; nadto dawać winni 44 beczek owsa i po 5 gr. za odwóz każdej beczki, co czyni 3 kopy 40 gr. Poddani mieli 96 wołów i 74 koni. W r. 1641 wś strzelecka, w puszczy przełomskiej. We wsi było 17 strzelców, mających po 1 włóce i obowiązanych do dostawiania 17 koni i 8½ wozów. Nadto na 6 włókach siedział Mikołaj Świacki na powinności kucharskiej: na 1 wł. Marcin Sukiewicz, szla­ch­cic.

Nieciuny, fol., pow. sejneński, gm. i par. Mirosław. Odl. od Sejn w. 47. Dm. 1, mk. 20. W 1827 r. było dm. 2, mk. 24. Fol. N. al. Poniemoń, rozl. mr. 151: gr. or. i ogr. mr. 76, łąk mr. 21, lasu mr. 32, zarośli mr. 10, nieuż. i place mr. 12; bud. z drzewa 8; są pokłady torfu. Br. Ch.

Niecki, ob. Nieciecza.

Nieckie, góry. Pisał o tej górze Wł. Dębski (Tygod. illustr., 1869 r., korespondencya z Mławy).

Niedelberze, wś, pow. maryampolski, gm. Antonowo, par. Pilwiszki, odl. od Maryampola 16 w., ma 15 dm., 127 mk. W 1827 r. było dm. 3, mk. 31.

Nieder (niem.), znaczy: dolny. Nazw tak zaczynających się a tu nie pomieszczonych, szukać należy pod głównym wyrazem.

Nieder-Garbussen, ob. Garbas.

Niederlande (niem.). Tak nazywali Krzyżacy swoje terytorya po prawej stronie Pasaryi, podczas kiedy ziemię między Pasaryą a Wis­łą położoną zwali w przeciwstawieniu „Oberland“. Już Dusburg zna te nazwy (III, c. 34, 35), wymieniając w rozdziale 31: „partes inferiores“ (sc. terrae Prussiae), a w rozdz. 35: „partes superiores scilicet terram Pomesaniae et Colmensem“. Tak samo używa ich Jan z Pozylii, który o morowem powietrzu, srożącem się r. 1383, powiada, że przez nie zostały nawiedzone i Niederlande, mianowicie Natangia, Sambia, Warmia, ziemia barcka i Nadrowia (ob. Toeppen, Hist. comp. Geogr., str. 194). Kś. Fr.

Nieder-See al. Mokre, jezioro, część jeziora Śniardwy (ob.).

Niederwitz (niem.), dobra, pow. gołdapski, st. p. Gołdap’. [Niedrzwica]

Niedźwiedzica, rzeczka w pow. augustowskim, wypływa z łąk na południe wsi Hołynki, płynie ku połud. pod Rygałówką i Kopczanami, i pomiędzy Rohożynem a Ponarlicą wpada z praw. brzegu do Biebrzy. Długa 7 w.

Niedźwiedziszki, wś, pow. władysławowski, gm. Tomaszbuda, par. Wysoka Ruda, odl. od Władysławowa 30 w. Ma 17 dm., 87 mk. W 1827 r. było dm. 2, mk. 26.

Niedźwiedzkie 1.) niem. Niedzwedzken al. Niedzwetzken, dok. Medewezke, wś na polsko-prus. Mazurach, pow. lecki, st. p. Prostki, okr. urz. stanu cywil. Ostrykół. N. istniały już r. 1509 (ob. Kętrz., O ludn. pol., str. 460). Z szla­ch­ty polskiej mieszkali tu dawniej Drygalscy (tamże, str. 465). 2.) N., wś, pow. oleckowski, st. p. Wieliczki, tamże urz. stanu cywil. R. 1476 nadaje Bernard v. Balzhoten, komtur brandenburski, Stańkowi (Stennig) na prawie magd. 15 włók nad strumykiem borowym (Heideflies), z obowiązkiem jednej służby. R. 1558 sprzedaje Krzysztof Glaubitz, ssta straduński, Jakubowi, Janowi, Stańkowi (Stanigk) Pawłowiczom (Paulewitz) w Niedźwiedzkich 2½ włóki nad granicą litewską, biorąc za włókę 50 grzywien (ob. Kętrzyń., 32). O ludno pol., str. 502). Kś. Fr.

Niedźwiedź 1.) folw., pow. wołkowyski, gm. Łysków, 35 w. od Wołkowyska. Wojtkowskich, z folw. Olisiewicze i urocz. Prochownia, 1436 dz. (551 lasu, 616 nieuż.). 2.) N., dobra, pow. klimowicki, Ciechanowieckich, 2548 dz. (1400 lasu); wiatrak.

Niegocin, jezioro w obwodzie regencyi gąbińskiej, ob. Lewientyn.

Niekrasa, al. Niekrasy, wś, pow. łecki, st. poczt. Baitkowen.

Niekrasze 1.) w dok. Niekrasowo, Niekrasowicze, Niekraszewicze, wieś, powiat grodzieński, gm. Skidel, 27 w. od Grodna, z urocz. Litewskie 495 dz. W r. 1558 należy do wójtowstwa, we włości dworu skidelskiego, ekon. grodz. We wsi było 16 włók gruntu średniego, t. j. 14 włók ciągłych i 2 osadnych młynarskich. Dochód 9 kóp 24 gr., nadto dają 32 beczek owsa i po 5 gr. za odwóz każdej beczki, co czyni 2 kopy 40 gr. Poddani mieli 45 wołów i 27 koni. 2.) N., wś. pow. poniewieski, gm. Poniewież (11 w.).

Niekruniszki, fol., pow. sejneński, gm. Metele, par. Sereje; odl. od Sejn 43 w.; dm. 9, mk. 66, ob. Metele.

Niekruny, fol., pow. sejneński, gm. Hołny Wolmera, par. Łoździeje; odl. od Sejn 20 w., dm. 4, mk. 49. W 1827 r. było dm. 2, mk. 7. Fol. N. z nomenkl. Kłopotka i wś Połoździeje, rozl. mr. 205; gr. or. i ogr. mr. 145, łąk mr. 40. past. mr. 10, nieuż. mr. 10, bud. mur. 1, z drzewa 7; są pokłady torfu, nomenk. Kłopotka ma mr. 40 i os. karczemna mr. 39, fol. Nierawszczyzna rozl. mr. 231, w r. 1880 został oddzielony od dóbr tych. Wś Połoździeje os. 16 z gr. mr. 686.

Nielubańcy, wś, pow. sejneński, gm. Kopciowo, par. Lejpuny. Odl. od Sejn 35 w. Ma 8 dm., 69. mk.

Niemajuny, wś i os., pow. sejneński, gm. i par. Święto-Jeziory. Odl. od Sejn 21 w. Ma 50 dm., 323 mk. W 1827 r. było 30 dm., 302 mk.

Niemcowizna 1.) wś włośc., pow. rypiński, gm. Okalewo, par. Skrwilno, odl. o 16 w. od Rypina. Ma 5 dm., 34 mk., 156 mr. gruntu dobrego, 2 nieuż. 2.) N., wś, pow. suwalski, gm. Kuków, par. Raczki, odl. od Suwałk 8 w. Ma 24 dm., 175 mk. W 1827 r. było 18 dm., 103 mk. Br. Ch.

Niemczyn, wś i urocz., pow. sokólski, gmina Czarna Wieś, 24 w. od Sokółki, 352 dz.

Niemejki 1.) chutor, pow. grodzieński, gm. Górnica. 2.) N., fol., pow. wołkowyski, gmina Roś, Pomerańskich 399 dz.

Niemen, u starożytnych Chronus, Chronius, Chronon, po lit. Niemonas al. Niemunas, po niem. Memel, w dok. Memole, rzeka uchodząca do morza Bałtyckiego za pośrednictwem Zatoki Kurońskiej. Wypływa w błotnistych lasach pow. ihumeńskiego pod wsią Doginicze al. Dołhinicze, w okolicach wsi Zabołocic i Borki. Przebiegłszy w kierunku płd.-zach. około 21 w., przybiera od lew. brz. rz. Łoszę, a o 1 w. dalej, pod mkiem Piaseczną, od praw. brz. rz. Uszę. Oba te dopływy przewyższają N. przy zlaniu się z nim, zarówno długością jak i bogactwem wód i dla tego właściwie należałoby uważać Uszę za początek Niemna. Poniżej ujścia Uszy na 20 w. przyjmuje N. od lew. brz. rz. Turyą. Mija (na 35 w.) mko Mohylno, poczem od 38 do 54 w. biegu swego stanowi granicę pomiędzy pow. ihumeńskim a mińskim. W punkcie zetknięcia się granic pow. ihumeńskiego, słuckiego i mińskiego N. przybiera kierunek płn.-zach., w którym płynie aż do ujścia rz. Gawii. Następnie wstępuje w granice gub. wileńskiej i grodzieńskiej, przepływa w pobliżu mczek Nikołajewszczyzna, Nowy Świerżeń i Stołbce (pow. mińskiego); od 73 do 89 w. stanowi granicę pomiędzy pow. mińskim i nowogródzkim, od 89 do 211 w. oddziela pow. nowogródzki od oszmiańskiego, wreszcie wstępuje w pow. lidzki, przepływa go na przestrzeni 80 w. i poniżej wsi Turejki wchodzi do gub. grodzieńskiej. Pod mkiem Dokudowem (pow. lidzki) N. skręca się gwałtownie na płd.-zachód i w tym kierunku płynie aż do mka Mosty w pow. grodzieńskim, gdzie znowu przybiera poprzedni kierunek płn.-wsch., który, poczynając od m. Grodna, zmienia się prawie zupełnie na północny z niewielkiem nachyleniem się ku wschodowi. Od kierunku tego zbacza w nagłych zwrotach ku wschodowi koło Merecza i ku zachodowi koło Puń. Od ujścia rz. Łosośny do ujścia Rotniczanki stanowi granicę pomiędzy gub. grodzieńską, a powyżej Druskienik, do ujścia Skrwy i wileńską z jednej, a suwalską z drugiej strony. Linia graniczna pomiędzy gub. wileńską a suwalską wynosi około 170 w., ogólna zaś długość biegu rzeki w gub. wileńskiej wynosi 335 w. Nie dochodząc 7 w. do m. Rumszyszek N. wstępuje w granice gub. kowieńskiej, oddziela ją w dalszym ciągu od gub. suwalskiej i przybiera kierunek prawie zupełnie zachodni. W gub. kowieńskiej N. płynie na przestrzeni około 130 w. i pod wsią Poświęte (w pow. rossieńskim), o 10 w. poniżej Jurborga, uchodzi do Prus. Ogólną długość biegu N. podają zwykle na 115 mil (805 w.), wynosi ona jednak 120 mil i 1 w. (841 w.), mianowicie od źródła do m. Stołbców, część nieżeglowna, 8 mil (56 w.), od Stołbców do granicy pruskiej 104 mil 1 w. (729 w.), na koniec w Prusach 17 mil. Dorzecze N., które stanowią: niewielka płd.-zach. część gubernii mińskiej, płd.-zach. (½) część gub. grodzieńskiej, prawie cała gub. wileńska, kowieńska i suwalska, w Prusach zaś obwód reg. gąbiński, zajmuje 2011 mil kw. Cała część żeglowna od Stołbców do granicy pruskiej została zbadaną i szczegółowo opisaną przez inżyniera Lisowskiego, który wykonał projekt uregulowania N. na całej tej przestrzeni. Projekt ten jednak, podobnie jak wiele poprzednich (Żelazowskiego, Falconiego i in.) nie został dotychczas wykonanym. Bieg N. od Stołbców do granicy pruskiej dzielą na następujące 4 części: 1) od Stołbców (Nowego Świerżnia) do ujścia rz. Szczary, 250 w., spadek 297•27 stóp, t. j. 1•19 st. na 1 w. W tej części wpadają z prawej strony spławne rzeki: Berezyna al. Bereza i Gawia i niespławne: Suła, Dzitwa, Droina i Turya, z lewej zaś spławne: Usza, Serwecz, Mołczadź i niespławne: Czarna i Izwa. Dolina N. niegłęboka, błotnista lub piaszczysta, brzegi wzniesione zaledwo na 2—5 st., dawniej porosłe lasem, dziś ogołocone. Oprócz mnóstwa wiosek leżą miasteczka: Nowy Świerżeń, Stołbce, Jeremicze, Lubcz, Delatycze, Mikołajów, Bielica i Orle. Od N. Świerżnia do Delatycz rzeka ma 9—18 sążni szerokości, tworzy mnóstwo mielizn i bieg ma kręty. Od Delatycz do wsi Dokudowa szerokość wzrasta od 18—40 sążni, rzeka ma bieg regularniejszy, głębokość 5—10 st., mielizn nie ma. Od Dokudowa do ujścia Szczary w czasie niskich wód rzeka ma 40—60 sąż., ale z powodu piaszczystości koryta tworzy liczne mielizny. Przy niskim stanie wód w lipcu i sierpniu głębokość 3—10 st., na mieliznach zaś zaledwo 1•5—2 st. Lód spływa zwykle w kwietniu (n. st.), woda wzbiera na 7—14 st. Stan średni 3—4 st. nad poziomem niezbędnym dla żeglugi. Takie wody bywają od końca maja do końca czerwca, a jesienią w końcu października. 2.) Od ujścia rz. Szczary do ujścia rz. Hoży. Długość tej części 107 w., spadek 154•24 st., t. j. prawie 1•5′ na wiorstę, zatem większy niż na biegu górnym; spadek miejscami wzrasta do 2′ a szybkość prądu od 2’—10′ na sekundę. Szybkość do 10′ spotykamy jednak tylko na rapach powyżej i poniżej Grodna. Tak od wsi Kochanowa do Grodna na 9 w. spadek wynosi 18•05 st., a szybkość 10′ na 1 sekundę, rzeka zwęża się do 25—30 sążni. Wart ma 6—21′ głębokości, ale z powodu gwałtowności bardzo kręty. Tu przyjmuje N. od lew. brzegu Szczarę, która za pomocą kanału Ogińskiego łączy N. z Dnieprem, z mniejszych rzek spławne: Zelwiankę, Roś al. Rossę, Świsłocz i niespławną Łosośnę; od praw. brz. spławną Kotrę i niespławną Hożkę. Od połączenia ze Szczarą N. znacznie wzrasta, przy niskim stanie ma 50—80sąż. szerokości, z wyjątkiem wspomnianej powyżej Grodna 9-wiorstowej przestrzeni. Od Szczary do Kotry płynie okolicą piaszczystą, częścią w wysokich żwirowych lub gliniastych brzegach; liczne mielizny tamują żeglugę. Od ujścia Kotry do Grodna dno prawie wszędzie kamieniste, usiane głazami, rzeka płynie wąskim korytem śród wysokich, stromych brzegów. Głębokość wzrasta miejscami do 14 st. Cechą charakterystyczną, mnóstwo podwodnych kamieni, prądowiny na zwężonych miejscach koryta; nie znajdujemy tu za to pni dębowych i raptownych zakrętów, tak licznych w górnym biegu. Od Grodna do Hoży rzeka zachowuje ten sam charakter, tylko szerokość wzrasta. Wody wiosenne wzbierają 12—20′, jesienne 4—6′. Wiosenne trwają do końca maja, stan średni w czerwcu i na początku lipca. Niskie wody do początku września, poczem następuje jesienny przybór wód. 3) Od Hoży do Kowna ma 268½ w. długości, spadek wynosi 284•3′, t. j. na 1 w. 1•06′. Cechę tej części stanowią częste prądowiny i tak zwane odyńce, t. j. pojedyncze głazy; zdarzają się też i piaszczyste ławy. Brzegi rzeki kamieniste, miejscami zarosłe łozą. Prądowiny powstają w skutek zwężenia koryta przez wały kamienne, lub żwirowo-gliniaste mielizny, zwane rapami, mielizny zaś kamieniste i żwirowe zowią się sały. Na tej przestrzeni od prawego brzegu wpadają: Rotniczanka, Mereczanka (spł.), Wiersznia (wiosną spławna dla tratew), Lutejka, Strawa, Łopojna i Prawina; od lewego: w obrębie Królestwa Polskiego: Łosośna, Łabna, Ostasza, Czarna Hańcza, Igorka, Biała Hańcza, Białożyca, Owiraica, Brzozówka, Miklas, Pierczajka, Pobola, Swientupa, Zajście, Jesia, Dziewagoła, Judraj, Lakaj, Zegrzda; w obrębie Prus zaś Szeszupa. Przy najniższym stanie wody głębokość N. zmienia się od 3¼—16′, odkrywają się ławy, na których woda ma zaledwo ¼—2½ stóp, a miejscami nawet wysepki. Wiosenne wody wzbierają na 12—18′ a najwyższe jeszcze o 5′ więcej. Po puszczeniu lodów woda szybko wzbiera i zwykle około 9-go dnia dosięga najwyższego poziomu; są to tak zwane ruskie wody. Przeszkody stanowią 22 rapy, 11 sał i 64 mielizny. Pomiędzy rapami najniebezpieczniejsze są: Olchówka pod wsią Miżańce na 85 wiorst od Hoży, rapa Swinia powyżej m. Olity, rapa Goga na 223 w. i rapy Bicze niedaleko Rumszyszek. 4) Od Kowna do granicy pruskiej. Długość 99 w., spadek 54•75, t. j. na wiorstę 1•553 stopy. Na tej przestrzeni N. przyjmuje: Wilię, Niewiażę, Dubissę i Mitwę. Pomimo znacznego zasiłku, jaki rzeka otrzymuje, głębokość jej nie wzrasta, ponieważ brzegi są natury piaszczystej, rzeka przeto zmienia co wiosną koryta, tworzy mielizny i wyspy, dzieląc się na ramiona. Prądow i rap na tej części nie ma; przy zmianie koryta coraz to nowe odyńce pojawiają się na rzece. Przy niskim stanie wód wart ma 3•5—14′ głębokości, ale na mieliznach zaledwo 0•5—2′ wody. Zwykle wody wiosenne wzbierają, od 14—20 wysokie zaś wody sięgają czasem 30 stóp. Lód spływa wcześniej niż na górnym biegu. N. od granicy pruskiej do ujść, t. j. część położona w Prusach posiada tenże sam charakter co ostatnia część od Kowna od Jurborga. Dla badania stanu wód N. w granicach ces. rossyjskiego ustawiono w 1876 r. wodowskazy i od d. 1 stycznia 1877 r. rozpoczęto stałe spostrzeżenia. Stacyi obserwacyjnych ustanowiono 15 z tych 3 pierwszej klasy: Stołbce, Grodno i Kowno i 12 drugiej kl.: wieś Kołodzino, dwór Maryno, mko. Bielica; Mosty, Radziwonowicze, Druskieniki, Niemonajcie, Balwierzyszki, Birsztany, Rumszyszki, Średniki i m. Jurborg. Na stacyach 1 klasy spostrzeżenia dokonywane są przez ciąg całego roku trzy razy dziennie, zaś na st. 2 kl. tylko od lodu do lodu, raz na dzień. Wykazy stanu wody na N. pod Stołbcami, Grodnem i Kownem od 1877 r. do 1883 r. z oznaczeniem peryodów stawania i puszczania lodów zebrał i ogłosił w III t. Pamiętnika Fizyograficznego Wi­told Wrób­lew­ski. Podług wykazów tych średni stan wód N. w Grodnie odpowiada 51•7 cm., w Kownie 72•1 cm. Rzeka była pokryta lodem w Stołbcach przez 112 dni, w Grodnie przez 74, w Kownie przez 68 dni. Żegluga na N. pomimo kilkokrotnie przedsiębranej regulacyi, poczynając od Zygmunta Augusta, za czasów którego Mikołaj Tarło z Szczekarzewic, chorąży przemyski, oczyszczał swoim kosztem rzekę z kamieni, aż do dziś dnia zawsze jest niebezpieczną z powodu wielu rap i mielizn. Na uwiecznienie czynu Tarły wydał Adam Szreter wiersz w Krakowie 1554 r., przedrukowany w Zbiorze historyków polskich Mitzlera w 1761 r. N. zaczyna być spławym dla pojedynczych sztuk drzewa i tratew już o kilka mil od swoich źródeł pod wsią Piaseczno, żeglownym zaś staje się dopiero od mczek N. Świerżnia i Stołbce. Pierwsza ta przystań na N. jest zarazem najważniejszą, gdyż z niej przed niedawnemi jeszcze czasy odbijało najwięcej statków. Głównym artykułem spławu było żyto, siemię lniane, len i konopie. Obecnie w skutek rozwoju sieci dróg żelaznych, żegluga na N. znacznie się zmniejszyła, zwłaszcza że rzeka, z powodu krętego swego koryta i niskiego stanu wody latem, nie może unieść ciężkich i niezgrabnych statków. Idą one tylko na wiosennych wodach zaraz po puszczeniu lodów.—Do żeglugi po N. używane są: łodzie różnego rodzaju, barki i półbarki (znoszące do 2000 pudów ładunku), baty al. galary (do 2500 pudów), bajdaki (do 5000 pudów), strugi (do 7000) i wiciny (od 9000—12000 pudów). Nadto pomiędzy Kownem a granicą, pruską oraz pomiędzy Grodnem a Druskienikami kursują statki parowe. Główne przystanie w wodozbiorze N. są Kowno, Grodno, Słonim, Stołbce, Mosty, Wilno, Jurborg. W przystaniach tych 1873 r. ogółem towaru naładowano, i wyładowano za 2,195,300 rs. W ryby niezbyt obfituje Niemen. Z gatunków zwykłych znajdują się szczupaki, jazie, okunie, sielawy, sumy i inne; około m. Wilki poławiają się także jesiotry i łososie. Podług podania nazwa N. ma pochodzić od wychodźcy włoskiego Nemona, który pierwszy puścił się od ujścia w górę biegu rzeki dla jej zbadania. Za czasów pogaństwa rzece tej oddawano część boską i była nawet wzniesiona świątynia pomiędzy Mereczem i Olitą pod wsią Niemonajcie. W granice Prus Wschodnich N. wstępuje pod Smolnikami, niem. Schmaleningken, dzieli się pod Schanzenkrug w powiecie tylżyckim na dwie odnogi Russ i Gilgę i wpada do zatoki Kurońskiej ośmioma (dawniej 13) ujściami, z których Atmath, Pokalna, Warus i Skirwith należą do gałęzi Russ, zaś Gilga, Tawille, Inse i Lege do Gilgi. Długość Niemna w Prusach wynosi 14,2 mil, (podług innych danych 17 mil), szerokość pod Ragnetą 1008 stóp, w okolicy tylżyckiej 1150 stóp, średnia wysokość wodostanu pod Smolnikami 27,62 stóp np. m., głębokość pod Smolnikami 2½—3 stóp. Brzegi od Ragnety do Tylży są wysokie i piękne; leżą tam nad N. góra Rombinus, góra zamkowa, góra Engelsberg i t. d. Od Tylży począwszy i pomiędzy rozgałęzieniami, leżą urodzajne niziny składające się z łąk i pastwisk; do uprawy roli grunt w nizinach mało zdatny. Podczas wylewów stanowią niziny wielkie jezioro, 11 mil długie, 8¾ mil szerokie. Od ujścia dopływu Jaege do Russ prawy brzeg wprawdzie jest wysoki, nad ujściem Atmath jednak leży wielkie błoto Augstumal. Od Schanzenkrug ciągną się wzdłuż Russy i Gilgi tamy bardzo mocne i często od 30 stop wysokie, których utrzymanie jest obowiązkiem trzech towarzystw, t. zw. „Deichsocietaeten“. Ogrodzenie nizin groblami zaczęto w 1716 r. a pierwszą tamę skończono 1770 r. Dopływy są od prawego północnego brzegu: Szwente [Świętupia ?], Wiszwil, Jura (długość 11 mil), Jage, Weistszuk, Sziesze; od lewego zaś południowego: Szeszupa i Tylża. Atmath jest połączona z rzeką Minge (także do zatoki Kurońskiej płynącą) przez kanał „Takgraben“. Dawniejsza Gilga była za niebezpieczną dla żeglugi, dlatego wykopano w latach 1614—1616 prosty kanał, nową Gilgę, starą zaś zatamowano. Ta nowa Gilga połączona jest z rzeka, Nemonien (która wpada do południowej części zatoki Kurońskiej) przez kanał seckenburski i przez t. zw. „Kleine Friedrichskanal“ czyli „Greituschk“ (wykopany 1689 r., 78 stóp szeroki, 9 stóp głęboki), który ciągnie się od Petricken do Seckenburg, a po ukończeniu jednak w 1833 r. kanału seckenburskiego został zatamowany. Nemonion zaś jest połączona z Deimą, przez kanał t. zw. „Grosse Friedrichsgraben“, (wykopany w latach 1689—1697, 2½ mili długi, 50 stóp szeroki, 9 stóp głęboki. Deima jest gałęzią Pregla i wpada za Lubiawą do zatoki Kurońskiej. Z Smolnik do Królewca dostają się tratwy i wiciny przez Niemen, nową Gilgę, kanał seckenburski, Grossen Frisdrichsgraben, Deimę, Pregiel. Droga ta od granicy rossyjskiej do Królewca wynosi 26⅓ mil. Ponieważ zaś z wyżej wymienionej rzeczki Minge prowadzi od r. 1873 kanał króla Wilhelma, Koenig-Wilhelms-Kanal blisko do Kłajpedy, więc droga do Kłajpedy jest przez Russ, Atmath, Takgraben, Mingę, Koenig-Wilhelmskanal, Zatokę Kurońską. Nad Niemnem leżą: Smolniki, (Schmaleningken), Ragneta, Tylża, Lappienen, Seckenburg, Gilge (nad Gilgą); Russ, nad Russ. Handel drzewem z Rossyi pochodzącem jest bardzo znaczny, tak samo rybołóstwo (łososie w Skirwith). Dawniej istniał tylko jeden most pontonowy w Tylży, który w 1776 r. pierwszy raz został użyty, po 1865 r. jednak, po otworzeniu kolei tylżycko-wystruckiej, nie mógł już wystarczyć, a w latach 1872—75 został zbudowany dzisiejszy wspaniały most kolejowy przez Niemen, tak że teraz można było miasta Tylżę i Kłajpedę połączyć koleją żelazną. Właściwie są to trzy mosty, ponieważ obok N. ciągną się tam łachy Uszlenkis i Kurmeszeris, stanowiące dziś łańcuch błotnistych wód i stawów. Wszystkie trzy mosty przez N. Uszlenkis i Kurmeszoris, mają długości 1350 metrów. Tylko most przez Niemen, spoczywający na ośmiu słupach, jest urządzony także dla użytku publiczności i dla obrony w czasach wojennych. Koszta budowy tych trzech mostów wynosiły 5•6 milionów marek; użyto 5 milionów kilg. żelaza. Obecnie buduje się most przez Gilgę pod Skoepon na drodze do Kaukehmen. Oprócz wspomnianej pracy Wi­tol­da Wrób­lew­skie­go, która posłużyła za podstawę do niniejszego artykułu, opis N. wydał L. Kondratowicz (Wł. Syrokomla) p. t. N. od źródeł do ujścia, Wilno 1861 r. Korotyński W.: „Obrazy z pobrzeży N.“ (Tyg. Powsz. n. 28 — 49 z r. 1882, n. 20 — 25 z r. 1883 i n. 14 — 25 z r. 1884). Gloger Z.: „Dolinami rzek“, Warszawa, 1903. J. Krz.-I. K. Sembrzycki.

Niemiejsze, w dok. Namiejksy, wieś nad rz. Łosośną, pow. sokólski, gm. Kruhlany, 23 w. od Sokółki, 666 dz. W r. 1558 w wójtowstwie namejksowskiem, we włości dworu łabeńskiego ekon. grodz. We wsi bylo 40 włók gruntu podłego, z tego 14 rybackich, 4 na dwóch garmistrzów, 2 wójt. i 20 osadnych. Z włóki osadnej płacić powinni czynszu po 8 gr, za gęsi, kury, jajca i stacyę po 6 gr., za niewody po 2 gr., za wóz siana po 5 gr., osady po 30 gr., za gwałty po 10 gr., za tłoki po 12 gr., czyni z włók osadnych 24 kóp. 20 gr. Poddani mieli 64 wołów i 31 koni. Do wójtowstwa należały wsi: N., Strubnica, Losośna, Bakunowo i Koleśniki.

Niemierza, wś, pow. prużanski, gm. Masiewo, 248 dz.

Niemirów, mstko, pow. biel­s­ki. Na płn.-zchd. od mstka, o ½ w. od Bugu, w miejscowości błotnistej, nasyp okrągly do 6 saż. wysoki, w górnej płaszczyźnie 12 saż. średnicy, zwany Górą zamkową. Nasyp z trzech stron otacza rów i dwa wały równoległe.

Niemkowicze 1.), wś i os., pow. prużanski, gm. Kotra. Wś 96 dz.; os. 65 dz. 2.) N., wś, pow. słonimski, gm. Pacowszczyzna, 126 dz.

Niemnowo 1.) Wołowicza. 2.) N. Borewicza i 3.) N., osada kanałowa, pow. augustowski, gm. Wołowiczowce, par. Teolin. Odl. 57 w. od Augustowa. Jest tu w ogóle 10 dm. i 43 mk. Tu bierze początek Kanał Augustowski. Por. Jatwież.

Niemonajcie al. Kirśniański Most, pow. kalwaryjski, gm. Raudań, par. Kalwarya, odl. od Kalwaryi w. 5. Ma 7 dm., 35 mk.

Niemonajcie 1.) mko na pr. brz. Niemna, pow. trocki, w 4 okr. pol., gm. Aleksandrowo (dawniej Olawa), okr. wiejski N., o 10 w. od gminy, 14 od Olity, 85 od Trok a 120 od Wilna, 122 dom., 692 mk., w tem 14 prawosł., 263 katol. i 415 żydów; podług Pamiat. Kniżki ma 504 mk. (255 męż. i 249 kob.); podług Korejwy 69 dm. i 414 mk.; podług zaś spisu urzęd. gmin 127 dusz rewiz. Kościół katol. paraf. drew. St. obserwacyjna na Niemnie. Podług podań miał założyć miasto w X w. wódz żeglarzy cudzoziemskich Nemon, przybyły z zamorza, który od bałwochwalców litewskich odbierał cześć boską. Około N. znajdują się ślady starożytnych kurhanów. Kościół katol. pod wez. Narodzenia N. M. P. wznieśli tu pierwotnie w 1626 r. Mikołaj i Kazimierz Sapiehowie, za potwierdzeniem Zygmunta III na sejmie warszawskim. Gdy kościół ten zgorzał od piorunu, około 1829 r. wystawiony został nowy z drzewa, staraniem Wincentego Żylińskiego, przy udziale parafian. Par. katol., dek. mereckiego, ma 2894 wiernych. Mko stanowi własność skarbu, który ziemię oddał włościanom na wykup. O 5 w. od N. a o 100 kroków od Niemna znajduje się źródło wody mineralnej słonej, mało używane w celach leczniczych. Za czasów Rzpltej N. z przyległościami stanowił sstwo niegrodowe, położone w województwie i pow. trockim, które w 1766 r. posiadał Michał Wołłowicz, opłacając z niego kwarty 2169 złp. 20 gr. a hyberny 900 złp. W 1850 r. dobra skarbowe N. składały się z mka N., fol., 9 wsi i 8 zaśc. i miały 7370 dzies. przestrzeni. W skład okr. wiejskiego wchodzi mko N., wsie: Węgielańce, Kołniany, Kostrzyszki, Pawłówka, Grygoriewka, razem 257 dusz rew. włośc. skarb., 34 włok uwłaszczonych i 31 osadników w. ross. W pobliżu Niemna, w urocz. „Jurgiszktu rawas“ ślady osady stacyi przedhistorycznej krzemiennej, jako to: strzałki, motyki, skrobaczki krzemienne. Pod mstkiem góra „Pilikalnis“, ze śladami cmentarzyska. 2.) N., os. rządowa, tamże, o 80 w. od Trok, 1 dm., 8 mk. katol. J. Krz.

Niemonajście, wś nad Niemnem, pow. sejneński, gm. i par. Mirosław, odl. od Sejn 50 w., od Suwałk 86 w. Ma 32 dm., 313 mk. Jestto starożytna osada litewska, w malowniczem położeniu nad Niemnem; stanowiła ona rezydencyą starostów trockich. Znajdują się tu liczne ślady starożytnych mogił.

Niemyje, Jarmonty, Siudy, Skłody, Stare and Zębki, pięć okolic szlach., pow. biel­s­ki, gub. grodz., gm. Skórzec, w dawnej ziemi drohickiej, 35 w. od Biel­s­ka. Gnia­z­do Nie­myj­skich.

Nienuppa, rzeczka w pow. władysławowskim, bierze początek pod wsią Ponienupie, płynie w kierunku połud.-zachod. przez Antabudzie, Wiszpinie, Franckabudę, Gudajcie, Krykle i pod Narwojciami wpada z praw. brz. do Szeszupy. Długa przeszło 15 wiorst. J. Bl.

Nieporożniewce, wś, pow. grodzieński, gm. Hołynka, 50 w. od Grodna, 519 dz.

Nieprasnoja, os., pow. suwalski, gm. Kuków, par. Filipów, odl. od Suwałk 14 w. Ma 3 dm., 5 mk.

Nierawszczyzna (Nowa i Stara), os., pow. sejneński, gm. Hołny Wolmera, par. Łoździeje, odl. od Sejn 21 w. N. Nowa, 1 dm., 10 mk. N. Stara, 1 dm., 3 mk.

Nierawy, wś, pow. sejneński, gm. Hołny Wolmera, par. Łoździeje. odl. od Sejn 19 w. Ma 35 dm., 251 mk. W 1827 r. było 20 dm., 136 mk.

Nierowce, lit. Nierawaj, wś i fol., pow. kalwaryjski, gm. i par. Urdomin, o 21 w. od Kalwaryi; fol. ma 8 dm., 27 mk., wś 11 dm., 57 mk. W 1827 r. było 8 dm., 6 mk. W 1874 r. z dóbr urdomińskich generałowej Suchorzewskiej sprzedany Abrahamowi Burakowi. Ma włók 12, płodozmian 4-polowy. Na gruntach Nierowiec i sąsiednich folwarków jest kilka płaskich kurhanów, zwanych przez lud „kruszniami“, które od wojen krzyżackich datują. W jednym z nich 1869 r. znaleziono węgle, kości ludzkie, parę urn glinianych bardzo grubej roboty, a także mosiężne i żelazne szczątki zbroi. E. G.

Nierzeja Świeża al. Fryska, niem. Frische Nehrung, dok. Neringia, Nerigia, Nerya, Nerge, Neriga (ob. Sł. geogr., t. II, str. 530 i t. VI pod wyrazem Mierzeja). Tu dodajemy dla uzupełnienia jeszcze inne szczegóły. Toeppen przypuszcza, że Witland anglo-saxońskiego kapitana Wulfstana (z 990 r.) jest właśnie Nierzeją Świeżą, (ob. Script rer. Pruss., I, str. 733 i Neumann w Preus. Prov. Bl., 1854, II, str. 323.). Co do nazwy to zamiast Mierzeja trzeba pisać Nierzeja, gdyż wyraz ten pochodzi od nierzchnąć się, we wielkopolskiem ikrzyć się; jest to prowincyonalizm pomorski, gdzieindziej nieznany. Lecz ta nazwa pomorska jest bardzo stosowna, bo ryby w czasie ikrzenia wychodzą na wierzch wody. W mowie Pomorzan przechował się oprócz tego jeszcze wyraz nierzch, tyle co wierzch czyli powierzchnia. Nierzeja znaczy więc tyle, co skrawek lądu, który się wynurzył z pod wody (ob. Kujot, Opactwo pelplińskie, str. 69). Neumann (Preuss., Prov. m., 1854, II, str. 376) wywodzi tę nazwę z litewskiego nêrti, po pol. nurzyć, zanurzać (porów. także: Pamiętnik fizyograficzny, t. III, str. 506). Niemieckie wywody od Neerland, zamiast Niederland, albo „;Naehren“ żywić, nie dadzą się uzasadnić, co nawet niemieccy autorowie przyznawają (ob. Brandstaeter: „;Land und Leute des Landkreises Danzig“, 1879, str. 213). Więc już ta okoliczność, że źródłosłowu nazwy szukać należy w narzeczu słowiańskiem, dowodzi, iż tu pierwotnie mieszkali Słowianie. Ale mamy na to i inne dane, z których prócz tego wynika, że Nierzeja należała już w XIII w. do książąt pomorskich. W 1235 r. bowiem nadaje Sambor I cystersom oliwskim rybołóstwo w zatoce świeżej (ob. Toeppen „;Hist. comp. Geogr.“, str. 47). Około r. 1220—27 opuszcza Swiętopełk kupcom z Lubeki niektóre cła prawem wybrzeżnem przepisane, mianowicie na Nierzei aż do Lipy (niem. Liep), „;in Nereo damus eandem libertatem a portu usque ad tiliam arborem“ (ob. Pom. Urk. B. von Perlbach, str. 30). R. 1292 nadaje książę pomorski Mestwin cystersom w Pelplinie na Świeżej Nierzei „;in Nergia“ wieś Wojces, t. j. Wązkie, po niem. Engewater, między Dziwięćsosnami („;zevantzosna“) i Orlem. Wreszcie jeszcze dziś istnieje na Nierzei wś Polsk al. Narmeln, gdzie według podania jakiś pogański książę Swaino miał swój zamek, który r. 1264 Krzyżacy zniszczyli. Kształt N. Świeżej nawet w historycznym już czasie znacznie się zmienił. Sięgała ona dawniej daleko na wschód po za dzisiejszą piławską cieśninę (Pillauer Tief) aż do cieśniny pod Lochstaedt, która dopiero między r. 1311—1395 się zamuliła. Dzisiejsza cieśnina piławska powstała dopiero roku 1510; także wś Kamstigall, którą Gdańszczanie spalili r. 1455 (ob. Script. rer. Pruss., IV, str. 516), leżała jeszcze na Świeżej Nierzei. Istniała jeszcze naprzeciw Balgi cieśnina baldzka, ale i ta z czasem się zapiaszczyła. Trzeba jednak wiedzieć, że do tych zmian przyczyniała się i ręka ludzka. Rywalizujący z Królewcem Gdańszczanie nieraz umyślnie w tych cieśninach zatapiali okręty, by spowodować zamulenie otworów. Brandstaeter sądzi słusznie, że przed wiekami Nierzeja składała się tylko z kilku wysp okrągłych, które z czasem, wskutek nanoszonego przez Wis­łę namułu, zlały się w ten wązki półwysep. Wiadomość, że powstała dopiero r. 1190 pośród długiej i okropnej burzy, którą poprzedził 12 lat trwający wiatr północny, nie jest niczem potwierdzona (ob. Script rer. Prus., IV, 516 i 606.). Osady tutejsze leżą prawie wszystkie nad brzegiem ku zatoce zwróconym, a to z tej przyczyny, że morze nanasza tylko piasek, podczas kiedy Wisła i inne rzeki osadzają tu żyzną ziemię. Ów piasek morski tworzy nad brzegiem całe ławy, które często zmieniają swe stanowisko i wzrastają z roku na rok, zasypując pola, lasy i wioski (ob. Brandstaeter I. c., str. 215); dochodzą często do stu stóp wysokości. Z tego powodu wyznaczyło r. 1767 gdańskie towarzystwo naturalistów nagrodę za najlepsze rozwiązanie zadania, jakby zapobiedz dalszemu ich wzrastaniu. Radca Sjoeren Bjoern polecał siać wydmuchrzycę piaskową (Elymus arenarius); później użyto także trzciny piaskowej (Amophila arenaria) i turzycy (Carex arenaria). Praca ta została uwieńczoną pożądanym skutkiem. Kazimierz Jagiellończyk nadał Świeżą Nierzeję Gdańszczanom, ale polowanie w lasach królowie polscy wyraźnie sobie zastrzegali. Ze zwierzyny trafiają się tu głównie zające i prócz tego dzikie ptastwo. Dawniejsze rozlegle lasy ucierpiały wiele przez orkan r. 1497 („;die Nerung, tak głosi kronika gdańska, schlug das wasser das meiste theil zu und wehete manch tausent beume mit wortzeln umb darinnen“, ob. Script. rer. Prus, V, 447). Jak dawniej tak i dziś kwitnie tu rybołóstwo, które jest także wydzierżawione; ryby wywożą latem w beczkach wodą napełnionych do Gdańska, zimą zaś przeprawiają się rybacy na łyżwach przez zatokę, ciągnąc za sobą lekkie czółna z rybami, często do Tolkmicka, ztąd jadą najętemi podwodami na targ do Elbląga, wieczorem zaś wracają na Gdańsk do domu. Ale i rolnictwem i hodowlą, bydła trudnią się tu mieszkańcy. Ich dyalekt jest dolno-niemiecki, z szeroką wymową, tak że i Niemcy ich nie łatwo rozumieją. Skróconych imion u nich bardzo wiele. Mieszkańcy tutejsi są prawie wyłącznie ewang. wyznania; część ich, to jest menonici, przybyli tu z Holandyi około r. 1567, gdy tam rządził książę Alba. Lud jest, tu silny, wysokiego wzrostu. Rozróżniają gburów, zagrodników, chałupników i robotników. Domy są powiększej części budowane w szachulec, aby wrazie wylewów tem prędzej wyschły; zazwyczaj są ozdobione altaną. Sołtysi noszą dla odznaki oprócz opaski u rękawa, laskę bukową, z biało-czarnym kutasem i gałką z nowego srebra, na której jest wyryta nazwa wsi. Na N. istnieją dziś następne osady: Bodenwinkel, w samym kącie zatoki Świeżej, należy do Gdańska, w 1868 roku było tu 631 mk. i to 616 ew., 1 kat., 14 żydów, 52 dm., 147•79 mr. obszaru; Vogelsang (ob.); Neue Welt, wyb.; Schottland; Przebrno (ob.). Dalej na wschód leży osada rybacka Schallmehl potem wś Langhacken, w jej pobliżu góra Blocksberg; Lipa (ob.) i Kahlberg (ob.) mają kąpiele morskie. Nieco dalej znajdowała się aż do r. 1824 zasypana już wś Schmeergrube na północnem wybrzeżu, gdzie też dawniej aż do r. 1200 miała być cieśnina. Potem spotykamy wś Voeglers, a za nią wś kościelną, Neukrug, filią do Przebrna. Na północ spostrzegamy Frombork z pięknym tumem; na lewo zarysowuje się Brunsberg, dalej Balga na północny wschód a tuż pod horyzontem wybrzeże sambijskie. Kościół tutejszy stał dawniej pod wsią Polsk, ale został tam zasypany; r. 1743 odnowiono go, ale już r. 1825 spotkał go ten sam los, wtedy wystawiono go na dzisiejszem miejscu. Ostatnią do pow. gdańskiego należącą osadą jest wś Polsk al. Narmeln. Za wsią rozpoczyna się już pow. fiszhuski. Na tej przestrzeni są tylko 3 miejscowowci: Alttief, Neutief i Moewenhaken (leśn.). Nadmieniamy jeszcze, że już za czasów Mestwina nazywano całą przestrzeń nizin wzdłuż morza także Nierzeją. Niemiecką nazwę Frische Nehrung wywodzi Daniel od rzeczki Frisching (porów. Handbuch dar Gegraphie, II, stronica 890). Kś. Fr.

Nieszki, wś i fol., pow. suwalski, gm. Wólka, par. Raczki. Odl. od Suwałk 22 w. Wś ma 17 dm., 130 mk. W 1827 r. było 11 dm., 62 mk.

Nietupa 1.) rzeczka, lewy dopływ Rosi Niemnowej, ma ujście pod wsią Katowce; przyjmuje Hnieznę. 2.) N., rzeczka w parafii wołkowyskiej, lewy dopł. Świsłoczy; przyjmuje Krynkę.

Nietupa 1.) okolica i fol., pow. grodzieński, gm. Krynki, 53 w. od Grodna. Okolica 139 dz.; fol. Karpińskich, 63 dz. W r. 1641 wś osocznicza w kwaterze kryńskiej, puszczy sokólskiej. Było 12 osoczników, na półwłókach. Na osadzie 4 włóki, z których powinni płacić po 1 kopie za wszystkie powinności. 2.) N., wś i fol., powiat sokólski, gm. Ostrów, 38 w. od Sokółki. 325 dz.; fol. Żywotowskich, 182 dz.

Nietyczkampie, wś, pow. maryampolski, gm. Kwieciszki, par. Maryampol. Odl. od Maryampola 6 w., ma 41 dm., 355 mk. W 1827 r. wś rząd;, 33 dm., 289 mk.

Niewiarowo, wś, w płn. cz. pow. bia­ło­sto­c­kie­go, niedaleko Goniądza.

Niewiarowo, r. 1546 Niewierowo, wś, pow. bia­ło­sto­cki. Zo­fia córka Zyg­mun­ta z N., żona Mi­cha­ła z Moń­ków, daje mężowi swemu dział swój w N. r. 1546 (Kapica, Her­barz, 287 i 298).

Niewiarowo 1.) Zucielec, os, pow. bia­ło­sto­c­ki, gm. Kryp­no, Nie­wia­row­skich, 13 dzies. 2.) N., wś i trzy fol., tamże, gm. Przy­tu­lan­ka, 30 w. od mta pow. Wieś 186 dz.; fol. Nie­wia­row­skich, 154 dz., Wo­siń­skich 33 dz., He­le­ny Mo­niu­sz­ko i Jad­wi­gi Ig­na­to­wicz, z chut. Krugłe 364 dz. Na zachd. od wsi nasyp czworokątny. 3.) N., Przybki and N. Sochy, okolice, pow. biel­s­ki gub. grodz., gm. Grodzisk, par. kat. Ostrożany, w dawnej ziemi drohickiej, 37 w. od Biel­s­ka, 55 i 31 dz. włośc. i 165 szlach. Gnia­zdo Nie­wia­ro­w­skich, 4.) N., wś, pow. dry­zień­ski, parafia Za­bia­ły.

Niewietka, os., pow. sejneński, gm. i par. Kopciowo. Odl. od Sejn 31 w. Ma 2 dm., 21 mk.

Niewino 1.) al. Niwino Borowe, okolica, pow. biel­s­ki gub. grodz., gm. Malesze, 137 dz. 2.) N. Kamienne, Leśne, Popławskie and Stare, 4 okolice, tamże, gm. Rajsk, 9 do 13 w. od Biel­s­ka, razem 385 dz. Gnia­z­do Ni­wiń­skich.

Niewodnica, rzeczka, lewy dopływ Białej, lew. dopł. Supraśli (praw. dopł. Narwi).

Niewodnica 1.) Ko­ry­c­ka, wś i fol., pow. bia­ło­sto­c­ki, odległa 9 w. od msta Bia­łe­go­sto­ku, 7 w. od st. dr. żel. brzesko-graj. Sta­ro­sie­l­ce, 5 w. od st. tejże dr. Le­wi­c­kie, 8 w. od st. dr. żel. warszaw.-petersb. Bia­ły­s­tok, 8 w. od rz. Narwi, poczta w Bia­łym­sto­ku. Fol. należy do Witolda Ły­sz­czy­ń­ski­ego. 2.) N. Kościelna, fol. prywatny, tamże, o 8 w. od msta Bia­łe­go­sto­ku. Urządzone są tu cztery kanały, w których prowadzoną jest hodowla karpi. Fol. należy do Witolda Ły­sz­czy­ń­skie­go. Obok wznosi się par. kościół pod wezw. św. Trójcy, zbudowany z drzewa sosnowego w r. 1596 przez Andrzeja i Elżbietę z Karpiów Ko­ry­c­kich. Parafia, dek. bia­ło­sto­c­kie­go, ma 2700 dusz, posiada kaplicę na cmentarzu grzebalnym. Józ. Lew.

Niewodnica Lewicka and Nargilewska, dwie wsi, pow. bia­ło­s­to­c­ki, gm. Juch­no­wiec, 9 w. od mta pow. Wś N. Lewicka, 223 dz.; fol. No­wi­c­kich, z chut. Mańkowszczyzna 519 dz. Wś N. Nargilewska 40 dz.; fol. Wo­jej­ko­wych, z urocz. Cegielnia 409 dz. Ob. Lewickie.

Niezbodycze, wś i chutor, pow. wołkowyski, gm. Dobrowola. Wieś ma 1016 dz. włośc. i 33 pryw.; chutor, Delfinów 43 dz.

Niezbudek, wś na praw. brz. Supraśli, pow. bia­ło­sto­c­ki, majątek Seweryna Michałowskiego (w r. 1860), który tu założył fabrykę sukna i flaneli, obok której powstała z biegiem czasu osada Michałowo przeważnie niemiecka.

Niezbudka, Niezbudek, dobra, pow. bia­ło­s­to­c­ki, gm. Michałowo, 33 w. od mta pow., von Minkwitzów, z kol. Michałowo i urocz. Rozental, Łupicz-Bór i Sunochy 1111 dz. (630 lasu).

Nikolska Czapelka, wś, pow. brzeski gub. grodz., gm. Ołtusz, 53. w. od Brześcia. 526 dz.

Nikolskie 1.) wś nad rzką Rudką, pow. brzeski gub. grodz., gm. Kamieniec Lit:, 35 w. od Brześcia, 27 dm., 191 mk., cerkiew, szkoła. 2.) N., wś, pow. wiłkomierski, gm. Androniszki (10 w.). 3.) N., pow. wileński. Na płn wsi, śród pastwiska wał, otaczający płaszczyznę obejmującą około 1 dz.

Nikołajewicze, wś, pow. prużański, gmina Bajki.

Nikołajewka 1.) pow. prużański, ob. Libia. 2.) N., fol., pow. czerykowski, od r. 1867 Tereszczenków, 440 dz. 3.) N., wś pow. mohylewski, gm. Połykowicze (5 w.).

Nikołajewsk, wś, pow. sejneński, gmina Krasnopol, par. Pokrowsk. Odl. od Sejn 13 w. Ma 39 dm., 400 mk. [Obecnie Mikołajewo, por. Mikolajewsk.]

Nikonówka, wś, pow. grodzieński, gm. Hudziewicze, 167 dz.

Nikorskie, błota w Puszczy Białowieskiej, z których wypływa rz. Narewka.

Niksowizna, wś nad rz. Skrodą, pow. kolneński, gm. Czerwone, par. Mały Płock. Ma 884 mr. obszaru. W 1827 r. wś rząd., 25 dm., 124 mk.

Nimiry al. Niwiry, wś, pow. władysławowski, gm. i par. Tomaszbuda. Odl. od Władysławowa 23 w., ma 3 dm., 26 mk. Wchodziła w skład dóbr rząd. Leśnictwo.

Nimmerfried al. Nimmerfriede (niem.), wś na Litwie pruskiej, pow. wystrucki, st. p. Jodlauken, okr. urz. stanu cywiln. Blockinnen.

Niszejki, and N. poduchowne, wś, pow. maryampolski, gm. i par. Balwierzyszki, odl. od Maryampola 40 w. N. mają 6 dm., 51 mk. N. poduchowne 4 dm., 18 mk. W 1827 r. było 6 dm., 41 mk.

Niunka, wś, pow. kalwaryjski, gm. Balkuny, par. Krakopol, odl. od Kalwaryi 41 w., ma 11 dm., 73 mk.

Niwiszcze 1.) wieś i folw., pow. prużański, gm. Bereza Kartuska, 25 w. od Prużany. Wś 104 dz.; folw. Skabałłanowiczów, 369 dz. 2.) N., os. przy wsi Zadworze, pow. słonimski. 3.) N., przys., tamże, gm. Pacowszczyzna. 4.) N., wś, pow. czauski, gm. Hory (16 w.).

Niziany, wś i dobra, pow. wołkowyski, gm. Izabelin, 17 w. od Wołkowyska. Wieś ze wsią Zagórze 85 dz.; dobra: Szyrajewych (niegdyś Holeburtonów) z folw. Kobylaki, Lesianka i Chocowszczyzna 1938 dz. (1200 lasu).

Nizinny al. Nizina, niem. Niederung, powiat w okr. regencyjnym gąbińskim. Leży na nizinie tylżyckiej, ma 20½ mil kwadr. i 53000 mk., w znacznej części pochodzenia litewskiego. Władze powiatowe mieszczą się we wsi Jędrzychowo (Heinrichswalde).

Nob, fol., pow. gierdawski, st. poczt. Klein Ginie.

Nonne (niem.), znaczy zakonnica. Wyraz ten wchodzi w skład nazw wielu miejscowości będących dawniej własnością zakonów żeńskich. Ks. Fr.

Nonnenberg, wś, pow. darkiejmski, st. poczt. Launingken.

Nopaitis, rz. w pow. władysławowskim, bierze początek pod Romaniszkami, płynie ku zach. przez Raugale, Rudzie, Usiejnie, ztąd ku płn. przez Uszpiaunie, Sodzie i pod Bukszniami uchodzi z lew. brz. do Nawy. Długa około 14 wiorst. J. Bliz.

Norbuden, wś, pow. gąbiński, st. poczt. Judtschen.

Nordenberg, fol. do majątku Nory należący, pow. oleckowski, st. poczt. Wieliczki, 20 mk. (1867), z których 5 Polaków. Założony w tym wieku przez zakupno gruntów włościańskich.

Nordenbork al. Nordenburg, pow. gierdawski, nad rzeczką Aschwoene, wypływającą z jeziora nordenburskiego, w stronie południowej od miasta. Ma kościół ewang., 2515 mk., (1880 r.), którzy trudnią się rolnictwem; 8 katol., 59 żydów. Targi na płótno. N. istnieje jako miasto od 1368 r. W przeszłym wieku był tu jeszcze oddzielny ksiądz dla Polaków i Litwinów; dziś wszystko niemieckie. Istniał tu zamek, założony w 1303 r. N. leży w pagórkowatej okolicy, mającej pokłady torfu, gliny i wapna, których kopalnie tu istnieją. N. posiada sąd okręgowy, st. poczt. i tel., cztery jarmarki, głównie na płótno i konie. [W obw. kaliningradzkim ros. Крылово; tuż przy granicy nad rzeką Oświnką.]

Nordenthal 1.) wybud., pow. gierdawski, st. pocz. Nordenbork. 2.) N., ob. Nory.

Nordhausen, wś, pow. wystrucki, st. p. Berschkallen.

Norejki, wś, pow. władysławowski, gmina Światoszyn, par. Poniemoń, odl. od Władysławowa 44 w., ma 4 dm., 42 mk. W 1827 r. było 4 dm., 36 mk.

Norejkiszki al. Łąka Chrapicka, dwa fol., pow. maryampolski, gm. Aleksota, par. Godlewo, odl. od Maryampola 53 w. 1-szy fol. ma 4 dm., 86 mk., 2-gi 4 dm., 63 mk.

Norgallen al. Klein Szuskehmen, wś, pow. gąbiński, st. poczt. Nemmersdorf.

Norkitten, wś i st. kolei wschodniej, 18 klm. od mta pow. Wystrucia, w żyznej dolinie spławnej Pregoły, do której tu wpada rzeczka Auksyna. N. mają 642 mk. ewang., trudniących się rolnictwem, hodowlą bydła i koni, rybołóstwem i żeglugą po rzece, oprócz tego wyrabianiem batogów i biczy na wielką skalę, tak że rozchodzą się ztąd n. p. aż do Bawaryi. Masło tu wyrabiają maszynami, które wprawiają w ruch końmi i posyłają do Berlina. Jest w N. kościół ewangielicki i zamek, wspominany pierwszy raz w 1376 r. Do niego należały przyległe grunta, które jednak bardzo wcześnie przeszły w posiadanie prywatne, dziś należą do rodziny książęcej Anhalt Dessau i od r. 1721 połączone są z dobrami Bubainen i Schwaegerau jako majorat rodziny książęcej. W pobliżu wieś Gross-Jaegerndorf, przy której pruski feldmarszałek von Lehwald stoczył 30 sierpnia 1757 r. w czasie siedmioletniej wojny, bitwę z wojskami rossyjskiemi pod dowództwem Araksina. Jest tu stacya pocztowa, kolej i telegraf. [Ob. Nerbekiten, Nerwekethen]

Norkwiecie, wś nad rz. Jotyją, pow. władysławowski, gm. Kidule, par. Sudargi. Odl. od Władysławowa 30 w.; ma 2 dm., 24 mk. Wchodziła w skład dóbr rządowych Kidule (ob.)

Norushatschen al. Norutschatschen, wś, pow. gąbiński, st. poczt. Gąbin. Ma 1045 mk. (1880 r.).

Norwajsze, wś nad rz. Szeszupą, pow. władysławowski, gm. Leśnictwo, par. Władysławów. Odl. od Władysławowa 6 w., ma 26 dm., 234 mk.

Norwertowo, wś, pow. kalwaryjski, gm. Podawinie, par. Ludwinów. Odl. od Kalwaryi 21 w., ma 15 dm., 49 mk.

Norwidy, wś i fol., pow. wyłkowyski, gm. Wisztyniec, par. Grażyszki. Odl. od Wyłkowyszek 20 w. Dm. 15, mk. 120. W 1827 r. wś miała dm. 17, mk. 75; fol. dm. 1, mk. 5. Fol. i wś N. miał w 1881 r. rozl. mr. 722: gr. or. i ogr. mr. 300, łąk mr. 180, past. mr. 21, wody mr. 5, lasu mr. 203, nieuż. mr. 14; bud. mur. 4, z drzewa 9; płodozmian 9-polowy, las urządzony. Wś N. os. 15, z gr. mr. 46.

Nory, niem. Nordenthal, majątek, pow. oleckowski, st. poczt. Wieliczki, 150 mk. (1880). W 1867 r. było pomiędzy 148 mk. 66 Polaków (6 kat.).

Noski, wś nad Jasiołdą, pow. prużański, gm. Noski, 12 w. od Prużany, 18 dm., 193 mk., zarząd gm., szkoła, 491 dz. Gmina obejmuje 18 miejscowości, 383 dm. włok (73 innych), 4876 mk. włoścan, uwłaszczonych na 8997 dz. Nadto w gm. jest 164 dz. ziemi cerk. i 3597 większej posiadłości.

Nosuta al. Nossuten, fol., pow. gołdapski, st. poczt. Grabowo. [Dziś Nasuty.]

Notangia, ob. Natangia.

Nowa Chmielówka, wś, pow. suwalski, gm. Kuków, par. Bakałarzew, odl. od Suwałk 12 w., ma 11 dm., 58 mk.

Nowa Dąbrowa, pow. maryampolski, gm. Chlebiszki, par. Preny, odl. od Maryampola 39 w., 1 dm., 5 mk.

Nowa Huta 1.) wś i fol., pow. maryampolski, gm. Balwierzyszki, par. Preny, odl. od Maryampola 28 w. Wś ma 41 dm. 138 mk.; fol. 1 dm. 12 mk. W 1827 r. 19 dm., 162 mk. […]

Nowa Lilia, kanał (u W. Pola), jestto Gilia, właściwie Gilga, dopływ Niemna.

Nowa Ruda, wś kurpiowska, na lew. brz. Turośli, pow. kolneński, gm. i par. Turośl, odl. 25 w. od Kolna, 53 w. od Łomży. W 1819 r. 20 roln. i karczma; 221 mk., 45 koni, 49 woł., 44 krów, 30 jał., 29 świń, 46 owiec. Włościanie płacili 351 złp. 14 gr. czynszu, 8 złp. 7 gr. dziesięciny do dworu, uiszczanej do 1799 r. do seminaryum w Pułtusku; nadto proboszczowi w Turośli rocznie 2112 korcy oziminy i tyleż jarzyny. Chałupnicy płacili po 3 złp. trzydniówki. Obecnie (1878 r.) 1632 mr. obszaru, w tem 789 mr. orn. Znajdowały się tu tak zwane separatne łąki, wchodzące ze wsią naprzód w skład sstwa łomżyń., następnie dóbr narodowych Mały Płock. Łąki te ciągną się brzegiem Turośli, pomiędzy lasami, pod nazwą błot „Staw“; dalszym ciągiem ich są błota Kitocha. Podług pomiaru z 1800 r. błota te miały 1795 mr. łąk i 462 pastw.; w 1818 r. łąki te razem z łąkami Lemańskiego przynosiły dochodu 3561 złp. Obecnie łąki są własnością, rządu i razem z łąkami Leman mają obszaru 1359 mr. Łąki te przerznięte są szeregiem kanałów, wchodzących w sieć wodną urządzoną, w celu osuszenia błot i bagien Puszczy Nowogrodzkiej. Kanałów, przerzynających błota około Nowej Rudy, jest pięć: cztery z pomiędzy nich idą równolegle w kierunku płd.-wsch., z tych dwa na zachód od Nowej Rudy; główny z pomiędzy nich idzie korytem Turośli, drugi z 1854 r. wpada do Turośli z prawej strony; dwa pozostałe leżą na wschód od Nowej Rudy. Poprzecznie do dwóch ostatnich idzie kanał z 1854 r. i wpada do Turośli z lewej strony. Straż leśna Nowaruda stanowi część zach.-płn. leśnictwa Nowogrodzkiego; straż tę ograniczają: kanał Wanocki, Pisna, straż Wejdo i Gawrychy; w skład straży Nowaruda wchodzą obręby: Podgórne (1171 mr.), Jemia (889 mr.), Samule (? 978 mr.), Leman (695 mr.), Łacha (1017 mr.), Turośl (810 mr.), Wanacya (1288 mr.), Kozioł (1460 mr.), przeważnie lasy sosnowe. L. Krz.

Nowa Ruda, wś, pow. grodzieński, gm. Berszty, 37 w. od Grodna, 1497 dz.

Nowa Straż, os., pow. kalwaryjski, gmina Nadniemeńska, par. Rumbowicze, odl. od Kalwaryi 62 w., ma 3 dm., 7 mk.

Nowa Wieś […] 98.) N., wś, pow. suwalski, gm. Wólka, par. Bakałarzewo, odl. od Suwałk 22 w., 9 dm., 86 mk. W 1827 r. było 6 dm., 58 mk. 99.) N., wś, pow. suwalski, gm. Hutta, par. Wigry, odl. od Suwałk 7 w., ma 58 dm., 460 mk. W 1827 r. było 34 dm., 240 mk. Br. Ch.

Nowa Wieś 1.) folw. dóbr Hieronimowo, pow. bia­ło­s­to­c­ki. 2.) N., wieś i dobra, tamże, gm. Kry­p­no, 35 w. od mta pow. Wś ma 68 dm., 604 mk., z urocz. Pod­la­sie 770 dz.; dobta hr. Pla­ter Zy­berg, 5078 dz. (1498 lasu). 3.) N., 5 wsi, pow. nowo­aleksandrowski, dwie w gm. Cza­do­sy (7 w.), tudzież w gm. Sołoki (14 w.), Tyltyszki (5 w.) i Widze (1 w.). 4.) N., wś pow. ros­sień­ski, gm. Szyd­łów (4 w.). 5.) N., dwie wsi, pow. dry­zie­ń­ski, par. Druja.

Nowa Wola […] 6.) N., dwie wsie, pow. kalwaryjski, gm. i par. Lubów, odl. od Kalwaryi 17 w.; 1-sza wś 13 dm., 59 mk., 2-ga wś 8 dm., 42 mk. 7.) N., folw., pow. wyłkowyski, gm. Kibarty, par. Łankieliszki, odl. od Wyłkowyszek 18 w., ma 21 dm., 199 mk. W 1827 r. było 7 dm., 38 mk. 8.) N., wś, pow. wyłkowyski, gm. i par. Giże, odl. od Wyłkowyszek 10 w., 5 dm., 67 mk. 9.) N., folw., pow. wyłkowyski, gm. Olwita, par. Wierzbołów. W 1827 r. było w dwóch miejscowościach tej nazwy 7 dm., 97 mk. Folw. ten powstał na obszarach leśnictwa utworzonego w dobrach królewskich Jurborg w XVI W. (ob. t. III, 629). Na części obszaru jego mieści się Wierzbołów. Obecnie folw. N. ma rozl. 219 mr.: gr. or. i ogr. mr. 145, łąk mr. 37, lasu mr. 29, nieuż. mr. 6; bud. mur. 16, z drzewa 4; płodozmian 5-polowy. Br. Ch.

Nowa Wola 1.) wielka wś i urocz., pow. sokólski, par. Sokolany, o 8 13 w. od Sokółki, z zarządem gminy włośc. Nowa Wola, 91 dm., 524 mk., szkola, 1463 dz. Gmina obejmuje 52 miejscowości, 849 dm. wlośc. (15 innych), 6103 mk. włościan, uwłaszczonych na 12053 dz. Nadto w gm. jest 764 dz. większej posiadłości i 34 dz. kośc. Był tu piękny dwór murowany, w 1863 r. zburzony. Pod wsią, w urocz. Kamienny Bród, znaleziono dwa kamienne toporki. 2.) N., ob. Czerwony-Dwór.

Nowadola, wś i fol., pow. wyłkowyski, gm. Kibarty, odl. 18 w. od Wyłkowyszek. Wś ma 21 dm., 199 mk.; fol. 5 dm., 53 mk.

Nowawieś […] 20.) N., dawniej Jabłonowo [Dziś znów Jabłonowo.], niem. Neuendorf, wś, pow. oleckowski, st. p. Grabowo, okr. urz. stanu cywiln. Stacze, ma 380 mk. (około 100 Polaków). Istniała już 1560 r. (ob. Kętrz. O ludn. pol., str. 515). […] 23.) N., niem. Neuendarf, dok. Dameraw, wś, młyn i domena fiskalna, pow. łecki, st. p. Bajtkowo, 7 klm. odl. Domena ma obszaru 345•22 ha, czysty dochód 1656 mrk., fabryka krochmalu, 870 mk. (1880 r.). W 1439 r. nadaje Oswald v Holzapfel, wójt łecki, Filipowi Eland na prawie chełm. 6 włók sołeckich celem założenia wili dannickiej na 36 włókach, która ta wieś nazywać się ma Dameraw. W 1562 r. był sołtysem tamże Bartosz. W 1600 r. mieszkają tu sami Polacy (ob. Kętrz. O ludn. pol., str. 449). […] Kś. Fr.

Nowe Bajory, niem. Neu Bajohren, wyb., pow. gierdawski. st. p. Nordenbork.

Nowe Domy, os. w Jasienówce, pow. bia­ło­s­to­c­ki.

Nowe Dowidy, niem. Neu Dowieden al. N. Sztumbrakiejmy, wś, pow. darkiejmski, st. p. Żabin.

Nowe Mazurki, wś, pow. augustowski, gm. Dowspuda, par. Janówka. Odl. od Augustowa 6 w., ma 5 dm., 39 mk.

Nowe Sejwy, pow. suwalski; ob. Sejwy.

Nowe Sioło 1.) wś, pow. wołkowyski, gmina Roś, 16 w. od Wołkowyska, 407 dz. 2.) N., dwór, pow. poniewieski, gm. Nowemiasto (1 w.). 3.) N., pow. mścisławski, ob. Nowe 4). 4.) N. al. Nowosiołki, Nowosiele, wś, pow. sieński, gm. Moszkany (10 w.), 11 dm., 83 mk., cerkiew. 5.) N., tamże, ob. Botianki. 6.) N., wś, pow. lepelski, par. Sieliszcze.

Nowe Włóki, wś i leś. os., pow. kalwaryjski, gm. Krasna, par. Simno. Odl. od Kalwaryi 22 w. Wś ma 43 dm., 268 mk.; leś. os. 2 dm., 8 mk. W 1827 r. było 29 dm., 189 mk.

Nowialiszki, pow. maryampolski, ob. Grażyszki and Iwaniaszki.

Nowicki Borek, os., pow. augustowski, gm. Łabno, par. Adamowicze. Odl. od Augustowa 62 w., ma 1 dm., 5 mk.

Nowickie, wś, pow. kalwaryjski, gm. Nadniemeńska, par. Rumbowicze. Odl. od Kalwaryi 56 w. Ma 13 dm., 28 mk. W 1827 roku było 17 dm., 121 mk. Mieszka tu drobna szla­ch­ta. Fol. N. lit. D. rozl. w 1882 roku mr. 101: gr. or. i ogr. mr. 81, łąk mr. 19, nieuż. mr. 1; bud. z drzewa 7.

Nowickowicze, wś, pow. brzeski gub. grodz., gm. Dmitrowicze, 40 w. od Brześcia, 353 dz.

Nowiki 1.) wś, pow. augustowski, gm. Łabno, par. Adamowicze. Odl. od Augustowa 62 w., ma 14 dm., 72 mk. W 1827 r. było 4 dm., 27 mk. Wchodziła w skład dóbr rządowych Adamowicze. Ob. Łabno. 2.) N., wś, pow. augustowski, gm. Wołowiczowce, par. Teolin. Odl. od Augustowa 54 w., ma 12 dm., 157 mk. W 1827 r. było 10 dm., 57 mk. 3.) N., wś, pow. sejneński, gm. i par. Kopciowo. Odl. od Sejn 27 W., ma 4 dm., 49 mk. W 1827 r. było 4 dm., 21 mk. Wchodziła w skład dóbr Justyanów. 4.) N., wś, pow. maryampolski, gm. Balwierzyszki, par. Gudele. Odl. od Maryampola 22 w., ma 4 dm., 37 mk. Wchodziła w skład dóbr Balwierzyszki. Ob. Iwaniszki. 5.) N. al. Burbańce, wś, pow. sejneński, gm. Kudrany, par. Liszkowo. Odl. od Sejn 43 w. Ma 4 dm., 41 mk. Ta sama wieś już podaną była pod nazwą Burbańce. Br. Ch.

Nowiki 1.) wś, pow. kobryński, ob. Konotopy. 2.) N., wś tamże, gm. Drohiczyn, 215 dz. 3.) N., pow. prużański, ob. Smolniki. 4.) N., wś i chutor, pow. słonimski, gm. Pacowszczyzna. Wś ma 118 dz.; chutor należy do dóbr Mirowszczyzna. 5.) N., wś, tamże, gm. Kozłowszczyzna, 216 dz. 6.) N., wś, pow. sokólski, gmina Kruhlany, 166 dz. 7.) N., wś, pow. wołkowyski, gm. Łysków, 240 dz. 8) N., wś, tamże, gm. Roś, 103 dz. 9.) N., wś i trzy zaśc., pow. nowoaleksandrowski, gm. Abele (7 — 10 w.). 10.) N. al. Nowinki, sześć zaśc., tamże, gm. Antuzów (17 i 18 w.). 11.) N., wś, tamże, gmina Antolepty (8 w.). 12.) N., wś, tamże, gm. Czadosy (15 w.). 13.) N., zaśc., tamże, gm. Dryświaty (10 w.). 14.) N., dwie wsi, tamże, gm. Ponedel (5 w.) i Rakiszki (21 w.). 15.) N., wś i fol., tamże, gm. Poniemunek (8 w.). 16.) N., dwa zasc., tamże, gm. Smołwy (7 w.) i Widze (9 w.). 17.) N., cztery wsi, pow. poniewieski, gm. Gulbiny (15 w.), Podbirże (10 w.), Pniewo (9 w.) i Pompiany (12 w.). 18.) N., dwa zaśc., pow. szawelski, gm. Kurszany (5 w.) i Popielany (12 w.); Radwiłowiczów, 51 dz. 19.) N., dwie wsi, tamże, gm. Łukniki (5 w.) i Podubis (5 w.). 20.) N., dwór, pow. wiłkomierski, gm. Dziewałtów (Konstantynów, 3 w.). 21.) N., wś, tamże, gm. Ołoty (8 w.). 22.) N., wś i zaśc., tamże, gm. Subocz (9 w.). 23.) N., dobra, pow. homelski, Choroszunowych 666 dz. 24.) N., wś, pow. dryzieński, par. Oświej. 25.) N., dobra, tamże, par. Rosica, 704 dz., Bohdanowiczów. 26.) N., tamże, ob. Leoniszcze. 27.) N., wś, pow. lepelski, par. Bieszenkowicze. 28.) N., fol., pow. lucyński, Tołstopiatowych 96 dzies. 29.) N., wś nad Dźwiną, pow. połocki, gm. Michałowszczyzna, 26 dm., 156 mk., cerkiew. 30.) N., folw., pow. rzeżycki, Mikłaszewiczów, 150 dz.

Nowina 1.) folw., pow. kon­stan­ty­no­w­ski, gm. Bo­hu­ka­ły, par. Pra­tu­lin, poczta Tar­no­pol, okr. sąd. Ja­nów, ma 1050 mr. 2.) N., fol., pow. kalwaryjski, gm. i par. Ludwinów, odl. od Kalwaryi 12 w., ma 8 dm., 41 mk., 348 mr. Wchodzi w skład majoratu Ludwinów (ob.). 3.) N., wś i fol., pow. kalwaryjski, gm. Raudań, par. Krasna, odl. od Kalwaryi 12 w.; ma 27 dm., 160 mk. W 1827 r. było 21 dm., 176 mk. 4.) N. Makały, pow. maryampolski, gm. Szumsk, par. Maryampol, odl. od Maryampola 3 w., ma 18 dm., 146 mk. W 1827 r. było 9 dm., 85 mk. 5.) N. Narty, wś, pow. maryampolski, gm. Kwieciszki, par. Maryampol, odl. od Maryampola 5 w.; ma 11 dm., 120 mk. W 1827 r. było 12 dm., 94 mk. 6.) N. Nowosady, wś, pow. maryampolski, gm. Jaworowo, par. Maryampol, odl. od Maryampola 13 w., 1 dm., 6 mk. 7.) N., fol. i os., pow. maryampolski, gm. Aleksota, par. Godlewo. Wchodzi w skład dóbr Józefowo. 8.) N., wś, pow. wyłkowyski, gm. Pojeziory, par. Wyłkowyszki, odl. od Wyłkowyszek 6 w., 1 dm., 3 mk. W 1827 r. był 1 dm., 9 mk. Wchodziła w skład dóbr Giże. Br. Ch.

Nowiniki 1.) wś, pow. suwalski, gm. Maćkowo, par. Puńsk, odl. od Suwałk 34 w.; ma 26 dm., 307 mk., 1073 mr. obszaru. W 1827 r. wś rząd., 24 dm., 200 mk. Wchodziła w skład majoratu Maćkowo (ob.). 2.) N. Sejwskie, wś, pow. sejneński, gm. Krasnowo, par. Puńsk, odległa od Sejn 13 w., ma 19 dm., 183 mk. W 1827 r. wś rząd., 13 dm., 110 mk. 3.) N., wś, pow. maryampolski, gm. Pogiermoń, par. Pokojnie, odl. od Maryampola 48 w.; ma 10 dm., 47 mk. W 1827 r. było 3 dm., 27 mk. 4.) N., wś, pow. kalwaryjski, gm. i par. Krakopol, odl. od Kalwaryi 39 w.; ma 31 dm., 232 mk., 923 mr. W 1827 r. było 25 dm., 233 mk. Wchodziła w skład dóbr Krakopol. 5.) N., wś, pow. wyłkowyski, gm. Karkliny, par. Bartniki. odl. od Wyłkowyszek 22 w., 34 dm., 317 mk. W 1827 r. było 26 dm., 232 mk. 6.) N. al. Uszkinie, pow. wyłkowyski, i par. Wyłkowyszki, odl. od Wyłkowyszek 5 w.; ma 28 dm., 61 mk. W 1827 r. było 5 dm., 43 mk. Br. Ch.

Nowinka 1.) wś i os., pow. augustowski, gm. Szczebro–Olszanka, par. Wigry, odl. od Augustowa 10 w., 40 dm., 261 mk. 2) N., wś, pow. maryampolski, gm. Balwierzyszki, par. Gudele, odl. od Maryampola 26 w., 3 dm., 42 mk. 3.) N., wś pow. kalwaryjski gm. i par. Kalwarya, odl. od Kalwaryi 4 w., ma 17 dm., 196 mk. W 1827 r. było 13 dm., 135 mk. 4.) N., fol. i wś, pow. wyłkowyski, gm. i par. Bartniki, odl. od Wyłkowyszek 23 w.; ma 5 dm., 103 mk. W 1827 r. było 6 dm., 42 mk. Fol. i wś N. rozl. mr. 351: gr. or. i ogr. mr. 203, łąk mr. 83, past. mr. 60, wody mr. 2, nieuż. i place mr. 3; bud. mur. 6, z drz. 6; Są pokłady torfu. Wś N. os. 4, z gr. mr. 2. 5.) N., os., pow. władysławowski, gm. Zyple, par. Łuksze; odl. od Władysławowa 35 w., 2 dm., 17 mk. Br Ch.

Nowinka 1.) wś i urocz., pow. sokólski, gm. Nowawola, 284 dz. 2.) N., wś, tamże, gm. Romanówka, 154 dz. 3.) N., wś, tamże, gmina Ostragóra, 144 dz. 4.) N., zaśc., pow. wiłkomierski, gm. Owanta (3 w.). 5.) N., fol., pow. czauski, od r. 1871 Kozubowskich, 200 dz.

Nowinnen (niem.), ob. Naujehnen.

Nowiny […] 27.) N., folw., pow. kolneński, ob. Jedwabne. 28.) N., pow. kolneński, ob. Chrzanowo. 29.) N., pow. suwalski, gm. i par. Jeleniewo. Odl. od Suwałk 15., w. 4 dm., 23 mk. 30.) N. Bargłowskie, wś, pow. augustowski, gm. i par. Bargłów. Odl. od Augustowa 12 w., ma 20 dm., 217 mk. 31.) N. Stare, wś, pow. augustowski, gm. i par. Bargłów, odl. od Augustowa 17 w., 3 dm., 31 mk. 32.) N., folw., pow. maryampolski, ob. Józefowo. Br. Ch.

Nowiny 1.) niem. Neu Schiemanen, wś, pow. szczycieński, st. p. Szymany. 2.) N., wś, pow. ządzborski, st. poczt. Mikołajki. 3.) N., litew. i niem. Naujehnen, wś, pow. gołdapski, st. poczt. Bodschwingken. 4.) N., niem. Neusaass, pow. oleckowski, st. poczt. Cichy. W 1867 r. 36 mk. (Niemcy). J. K. S.

Nowiny 1.) ws, pow. bia­ło­s­to­c­ki, gm. Ob­ręb­ni­ki, ze wsią Jaskra 308 dz. 2.) N. Zdroje, tamże, 42 dz. 3.) N., wś, pow. biel­ski gub. grodz., gm. Łosinka, 96 dz. 4.) N., fol. dóbr Mosty, pow. grodzieński. Na polach i śród lasu 10 kurhanów. 5.) N., os., pow. prużański, gm. Białowieża, 53 dz. 6.) N., chutor dóbr Isa­je­wi­cze, pow. słonimski. 7.) N., urocz., tamże, gm. Zdzię­cioł. 8.) N., fol., pow. sokólski, gm. Kamionka, La­cho­wi­czów 120 dz. 9.) N., folw., pow. nowo­aleksandrowski, gm. Smoł­wy (9 w.). 10.) N., dwa zaśc., tamże, gm. So­ło­ki (4 w.) i Wi­dze (11 w.). 11.) N., fol. dóbr Wac­ła­wie, pow. le­pel­ski. 12.) N., fol., tamże, Cze­cho­wi­czów 125 dz. i Kosz­ków 31 dz.

Nowoaleksandrowsk, wś, pow. bia­ło­s­to­c­ki, gm. Bia­ło­s­to­czek, 9 w. od mta pow., 384 dzies.

Nowo-Berezowo 1.) (t. I, 427 i t. XV, 250, Brzozowo), wś, pow. biel­s­ki gub. grodz., gmina Nowo-Berezowo. Gmina obejmuje 25 miejscowości, 1060 dm. włośc. (35 innych), 5468 mk. włościan, uwłaszczonych na 10,721 dz. Nadto w gm. jest 126 dz. cerk. i 256 większej posiadłości. 2.) N., urocz. przy Berezie, pow. prużański, ob. Bereza.

Nowodola, fol., pow. wyłkowyski, gm. Kibarty, par. Wierzbołów, odl. od Wyłkowyszek 19 w., leży w płd.-zach. stronie od Wierzbołowa, ma 5 dm., 53 mk.

Nowodworce 1.) wś, pow, bia­ło­s­to­c­ki, gm. Doj­li­dy 4 w. od mta pow., 680 dz. 2.) N., wś, pow. prużański, gm. Rudniki, 12 w. od Prużany. 438 dz.

Nowodział, Nowedziały, wś, pow. sokólski, gm. Kruhlany, 18 w. od Sokółki, 937 dz.

Nowogród 1.) zwany Wielkim, mto gubernialne, nad rz. Wołchowem, blisko jej ujścia do jez. Ilmenu, jedno najdawniejszych miast w Rosyi, leży pod 58°31 płn. szer. a 48°56′ wsch. dług., o 180 w. od Petersburga. Ma 17665 mk., 35 cerkwi, 4 monastery, kośc. kat. murowany, wzniesiony w 1835 r., seminaryum duchowne, gimnazyum, szkołę powiat., szkoły prywatne męzkie i żeńskie, 7 fabryk, z których ważniejsze świec woskowych i garbarnia, handel dość znaczny, przystań ożywiona. Z budowli publicznych odznaczają się: pałac, bazar, most na Wołchowie, pomnik na pamiątkę 1812 r. oraz tysiącolecia Rosyi, wzniesiony w 1864 r. Z cerkwi odznaczają się sobór ś. Zofii (Sofijski), w Kremlu, zbudowany w 989 r., pierwotnie drewniany, od 1045 r. murowany, z grobami książąt i miejscowych metropolitów, z wieloma drogocennemi zabytkami sztuki i starożytności, jest jednym z najwspanialszych zabytków stylu rusko-byzantyjskiego. Znajdujące się w nim drzwi, t. z. korsuńskie al. chersońskie, pochodzące z XIII w., uważane są za arcydzieło sztuki średniowiecznej byzantyjskiej, Godne uwagi są dalej cerkwie Ś. Sergiusza z 1463 r. z wysoką wieżą Pokrowy z 1305 r., Ś. Mikołaja z 1135 r. i sobór Znamienski ze słynącym cudami obrazem. Początek miasta sięga odległych wieków; w IX w. należał j tuż do przodujących miast Słowiańszczyźnie północnej, odznaczając się zamożnością i stosunkami handlowemi z zachodnią Europą, do czego przyczyniło się przedewszystkiem wygodne położenie geograficzne. Tu osiadł w 862 r. z drużyną waregską Ruryk i uczynił N. mtem stołecznem. Pod jego następcami Nowogrodzianie byli panami wielkiej prowincyi granice której sięgały zatoki Fińskiej, jez. Czudzkiego, górnej Wołgi, m. Białego i Dźwiny zachodniej, t. j. obejmującej dzisiejsze gubernie: nowogrodzką, pskowską, petersburską oraz w części twerską, ołoniecką, wołogodzką, archangielską, wiacką i permską. Ludność jej stanowili przeważnie Finnowie (Czud’, Iżera, Weś). Najświetniejszą epoką dla N. był XIII, XIV i początek XV w., w ciągu których mto zyskało samorząd, z którego powstała niezależna rzeczpospolita, będąca w związku z miastami hanzeatyckiemi, potężna i słynna ze swego handlu, zostająca pod zwierzchnictwem najprzód książąt przysyłanych, potem obieralnych, z władzą określoną, w końcu pod własnemi posadnikami (namiestnikami). W owym czasie N. był najważniejszym miastem w Rosyi i jednym z najsłynniejszych miast w Europie, jako miejsce składowe dla handlu północnego i wschodniego, i liczył podług niektórych do 400000 mk. W 1478 r. N. przez w. ks. Iwana III wcielony został do w. ks. moskiewskiego, poczem świetny stan miasta i jego dobrobyt upadać zaczęły. Po nieudanem powstaniu w 1576 r. przeciwko Iwanowi IV Groźnemu, miasto zostało prawie do szczętu zburzone i utraciło szczątki dawnych praw i przywilejów. W późniejszych czasach przez założenie Petersburga a w końcu przez zbudowanie dr. żel. moskiewsko-petersburskiej, omijającej go z dala, handel N. zupełnie upadł, tak że dziś niepozostało prawie ani śladu z dawnej świetności. Najlepszy opis N. wydał archimandryta Makarow „Archeologi. opisanije“ (2 t., 1860), dzieje zaś Kostomarow „Siewiernoruskija narodoprawstwa“, (1863) i Bielajew „Istorija N. Wielik.“ (1864). Parafia katolicka nowogrodzka, dekanatu petersburskiego, ma 3201 wiernych, z których 3000 Polaków. Parafia ta rozciąga się na całą gubernię. W samym N. mieszka do 1000 Polaków urzędników, wojskowych, kupców i rzemieślników; reszta rozrzucona po gubernii. Nowogrodzki powiat ma na przestrzeni 8821 w. kw. 130196 mk., zajmujących się rolnictwem i rybołóstwem. Powierzchnia równa, grunt rozmaity, zrasza go rz. Wołchow i dopływy Ilmenu; liczne bagna, niektóre obszerne; lasy zajmują ½ część przestrzeni. Nowogrodzka gubernia graniczy na płn. z gub. petersburską i ołoniecką, na wschód z wołogodzką, na płd. z jarosławską, twerską i pskowską, na zach. z pskowską i petersburską. Góry Wałdajskie, zwane także lasem Wołchońskim lub górami Alauńskiemi, składające się z szeregu wyniosłych pagórków, przecinają gubernię w dwu kierunkach, jedna gałęź idzie przez środek powiatu kiryłowskiego, na płd.-wsch , druga, poczynająca się w płn. części pow. białozierskiego, rozchodzi się po całej guberni. Główniejsze rzeki są: Msta, Szeloń, Pierechoda, Łowat’, Poła, Wołchow, Siaś, Pasza, Ługa, Tosna, Swod, Porozowiec, Itykła i Bolszma. Jezior jest przeszło 3000, z których znaczniejsze pod względem wielkości, rybołóstwa i żeglugi: Ilmen, Białe jezioro, Woże, Seligier, Andoziero, Wałdajskie i Katlino. Bagna zajmują 1/6 część, lasy 70%. Klimat umiarkowany, średnia temperatura wynosi 3•08° R. Gubernia zajmuje wraz z jeziorami 107499•9 w. kw. powierzchni; grunt w części bagnisty, pokryty jedynie mchem, jak to ma miejsce w powiatach północnych, po części piaszczysty, gliniasty lub czarnoziem, zwłaszcza w urodzajnych, wydających zboże, len i konopie, bogatych w lasy i pastwiska powiatach południowych. Hodowla bydła nieznaczna, natomiast obfitość zwierzyny i mnóstwo ryb. Z rzeczy kopalnych znajduje się węgiel kamienny, gips, wapno, żelazo i saliny na zachodnim brzegu Ilmenu. Liczba mieszkańców wynosiła w 1873 r. 1021317 (498767 męż. i 522550 kob.), zajmujących się głównie rolnictwem i przemysłem leśnym. Podług kalendarza Hurlanda było w gubernii w 1879 r. 1421 żydów. Z fabryk znajdują się w gub. mydlarnie, fabryki płócien, potażu, łoju, papieru, huty szklane i inne. Pod względem administracyjnym gub. podzieloną jest na 11 powiatów: nowogrodzki, białozierski, borowiecki, czerepowski, demiański, kiryłowski, krestecki, staroruski, tichwiński, ustiużeński i wałdajski, liczących 11 miast, 20 słobód, 2 osady, 1011 siół i 9066 wsi. Gubernia utworzoną została w 1727 r. […]

Nowogródek, (duża notka, w osobnym pliku.)

Nowokamienna, wś, pow. sokólski, gm. Kamienna, 40 w. od Sokółki, z urocz. Zajkowszczyzna 274 dz.

Nowokolna, Nowokolnia, wś, pow. sokólski, gm. Nowowola, 18 w. od Sokółki, 257 dz.

Nowopól 1.) al. Nowopole, fol., pow. suwalski, gm. Wólka, par. Bakałarzewo, odl. od Suwałk 22 w., rozl. mr. 549: gr. or. i ogr. mr. 277, łąk mr. 58, past. mr. 32, lasu mr. 179; bud. mur. 3, z drz. 7; płodozmian 4-polowy, las nieurządzony. Fol. ten w r. 1871 oddzielony od dóbr Bakałarzewo. [Dziś Żabieniec.] 2.) N., fol., pow. kalwaryjski, gm. Podawinie, par. Dauksze, odl. od Kalwaryi 21 w., ma 12 dm., 47 mk. W 1827 r. było 2 dm., 11 mk.

Nowosady 1.) wś, pow. hru­bie­szo­w­ski, gm. i par. Kry­łów. W 1827 r. było 10 dm., 50 mk. Należy do dóbr Kry­łów. 2.) N., wś i fol., pow. suwalski, gm. Kadaryszki, parafia Lubów. 3.) N., wś, pow. augustowski, gm. Wołowiczowce, par. Teolin, odl. 54 w. od Augustowa, ma 20 dm., 171 mk. W 1827 r. było 12 dm., 75 mk. 4.) N., pow. sejneński, gm. Klejwy, par. Sejny. W 1827 r. było 7 dm., 30 mk. [Na płn. od wsi Łumbie.] 5.) N., wś, pow. sejneński, gm. i par. Ś-to Jeziory, odl. od Sejn 25 w., 8 dm., 58 mk. 6.) N., wś i os., pow. wyłkowyski, gm. Wojtkobole, par. Grażyszki, odl. od Wyłkowyszek 28 w., ma 8 dm., 67 mk. W 1827 r. było 3 dm., 32 mk. 7.) N., wś nad Niemnem, pow. władysławowski, gm. Dobrowola, par. Poniemoń, odl. od Władysławowa 56 w., ma 12 dm., 133 mk. 8.) N., pow. maryampolski, gm. Jaworowo, par. Maryampol, odl. od Maryampola 12 w., 3 dm., 61 mk. W 1827 r. było 6 dm., 55 mk. 9.) N., pow. maryampolski, gm. Chlebiszki, par. Preny, odl. od Maryampola 30 w., 7 dm., 54 mk. W 1827 r. było 2 dm., 31 mk. 10.) N., wś i fol., pow. kalwaryjski, gm. Lubów, par. Bartniki, odl. od Kalwaryi 15 w., ma 8 dm., 18 mk. Br. Ch.

Nowosady 1.) wś, pow. bia­ło­s­to­c­ki, gm. Juch­no­wiec, 445 dz. 2.) N., wś i os., pow, biel­ski gub. grodz., gm. Malesze. Wś 59 os. 22 dz. 3.) N. Lubiszyn, wś, pow. brzeski gub. grodzieńskiej, gm. Ołtusz, 132 dz. 4.) N., wś, pow. kobryński, gm. Wierzcholesie, 221 dz. 5.) N. al. Śwideń, wś, tamże, gm. Iłosk, 136 dz. 6.) N., wś, pow. prużański, gm. Masiewo, 75 w. od Prużany, z os. Dubiny 777 dz. 7.) N., wś, pow. słonimski, gm. Rózany, 36 w. od Słonima, 542 dz. 8.) N. al. Pieleki, os., tamże, gm. Luszniewo. 9.) N., wś, pow. wołkowyski, gm. Hornostajewicze, 25 w. od Wołkowyska, 243 dz. 10.) N., wś, tamże, gm. Szymki, 43 w. od mta pow., 64 dm., 517 mk., 1288 dz. 11) N., wś, tamże, gm. Werejki, 223 dz. 12.) N., zaśc., pow. kowieński, gm. Aleksandrowska Słoboda (13 w.). 13.) N., dwór, tamże, gm. Rumszyszki (6 w.), 28 w. od Kowna, 130 dz. 14.) N., dwór, tamże, gm. Żejmy (9 w.), 34 w. od Kowna. Mają tu Pu­cia­to­wie i Si­po­wi­czo­wie po 24 dz. 15.) N., dwór, pow. nowo­aleksandrowski, gm. Ponedel (9 w.). 16.) N. (por. t. VII, 269), zaśc., pow. po­nie­wie­s­ki, gm. Kra­ki­nów (3 w.). 17.) N., fol. i os., tamże, gm, Pnie­wo (11 w.), 3 w. od msta pow. Mają tu Pie­t­rasz­ko­wie 48 dz. 18.) N., dwór i os., tamże, gm. Po­nie­wież (9 i 18 w.). 19.) N., wś, pow. wił­ko­mier­s­ki, gm. An­dro­ni­sz­ki (5 w.). 20) N., dwie wsi, tamże, gm. Owan­ta (12 i 15 w.). 21.) N., dwór, tamże, gm. Po­gi­ry (6 w.). 22.) N., wś i trzy fol., tamże, gm. Ro­gów (4 i 6 w.). Mają tu Lud­kie­wi­czo­wie 48 dz.; Rym­kie­wi­czo­wie 24 dz., So­łom­s­cy 19 dz. 23.) N., wś. i dwa zaśc., tamże, gm. Ucia­na (2 i 10 w.). 24.) N., fol., pow. bo­ry­sow­ski, Bo­ry­se­wi­czów 55 dz.

Nowosielc, pow. augustowski, gm. Dowspuda, par. Augustów. Odl. od Augustowa 4 wiorsty.

Nowosiołki 1.) wś, pow. bia­ło­s­to­c­ki, gm. Gródek, 35 w. od mta pow., 335 dz. 2.) N., wś, tamże, gm. Obrębniki, 105 dz. 3.) N., dobra, tamże, gm. Przy­tu­lan­ka, Rum­melów. 4.) N., wś, pow. brzeski, gub. grodz., gm. Domaczewo, 32 w. od Brześcia, 618 dz. 5.) N., wś, tamże, gm. Rohacze. 6.) N., wś nad Bugiem, tamże, gm. Wołczyn, 40 w. od Brześcia, 81 dm., 526 mk., z przys. Binduga 1124 dz. 7.) N., wś, pow. grodzieński, gm. Berszty, 42 w. od Grodna, 445 dz. 8.) N., wś, tamże, gm. bohorodycka (Massalany), 110 dz. 9.) N., wś, tamże, ob. Kamczatka. 10.) N., wś, tamże, gm. Hołynka. 11.) N., dobra, tamże, gm. Łasza, 18 w. od Grodna, Kurłowych, 690 dz. W r. 1561 w wójtostwie demitkowskim, ekonomii grodź. Wieś miała 31 włók gruntu średniego. Z włóki płacą po 1 kopie 37 gr. Poddani mieli 100 wołów i 55 koni. 12.) N., wś, tamże, gm. Łunna, 38 w. od Grodna, 208 dz. 13) N., wś, tamże, gm. Mosty, 188 dz. 14.) N., wś. tamże, gmina Wołpa, 60 w. od Grodna, 259 dz. 15.) N., wś, tamże, gm. Żydomla, 24 w. od Grodna, 389 dz. 16.) N., dwie wsi i osiem folw., pow. kobryński, gm. Wierzcholesie, 12 do 22 w. od Kobrynia. Wś N. I składa się z przys.: Krupczyce, Chomieniaty, Wołyńce, Burdy, Zahreby i Jaszczuki, ma 491 dz.; wś N. II z przys. Popiele, Zahreby i Diechtiary, 609 dz. Folwarki należą do: Ży­rom­skich (280 dz.), Wa­lic­kich (174 dz.), Os­tro­męc­kich (44 dz.), Fe­diu­sz­ków (52 dz.), Sie­ma­sz­ków (172 dz.), An­cu­tów (30 dz.), Bo­ja­row­skich (94 dz.) i Mys­łow­skich (252 dz,). 17.) N., wś, tamże, gm. Antopol, 42 w. od Kobrynia, 513 dz. 18.) N. al. Łuka, wś, tamże, gm. Iłosk, 24 w. od Kobrynia, 287 dz. 19.) N., wś, pow. prużański, gm. Bereza Kartuska, 25 w. od Prużany, 282 dz. 20.) N., wś, tamże, gm. murawiewska, 28 w. od mta pow., 338 dz. 21.) N., wś, tamże, gm. Noski, 18 w. od mta pow., 544 dz. 22.) N., tamże, ob. Mayampol. 23.) N., wś, tamże, gm. Suchopol, 16 w. od Prużany, 60 dm., 502 mk., 1378 dz. 24.) N., wś, pow. słonimski, gm. Derewna, 134 dz. 25.) N., wś, tamże, gm. Dworzec. 47 w. od Słonima, ze wsiami Seliwonki i Leżejki, 939 dz. 26.) N., wś, pow. słonimski, gm. maryńska, 19 w. od Słonima. 27.) N., , wś, tamże, gm. Stara Wieś, 32 w. od Słonima, 223 dz. 28.) N., wś, tamże, gm. Kostrowicze, 9 w. od Słonima, 233 dz. 29.) N., wś, tamże, gm. Rohotna, 51 dz. 30.) N., wś. pow. wołkowyski, gm. Bojary, 37 w. od Wołkowyska, ze wsią Terespol 1607 dz. 31.) N., l i 2 al. Basałyki, dwie wsi i dwa folw. i os., tamże, gm. Roś, 12 i 14 w. od mta pow. Wsi mają 189 i 125 dz., jeden folw. należy do dóbr Roś; osada ma 41 dz. 32.) N., wś, tamże, gm. Tołoczmany, 12 w. od mta pow., 528 dz. 33.) N., wś i folw., tamże, gm. Werejki, 33 w. od Wołkowyska. Wieś 101 dz.; folw., Zak­rzew­skich, 172 dz. 34.) N., wś, pow. nowoaleksandrowski, gm. Antolepty (6 w.), 23 w. od mta pow., Bła­że­wi­czów 41 dz., Wrób­lew­skich 35 dz. 35.) N., folw., pow. wiłkomierski, gm. Towiany (11 w.). 36.) N., dwór, tamże, gm. Uszpol (5 w.), Droz­do­w­skich, 166 dz. 37.) N., dobra, pow. homelski, Wojnicz-Sianożęckich, 1076 dz. 38.) N., wś, pow. horecki, gm. Horodyszcze (3 w.). 39.) N., wś, pow. mohylewski, gmina Nieżkowo (8 w.). 40.) N., wieś nad Drucią. pow. orszański, gm. Tołoczyn Stary. 25 dm., 150 mk., cerkiew. 41.) N., dobra, pow. rohaczewski. Słu­cza­no­w­skich, 1160 dz. 42.) N., pow. wilejski. Pod wsią horodyszcze, złożone z nasypów stożkowych, stojących obok siebie na przestrzeni pół wiorsty kw. O 1½ w. od wsi t. zw. Góra Czarna, w kształcie ściętego stożka. Znaleziono tu toporek i pierścienie bronzowe. 43.) N., pow. wileński. Między wsiami N., Sokolniki, Dukiele i Ciundzie, znajduje się do 50 kurhanów.

Nowosioło Hołynka, ob. Drewiańczyce.

Nowosiółki […] 7.) N., wś, pow. augustowski gm. Łabno, par. Adamowicze, r. gr. Łabno, odl. od Augustowa 54 w., ma 60 dm., 402 mk. 44 osad i 2285 mr. obszaru. W 1827 było 30 dm., 176 mk. Wchodziła w skład dóbr Łabno. 8.) N., os., pow. sejneński, gm. Krasnowo par. Puńsk, odl. od Sejn 44 w., ma 3 dm., 15 mk. 9.) N., wś, pow. maryampolski, gm. i par. Balwierzyszki, odl. od Maryampola 37 w. ma 3 dm., 42 mk. W 1827 r. było 2 dm., 21 mk. Br. Ch.

Nowosiółki […] 131.) N., wś w pow. bia­ło­sto­c­kim, par. Cho­ro­sz­cza, posiada browar wyrabiający 60000 wiader piwa bawarskiego rocznie. Właściciel wsi i browaru p. Alfred Moes prowadzi w N. wysoko postępowe gospodarstwo. […] J. Krz.-A. Jel.

Nowowieś, wś, pow. sokólski, gm. Kamienna, 38 w. od Sokółki, z urocz. Szawelszczyzna 551 dz.

Nowowola, wś, pow. bia­ło­s­to­c­ki, gm. Gródek, 36 w. od mta pow., 79 dm., 853 mk., cerkiew, szkoła, wiatrak, 1116 dz. włośc. i 70 cerk.

Nowy Dworek, folw., pow. augustowski, gm. Dowspuda, par. Bargłów, odl. od Augustowa 14 w., ma 2 dm.; należy do dóbr Grabowo.

Nowy Folwark […] 8.) N. F., pow. suwalski, gm. Hutta, par. Wigry. W 1827 r. było 1 dm., 7 mk. 9.) N. F., fol., pow. władysławowski, gm. i par. Błogosławieństwo, odl. od Władysławowa 40 w., 1 dm., 8 mk. W 1827 r. było 1 dm., 3 mk. 10.) N. F. al. Augustów, fol., pow. wyłkowyski, gm. Kibarty, par. Olwita, odl. 11 w. Wyłkowyszek, rozl. w 1885 r. mr. 315: gr. or. i ogr. mr. 254, łąk mr. 50, nieuż. mr. 11; bud. mur. 2, z drz. 2; płodozmian 9-polowy, pokłady torfu. Fol. ten w r. 1878 oddzielony od dóbr Szykszniewo. Br. Ch.

Nowy Młyn […] 7.) N. M., dobra i młyn, pow. oleckowski, st. p. Wieliczki. […] Ks. Fr.

Nowydwór […] 10.) N., fol. i dobra, pow. suwalski, gm. Wólka, par. Bakałarzew, odl. od Suwałk 21 w., ma 3 dm., 40 mk. W 1827 r. było 2 dm., 11 mk. Fol. N. z wsiami: Konopki, Sadłowina, Karasiewo, Gębałówka al. Gembelówka i Ruda w 1885 r. rozl. mr. 908: gr. or. i ogr. mr. 427, łąk mr. 134, past. mr. 17, lasu mr. 310, nieuż. mr. 20; bud. mur. 2, z drz. 12; płodozmian 7-polowy, las nieurządzony. Wś Konopki os. 26, z gr. mr. 187; wś Sadłowina os. 16, z gr. mr. 212; wś Karasiewo os. 20, z gr. mr. 297; wś Gębałówka os. 9, z gr. mr. 40; wś Ruda os. 8, z gr. mr. 87. 11.) N., fol., pow. maryampolski, gm. Pogiermoń, par. Pokojnie, odl. od Maryampola 49 w., ma 3 dm., 94 mk., 504 mr. W 1827 r. było 2 dm., 25 mk. Wchodzi w skład dóbr Jakimiszki. 12.) N., os., pow. władysławowski, gm. Szyłgale, par. Słowiki, odl. od Władysławowa 19 w., 1 dm., 7 mk.

Nowydwór […] 10.) N. al. Nowodwór, mko nad bezim. dopł. Bobra, pow. sokólski, w 1 okr. pol. kuźnickim, gm. grzebieniewska, o 20 w. od Grodna, 26 w. od Sokółki a 16 w. od Kuźnicy, ma 202 dm., 1452 mk. (65 prawosł., 490 katol., 897 żydów), cerkiew, kośc. katol., 2 domy modl. żydowskie, 4 sklepy, szkoła, targi; mieszkańcy prowadzą drobny handel. Założone w XV w., należało niegdyś do dóbr stołowych królewskich ekonomii grodzieńskiej. Kościół katol. pod w. Jezusa Chr., z muru wzniesiony w 1503 r. przez królową, Bonę. Obecnie wzniesiono nowy (rysunek i opis ob. Kłosy t. XXIX, № 734). Paraf. kat., dek. sokólskiego, ma 3481 wiernych (1712 mężcz. i 1769 kob.); kaplica na cmentarzu grzebalnym. Paraf. prawosł., dek. (błahoczynia) sokólskiego, ma 1432 wiernych (719 mężcz. i 713 kob.). Porów. Arch. J. Z. R., cz. III, t. 3: 294 i Pamiat. Kij. Arch. Kom., t. IV, cz. 3: 136. 11.) N., mko nad rz. Miedziołanką, blisko źródeł Rosi, pow. wołkowyski, przy drodze z Prużan do Wołkowyska (o 38 w.); ma 1183 mk. (563 męż. i 620 kob.), w tej liczbie 100 żydów i cerkiew. Mko ma pozór wsi; miejscowość piasczysta i błotnista. Ludność trudni się handlem bydła. Paraf. prawosł., dek. (błahoczynia) podorosskiego, ma 1648 wiernych (800 mężcz. i 848 kob.). […] A. Jel., A. Ch., J. Krz.

Nubertshoefen, dobra, pow. gierdawski, st. poczt. Muldszen.

Numajten al. Numajty, wś, pow. węgoborski, st. p. Węgobork, ob. Okowizna.

Nur, os. miejska nad rz. Bugiem, pow. ostrowski, gm. i par. Nur. Leży na prawym brzegu rzeki, wznoszącym się tu około 40 stóp nad poziom wody, odl. 14 w. od Ciechanowca, 15 w. od Czyżewa st. dr. żel. warsz.-petersburskiej, 30 w. od Ostrowa, 78 w. od Siedlec, 130 w. od Warszawy. Rzeka Bug odgranicza osadę od gub. siedleckiej. N. posiada obecnie kościół par. drewniany, szkołę począt., stacyą poczt., 100 dm. i do 1200 mk. W 1827 r. było 75 dm., 514 mk.; w 1860 r. 80 dm. i 813 mk., w tem 299 żydów. Znaczenie dawniejsze tej osady polegało na tem, iż była głównem ogniskiem handlu zbożowego a przytem stolicą ziemi nurskiej, dzielącej się na trzy powiaty: nurski, kamieńczykowski, ostrowski. W N. odbywały się sądy i sejmiki, na których obierano dwóch posłów. Zawiązkiem osady był zapewne starożytny gród osłaniający przeprawę przez rzekę i służący dla obrony przeciw najściom Jadźwingów. Zawiązkiem osady był gród broniący wschodnich kresów Mazowsza. Do koła grodu rozsiedliło się rycerstwo grodowe, późniejsza drobna szla­ch­ta, zaludniająca nietylko parafię nurską ale prawie całą ziemię, której N. był centrem. Poblizki N. Zaszków, leżący o 9 w. ku wschod. połd. nad rz. Nurcem, był już w w. XII własnością klasztoru czerwińskiego wraz z kaplicą, targowiskiem i poborem cła. Gdy z czasem targowiska sąsiednie w Zuzeli i Zaszkowie stracą swe znaczenie, dogodniej położony Nur zacznie się rozwijać i zostanie centrem rozleglej i ludnej ziemi. Z rozszerzeniem się rolnictwa i rozwinięciem handlu zbożowego, N. nabiera znaczenia ogniska handlowego. W 1434 r. Bolesław ks. mazowiecki nadaje osadzie prawo chełmińskie, wagę, postrzygalnię, łaźnię i swobodę od cła w całej dzielnicy książęcej. W 1437 i 1474 r. N. otrzymał inne jeszcze przywileje. Zygmunt August w 1568 dał miastu wolny spław na Bugu dla prowadzonych do Gdańska towarów. Lustracya z 1564 r. podaje 263 domów. Gwagnin powiada, iż miasto, jakkolwiek drewniane, prowadzi znaczny handel zbożowy z Gdańskiem. To samo podaje Świecicki w opisie Mazowsza, twierdząc, iż N. bogactwem mieszczan wiele miast przechodzi. W r. 1578 płaci N. szosu fl. 24, od 10 bań gorzał., 4 rzeźn., 3 kuśnierzy, 3 szewców, 3 solarzy, 2 kupców, 2 kowali, 4 przekupniów, 19 piekarzy. Czopowe od 3141, warów po gr. 16, uczyniło przez rok fl. 167 gr. 22. Kościół par. istniejący już wtedy powstał zapewne znacznie dawniej. W r. 1578 powiat nurski jeden z trzech, na które rozpadła się ziemia nurska, miał 5981 łan. kmiecych, a 16311, łan. uprawianych przez drobną szla­ch­tę. W r. 1582 liczono tu 1594 osadników. Na obszarze ziemi nurskiej w r. 1563 biskup płocki posiadał 604 łan. w pow. nurskim, 379 w ostrowskim i 1642 w kamienieckim. Kanonicy płoccy, opaci czerwińscy i miasta: Nur, Brok i Andrzejów 390 łan., uboga szla­ch­ta bez kmieci 1732 łany w pow. nurskim, 221 w ostrowskim i 154 w kamienieckim. Średniej własności szla­che­c­kiej nie było wcale. Wojny szwedzkie i ruina ekonomiczna całego kraju zniszczyły zamożność miasta, które przybrało charakter wioski i w 1806 r. miało tylko 400 mk. Według tradycyi miało tu istnieć dawniej kilka kościołów, ale na to nie ma dowodów. Kościół paraf., niewiadomej erekcyi, po spaleniu przez Szwedów, odbudowany został z drzewa w 1693 r. Gdy z czasem zniszczał, został rozebrany, a na to miejsce wzniesiono w 1853 r. skromny drewniany kościołek. Do par. (dek. andrzejowski dawniej) należała filia Boguty-Piaski, z kościołem w 1774 r. wzniesionym. Nurskie sstwo grodowe podług lustracyi z r. 1660 obejmowało miasto Nur i wsie: Lewice, Żukówka, Czernik, Wola Niemcowa al. Dobroszowa. W r. 1771 było w posiadaniu Tomasza Ossolińskiego, który zeń opłacał kwarty złp. 461 gr. 25, a hyberny złp. 310 gr. 20. Na sejmie z r. 1773—1775 Stany Rzpltej nadały je w emfiteutyczne posiadanie Janowi Lanckorońskiemu. N. gmina należy do sądu gm. okr. III w Czyżewie, st. poczt. Nur; ma 3461 mr. obszaru i 4800 mk. Br. Ch.

Nurczyk, rzka, lewy dopływ Nurca. Ma swe źródła we wsi Rohacze, w pow. biel­skim gub. grodzieńskiej. Ubiegłszy 22 w. uchodzi o 2 w. od Bociek do Nurca, przy zbiegu 3 gubernii: grodzieńskiej, suwalskiej i wileńskiej. Mylnie podano, że uchodzi przy zbiegu gub. grodzieńskiej, suwalskiej i wileńskiej.

Nurczyk, wś i fol., pow. brzeski gub. grodz., gm. Rohacze, 60 w. od Brześcia. Wś 200 dz.; fol. Łowickich, 375 dz.

Nurnischken, wś, pow. ragnecki, st. poczt. Szillen, odl. 15 klm. od Ragnety, ma 220 mk. (1880).

Nurowszczyzna, wś, pow. prużański, gm. Staruny, 349 dz.

Nurzec, rzeka, bierze początek w Puszczy Białowieskiej, koło mtka Kle­sz­cze­le, w pow. biel­skim. Prowadząc leśne wody puszczy, płynie koło wsi Nurzec, pod mkiem Kleszczele, mija Brańsk, pod którym przyjmuje rzekę Bronkę, pod wsią Wyszonki dotyka granicy królestwa i na przestrzeni 25 w. oddziela gub. grodzieńską od pow. mazowieckiego i ostrowskiego. Płynie następnie na Ciechanowiec i pod wsią Wojtkowce wpada z praw. brzegu do Bugu, na przeciw ujścia Cetyni. Długość całkowita 95 w. Od Brańska zdatny do spławu drzewa. Pod Wyszonkami przyjmuje z praw. brz. Miankę, pod Wylińskim Borem wpada Dzieża. Lewe dopływy: Nurczyk i Leszczna al. Leśna [Obecnie Leszczka.]. Niegdyś N. oddzielał ziemie dro­hi­c­ką od biel­skiej. Br. Ch.

Nurzec 1.) wś, pow. biel­s­ki gub. grodz., gm. Dubiażyn, 221 dz. 2.) N., wś i fol. pow. brzeski gub. grodz., gm. Rohacze, 57 w. od Brześcia. Wś 316 dz.; fol. hr. Ronikierów, 951 dz.