Litera K

(Niektóre na­z­wi­s­ka niemieckie zaczynające się od K., piszą się też przez C. np. Kastnitz lub Castnitz; gdyby więc której nazwy tej kategoryi nie było poniżej, prawdopodobnie znajdzie się pod C).

Kabaki 1.) w dok. Kobaki, wś i dobra, pow. prużański, gm. Malecz, 22 w. od Prużany. Wś ma 51 dm., 624 mk., szkołę, 805 dz.; dobra własność Włod­ków, z fol. Kamienica 1399 dz. Cegielnia, gorzelnia, wiatrak. Wś należała do wójtowstwa kobakowskiego, w ekonomii kobryńskiej. Podług rewizyi D. Sapiehy z r. 1563 we wsi było 24 włóki gruntu średniego, z tego 1 włóka wolna na wójtowstwo a 23 za opłatą. Z włóki płacili 97 gr. Wogóle z 23 włók 37 kóp i 11 gr., z naddatków zaś 3 kopy 13 gr. i 3⅓ den., razem 40 kóp, 24 gr. 3⅓ den. W skład wójtowstwa wchodziły wsi: K., Sozonowicze, Dubow Chlew, Parchwenowicze, Łukomił, Sosnówka i Piszczanka. Suma dochodu z wójtowstwa 175 kóp 7 gr. i 3⅓ den. 2.) K., urocz. w dobrach Choroszewicze, pow. słonimski. 3.) K., wś, pow. słonimski, gm. Kozłowszczyzna, 17 w. od Słonima, 14 dm., 206 mk., 246 dz. 4.) K., wś, pow. słonimski, gm. Stara Wieś, 27 w. od Słonima, 320 dz.

Kabinie albo Kabiny, wś, pow. kalwaryjski, gm. i par. Udrya. Odl. 48 w. od Kalwaryi, ma 30 dm., 124 mk.

Kackheim (niem.), wieś, pow. gierdawski, st. p. Alberga.

Kackschen (niem.), trzy wsie, zwane K. al. Ziegen, Gross-K. i Klein-K. al. Czoken, powiat ragnecki, st. p. Neu-Eggleningken.

Kacprowo, wś szlach. i włośc., pow. szczuczyński, gm. Bogusze, par. Grajewo. W 1827 r. było tu 8 dm., 49 mk.

Kaczki, wś, pow. wołkowyski, gm. Dobrowola, 43 w. od Wołkowyska, 391 dz.

Kadarynie, wś, pow. władysławowski, gm. Zyple, par. Łuksze; odl. 31 w. od Władysławowa, ma 5 dm., 33 mk.

Kadaryszki, folw., pow. suwalski, gmina Kadaryszki, par. Lubowo; odl. 27 w. od Suwałk, ma 5 dm., 12 mk. Gm. K. liczy 5787 mk., rozl. 18096 mr., sąd gm. okr. IV w Starej Hańczy o 9 i pół w., st. poczt. Szypliszki. W skład gm. wchodzą: Baranowo, Bojary, Bojary, Bondziszki, B.-małe, Ejszeryszki, Folusz, Grygaliszki, Gulbieniszki, Gutowszczyzna, Jałowo, Jasionowo, Jodjeziory, Jodjeziorki, Kadaryszki, Kamionka, Kleszczówek, Krejwiany, Kułak [Olszanka Kułak (14.)], Lizdejki, Maryanka, Maszutkina, Michałówka, Muchowo [Sumowo-Muchy], Nowa-Kamionka, Olszanka-Makowszczyzna, Pobondzie, Poplin, Postawele, Poszeszupie, Potopy, Rowele, Rutka-Tartak, Sidory, Sidory-zapolne, Sikorowszczyzna, Smaczna-woda, Smolnica, Smolniki wś i folw., Smolniki małe, Soliny, Trzcianka, Uzdziejek, Wierzbiszki, Wingrany wś i folwark i Wingranki. Podług opisu z r. 1854 z dóbr rządowych K. wydzielony został w r. 1838 majorat na rzecz generała piechoty Skobelewa. W skład majoratu wchodzi folwark Zaboryszki, wsie: Szlązak, Wesołówka [Wesołowo ?], Lowocie [Łowocie], Pokomsze, Zawady [Na wsch. od jez. Grauże.], Grawice [Grauże ?], Sitkowizna, Dembniak [Dębniak], Olszanka, Lipina, Lipniak [Koło Fornetki.], Fornetka, Przejma, Szelment [Szelmentka ?], Moskiewszczyzna, Baryły [Może Becejły ?], Ilgiel, jezioro Iłgie [Iłgiel] i jezioro Jodel. Do składu ekonomii rządowej Kadaryszki wchodzą: folwark i wieś Auksztokalnie [Litwa], folw. i wś Kleszczówek z młynem wodnym, folw. i wieś Bokrzyszki z młynem wodnym [Litwa], wieś Widgierele v. Wartelle [Dwie wsie Wigrele i Wartele, dziś Litwa], folw. Nowosady [Litwa], wsie Klinowo [Koło miasteczka Lubowo, dziś Litwa] i Krepożany, folw. Burniszki i Olszanka, wsie Stankuny, Grybino [Grzybina], Burniszki i Olszanka, folw. Trydonie [Litwa], wsie: Harmudziszki [Garmudziszki, dziś Litwa], Kowniszki [Litwa], Trydonie-Neudryńce [Litwa] i Trydonie-Podworze [Litwa], folwark i wieś Postawelle [Postawele], folw. i wieś Jurgiszki, wieś Baworze [Barwisze, dziś Litwa.], folw. i wieś Poszeszupie z młynem wodnym, wieś Smolica, folw. i wś Ejszeryszki, wsie Grygaliszki i Bojary, folw. Kadaryszki z młynem wodnym, folwarki: Kamionka, Kupowo, Olszanka Kułak [Między Potopami a Olszanką.], Wiżajny, wsie: Andrzejewo, Budzisko, Bolcie małe i wielkie, Baranowo, Borkowszczyzna, Bondziszki, Białebłoto, wsie: Budzisko-cegielnia, Czerwonka, Folusz z młynem wodnym, Gungliszki, Gromadczyzna, Gulbieniszki, Jasionowo, Ignatowizna, Jeglenice [?], Jałowo wielkie i małe, Jeziorki, Jegleniszki [Zapewne Ogliniszki, dziś Litwa.], Kupów, Krzemionka, Kociołki, Leszkiemie, Laskowskie, Maryanka, Munda [Mauda], Matyn v. Pawełki, Makowszczyzna, Nowa wola, Obliny wielkie [Okliny ?], Obliny małe, Olszanka Kułak, Pobondzie, Potarzynia, osada Polulkiemie, wsie: Podlubówek [Litwa], Potopy, Postawelek, Rutka tartak, Romaniszki, Rogożany wielkie [Rogożajny Wielkie], Rogożany małe [Rogożajny Małe], Rowelle [Rowele, w Słowniku Rawele.], Rakówek, Stanieliszki [Stanieluszki], Szelmentka, Scibów, Siekierowo, Szeszciowłoki, Sidory, Soliny, Sadzawki, Trzcianka, Uzdziejek, Wiłkowizna [Wołkowizna, dziś Litwa.], Wojpunie [Wojponie], Wierzbiszki, Wizgóry, Wojciuliszki, Wysokie, Wiłkupie, Wołownia, miasto Wiżajny z młynem wodnym Bielcie [Bolcie], Lubów [Miasto miasto Lubowo, dziś Litwa], wś Durowizna, osady; Muchów [Sumowo-Muchy], Bogożany średnie [Rogożajny ?], Uzmando v. Bendzisko [Użmauda v. Budziszki Wiżajnskie]; jeziora: Wiżajny, Wistne [Wistuć, oficjalnie zaś Wisztuć.], Kaprelek [Kuprelek], Predelek v. Tredelek, Eseryszki [Ejszeryszki], Modyszki, Oblino [Okliny ?, może jez. Oklinek], Igliniszki, Siekierowo, Maryanka [Mariańskie], Maryanka druga [W pobliżu (na płn.-zach.) jez. Mariańskiego, dziś bez nazwy ?], Talejk wielkie, Talejk małe, Berzyny [Litwa], Wigrzeny [Może Wigrele ?, dziś Litwa.], Grausze [Grauże], Letopy [Potopy], Białe [Może Białe przy Wsi Potopy ew. jez. Czarne + Białe na płn. od Smolnik.], Barwinek, Płowszynek v. Plewszynek, Polandze [Pobondzie], Postawelek, Przechodnie, Okrągłe, Perty, Krejwele [Krejwelek], Rakówek, Wysokie, Jankowskie, Sudanskie [Sudawskie], Ejszyszki [Może Ejszeryszki ew. Ejściszki (dziś Litwa).], Karasinko, Bokrzyszki, Widgierek, Postawek, Kupowo, Jałowo, Jałowek i Sumowo. Podług śladu z r. 1838 rozległość w gruntach wynosiła mr. 11,502, w lasach mr. 4855. Starostwo niegrodowe kadaryskie było położone w województwie i powiecie trockim. W r. 1766 posiadali je Ignacy i Helena Ogińscy, marszałkostwo w. ks. lit., opłacając z niego kwarty złp. 2,548 gr. 15, a hyberny spólnie z starostwem maćkowskiem złp. 3,000. Na sejmie war­szaw­skim z r. 1773—75 stany rzeczypospolitej nadały toż starostwo w 50-letnie posiadanie emfiteutyczne Andrzejowi i Paulinie z Szembeków Ogińskim, sekr. w. ks. lit., łącznie z wsią Brzozową, leśnictwem maćkowskiem i ststwem płotelskiem. Na sejmie zaś z roku 1776 uchwalono odłączyć włók piętnaście z starostwa kadaryskiego na uposażenie plebanii kościoła lubowskiego. Br. Ch.

Kadłubówka, wieś gub. grodz. w b. ziemi bielskiej.

Kadszen-Duden al. Duden, wś, pow. ragnecki, st. p. Szillen.

Kadysz, wś nad Czarną Hańczą, pow. augustowski, gm. Wołowiczowce, par. Teolin, w pięknem położeniu, blisko ujścia Marychy do Hańczy. Odl. 53 w. od Augustowa. Składała się z kilku odrębnych części, przybierających coraz to inne nazwy od właścicieli takowych. Spis z 1827 r. wylicza pięć oddzielnych części, które liczyły 34 dm. i 201 mk.; z nazw tych jedna tylko się przechowała dotąd K. Gineta. W spisie Zinberga jest sześć odrębnych części, zaś w urzędowym spisie (Pam. Kniżka suwal. gub. 1878) tylko trzy: K. Hołowieńczyce (17 dm., 270 mk.), K. rządowy (15 dm., 108 mk.) i K. Gineta (12 dm., 48 mk.). Jeden folw. Kadysz. według Tow. Kred. Ziems. podług opisu z r. 1866 rozl. mr. 354, grunta orne i ogrody mr. 46, łąk mr. 20, lasu mr. 10, pastwisk, zarośli mr. 242, nieużytki i place mr. 30. Wieś Kadysz albo Liszyce lit. BE. os. 14, z gruntem mr. 61.

Kaemersdorf (niem.), ob. Kaemmersdorf (niem.).

Kaemmersdorf (niem.) 1.). włośc. wś, pow. elbląski, na bitym trakcie elbląsko-holądzkim, u stóp wzgórza, nad łęgami jeziora Druzna. Obszaru liczy mr. 3090, gbur. 11, zagr. 5, kat. 4, ew. 219, dm. 25. parafia Elbląg, szkoła w miejscu, poczta i stacya kolei Güldenboden. Odległość od Elbląga 1⅜ mili. K. istniało oddawna pod nazwą: Passiauxty. Ludność mieszkała tu staropruska, przez krzyżaków podbita. Wieś ta była jak by naczelna całej okolicy. Od czasu do czasu zjeżdżał tu komtur wkonywać sądownictwo nad prusakami, którzy byli wyjęci zpod władzy sołtysów. Przypuszczają, że tu mieszkał zastępca krzyżacki, zwany Kämmerer, od którego potem i wieś z niemiecka: Kämmersdorf przezwana została. Początkowo małych włók (Hoken) liczyła ta wś 16, do których około r. 1420 nadto 3 jeszcze przydane. Od szarwarków i zaciągów byli osadnicy wolni, dawali tylko czynsz i dziesięciny. Ponieważ jezioro Druzno podówczas aż do wsi blisko dochodziło, znajdowało się wielu rybaków we wsi. Około r. 1380 przełożony szpitala (Spittler) Ulryk Frick wystawił dla nich osobny przywilej lokacyjny: każdy rybak otrzymał miejsce wolne do zabudowania z ogrodem i łąką. Drzewo na opał i do budowy brał z przeciwnej strony Druzna. Paśnik miał wspólny z sąsiadami. Za to dawał każdy co rok 3 wiardunki. Na roki, ile razy się we wsi odbywały, przynosił jednę kupę leszczy. We wsi Drausenhof pełnił szarwark za dziesięcinę (augsten um den Zehnten). Przywilejem Kazimierza Jagiellończyka dostała się ta wieś w posiadanie miasta Elbląga. 2.) K., wś, pow. ostródzki, st. p. Locken.

Kahlen (niem.), wś, pow. węgoborski, ob. Kal.

Kaidann (niem.), wś, pow. gierdawski, st. p. Friedenberg.

Kaimelau (niem.), wś, pow. gąbiński, st. p. Judtschen.

Kaiserau (niem.), wś, pow. ragnecki, st. p. Kellminen.

Kajackiszki, wś, pow. maryampolski, gm. Antonowo, par. Pilwiszki. Odl. 19 w. od Maryampola, ma 3 dm., 40 mk.

Kajliny, wieś, pow. sejneński, gm. i par. Wiejsieje. Odl. 27 w. od Sejn, ma 17 dm., 85 mieszk.

Kajmele 1.). wś i folw., pow. władysławowski, gm. Kidule, par. Kajmele. Odl. 35 w. od Władysławowa. Liczy 27 dm., 365 mk. W r. 1827 było tu 26 dm. i 232 mk. W K. jako w rezydencyi biskupów żmudzkich była kaplica katol. jeszcze przed r. 1685. W r. 1758 zamieniona na kościół filialny do par. Błogosławieństwo. Obecny kościół w r. 1839 wzniesiony z drzewa, Par. K. dek. władysławowskiego ma 3177 dusz. 2.) K., wś nad jez. Gausty, pow. sejneński, gm. Hołny Wolmera, par. Łoździeje. Odl. 18 w. od Sejn, ma 9 dm., 57 mk.

Kajminy 1.) wś, pow. maryampolski, gm. Chlebiszki, par. Preny. Odl. 40 w. od Maryampola. Ma 2 dm., 5 mk. W Skorowidzu Zinberga mylnie nazwano: Kamminy. 2.) K., wieś, pow. kalwaryjski, gm. i par. Simno. Odl. 28 w. od Kalwaryi, ma 18 dm., 179 mk.

Kal, niem. Kahlen, wś, pow. węgoborski, na półwyspie wielkiego jeziora Mamry (Mauer See) i jez. Świętajt, na polsko-pruskich Mazurach. Jako dawniej jez. Mamry znacznie mniejsze było, z tego wynika, że ludzie do kościoła w Węgielsztynie chodzili drogą kamieniami wyłożoną, które teraz dość głęboko są w wodzie; kiedy woda opadnie, widać jeszcze tę kamienną drogę. Pierwszy znany przywilej dany tej wsi r. 1478; włók było wtedy 5 więcej niż teraz, które wezbrana woda jeziora Mamry zalała. O strasznej legendzie teraz jeszcze opowiadają. Za wsią na polu znajdowała się jak zwykle dawnemi czasy mała buda czyli szałas dla pasterzy, do którego młodzież schodziła się potajemnie na hulankę. Tak też czworo ich przybyło w święto Niewiniątek, ale wtedy czart ich wszystkich porwał z mocy Bożej i okropnie pomordował. Wiele osób ciekawych przychodziło oglądać to miejsce. To się sprzykrzyło gburom i chcieli budę przenieść: podłożyli kloce i drągi, ale nie mogli ruszyć; trwogą opanowani uciekli i domek z podłożonemi drągami zostawili. W takim stanie oglądał go jeszcze r. 1573 znany pruski historyk Henneberger. Z czasem jednak domek zapadł, a na pamiątkę postawili w tem miejscu murowaną kolumnę, na której w czterech językach, polskim, niemieckim, litewskim i łacińskim okropne owo zdarzenie opisali. Mówią, że kiedy kolumny nie było, płaczliwe, głośne narzekania i skomlenie wciąż słyszano. O tej legendzie pisali zdawna Vinc. Barfus, Vera historia de calamitoso et horrendo quatuor personarum interitn, furoribus diabolicis e medio sublatorum, Dantisci 1593, Henneberger 166, Werner, historia de columna Kelnensi w Königsb. wöchentl. Nachr. 1741 Nr. 48, 1748 Nr. 49, Wollweber w Preuss. Archiv 1791 str. 379, Tettau i Temme, Volks-Sagen und Märchen in Masuren 122. Kś. F.

Kalendszynnen (niem.), wś, pow. jańsborski, ob. Kałęczyn.

Kalennczynnen (niem.), powiat łecki, ob. Kałęczyn. [Dziś Kałęczyny, por. Kawęczyn.]

Kalhusen, Kallusen 1.) inaczej Antbrakupoenen, wś, pow. gąbiński, st. p. Malwiszki. 2.) Klein K., al. Krausenwalde, dobra tamże.

Kaliniszki, os., pow. kalwaryjski, gm. Kirsna Wielka, par. Simno. W 1827 r. było tu 2 dm., 14 mk. Spis urzędowy (Pam. Kniżka z r. 1878) nie wymienia tej miejscowości.

Kalinowo 1) nowe i stare, wieś, pow. brze­ziń­ski, gm. i par. Bra­to­sze­wi­ce. Obie razem liczą 19 dm. i 170 mk., ziemi włośc. 402 mr. 2.) K., wś i folw. nad rz. Narwią, pow. łom­żyń­ski, gm. Droz­do­wo (ob.), par. Piąt­ni­ca. W 1827 r. było tu 22 dm., 178 mk. Poprzednio nosiło nazwę K. narodowe i stanowiło własność rządową wraz z osadą K.-Wysz­kow­szczy­z­na. Fol. i wieś Kalinowo rozl. mr. 1583, grunta orne i ogrody mr. 463, łąk mr. 304, pastw. mr. 240, lasu mr. 523, wody mr. 39, nieużytki i place mr. 14, bud. mur. 4, drew. 12. Rzeka Narew i Narwica przepływają; są jeziora. Wieś Kalinowo osad 45, z gruntem mr. 352. Jest to jedna z najpiękniejszych miejscowości w okolicy Łom­ży, ulubione miejsce letnich zamiejskich wycieczek. Za wsią wznosi się dość znaczna góra, porosła lasem; o górze tej w ludzie krąży wiele podań. (Ob. Rzeczniowskiego „Stara i Nowa Łom­ża“). W przeszłem stuleciu Kalinowo częściowo wchodziło w skład dóbr star. łomż., częściowo było własnością prywatną; część starościńska po rozbiorze kraju była włączoną do dóbr narodowych Mały Płock; w r. 1833 kupił ją od skarbu Wa­len­ty Olę­dz­ki, w którego ręku znajdowała się podówczas część prywatna Kalinowo. We wsi znajdowało się wybraniectwo, nadane przywilejem z d. 23 listopada 1762 r. przez Stanisława Augusta Wa­len­te­mu Bar­giel­skie­mu. Bar­giel­scy do 1808 r., na zasadzie przywileju, opłacali rocznie po 56 zł. 8 gr. łanowego; w 1808 r. prefektura łom­żyń­ska zmusiła Bar­giel­skich wziąść w zastaw swoje własne wybraniectwo na lat 12 za sumę 1125 zł. 10 gr.; nadto opłacać rocznie 13 złp. 13 gr. 2 szel. czynszu, jakiem prawem, niewiadomo. W 1818 r. na części rządowej spotykamy 3 wybranych (Bar­giel­scy), 5 chałupników i 11 zaciężnych, razem 115 mk. Zaciężni wysiewali po 3 korce jarzyny i tyleż oziminy na swoich 22 mórg 114 pręt. chełm., stanowiących jedną gospodarską osadę; odprawiali do dworu w Kalinowie po 3 dni tygodniowo pańszczyzny (1 dzień sprzężajem lub pieszo i 2 dni ręcznej tłuki) od św. Ja­kó­ba do św. Mi­cha­ła; innemi czasami po dniu sprzężajnym lub pieszym tygodniowo; nadto opłacali pewien czynsz w pieniądzach i naturze. Chałupnicy siedzieli na pustych dwóch osadach, posiadali po 9 mr. 10 pręt, chełm. gruntu i odrabiali oznaczoną robociznę. W 1818 r. podług wykazów rządu gubern.) 46 dm., 226 męż., 250 kob., karczma. Włośc. gruntu 443 mórg (260 orn.), dworskiego 1390 mr. (276 orn., mr. 480 mr. lasu, przeważnie dębiny, 80 wycinków, 3 ogrodn.). 3.) K., okolica szla­che­c­ka, w obrębie której leżą wsie: K.-Czos­no­wo, K.-Nowe, K.-Sul­ki, K.-Stare, wsie szlach., pow. mazowiecki, gm. Cho­ja­ny, par. Ku­le­sze. Wspominają te nazwy już dokumenta z XV i XVI w. a prócz tych jeszcze K. Tro­ja­ny (r. 1557) Gloger. Ziem. Bielska. W 1827 r. K. Czos­no­wo miało 25 dm., 149 mk.; K. Nowe 13 dm., 93 mk.; K. Sol­ki 28 dm., 158 mk.; K. Stare 30 dm., 159 mk. 4.) K., kol. włośc., pow. os­tro­w­ski, gm. i par. Długosiodło. Ma 41 dm., 307 mk. 5.) K., wś włośc., pow. os­tro­wski, gm. i par. Ja­sie­ni­ca. W 1827 r. było tu 52 dm., 298 mk., obecnie 62 dm., 612 mk. Podług pomiaru Smej­la w 1799 r. liczyła 57 włók 16 mr. magd. W 1818 r. znajdujemy 7 gospodarzy trzydniowych, wysiewających po 5 korcy oziminy i 4 jarzyny i odrabiających 3 dni tygodniowo pańszczyzny sprzężajem lub pieszo, stosownie do woli dworu, 16 dni stacyi i 4 tłuki; 15 gospodarzy dwudniowych, wysiewających po 3 korce oziminy i 2 jarzyny i odrabiających po 2 dni tygodniowo pańszczyzny, 16 stacyi i 4 tłuki; 8 kolonistów osadzonych w 1816—17 r. na pustych dwudniowych osadach; 3 (w tej liczbie jeden kolonista) jednodniowców, wysiewających po 2 korce ozim. i 1 i pół jarz., sołtys, karczma, 8 chałupników, razem 217 mk. Oprócz pańszczyzny opłacała wieś czynszu 994 złp. Pańszczyznę odrabiano do folw. Kalinowa. W 1820 r. urządzono Kalinowę na sposób kolonialny; utworzono 37 os. gospodarskich, 13 ogrodniczych po 2 — 3 mr., szkołę, karczmę (98 mr.), osadę leśną (15 mr.). W 1856 r. urządzono wieś kolonialnie, utworzoną 1 osadę 28-morgową, 39 osad po 35 — 42 mórg, 14 ogrodniczych po 2 — 3 mórg, kowalską i leśną osady, karczmę, szkołę. Czynsz czysty po urządzeniu wynosił 826 rs. 53 kop. Por. Ja­sie­ni­ca, 6.) K., wś i folw., pow. pułtuski, gm. Obrytte, par. Zambski. Folw. należy do dóbr Gostkowo (ob.). 7.) K., wś, pow. suwalski, gm. Andrzejewo, par. Puńsk. Odl. 24 w. od Suwałk, ma 2 dm., 16 mk. 8.) K., os., pow. maryampolski, gm. Freda, par. Godlewo. Odl. 41 w. od Maryampola, ma 1 dom, 12 mk. 9.) K., por. Kalinowa. Lud. Krz.

Kalinowo 1.). niem. Kallinowen, wieś, pow. łecki, na polsko-pruskich Mazurach, 1 milę od Ełku. Kościół istniał tu przed reformacyą. R. 1499 za proboszcza Macieja jest proces o wieś Kleszczewo, którą od tej parafii odłączono a do kościoła we wsi Jucha przyłączono: proces ten rozstrzygnął sufragan Jan eppus simbaliensis. St. poczt. 2.) K., wś, pow. lecki, st. p. Lec.

Kalinówka Sasiny, wś gub. grodzieńskiej, w b. ziemi bielskiej.

Kalinówka, wś, pow. bia­ło­s­to­c­ki, ma paraf. kościół katol. ś. Anny, przez parafian wzniesiony 1776 z drzewa. Parafia katol. dekanatu bia­ło­s­to­c­kie­go: dusz 3518. Filia w Brzozowie.

Kaliszki, niem. Kallischken, wieś, pow. jańsborski, na zachód od m. Biały, na polsko-pruskich Mazurach. Pierwszy znany przywilej pochodzi z r. 1447, mieszkańcy dostali prawo magdeburskie. Przedtem nie było tu osady, tylko lasy się ciągnęły: dokument mówi, że wś ma być założona „w naszej Dąbrowie (Damerau)“; wspominane między innemi jezioro Gayle, co tłumaczą na Białe, od którego zapewne imię wzięło mko późniejsze Biała. Kś. F.

Kalkeningken (niem.), wś i kol., pow. wystrucki, st. p. Neunischken.

Kalkowo, folw., po niem. Kallkowen, pow. gołdapski, st. p. Regellen.

Kallenzien (niem.), pow. szczycieński, ob. Kałęczyn.

Kallischken (niem.), pow. jańsborski, ob. Kaliszki.

Kallminnen albo Aszmoneitkrhnen, wś, pow. ragnecki, st. p. Szillen.

Kallnen (niem.) 1.) al. Auxkallen, wś, powiat gąbiński, st. p. Nemmersdorf. 2.) K., al. Gelleszeningken, wieś, pow. darkiemski, st. p. Darkiejmy.

Kallnischken (niem.), 1.) wś, pow. gołdapski, st. p. Boćwinka. 2.) K., wieś, pow. piłkalski, st. p. Lasdehnen. 3.) K., wś, powiat kłajpedzki, st. p. Kłajpeda.

Kallweitschen (niem.) 1.) al. Misczischken, Missischken, wś, pow. gołdapski, st. p. Mehlkehmen, nad jez. wisztynieckiém. 2.) K., wieś, pow. stołupiański, st. p. Stołupiany.

Kallwellen (niem.), 1.) wś, pow. ragnecki, st. p. Budwethen. 2.) K., os. leśna, pow. piłkalski, st. p. Lasdehnen. 3.) K., os., powiat nizinny, st. p. Seckenburg.

Kallwischken (niem.) 1.) wieś, pow. darkiemski, st. p. Sodehnen. 2.) K., wś, powiat kłajpedzki, st. p. Lankuppen. 3.) K., wieś, pow. wystrucki, st. p. Aulowoehnen.

Kalmuetzen al. Weedereitischken (niem.), wś, pow. ragnecki, st. p. Neu-Eggleningken.

Kalna, rzeczka, dopływ Hańczy Czarnej, ma źródło w lasach [Właściwie wypływa z jez. Serwy.] a ujście powyżej Głębokiego Brodu pod samą wsią Strzelcowizną w pow. sejneńskim. Now. [Dziś Szyszkowa Biel. Jej dopływy na mapie 1839 r.: Biała Kalna z lewej i Brazan (dziś Paniówka) z prawej.]

Kalnica, rz., lewy dopływ Krożęty.

Kalniszki (lit. kałnas, góra); os. leśna, pow. kalwaryjski, gm. Kirsna, par. Simno. Nie zamieszczona w spisie urzędowym miejscowości gub. suwalskiej (Pam. Kniżka z 1878 r.).

Kalniszki i t. p., por. Kallnischken i t. p.

Kalno, jez. w Warmii pod Nową Wsią; w niem klasztor miał zatonąć.

Kalnupis (lit. kałnas, góra; upie, rzeka; górna rzeka). Dużo rzeczek na Żmujdzi nosi tę nazwę. Tak np. w okolicach Kołnuj blisko Rossień, prawe dopływy rz. Szałtony.

Kalsdorf, właściwie Karlsdorf (ob. t. III, 843) al. Połomińskca, kol., pow. sokólski, gm. Romanówka, 309 dz.

Kalwa, os., pow. maryampolski, gm. i par. Pilwiszki; odl. 25 w. od Maryampola, ma 2 dm., 14 mk.

Kalwarya, miasto powiatowe gub. suwalskiej, nad rz. Szeszupą leży pod 54°23’8 szer. geogr. i 40°54’1 długości. Odl. 307 w. War­sza­wy, 40 od Suwałk, 16 i pół od Maryampola. Leży przy szosie idącej z War­sza­wy na Suwałki, Kalwaryą i Maryampol do Kowna. Najbliższa stacya dr. żel. warsz.-petersburskiej na odnodze do Wierzbołowa idącej w Kozłowej Rudzie. K. posiada kościół paraf. murowany, kościół ewangelicki filialny, synagogę murowaną, urząd powiatowy, sąd pokoju okr. III należący do zjazdu sędziów w Suwałkach, sąd gm. okr. I, urząd miejski, stacya pocztową i telegraficzną międzynarodową, szpital św. Jerzego na 25 łóżek, więzienie z kaplicą katolicką, szkołę początkową. Dochód roczny kasy miejskiej wynosi około 7000 rs. W r. 1827 było tu 501 dm. i 5438 mk., w 1861 r. liczono 521 dm. (46 murow.) i 8432 mieszk. (w tej liczbie 6687 żydów), obecnie jest około 500 dm. i 8936 mk. Ludność chrześciańska trudni się przeważnie rolnictwem i ogrodnictwem, żydzi zaś handlem. Przemysł w zastoju; fabryk znaczniejszych nie ma, są tylko trzy małe browary z produk. na 3152 rs. i fabryka wyrobów miedzianych na 1200 rs. Kościół paraf. założył tu w 1715 r. ks. Korybut Wiszniowiecki; obecny murowany pochodzi z 1840 r. Przywilej lokacyjny na miasto wydał dopiero August II a potwierdził Stanisław August w 1791 r. Dawniej dla odróżnienia od kilku innych miast t. n. K. nosiła miano K. żydowska. Tu urodził się zasłużony badacz i historyk naszej przeszłości W. A. Maciejowski. Par. K. dek. kalwaryjskiego, 8144 dusz. Starostwo niegrodowe kalwaryjskie w wdztwie i powiecie trockim składało się z miasta Kalwaryi z przyległościami. Od r. 1766 posiadali je Michał i Aleksandra Ogińscy, wojew. wileńscy, opłacając z niego kwarty złp. 8250 a hyberny 3235, spólnie z sstwem kirsnieńskiem. Dobra rządowe Kalwarya podług wyjaśnień z r. 1854 w skutek nadania na donacye rozdzielone zostały na 4 działy, a mianowicie: 1) Ukazem z 1842 r. nadana donacya generał-majorowi Sikstel; folwarki Janów i Posudonie Wielkie, jezioro Janowskie, cegielnia i wiatrak; wsie: Janówka, Posudonie wielkie, Kimsze, Michałówka, Stawisko lub Stawiszki, ogólna rozległość mr. 2760. 2) Ukazem z r. 1837 generał-majorowi von Tornau folwark i wieś Posudonie małe albo Posudoniszki; ogólna rozległość mr. 454 jako dodatek do majoratu Wołłowicze. 3) Ukazem z r. 1836 pod nazwą majoratu Kalwarya B nadane generał lejtnantowi Stegmann składa się z lasów, z folwarku Kalwarya z młynem wodnym, karczmą Piaskinia i cegielnią, folwark i jezioro Orya, wsie: Kuśliszki leśne; Krzywa, Kowale, Smolnica, Nowinka, Raudoniszki, Pojawiszki, Jucewicze Taborowskie, Bułanowicze, Michaliszki z karczmą zwaną Kirsniański most, wieś Żubry, Santoka, Iwantyszki, Karoliszki, Wincentyszki, Susniki, Jawrynie, Kamsze, Pograudyszki, Pobolinie, Potrakinie, Iłgoławka, Jachymowicze, Iwaszki, Kwiatkowszczyzna, Polnica; ogólna rozległość wynosi mr. 12915. 4) Dobra Kalwarya A pozostałe przy rządzie składają się z wsi: Skirtobole, Kuśliszki, Menkupie, Egłobole, Jurgieziory, Budowiszki, Budowinie, Jodele, Miłuciszki, Trubiszki, Kamień, Gabryłowszczyzna, Podpilokalnie, Potaszynie, folwark Skajście, wieś Skajście, folwark i wieś Wingramy Wielkie, folw. Wingramy Małe, wsie: Gutowszczyzna, Sidorowszczyzna, Berzyny, Bombieniki, Graużyny, Nowosady, Poszyrwinty, Strożdynie, Wartele, Widgiery, Wigrelle, Wojtkobole, folwark Kochanowszczyzna podzielony na osady kolonialne, wieś Szałabundziszki, miasto Kalwarya, wieś Czarna Krynica, Dewoniszki, Kempiny, Szlajnie, Trakiszki, jezioro Kozasiówek i wieś Turgoławka: ogółem rozległości m. 20609. Gmina K. należy do sądu gm. okr. I, liczy 4450 mk., rozległości 16930 mr. W skład gm. wchodzą: Auksztokalnie, Baranowskie, Brzozowa, Budowisko, Budwiecie, Egliszki, Egłobole, Gabryłowszczyzna, Grądy, Gutowo, Jodele, Jurgieziory, Kalwarya folw., Kamień, Kowale, Kowniszki, Krzywa, Kumiecie, Kuszliszki-leśne, Kuszliszki-polne, Maryanka, Miękupie, Michałowo, Milujciszki, Morgi, Nowinka, Nowosady, Orya, Piskinia, Pilokalnie, Podpilokalnie, Pokalniszki, Pokropiszki, Potaszynie, Powiżnie, Rybakowo, Skaryszki, Smolnica, Smolniczany, Scibowo, Traboryszki, Tertubieże, Trakjany, Trubiszki, Truworowo, Ukazówka, Walenciszki, Zimna-krynica i Zygmuntowo. Powiat kalwaryjski gub. suwalskiej utworzony został w r. 1867 z części dawnego powiatu t. n. Leży on w samym grodku gub. suwalskiej i ciągnie się w kierunku od wschodu ku zachodowi. Graniczy od północy z maryampolskim i częścią wyłkowyskiego, od wschodu z gub. wileńską od której oddziela go Niemen, od południa z pow. sejneńskim i suwalskim a od zachodu. z pow. suwalskim i wyłkowyskim. Obszar ogólny wynosi 24,65 mil kw. Wschodnia i zachodnia część powiatu mają powierzchnię nierówną, pagórkowatą i nieco wzniesioną, środkowa zaś stanowi niską płaszczyznę, obfitą w jeziora znacznej niekiedy wielkości, jak Żuwinta (650 mórg) i Amalwa 509 mr. Błota rozciągają się tu na przestrzeni kilkunastu wiorst kwadratowych dokoła jeziora Żuwinta, z wyjątkiem części połud. wsch. brzegu, tudzież na równie znacznej przestrzeni dokoła jaz. Amalwa. Pierwsze z tych błot noszą nazwę Buchciańskich; prócz tego znajdują się mniejsze przecie błota o 3 w. na zachód od Kalwaryi w kierunku od połud. ku północy, między wsiami Szlajnie, Kumiecie, Jurgjeziory, Budwiecie, Piłokainie. Główną rzeką pow. jest Szeszupa płynąca pod m. Kalwaryą i wpadająca do niej Dawinia. Obszar pod jeziorami wynosi 0,5 mili kw.; znaczną przestrzeń powiatu pokrywają lasy, przeważające w części wschodniej pomiędzy jeziorami Amalwa i Żuwinta a Niemnem. Obszar lasów rządowych wynosi 18342 mr., należą one do trzech leśnictw: serejskiego, puńskiego i maryampolskiego. Gleba ziemi przeważnie gliniasta i żwirowata, trudna do uprawy w czasie suszy letniej lub deszczów; rolnictwo dość słabo rozwinięte. Żyto i kartofle stanowią główny produkt. W 1878 r. wysiano tu w powiecie: 5312 czetw. pszenicy, 32344 żyta, 721 jarej pszenicy, 21400 czetw. owsa, 13633 czetw. jęczmienia, 172 gryki, 3256 innych ziarn i 37304 czetw. kartofli. Brak większych miast i dogodnych komunikacyj nie sprzyja rozwojowi przemysłu fabrycznego; w całym powiecie w 1878 r. liczono 16 fabryk (w tem 10 gorzelni), które zajmowały 77 robot. i produkowały za 256100 rs. (w tem same gorzelnie 248500 rs.). Pod względem kościelnym powiat ten stanowi dekanat dyecezyi sejneńskiej i dzieli się na 11 parafij: Dauksze, Kalwarya, Krakopol, Krasna, Lubowo, Ludwinów, Olita, Rumbowicze, Simno, Udrya i Urdomin. Pod względem sądowym dzieli się na cztery okręgi sądów gminnych: Kalwarya, Ludwinów, Simno i Olita; pod względem administracyjnym na 15 gmin: Balkuny, Janów, Kalwarya, Kirsna, Krakopol, Krasna, Lubów, Ludwinów, Nadniemeńska, Olita, Podawinie, Raudań, Simno, Udrya, Urdomin. Br. Ch.

Kalwarya pocztowa, karczma, pow. kalwaryjski, gm. i par. Kalwarya.

Kalwarya żydowska, ob. Kalwarya, miasto powiatowe.

Kalweliszki, wś, pow. maryampolski, gm. Chlebiszki, par. Preny; odl. 3 w. od Maryampola, ma 6 dm., 65 mk.

Kalwiszki, wś, pow. sejneński, gm. Hołny Wolmera (ob.), par. Berżniki; odl. 14 w. od Sejn. ma 15 dm., 102 mk.

Kałęczyn 1.) niem. Kallenzien, wś, powiat szczycieński, blisko jeziora rańskiego, na polsko-pruskich Mazurach, należała niegdyś do obszernych dóbr rańskich (Rheinswein, Rańsk), które w r. 1468 mistrz w. krzyżacki Henryk Reuss von Plauen wydał Michałowi Kuchmeister von Sternberg; włók było wtedy 21, prawo magdeburskie. 2.) K., niem. Kalennczynnen, wś, pow. łecki st. p. Ełk. Por. Kalendszynnen. [Dziś Kałęczyny, por Kawęczyn.]

Kałnas, po litew. „góra“, ztąd zakończenia wielu nazw geograficznych na Żmujdzi i Litwie np. Pilkałnas, tudzież nazwy wsi: Kalniszki itp.

Kałtki, niem. Kaltken, wieś, pow. łecki, st. p. N. Juchy.

Kamieniec, K. Litewski, miasteczko w pow. brzeskim, gub. grodzieńskiej, niedaleko Puszczy Białowieskiej, nad rz. Lśną albo Leśną, dopływem Bugu, o 37 wiorst od Brześcia, o 165 od Grodna, przy byłym trakcie handlowym, te dwa miasta łączącym, o 25 w. od Wysokiego Litewskiego, ma 6855 mk., w tem 5900 izr. (1878), zarząd 4-go okr. policyjnego w pow. dla sześciu gmin wiejskich, kościół katol., cerkiew i bożnicę. Paraf. kościół katol. śś. Piotra i Pawła, 1723 kosztem Grzegorza Giżyckiego wzniesiony. Parafia katolicka dekanatu brzeskiego: dusz 2068. Kaplica w Kapustyczach, dawniej i w Chodosach. Dekanat prawosławny K. ma parafij 13, dusz 17311 (1857). Starożytny ten gród, zwany także od dawnych naszych ziemiopisów Camieniec Ruthenicale, leży przy wielkiej drodze, którą niegdyś królowie z Krakowa do Wilna jeździli. Założycielem jego miał być, podług latopisu wołyńskiego, ks. Włodzimierz zwany Filozofem, panujący na Włodzmierzu wołyńskim. On to, odbudowawszy zniszczony przez Tatarów Brześć, postanowił inne jeszcze grody w opustoszałym kraju powznosić. Tym końcem wyprawił 1276 r. jednego z wodzów swoich imieniem Olesko, rozkazując mu udać się w górę rzeki Lśny, dla wyszukania dogodnego miejsca na budowanie zamku (Album Ordy). Gdy zaś Olesko miejsce to wybrał, przybył Włodzimierz z Brześcia z licznym orszakiem bojarów, a potwierdziwszy wybór miejsca, kazał, las wyciąwszy, gród nowy budować, który dla kamienistej okolicy, Kamieńcem nazwał. Dla obrony zaś jego wymurował tak zwany stołp, czyli wieżę 17 sążni wysokości a 16 obwodu mającą. Kamieniec, przeszedłszy na początku XIV pod panowanie litewskie, stał się naczelnym grodem powiatu tegoż nazwania. Z podziału państw Gedymina wszedł w obręb dzielnicy Kiejstuta i zaczął doświadczać napadów krzyżackich. Najpierwszy z nich przypadł 1375 r. pod dowództwem Teodoryka von Elsner komtura z Balgi, który wiele z tych okolic jeńców, koni i bydła zagarnął. Dalsze nastąpiły w latach 1378 i 1379, niemniej srogą klęskę zadawszy krajowi. Podczas wojny domowej Jagiełły z Kiejstutem r. 1382, Janusz ks. mazowiecki zięć Kiejstuta, korzystając z zamieszek na Litwie, zajął prócz Drohiczyna, Mielnika, Suraża i Kamieniec, pod tytułem należnego sobie jakoby wiana żony swej Danuty. Lecz niedługo cieszył się posiadaniem tej zdobyczy, gdyż Jagiełło 1383 r. po tygodniowem oblężeniu twierdzę kamieniecką odebrał; jednakże skutkiem zaszłej 1384 r. ugody, ustąpiony został Kamieniec wraz z całem ks. brzeskiem Witowdowi, który gdy znowu przeszedł do Krzyżaków i Litwę z nimi najeżdżać zaczął, Jagiełło, podjąwszy 1389 roku wyprawę na Witowda, opanował Kamieniec i poruczył straż Zyndramowi Maszkowskiemu miecznikowi k. Po ustaleniu władzy Witowda w Litwie, został jeszcze Kamieniec na długo ważnem miejscem obronnem, gdzie nieraz Jagiełło i Witowd zjeżdżali się dla narady i dla łowów. Tu r. 1409 stawił się w początku grudnia przed królem, z którym był i Witowd, posłannik Aleksandra V z bullą, w której, donosząc o swoim prawnym wyborze na stolicę Apostolską, i o zjawieniu się dwóch anty-papieżów, wzywał króla, aby się nie wahał uznać go za głowę kościoła. Kazimierz IV w przejeździe do Litwy zatrzymywał się tu, zabawiając się polowaniem. R. 1520 powiat kamieniecki wcielony był do nowo utworzonego wojew. pod­la­s­kie­go, w 1569 r. zaś oderwany stamtąd, wszedł w skład wojew. i powiatu brzeskiego. Uchwała sejmowa 1661 r. starała się ulżyć nędzy mieszkańców w takiem postanowieniu: „Miasta naszego Kamieńca Lit. desolationem mając w respekcie naszym, od podatku na lat 4, tak mieszczan jako żydów, uwalniamy, excepto płacenia myt, ceł, takoż i czopowego.“ Kamieniec lichą jest teraz mieściną, sam tylko ów stołp niespożyty przeszło pięciowiekowym czasem, sterczy ruinami swemi nad gromadą poziomych chałup. Wewnątrz tego sędziwego pomnika zachowały się nawet ostatki schodów dębowych, Bóg wie jak dawnych; od połowy zaś wieży idą w górę stopnie w murze wyrobione; sklepienia, chociaż jak sieć podziurawione, jeszcze się jednak trzymają; pod wieżą obszerne znajdują się lochy (Baliński). Starostwo niegrodowe kamienieckie przed rokiem 1569 stanowiło jednę z nomenklatur dóbr stołowych królewskich. W 1771 r. składało się z miasta Kamieńca z zamkiem i przyległościami nad rzeką Lśną. W tymże czasie posiadał je Mi­chał Wiel­hor­ski, kuchmistrz w. lit., głośny wówczas polityk i dyplomata, opłacając z niego kwarty złp: 9298, a hyberny złp. 6600.

Kamieniki, wś, pow. prużański, nad rzeką Białą, o 28 w. od Białowieży, o 147 od Grodna, przy b. trakcie handlowym z Brześcia do Grodna.

Kamienista, wś, pow. grodzieński, na zachód od dr. żel. warsz.-petersb.

Kamienka, Kamionka, ob. Czarna.

Kamienna, wś w powiecie sokólskim gub. grodz., o 36 w. od Sokółki, chat 94; kaplica katol. parafii Dąbrowa.

Kamienne, jezioro w pow. suwalskim, na północ od os. Filipów. Ciągnie się długiem wązkiem (⅓ wiorsty) korytem na długości 2 i pół w. w kierunku od południa ku płn.-zach. i łączy się z jez. Rospuda. Głębokość jego wynosi do 144 stóp, obszar mylnie zapewne podaje L. W. (kalend. Obserw. Warsz. 1861 r.) na 30 mr. Br. Ch.

Kamień 1.). była wieś, w pobliżu War­sza­wy, poza Pra­gą, miejsce elekcyi Henryka Walezyusza i Augusta III, oznaczaną była na dawnych mapach (z XVIII w.) w miejscu gdzie dziś stoi przy szosie brzeskiej pomnik na pamiątkę ukończenia tej drogi. Prawdopodobnie śladem po tej znikłej wsi jest miejscowość zwana Ka­mio­nek pod Pra­gą; w gm. Wa­wer położona. 2.) K., wieś, pow. błoński, gm. Sku­ły, par. ? Ma 178 mk. 3.) K., wś, pow. go­s­tyń­ski, gm. Pacyna, par. Gombin. W 1827 r. było tu 37 dm., 387 mk., obecnie 42 dm., 650 mk., posiada gruntu mr. 681 i 120 mr. wspólnego pastwiska. Szkoła elementarna wybudowana w r. 1867. Dobra K. składają się z folwarku K. i Cze­s­ła­wów, wsi K. i Ra­dy­cze. Rozl. wynosi mr. 924, grunta orne i ogrody m. 898, łąk mr. 6, pastw. mr. 16, nieużytki i place mr. 22, bud. mur. 2, drewn. 23, płodozmian 6-o i 11-polowy. Wieś Kamień osad 66, z gruntem mr. 681; wś Ra­dy­cze osad 7, z gruntem mr. 6. 4.) K., kol. i os. karcz., pow. piotr­kow­ski. gm. i par. Cha­bie­li­ce. Kolonia ma 52 dm., 486 mk., 638 mr. obszaru; os. karcz., 1 dom, 4 mk., 6 mr. Należy do dóbr Jaj­ki albo Jan­ki. 5.) K., kol., wś, folw., nad rz. Mro­gą, pow. brze­ziń­ski, gm. i par. Dmo­sin. Kol. lit. D. ma 2 dm., 8 mk., 1 mr.; folw. lit. D. 3 dm., 20 mk., 240 mr.; wś lit. E. i F., 4 dm., 39 mk., 10 mr.; K. al. Ni­ten­berg kol. 2 dm., 18 mk., 59 mr. K. górny albo Kar­wo­szczy­z­na kol., 5 dm., 30 mk., 91 mr. O wsi tej wspomina Ła­s­ki, Lib. benef. (II, 341). 6.) K.–Mniszewski, folw., pow. brzeziński, gmina Bra­to­sze­wice, par. Głów­no. W 1827 r. było tu 10 dm., 73 mk.; obecnie 4 dm., 54 mk., 490 mr. obszaru. Por. Głów­no. 7.) K. Wieś t. n. wymienia Łaski (Lib. ben. II, 344) w parafii Do­ma­nie­wice, dzisiejszy pow. ło­wic­ki. 8.) K., folwark i kol., pow. czę­sto­chow­ski, gmina Gra­bów­ka, parafia Czę­sto­cho­wa. Folw. K. ma domów 5, mieszk. 20, mórg 276; kolonia 9 domów, 37 mieszk., 36 mórg. Folwark należał do dóbr Czę­sto­cho­wa (ob. t. I, 859). 9.) K. nad błotem Staw i Pod­by­czek, wieś i folw., pow. ka­lis­ki, gm. Kamień, par. Dę­be, odl. od Ka­li­sza w. 12, od Ce­ko­wa 8, przy szosie z Ka­li­sza do Tur­ku.; wś K. wraz z osadą Orzeł ma dm. 24, mk. 534; folw. K. wraz z osadą Pia­s­ki i O­rzeł dm. 15, mk. 107. Dobra K. z folwarkiem Dzię­ciół, kolonią Bez­na­t­ka i O­rzeł, nad rzeczką Swędrnią. Rozl. mr. 2250; pod pługiem mr. 1100, lasu mr. 700, zagajników 250, łąk i pastw. mr. 350. Grunta przeważnie mocne w kulturze, od lat 40 w płodozmianie, gospodarstwo postępowe, inwentarz ulepszony hodowlą od dawna zaprowadzoną. Lasy urządzone, budowle murowane pod dachówką i blachą. Jest cegielnia produkująca cegłę i dachówkę, gorzelnia duża, browar wyrabiający piwo pojedyńcze; była i dystylarnia, fabryka wódek słodkich, likierów, araku, fabryka octu na wielką skalę. Teraz skutkiem nowej ustawy akcyznej zniesione. Jest tu szkoła od lat 30 zaprowadzona przez ówczesnego właściciela J. Czart­kow­skie­go, a medalem srebrnym wielkim w r. 1860 przez Tow. rolnicze obdarzona. Urząd wójta gminy Gmina K. należy do sądu gm. okr. III w Mo­ra­wi­nie, poczta w Ce­ko­wie, składa się ze wsi Kamień, Dzię­ciół, O­rzeł i Bez­na­t­ka, Dę­ba, kolonia Dę­be, Bier­nat­ki i Flo­ren­ty­na, Roż­dża­ły, Ko­bier­no, Fran­ko­wi­z­na, Koź­lą­t­ków i Krzy­ża­n­ki, Ma­za­nin i Podzbo­rów, Sza­dek i Prze­dzeń, Mły­ni­sko, Ku­szyn, Jasz­czu­ry; Sza­do­kierz. W ogóle ziemi pod pługiem mórg 7544, lasu mr. 3515. W tem dominialnego mr. 5252, ziemi ornej włościan 2391; lasu dom. 3447, włościan 68 mr. Ludność wynosi 3961 mk., w tej liczbie ewangelików mężczyzn 248, kobiet 239, żydów 10. Był tu kościół parafialny zajęty w XVI w. przez różnowierców, w r. 1816 spalił się; w miejsce tego r. 1848 ówczesny właściciel Ju­lian Czar­tkow­ski wystawił kaplicę mszalną, razem i grobową familijną, gdzie spoczywają zwłoki ś. p. Mag­da­le­ny z U­miń­skich Czart­kow­skiej, córki jenerała wojsk polskich. Dziś te dobra przeszły w posiadanie Z. i Ma­ryi z Czart­kow­skich małżonków Łasz­czyń­skich. Statuta synodalne prowincyi gnieź­nień­skiej (Helcel, Star. Pomn. Prawa polsk, 1856. Kra­ków) świadczą, że w r. 1271 odprawiono synod we wsi Kamieniu nad rzeką Swędrnią przy Ka­li­szu w czasie wiecowego tamże zjazdu książąt polskich, i uchwalono prowincyonalne statuta, które Ja­ros­ław w zbiór swój objął. W r. 1655 i 56 za Jana Kazimierza w czasie wojny szwedzkiej było tu większe starcie się wojsk; w lasach kamieńskich są znaczne okopy, i podanie mówi, że w tych błotach Szwedzi skarby zatopili; ztąd wynikły poszukiwania bez skutku; w późniejszym dopiero czasie bo przez wybicie kanału i osuszenie, odkryły się pastwiska i łąki, dające obfite a dobre siano. K. należał w XV i XVI do Za­rem­bów. 10.) K., kol. i wieś, pow. słu­pe­c­ki, gm. Ka­zi­mierz, par. Cie­nin kościelny, odl. od Słu­p­cy w. 9. Kol. ma dm. 17, mk. 113; wś ma dm. 3, mk. 92. R. 1827 było tu 13 dm., 79 mk. Por. Cie­nin. Czyt. Lib. ben. Łaskiego I, 297. Według Tstwa Kred. Ziems. folw. Kamień od rzeki War­ty w. 5, ma rozl. mr. 362, grunta orne i ogrody mr. 333, łąk mr. 10, nieużytki i place mr. 19, bud. mur. 11, drewn. 2, płodozmian 12-polowy. Folwark ten w r. 1868 oddzielony od dóbr Cie­nin. 11.) K., wieś nad War­tą, pow. wie­luń­ski, gm. i par. Mie­rzy­ce, odl. od Wie­lu­nia w. 14; K., wraz z pustkowiem Wi­ni­cha­wy, ma dm. 49, mk. 279. 12.) K., pow. piń­czow­ski, gm. Za­gość, par. Wi­nia­ry. 13.) K., folw., pow. mie­chow­ski, gm. i par. Lu­bo­rzy­ca. Os. karcz. K., przy trakcie od Pro­szo­wic do Ba­ra­na położona, należy do dóbr Pie­t­rze­je­wi­ce (ob.). 14.) K., wś i folw., powiat ra­dom­ski, gm. i par. Bia­ło­brze­gi. Leży przy drodze bitej war­szaw­sko-krakowskiej. Stanowi część dóbr Su­cha, ma 16 dm., 152 mieszk., 1146 mr. ziemi dworsk. i 133 mr. włośc. Czyt. Łaskiego Lib. benef. I, 667 (należał K. w XVI w. do par. Ja­sion­na). 15.) K. Wielki, wieś i folw., i Kamień lit. B. kol., pow. opo­czyń­ski, gm. Ku­ni­cz­ki, par. Ku­ni­ce. Odl. 12 w. od O­po­cz­na, ma 17 dm., 160 mk., 240 mr. ziemi dworsk. i 105 mr. włośc. K. kol. 7 dm., 175 mk. i 542 mr. obszaru. Według Tstwa Kred. Ziems. folw. K. wielki lit. A (z wsiami: K., Bra­t­ków, Win­cen­ty­nów, To­ma­szó­wek), ma rozl. mr. 301, grunta orne i ogrody mr. 138, łąk mr. 36, pastwisk mr. 3, lasu mr. 100, wody mr. 1, nieużytki i place mr. 12, bud. mur. 2, drewn. 4. Wieś Kamień osad 15, z gruntem mr. 105; wś Bra­tków osad 40, z gruntem mr. 455; wieś Win­cen­ty­nów osad 22, z gruntem mr. 443; wś To­ma­szó­wek osad 2, z gruntem mr. 30. 16.) K. duży, wś włośc., K. mały, wś i folw., pow. o­po­czyń­ski, gm. Skrzyń­sko, par. Skrzyn­no. W 1827 r. K. duży miał 13 dm. i 69 mk. a K. mały 13 dm. i 128 mk., obecnie K. duży ma 18 dm., 125 mk., 165 mórg. ziemi a K. mały 14 dm., 112 mk., 540 mr. ziemi dworsk. i 204 mr. włośc. Folw. należy do dóbr Ko­mo­rów. W Lib. benef. Łaskiego K. duży nosi nazwę Camyen nobilium a K. mały: Camyen episcopi Cracoviensis (I, 689). Według Tstwa Kred. Ziems. folw. Kamień Mały ma rozl. mr. 414, grunta orne i ogrody mr. 299, łąk mr. 21, lasu mr. 66, nieużytki i place mr. 28, bud. mur. 1, drew. 7; wieś Kamień Mały osad 17, z gruntem mr. 191. 17.) K. Łukowski, wieś włośc. nad rz. Wis­łą, pow. san­do­mier­ski, gm. Dwi­ko­zy, par. San­do­mierz. Odl. 2 w. od San­do­mie­rza. W 1827 r. należał do par. w Łu­ko­wej i ztąd nosi nazwę. Obecnie ma 8 dm., 50 mk. i 168 mr. obszaru. 18.) K. Mściowski nad rzeką Wis­łą, folw., pow. san­do­mier­ski, gm. Dwi­ko­zy, par. San­do­mierz. Odl. 6 w. od San­do­mie­rza. W 1827 r. K. Mściowski miał 27 dm., 141 mk.; obecnie ma 6 dm., 23 mk., 489 mr. ziemi dworsk. i cegielnię. Należał do przyległych dóbr Mściów. Wspomina go Długosz (III—409). Według Tstwa kred. Ziems. folwark Kamień Mściowski ma rozległości mr. 606, grunta orne i ogrody mr. 367, łąk mr. 6, pastwisk mr. 152, wody mr. 2, nieużytki i place mr. 78, bud. mur. 5, drewn. 13, płodozmian 5, 8 i 9-polowy. 19.) K. plebański, wieś nad rz. Wis­łą, pow. san­do­mier­ski, tworzy przedmieście San­do­mie­rza; gruntu mr. 193; domów drewnianych 9. Mieszk. 69. 20.) K. Istniał K. w pow. san­do­mier­skim, par. Wło­stów (Długosz II, 344). 21.) K., osada leśna i karczma, pow. ko­zie­ni­c­ki, gm. i par. Po­li­cz­na. Tutejsza smolarnia wypalała rocznie do 25000 garncy smoły. Należy do dóbr Po­li­cz­na 1 dom, 4 mk., 2 mr. ziemi. 22.) K., obręb leśny w bo­dzen­tyń­skim urzędzie leśnym. 23.) K., góra we wsi Mich­nów, o 3 w. od Su­che­d­nio­wa, w pow. kie­lec­kim; posiada kwarcyty sylurskie. 24.) K., wś i folw., pow. no­wo­alek­san­d­ryj­ski, gm. Kamień, par. Pio­tro­win, odl. 35 w. od No­wo-Alek­san­d­ryi (Pu­ław). Jest tu gorzelnia wyrabiająca za 75000 rs. do 120000 rs. (w 1879—80). W 1827 r. było tu 57 dm., 445 mk., obecnie liczy 401 mk. W XV w. była to wieś królewska (Długosz II, 512). Gm. K. należy do sądu gm. okr. V w O­po­lu, gdzie st. poczt., liczy 17307 mr. obszaru i 3729 mk. W skład gminy wchodzą: Bra­cie­jo­wi­ce, Dół okrą­gły, Gło­d­no, Gra­bo­wiec, Ja­ni­szew, Ja­ren­to­wi­ce, Ka­li­sza­ny, Kamień, Kę­pa Ka­li­szań­ska, Kę­pa Pio­tro­wiń­ska, Ko­pa­ni­na, Ko­sio­rów, Las Dę­bowy, Ła­zi­s­ka, Ło­po­cz­no, Niedź­wia­da, Os­trów, Pio­tro­win, Wyr­was, Zak­rzew. Dobra Kamień nad Wis­łą składają się z fol. Kamień i Ko­pa­ni­na, wsi Kamień, Ja­ran­to­wi­ce, Gra­bo­wiec, Dół Okrą­gły i Las Dę­bo­wy. Rozl. wynosi mr. 2100; folw. Kamień grunta orne i ogrody mr. 739, łąk mr. 74, lasu mr. 478, nieużytki i place mr. 363, razem 1655, bud. mur. 31, drew. 20, płodozmian 14-polowy; folw. Kopanina grunta orne i ogrody mr. 413, zarośli mr. 23, nieużytki i place mr. 9, razem mr. 445, bud. mur. 3, drewn. 1, płodozmian 14-polowy. Od dóbr tych w r. 1872 oddzielona została nomenklatura Wy­my­s­łów lub Wyr­was z gruntem mr. 17. Wieś Kamień osad 84, z gruntem mr. 640; wieś Jarantowice osad 7, z gruntem mr. 126; wś Grabowiec osad 13, z gr. mr. 198; wś Dół Okrą­gły osad 4, z gruntem mr. 85; wieś Las Dę­bo­wy osad 45, z gruntem mr. 633. Dobra Kamień, dawna własność Dę­bow­skich, później Brzo­zow­skich a ostatnio Do­ma­szew­skich, znalazły obecnie nowego nabywcę w osobie p. Cy­wiń­skie­go. Kamień należy do najpiękniejszych majątków w pow. no­wo­alek­san­d­ryj­skim, ma bowiem glebę pszenną, obfitość łąk nadrzecznych, a nadto znajduje się tu gorzelnia, na obszerną prowadzona skalę. 25.) K., wś i folw., pow. chełm­ski, gm. Tur­ka, par. Chełm. Posiada cerkiew paraf. (b. unicką) dla ludności rusińskiej i paraf. dom modlitwy ewangelicki dla parafii liczącej 6000 dusz. Na jego miejsce ma być zbudowany kościół parafialny. W 1827 r. było tu 39 dm., 341 mk. K. par. ewangelicka należy do dyecezyi war­szaw­skiej. Cerkiew par. r. gr. w K., erekcyi niewiadomej, 1751 przez dziedzica Olę­dz­kie­go odnowionej; obecna murowana z r. 1830. Dobra K. składają się z folwarków: Kamień, Jó­ze­fin, Ig­na­t­ów, nomenklatury Se­we­ry­nów­ka, attynencyi Arę­dy, wsi: Kamień, Jó­ze­fin, Ig­na­tów i Mu­sie­jów. Rozl. wynosi mr. 3238; folw. Kamień grunta orne i ogrody mr. 342, łąk mr. 450, pastw. mr. 13, wody mr. 121, lasu mr. 947, nieużytki i place mr. 34, razem mr. 1907, bud. mur. 6, drewn. 20; folw. Jó­ze­fin grunta orne i ogrody mr. 435, łąk mr. 189, lasu mr. 58, nieużytki i place mr. 12, razem mr. 694. bud. drew. 4; folw. Ig­na­tów grunta orne i ogrody mr. 133, łąk mr. 82, wody mr. 53, lasu mr. 361, nieużytki i place mr. 8, razem mr. 637, bud. drew. 8. Piec wapienny, cegielnia, wiatrak, pokłady kamienia wapiennego, kredy, marglu. Wieś Kamień osad 37, z gruntem mr. 1521; wś U­da­lec osad 6, z gruntem mr. 25; wś Ig­na­tów osad 11, z gr. mr. 179; wś Mu­sie­jów osad 4, z gruntem mr. 2. 26.) K., wś, pow. łu­kow­ski, gm. My­s­łów, par. Wil­czy­ska. W 1827 r. było tu 9 dm., 73 mk.; obecnie 11 dm., 123 mk. i 212 mr. obszaru. 27.) K., wieś, pow. prza­s­ny­s­ki, gm. i parafia Dzierz­go­wo, odl. o 17 w. od Prza­s­ny­sza, ma 8 dm., 97 mk., 436 mr. gruntu, 14 nieuż. Według Tstwa Kred. Ziems. folw. Kamień AB. i Mię­dzy­las, podług wiadomości z r. 1866 rozl. wynosi mr. 636, grunta orne i ogrody mr. 325, łąk mr. 30, lasu mr. 221, pastw., zarośli i placów mr. 103. Wieś Kamień i Mię­dzy­las obejmuje gruntu mr. 149. 28.) K. Ko­to­wy, wś i folw., pow. lip­now­ski, gm. i par. Tłu­cho­wo. Odl. 20 w. od Lip­na, ma 11 dm., 152 mk. i 696 mórg ziemi a 24 nieużytków. W tem ziemi włośc. 22 mr., reszta folwarcznej. 29.) K. Kmie­cy, wś i folw. nad strugą Lachnicą, pow. lip­now­ski, gm. i par. Tłu­cho­wo, odl. 21 w. od Li­p­na, ma 22 dm., 234 mk., 964 mr. obszaru i 37 mr. nieużytków. Jest tu wiatrak. Folw. należy do dóbr Ja­sień. Według Tstwa Kred. Ziems. dobra Kamień Kmiecy składają się z folwarku Kamień Kmiecy i Julkowo, wsi Kamień Kmiecy. Rozl. wynosi m. 671; folw. Kamień Kmiecy grunta orne i ogrody mr. 405, łąk mr. 25, nieużytki i place mr. 16, razem mr. 445, bud. mur. 3, drew. 8, płodozmian 11-polowy; folw. Julkowo grunta orne i ogrody mr. 211, łąk mr. 8, nieużytki i place mr. 6, razem mr. 225, bud. drew. 5, płodozmian 7-polowy. Wiatrak, pokłady torfu. Wieś Kamień Kmiecy osad 45, z gruntem mr. 358. 30.) K.–Ru­pie, wś szlach., i K. Stary, wś, pow. mazowiecki, gm. Sze­pie­to­wo, par. Dąb­ro­wa-Wiel­ka. W 1827 r. K.-Ru­pie miał 20 dm. i 120 mk. a K. Stary 29 dm. i 158 mk. 31.) K., wś, pow. augustowski, gm. Sztabin, par. Krasnybór. Odl. 46 w. od Suwałk. W 1827 r. było tu 13 dm., 81 mk., obecnie 38 dm. i 234 mk. 32.) K., wieś, pow. kalwaryjski, gm. i par. Kalwarya. Odl. 8 w. od Kalwaryi. W 1827 r. było tu 42 dm., 258 mk., obecnie 20 dm. i 140 mk. Br. Ch.

Kamień, rz., dopływ Niemna. Ob. Gąbin, t. II, p. 507.

Kamionka 1.). Tak niekiedy błędnie zowią Warszawy Kamionek (ob.), w którem kilka domów należy do cyrkułu praskiego, reszta do gm. Wawer. 2.) K., folw., pow. błoński, gm. Guzów, par. Szymanów. 3.) K., wś, pow. błoński, gm. i par. Radziejowice. W 1827 r. było tu 8 dm., 82 mk. 4.) K., attynencya do Jeżówki, pow. sochaczewski. 5.) K., pow. grójecki, gm. Wągrodno, par. Prażmów. 6.) K., pow. grójecki, gm. i par. Pacyna. 7.) K., folw., pow. nowomiński, gm. Łukowiec, parafia Latowicz. Roku 1827 dom. 18, mieszk. 132. Rozległość wynosi mr. 596; grunta orne i ogrody mr. 292, łąk mr. 17, past. mr. 60, lasu mr. 219, nieużytki i place mr. 8, bud. mur. 2, drewn. 6. Folw. ten w r. 1874 oddzielony od dóbr Wielgolas. 8.) K., osada młyn., pow. noworadomski, gm. Dmenin, par. Nowy-Radomsk. Ma 1 dom, 7 mk., 80 mr. Por. Gidle. 9.) K., folw., pow. nieszawski, gm. Czamanin, par. Swierczyn. 10.) K., wś i folw., pow. koniński, gm. Piorunów, par. Rusocice. Leży przy trakcie z Piorunowa do Władysławowa, na płd.-wschód Konina, odl. od t. m. w. 16, od szosy poznańskiej w. 5 i pół, od rzeki Warty w. 9; powierzchni 106 mr.; ludn. 47 męż., 39 kob., razem 86. Grunt żytni, szczerkowaty; przy wsi tej znajduje się folw. tegoż na­z­wi­s­ka, do dóbr Piorunów należący. Czyt. Łaskiego Lib. benef. I, 248, 68, 69. 11.) K., kol. i folw., pow. słupecki, gm. Kleczew, par. Budzisław kościelny, odl. od Słupcy w. 21. Kol. ma dm. 10, mk. 81; folw. ma dom 1, mk. 4. 12.) K., wś włośc., pow. sieradzki, gmina Majaczewice, par. Stolec. Odl. 20 w. od Sieradza, przy drodze z Gronowa do Niechmirowa. W 1827 r. było tu 14 dm., 131 mk., obecnie 171 mk., 208 mr. obszaru, w tem 8 mr. łąk. Według Tow. kred. ziems. folw. Kamionka rozl. mr. 620. Folw. ten w r. 1877 oddzielony został od dóbr Niechmirów. Czyt. Łaskiego Lib. benef. I, 424. 13.) K., wś, dwie osady i folw., pow. wieluński, gm. Kamionka, par. Ruda, odl. od Wielunia w. 6; wś ma dm. 42, mk. 274; 1 os., dom 1, mk. 3; 2 os., dom 1; folw., dm. 5, mk. 26. W 1827 r. było 29 dm., 239 mk. Czyt. Łaskiego Lib. benef. II, 111. Gmina K. należy do sądu gm. okr. V w os. Praszka, liczy obszaru 10037 mr. i 4471 mk. Urząd gm. w Popowicach i st. poczt. Wieluń. W skład gm. wchodzą: Popowice wś, 2 os., prob., Grębin kol. i os., Pątnów kol., os., prob., folw., Mątewna kol., Kamionka wś, os., folw., Kadłub wsie, kol., Józefów kol. i os., Dzietrzniki poduchowne kol., Dzietrzniki kol. prob., osada, Budziaki kol., os., Polaki kol., Kałuże kol. i os., Grabowa Dzietrznicka kol., Wilk os., Grabowa Załącka wś, Nosek os., Madeły os., Kubery os., Kluski os., Ciele os., Bogusławice os., Budziaki czyli Izdebki os. W gminie są trzy szkoły. 14.) K., wś, pow. wieluński, gm. i par. Bolesławiec, odl. od Wie­lu­nia w. 26; dm. 16, mk. 260. R. 1827 było 17 dm., 139 mk. 15.). K., os. młyn., pow. konecki, gm. Niekłań, par. Odrowąż. Jest tu młyn wodny, 1 dom, 4 mk. i 3 mr. Należy do dóbr Błażków. 16.) K., wś i folw., pow. miechowski, gm. i par. Kozłów. Leży na drodze z Mstyczowa do Książa Wielkiego, odl. 12 w. od Książa. W 1827 r. było tu 19 dm., 140 mk.; obecnie 26 dm., 239 mk., 40 osad włośc., 394 mr. ziemi dworsko i 293 mr. włośc. Według Tow. kred. ziems. folwark Kamionka ma rozl. mr. 501; grunta orne i ogrody mr. 408, łąk mr. 7, pastw. mr. 68, lasu mr. 15, nieużytki i place mr. 3, bud. mur. 5, drewn. 4, płodozmian 9-polowy. 17.) K., pow. jędrzejowski, gm. Sobków. par. Łukowa. 18.) K., wś, pow. chełmski, gm. Brzeziny, par. Łańcuchów. 19.) K., os., przedtem mko, nad dwiema strugami bez nazwy, przy trakcie z Lub­li­na do Ły­so­byk. pow. lu­bar­tow­ski, gmina i par. Kamionka. Odl. 25 w. od Lublina a 10 od Lubartowa. Posiada kościół par. murowany z XVI wieku, szkołę początkową, synagogę, sąd gm. okr. I, kasę wkładowo-zaliczkową, cegielnię, wiatrak, farbiarnię, dwie olejarnie. W 1827 r. liczono tu 162 dm. i 1680 mk., w 1861 r. było 234 dm. i 1553 mk. (231 żydów); obecnie liczy do 2200 mk., przeważnie rolnictwem się trudniących, 257 dm. Data założenia tu miasta niewiadoma. Już Kazimierz Jagiellończyk w 1469 r. nadał przywilej na dwa jarmarki w K. Zygmunt I i Zygmunt August rozszerzali przywileje na targi i jarmarki. Kościół par. b. dek. hrubieszowskiego, erekcyi Gór­ków. niegdyś filia parafii Dyss. Należała K. do dóbr ordynacyi Zamojskiej. par. K. dek. lubartowski liczy 4950 dusz. 20.) K., wieś nad Sanem, pow. biłgorajski, gmina i par. w Krzeszowie. Położona w pięknej pagórkowatej okolicy, tuż po nad granicą austryacką, ma posterunek straży pogranicznej. Grunta pszenne, urodzajne, pastwiska obfite. Włościanie trudnią się uprawą ogórków, które sieją na polach i masami je sprzedają tak do Galicyi jak i miasteczek sąsiednich. Należy do dóbr ordynacyi Zamojskich, w okolicy brak lasów. Obok dworu piękny ogród owocowy i winnica obfitująca w różne gatunki wina, założona na górze pochylonej ku południowi. Do folwarku Kamionki należy mały folwarczek Łazy pod Krzeszowem położony. W 1827 r. liczono tu 65 dm. i 481 mk. 21.) K., wieś włośc., pow. łukowski, gm. Mysłów, par. Wilczyska. W r. 1827 było tu 17 dm., 123 mk., obecnie jest 16 dm., 132 mk. i 190 mr. obszaru. 22.) K., wś i folw., pow. łukowski, gm. Miastków, parafia Borowie. Ma 8 dm., 257 mk. i 812 mr. obszaru, w tem 677 mr. folw. 23.) K., wieś, pow. węgrowski, gm. Czarnogłów, par. Wiśniów. Liczy 15 dm., 170 mk. i 564 mr. obszaru. 24.) K., pow. garwoliński, gm. Trojanów, par. Korytnica. Nie zamieszczona w spisie urzędowym (Pamiat. Kniżka za 1878 r.). 25.) K.–Lacka, folw., z wsią Kamionka Lacka, Kamionka-Niecki i Kamionka Cza­ba­je, pow. kon­stan­ty­no­wski, gm. i par. Przesmyki; podług opisu z r. 1866 rozl. wynosi mr. 793; grunta orne i ogr. mr. 508, łąk mr. 64, lasu mr. 30, zarośli mr. 90, nieużytki i place mr. 101. Wieś Kamionka-Lacka osad 10, z gruntem mr. 114; wś Kamionka Niecki osad 2, z gruntem mr. 52; wieś Kamionka Czabaje osad 19, z gruntem mr. 176. 26.) K. albo Kamionki, wieś, pow. płocki, gm. Brwilno, par. Biała. Odl. 12 w. od Płocka. W 1827 r. było tu 23 dm., 169 mk., obecnie 28 dm., 240 mk. i 997 mr. obszaru. Posiada szkołę początkową. 27.) K., pow. płoński, gm. Kuchary, par. Królewo. Nie zamieszczona w spisie urzędowym z 1881 r. 28.) K., wieś włośc., powiat rypiński, gm. Osiek, par. Michałki, odl. o 15 w. od Rypina, ma 7 dm., 57 mk., 166 mr. gr. 29.) K., wś, pow. rypiński, gm. So­ko­ło­wo, par. Dulsk, odl. o 20 w. od Ry­pi­na, ma 3 dm., 38 mk., 340 mr. gruntu. Por. Dulsk. 30) K., os. włośc., pow. rypiński, gm. i par. Rypin, odl. o 8 w. od Rypina, 1 dom, 5 mk., 24 mr. gruntu. 31.) K., os. młyn., pow. rypiński, gm. Pręczki, par. Rypin, odl. o 8 w. od Rypina, ma karczmę, 2 dm., 18 mk., 30 mr. gruntu. 32.) K.–Rytele i K. Stokowo, wsie szlach., obie nad rz. Bugiem, pow. ostrowski, gm. i parafia Nur. 33) K.–Bobińska i K. Kuchnowska, pow. makowski, gm. Krasnosielc, par. Płoniawy. 34.) K., wś włośc. nad Narwią, pow. ostrołęcki, gm. i par. Rzekuń, należała niegdyś do klucza Borowe, wchodzącego w skład księstwa sieluńskiego. Na początku obecnego stulecia był pływak, nieistniejący już w 1825. W r. 1823 było 70 męż., 66 kob. We wsi znajdowało się gospodarz dwupółwłóczkowy, opłacający 76 złp. rocznie i 8 dni tłuki; 9 gospodarzy półtorapółwłóczkowych, opłacających po 60 złp rocznie i po 8 dni tłuki; 7 półwłoczkowych po 32 złp. i 8 dni tłuki i 3 gospodarzy popół-półwłóczkowych, opłacających po 16 złp. rocznie i 8 dni tłuki; karczma, 7 luźników. Wś opłacała, oprócz czynszu, dziesięcinę do dworu w ilości 194 złp. 12 gr. Szynk szynkował rocznie 86 i pół garncy wódki. W 1827 r. 22 dm., 156 mk. W 1847 — 48 urządzono Kamionkę kolonialnie; na 1484 mr. utworzono 22 osad rolnych, 9 chałupniczych, karczemną, kowalską i leśniczą osadę; czynsz ze wsi oznaczono na 393 złp. 7 gr. Dziś 210 mk., 1428 mr. gruntu. 35.) K.–Tybory, ob. Tybory, 36.) K., wieś, pow. suwalski, gm. Wólka, par. Bakałarzew. Odl. 14 w. od Suwałk. W 1827 r. było tu 20 dm., 116 mk., obecnie 44 dm., 330 mk. 37.) K. i Olszanka-kułak, folw., pow. suwalski, gm. Kadaryszki, par. Wiżajny. Odl. 32 w. od Suwałk, ma 2 dm., 12 mk. 38.) K., wś, pow. sejneński, gm. Sto-Jeziory, par. Łoździeje. Odl. 26 w. od Sejn, ma 14 dm., 177 mk. 39.) K.–Stara, K. Nowa, K. Chrustowskich, K. Dłużewskiego i K. Niedźwiedzkiego, wsie i kolonia, pow. augustowski, gm. i par. Bargłów, odl. 12 w. od Augustowa. K. stara ma 17 dm., 218 mk.; K. nowa 22 dm., 149 mk., trzy pozostałe drobne części razem 7 dm., 47 mk. W 1827 r. była tu tylko jedna wieś rządowa, 32 dm. i 193 mk. Folw. Kamionka Stara lit. A B C rozl. mr. 643, grunta orne i ogrody mr. 268, łąk mr. 102, pastw. mr. 83, lasu mr. 151, zarośli mr. 23, wody mr. 1, nieużytki i place mr. 15, płodozmian 8-polowy, bud. drew. 9; pokłady torfu. Wieś Kamionka osad 62, z gruntem mr. 563. Folw. Kamionka A Puszczałowizna (z osadą Jarzębowizna) rozl. mr. 324, grunta orne i ogrody mr. 128, łąk mr. 79, pastw. mr. 11, lasu mr. 67, zarośli mr. 35, nieużytki i place mr. 4. bud. drew. 6, pokłady torfu. Od dóbr tych osada Jarzębowizna z gruntem mr. 30 oddzieloną została. 40.) K., wś, pow. kalwaryjski, gm. i par. Lubów. Odl. 17 w. od Kalwaryi. W 1827 r. było tu 9 dm. i 80 mk., obecnie 13 dm. i 82 mk. 41.) K., wieś, pow. wyłkowyski, gm. i par. Wisztyniec. Odl. 30 w. od Wyłkowyszek, ma 17 dm., 177 mk.

Kamionka 1.) mko w pow. grodzieńskim, przy b. trakcie pocztowym wileńskim, o 48 w. od Grodna, na równinie, o 20 w. od Skidla, ma 411 mk., w tem 245 izr. (1878), zarząd gminy włościańskiej okr. polic. skidelskiego. Dobra K. dziedziczne Tyzenhauzów. Paraf. kościół katol. Trzech Króli, z drzewa wzniesiony 1580 przez Kacpra Kłodzińskiego. Parafia katol. dekanatu grodzieńskiego: dusz 2202. Kaplica w Oleszkowicach, dawniej i w Miłkowszczyźnie. Karol XII podczas swojej wyprawy z r. 1706 przeciw wojskom Augusta II w K. miał główną kwaterę od 25 stycznia do 10 lutego i stąd wydał 25 stycznia r. 1706 manifest do mieszkańców w. ks. litewskiego, wzywając ich do ścisłego połączenia się pod znaki nowo obranego króla, Stanisława Leszczyńskiego. 2.) K., wś w pow. sokólskim, o 27 w. od Sokółki, chat 69. 3.) K. (Nowa), wś w pow. sokólskim, o 38 w. od Sokółki. 4.) K.–Nowa, wś w pow. sokólskim, o 3 w. od Sokółki. 5.) K.–Stara, wś w pow. sokólskim, o 5 w. od Sokółki, chat 100.

Kamionka 1.). rzeka, dopływ rz. Kamiennej, poczyna się w lasach pod wsią Cząstków, pow. ję­drze­jo­w­ski, przepływa gminy Grze­go­rze­wi­ce, Rze­pin, Waś­niew, przy wsi Sze­li­gi, w pow. opa­to­w­skim łączy się ze Swi­ś­li­n­ką i razem z nią do Kamiennej wpada. 2.) K., rz. w pow. ko­ne­c­kim, bierze początek koło Bli­zi­na a wpada pod Bzi­nem do stawu miejscowego. 3.) K., rz., bierze początek w pow. kolneńskim, powstaje z dwóch strumieni płynących ku wschodowi, jeden od północy od wsi Przestrzele i Kucze, drugi od południa od wsi Grądy i Kamionki, łączących się pod wsią Makowskie. Wpada pomiędzy wsiami Burzyń i Rutkowskie z pr. brzegu do Biebrzy. Długa 8 wiorst. [Dziś struga Cetna.] 4.) K., rz., poczyna się w pow. suwalskim, w stronie wschodnio-północnej Suwałk, płynie ku południowi przez Osiny i Okuniowiec i wpływa do jeziora pod wsią Krzywe, z tego zaś idzie ku wsch. i wchodzi pod Leszczewem do jeziora Pierty, przez które przepływa Wiatrołuża; jest zatem jej dopływem z prawego brzegu. Długa 8 wiorst. [Czasem błędnie nazywana Kamienną. Na starych mapach w górnym biegu także: Osinka (1839), Szwajcaria (1839); dopływ Piertanki (w górnym biegu Wiatrołuża) poprzez jez. Pierty.] J. Bl.

Kamionki, za polskich czasów i jeszcze w r. 1858 K.-Małe, niem. Kl.-Kamionken, od roku 1875 Steinau, król. domena, pow. toruński, nad jeziorem Głęboczek, pół mili od stacyi kolei żel. w Turznie (Tauer). Obszaru liczy mórg 2451, bud. 19, dm. 5, kat. 93, ew. 43. Parafia Gronowo, szkoła w miejscu, poczta Chełmża (obecnie Turzno). K. małe oddawna należały do pp. benedyktynek w Toruniu. Roku 1370 Winryk von Kniprode mistrz w. krzyż. zapisał klasztorowi jezioro zwane Gecze, Głęboczek. R. 1415 liczono 4 pługi w tych dobrach. W czasie reformacyi mieli zarząd nad K. luterscy Toruńczanie. R. 1583 przybył tu intruz Walenty Wróblewski, prob. z Czerska, który się z Toruńczany był zmówił, z nimi się zbożem, bydłem dzielił, pożytki dla siebie obracał, a zakonnicom nic nie dawał. Ale niebawem biskup Piotr Kostka przysłał kanon. Plemięckiego do K., i tenże intruz nocą zaraz ztąd uszedł. Do wsi należał bór obszerny, w którym sąsiedzi nieżyczliwi nieraz szkody poczynili. R. 1585 Jerzy Głuchowski i Marcin Sampławski ścięli 5 wielkich cemrów. Roku 1596 Jarosz Bystram z Rychnowa wielką część lasu odjął, część zaś inną spustoszył. R. 1614 Mikołaj Kleczkowski, dzierżawca z Gronowa, niezliczoną ilość dębów, brzóz i chojen pościnał. R. 1615 Jan Kretkowski, wojewodzic brzeski, naszedł w nocy tę wieś z gromadą ludzi zbrojnych, rozbił dom Marcina Żydka; związali go, pokrwawili i z sobą wzięli, szyby, okna wybili i związanego z sobą wzięli. Starą kobietę Dorotę poranili. O skutku takiego postępowania nie donoszą akta klasztorne. Zakonnice przez cały czas same prowadziły gospodarstwo w K., zkąd zboże i wszelką żywność do klasztoru brały. Po okupacyi rząd pruski wieś tę zabrał i obrócił na król. domenę. Czyt. „Klasztory żeńskie w dyecezyi chełmińskiej“. 2) K.–Nowe, przedtem zwane Wielkie, niem. Neu Kamionken, od r. 1875 Neu Steinau, wś, pow. toruński, nad strugą Bachą, ¾ mili od stacyi kolei żel. w Turznie. Obszaru liczy mr. 2134, bud. 96, dm. 42, katol. 53, ew. 331. Parafia Gronowo, szkoła Kamionki, poczta Turzno (przedtem Chełmża). Wieś ta rozpadała zdawna na 2 działy. W XVI wieku Bartłomiej i Jan Dąbrowski płacą ztąd czynsz za pewną sumę pożyczoną od kapituły chełmżyńskiej. Na początku XVII wieku jednę część miał Jakób Gołocki z żoną Zofią Sampławską, drugą zapisał Mar­cin Sam­p­ław­ski, dziedzic Turzna, żonie swojej Feb­ro­nii Szcze­pań­skiej, wdowie po Ma­cie­ju O­siecz­kow­skim, siostrze Ja­kó­ba Szcze­pań­skiego, star. mirachowskiego. Jan O­sie­cz­kow­ski, syn Ma­cie­ja i Feb­ro­nii, ustąpił tę część Ja­kó­bo­wi Go­ło­c­kie­mu za 6000 zł. Od Ja­kó­ba Go­ło­c­kie­go zaś nabyła potem r. 1612 całą tę wieś panna ksieni Zo­fia Dul­ska na rzecz klasztoru pp. benedyktynek w Toruniu; zapłaciła Ja­kó­bo­wi G. 16,500 zł. Do wsi należała wtedy znaczna część lasu, 2 folw. z osobnymi dworkami i budynkami, gbur. 5, chałup ogrodniczych 23 i 3 domy gbur. spustoszałe. Zakonnice wydawały potem tę wieś w dzierżawę. Po okupacyi rząd pruski zajął te dobra i ustąpił później na wolność osadnikom. Czyt. „Klasztory żeńskie w dyecezyi chełmińskiej“. 3.) K.–Stare, niem. Alt-Kamionken, od r. 1875 Alt-Steinau, wś, pow. toruński, nad nad strugą Bachą, ¾ mili od stacyi kol. żel. w Turznie. Obszaru liczy mórg 802, bud. 22, dm. 14, katol. 48, ew. 72. Parafia Gronowo, szkoła Kamionki, poczta Turzno. Wieś ta należała dawniej do klasztoru pp. benedyktynek w Toruniu, nie miała jednak osobnej nazwy, tylko zapewne jako wieś szarwarkowa przyłączona była do W. Kamionek. Po okupacyi przez rząd pruski zabrana i na własność dana osadnikom. 4.) K., niem. Kamionken, wś włośc., pow. kartuski, należała dawniej do star. mirachowskiego. Przywilej praw własności otrzymała 15 listopada 1820. Obszaru liczy mr. 286, gbur. 3, zagr. 1, katol. 2, ew. 33, dm. 5. Parafia, szkoła, poczta Gowidlino. Odległość od Kartuz 5 mil. 5.) K., niem. Steinhaus, dobra do Górnej Brodnicy, pow. kartuski nad jeziorem Ostrzyckiem. Par. Chmielno, poczta Szymbark. Przy tej wsi w dwóch miejscowościach nieopodal jeziora Ostrzyckiego wydobyto ostatniemi czasy mogiły tz. kamienne. 6.) K., niem. Kl. Kamin, os., powiat kościerski, nad jeziorem, o pół mili od bitego traktu gdańsko-kościerskiego, należy do Nowego Grabowa, dawniej własność oo. kartuzyan w Kartuzach, którzy aż do zaboru dobra grabowskie posiadali. 7.) K., niem. Gr. Steinersdorf, folw. do Szymbarku, pow. suski, nad znacznem jeziorem, blisko traktu bitego susko-iławskiego, bud. 15, dm. 7, kat. 9, ew. 92. Parafia Iława, szkoła Łowizowo, poczta Ząbrowo. 8.) K., niem. Kamionken, wś, powiat ządzborski, ponad jeziorem Pierwoj, na polsko-pruskich Mazurach. Przy wsi odkryto stare cmentarzysko pogańskie. Roku 1421 bracia Hanusz i Petrasz i Mikołaj z Targowiska (Therwisch na Mazurach) zapisali dobra te swoje oo. augustyanom w Reszlu. R. 1470 Michał Küchmeister mistrz w. krzyżacki zamienił te dobra na inne posiadłości. 9.) K., niem. Kammionten al. Kamnionken, wś, powiat lecki, st. p. Lec. 10.) K., niem. Kammiontken, wś pod Turowem, pow. niborski.

Kamionówka, pow. sejneński, gm. Ś-to Jeziory, par. Łoździeje. Nie zamieszczona w spisie urzędowym (Pamiat. Kniżka z 1878 r.).

Kammandten (niem.), dobra, pow. darkiemski, st. p. Darkiejmy.

Kammershoefchen (niem.), os., pow. wystrucki, st. p. Wystruć.

Kamorodek (?), rz., dopływ Niemna z prawej strony, ma ujście poniżej Ussy.

Kampa, to samo co Kępa, stanowi źródłosłów nazw: Kampinie, Kampina a zapewne i Kampinos. Przy zakładaniu osad w błotnistych puszczach Mazowsza wybierano miejsca suchsze i wynioślejsze (grądy i kępy).

Kampinie 1.) wś, pow. władysławowski, gm. Tomaszbuda, par. Gryszkabuda. Odl. 25 w. od Władysławowa. W 1827 r. było tu 8 dm., 80 mk., obecnie 10 dm., 105 mk.; 2.) K., wś, pow. władysławowski, gm. Syntowty, par. Łuksze. Odl. 24 w. od Władysławowa, ma 7 dm., 69 mk.; 3.) K., os., pow. maryampolski, gm. i par. Balwierzyszki. Odl. 28 w. od Maryampola, ma 2 dm., 23 mk. Por. Iwaniszki.

Kampischkehmen (niem.), wś i dobra, powiat gąbiński, st. p. Gąbin.

Kamplack (niem.), wś, pow. rastemborski, st. p. Doenhofstaedt.

Kamputschen (niem.) 1.) wś, pow. Wystrucki, st. p. Bokellen. 2.) K., wś, powiat wystrucki; st. p. Neunischken.

Kamschen (niem.), wś, pow. ragnecki, st. p. Rautenberg.

Kamswieken (niem.), wś, pow. wystrucki, st. p. Wystruć. [Na mapie Henennberga zamek w Nadrowii na wsch. od Wystruci, między rzekami Pisą i Wystrucią. Zob. też Neu-Kamswieken.]

Kamszarden (niem.), wś, pow. wystrucki, st. p. Neunischken.

Kamsze al. Kamszyce, wś, pow. kalwaryjski, gm. Raudań, par. Kalwarya; odl. 8 w. od Kalwaryi. W 1827 r. było tu 8 dm., 53 mk., obecnie 10 dm., 95 mk.

Kamyszowata, Komyszowata, ob. Inguł.

Kandzen (niem.), wś, pow. darkiemski, st. p. Trempen.

Kannapinnen (niem.), dwie wsie, pow. gąbiński: a) Gross-K., st. p. Niebudszen; b) Klein-K., st. p. Gąbin.

Kannehlen (niem.), wieś, pow. darkiemski, st. p. Trempen.

Kanoten (niem.), dobra ryc. i folw., powiat gierdawski, st. p. Gierdawy.

Kantaliszki 1.). wieś, pow. maryampolski, gm. Kwieciszki, par. Maryampol, przy trakcie z Kowna do Maryampola, na prawym brzegu Szeszupy. Odl. 9 w. od Maryampola. W r. 1827 było tu 12 dm., 81 mk., obecnie 21 dm., 200 mk. 2.) K., folw., pow. maryampolski, gm. Aleksota, par. Godlewo. Odl. 53 w. od Maryampola, 6 od Kowna, ma 1 dom, 2 mk., 96 mr. rozl.

Kanteliszki, ob. Kantaliszki.

Kantorowa, rz., dopływ Sokoldy z prawej strony.

Kantorówka, wieś w pow. sokólskim gub. grodz., o 7 w. od Sokółki.

Kapczany, wieś, pow. augustowski, gm. i par. Hołynka. Odl. 48 w. od Augustowa. W 1827 r. było tu 16 dm; i 90 mk.; obecnie 24 dm., 243 mk.

Kapininy, wś, pow. sejneński, gm. i parafia Metele. Odl. 66 w. od Sejn. Spis urzędowy nie podaje liczby domów i mieszkańców.

Kaplica, wieś, pow. grodzieński, na płn.-wschód od Grodna, przy dr. żel. warszawsko-petersb.

Kapłanowce, wieś, pow. augustowski, gm. Balla wielka, par. Teolin; odl. 61 w. od Augustowa, 12 od Grodna, 7 od Niemna. W 1827 r. było tu 12 dm. i 73 mk.; obecnie 16 dm., 102 mk., 294 mr. ziemi folw., 250 mr. włośc.

Kapotschen (niem.), wś, pow. ragnecki, st. p. Lengwethen.

Kapszyszki, wieś, pow. władysławowski, gm. Szyłgale, par. Syntowty; odl. 13 w. od Władysławowa, ma 3 dm., 22 mk.

Kaptanischken (niem.), wś, pow. piłkalski, st. p. Szyrwinty.

Kapuścinie al. Kapuścin, osada, pow. maryampolski, gm. Jaworowo, par. Igłówka; odl. 18 w. od Maryampola, ma 1 dom, 8 mk.

Karalene, seminaryum nauczycielskie we wsi Kummetschen, o 12 kil. od Wystrucia, do którego prowadzi droga bita i chodzi omnibus. Miejscowość położona na lewym brzegu rzeki Pisi, mieszkańców 153 luteranów. W seminaryum 90 uczniów i 7 nauczycieli. Agentura pocztowa. Nazwa tego seminaryum jest litewska, Karalene znaczy Królowa; sem. tak nazwano na cześć królowej pruskiej Ludwiki.

Karallkehmen (niem.), wś, pow. ragnecki, st. p. Rautenberg.

Karasiewo 1.). wś, pow. lipnowski, gmina Szpetal, par. Chełmica Wielka, odl. o 11 w. od Lipna; ma 11 dm., 110 mk., 69 mr. gruntu. 2.) K., wś, pow. suwalski, gm. Wólka, par. Bakałarzew. Odl. 18 od Suwałk. W 1827 r. było tu 13 dm., 82 mk., obecnie 16 dm., 169 mieszk.

Karaska, pow. ostrołęcki, bagna w puszczy myszynieckiej, pomiędzy Olszynami, Kierzkiem i Piaseczną, ciągną się od Olszyn w kierunku połud.-wschodnim. Mają milę długości, ćwierć szerokości. Z bagien Karaska biorą początek struga Piaseczna i druga bezimienna, wpadająca do Rozogi; bagna same mogłyby być osuszone spuszczeniem wody do Omulwi. Okolice bagna K. obfitują w rudę, bursztyn i torf i są porosłe brzeziną i olszyną, należącą do obrębu leśnego Karaska. Obręb ten liczy 1886 mr. drzewa 20-letniego. Na zachód od bagna znajduje się osada K., gm. Dylewo, par. Kadzidło, w odległości 10 i pół wiorst od zarządu gminnego w starem Dylewie. Osada ta powstała w 1806 r.; rząd pruski wtedy nadał mnemonicie Piotrowi Schultz 90 mr. (19 lasu, reszta bagien) gruntu nad bagnem z prawem kolonizacyi. Obecnie (1878 r.) 3 dm., 11 męż., 15 kob., 154 mr. gruntu (50 orn.). R. 1827 dm. 2, mk. 13. Nadto na osadzie leśnej teraz 5 męż., 5 kob. i 30 mr. rozl. Lud. Krz.

Karbowskie, niem. Karbowsken, wś, pow. łecki, st. p. Bajtkowy.

Karcewo, wś, pow. szczuczyński, gm. Pruska, par. Bargłów.

Karcz, nazwa pieńka wraz z korzeniami pozostającego po ścięciu drzewa, a zarazem i dawne przezwisko, stanowi źródłosłów nazw miejscowych: Karczew, Karczowice, Karczówek. Z tego samego źródła pochodzi zapewne i Karczma, jako osada zakładana pierwotnie dla schronienia podróżnych pod lasami lub śród lasów, przy drogach, zdala od wsi. Br. Ch.

Karczanka albo Hermanawola, dobra, pow. lecki, st. p. Ryn.

Karczauningken (niem.) 1.) lub Gross-Ballupoehnen, wś, pow. ragnecki, st. p. Budwethen. 2.) K. al. Karkzauningken, wś, pow. żuławski, st. p. Skajzgiry.

Karczemka 1.) niem. od r. 1874 Karschau, posiadłość z karczmą, pow. toruński, na lewym brzegu Wis­ły, w okolicy lesistej, przyłączona do gminy w Otłoczynie; bud. 4, dom 1, katol. 13, ew. 4. Parafia Podgórze, szkoła i poczta Otłoczyn. 2.) K., włość z karczmą, do Niewierza, pow. brodnicki, 1 dom. Parafia i szkoła Mszano, poczta Brodnica. 3.) K., niem. Karczemken, osada do Milewa, pow. świecki, w lesistej okolicy, ponad jeziorem; tuż przy wsi przechodzi kol. żel. bydgosko-tczewska; dom 1, mk. 9. Parafia i poczta Nowe. R. 1789 właściciel tej osady Białochowski. 4.) K., karczma pod Rakowcem, pow. lubawski. 5.) K., niem. Krug, pow. lecki. 6.) K., pow. lęborski (Kętrz.). Kś. F.

Karczmiska, wieś w pow. sokólskim gub. grodz., o 25 w. od Sokółki.

Karczowa ruda, wieś, pow. władysławowski, gm. Tomaszbuda, par. Gryszkabuda. Odl. 34 w. od Władysławowa, ma 6 dm., 51 mk. Jest to osada mazurskich budników.

Karczówka 1.). os. karcz. rządowa, powiat piotrkowski, gm. Bogusławice. Ma 1 dom, 5 mk., 2 mr. rozl. 2.) K., os., pow. noworadomski, gm. i par. N. Radomsk. Niezamieszczona w spisie urzęd. miejsc. gub. piotrk. z 1882 r. 3.) K., pow. częstochowski, gm. Huta stara, par. Częstochowa. Niezamieszczona w spisie miejsc gub. piotrk. z 1882 r. 4.) K., folwark, pow. opoczyński, gm. Goździków, par. Smogorzew. Należy do dóbr Smogorzew. 5.) K., os., pow. iłżecki, gm. Łaziska, par. Iłża. Ma 1 dom, 3 mk., 15 mr. obszaru. 6.) K., kol., pow. ko­zie­ni­c­ki, gm. Tczów, par. Zwoleń. Odl. 27 w. od Kozienic, ma 6 dm., 35 mk. i 160 mr. ziemi. 7.) K., wieś, pow. rypiński, gm. i par. Rypin, odl. o 4 w. od Rypina, ma 4 dm., 11 mk., 54 mr. gruntu. 8.) K., os., pow. maryampolski, gm. Michaliszki, par. Płutyszki. Odl. 23 w. od Maryampola.

Karczupa, rz., dopływ Niemna z prawej strony, uchodzi między Proweną a Kruną (między Birsztanami a Kownem), przyjmuje Girstupis.

Kariotkehmen (niem.). wś, pow. darkiemski, st. p. Wilhelmsberg.

Karkatowizna, jezioro, pow. wyłkowyski, gm. Wojtkobole. W dobrach Poszyrwinty, ma 6 mr. obszaru.

Karkazy, wieś, pow. maryampolski, gmina, Freda (ob.), par. Godlewo. Odl. 47 w. od Maryampola, ma 17 dm., 143 mk.

Karkiszki, wś i folw., pow. maryampolski, gm. Aleksota, par. Godlewo; odl. 51 w. od Maryampola. Wieś ma 6 dm., 50 mk.; folw. zaś 5 dm., 69 mk. Por. Julianowo and Hermaniszki.

Karkla, rz., dopływ Niemna z prawej strony, uchodzi między Niewiażą a Rygawką.

Karklauken (niem.), dobra, pow. piłkalski, st. p. Piłkały.

Karklienen (niem.) 1.) wś, pow. stołupiański, st. p. Mehlkehmen. 2.) K., wś, pow. gąbiński, st. p. Nemmersdorf. 3.). K., Gross-, Klein– i Neu-, wś, pow. labiewski, st. p. Mehlauken. 4.) K., wieś, pow. darkiemski, st. p. Sodehnen.

Karklina, attyn., ob. Hołny Wolmera.

Karkliniszki 1.) wś, pow. maryampolski, gm. i par. Pilwiszki; odl. 27 w. od Maryampola, ma 17 dm., 157 mk. 2.) K., folw., powiat kalwaryjski, gm. i par. Urdomin. Odl. 24 w. od Kalwaryi, ma 3 dm., 30 mk.

Karkliny 1.) wś, pow. suwalski, gm. Kuków, par. Suwałki; odl. 7 w. od Suwałk. W r. 1827 było tu 21 dm. i 137 mk.; obecnie 22 dm., 213 mk. 2.) K., wś, pow. sejneński, gm. Kudrany, par. Sereje; odl. 37 w. od Sejn, ma 4 dm., 41 mk. 3.) K., wś, pow. kalwaryjski, gm. i par. Udrya; odl. 53 w. od Kalwaryi. W 1827 r. było tu 13 dm., 127 mk.; obecnie 20 dm., 149 mk. 4.) K., folw., pow. wyłkowyski, gm. Karkliny, par. Kieturwłoki; odl. 16 w. od Wyłkowyszek. Gmina K. ma 4893 mk., 7 dm., 139 mk.; rozległości 16050 mr.; sąd gm. okr. III w Bartnikach o 10 w., st. p. Wyłkowyszki o 16 w. W skład gminy wchodzą: Antoniszki, Budwiecie, Bierzyny, Dubiany, Eustachowo, Gejsztoryszki, Gulbina, Jodupiany, Karkliny, Kieturwłoki, Maćkobudzie, Nowiniki, Parysowszczyzna, Pieńkinie, Plumbiany, Porowsie, Posudonie małe, Rostkowszczyzna, Skordupiany, Syberya, Swietnica, Taboryszki, Widgiry i Wołowicze. Dobra rządowe Karkliny składały się 1858 r. z folw. i wsi Porowsie, folw. i wś Rostkowszczyzna, wsi Giejsztoryszki, Dobrowola, folw. Karkliny, wsi Jodupiany, Berzyny v. Beszynie, Kieturówłoki, Widgiry, Skordupiany i Osupie.

Karkliny, jezioro w pow. wyłkowyskim, w dobrach Wołowicze, gm. Karkliny, ma 10 mr. obszaru.

Karkłupiany, wś i folw., pow. wyłkowyski, gm. Kopsodzie, par. Pojewoń; odl. 20 w. od Wyłkowyszek. W 1827 r. K. folw. liczył 13 dm., 86 mk.; obecnie 19 dm., 213 mk.; K. wś liczyła 25 dm., 199 mk.; obecnie zaś 39 dm., 307 mk.

Karkzauningken (niem.), ob. Karczauningken.

Karlinsberg, Karlsberg (niem.), por. Huje and Karlsberg.

Karlsdorf (niem.), kolonia w pow. sokólskim gub. grodz., o 25 w. od Sokółki.

Karlsdorf, ob. Kalsdorf.

Karlsfelde, (niem.). ob. Podlesie.

Karłowo w pow. węgoborskim. 1) wś, st. p. Budry; 2) folw., st. p. Węgobork; 3) folw., st. p. Dryfort.

Karnetzen al. Ernstwalde (niem.), wś, pow. wystrucki, st. p. Aulowoehnen.

Karniszki, wś, pow. władysławowski, gm. Leśnictwo, par. Władysławów. Odl. 14 w. od Władysławowa, ma 3 dm., 37 mk.

Karohnen (niem.) 1.). wieś, pow. ragnecki, st. p. Rautenberg. 2.) Klein-K., kol., pow. piłkalski, st. p. Rautenberg.

Karolienen al. Biedaschken (niem.), dobra, pow. wystrucki, st. p. Bokellen.

Karolin 1.) wś, pow. war­szaw­ski, gm. Pr­usz­ków, par. Służew. 2.) K., pow. grójecki, gm. i par. Jazgarzew. Por. Głosków. 3.) K., kol., pow. nieszawski, gm. i par. Osięciny. 4.) K., folw., pow. garwoliński, gm. Wola Rembkowska, par. Garwolin. Nie zamieszczony w spisie urzędowym. (Pam. Kniżka gub. Siedlec. 1878 r.). Por. Chotynia. 5.) K., wś włośc., pow. ko­zie­ni­c­ki, gm. Gra­bów nad Wis­łą, par. Zwo­leń; odl. 35 w. od Ko­zie­nic, ma 24 dm., 225 mk. i 391 mr. obszaru. 6.) K., wś i folw., pow. no­wo­alek­san­d­ryj­ski, gm. i par. Gar­bów (ob.). 7.) K., folw., pow. lu­bar­tow­ski, gm. Lud­win, par. Łę­cz­na. 8.) K., pow. hru­bie­szow­ski, gm. Mią­czyn, par. Gra­bo­wiec. Niezamieszczony w spisie urzędowym (Pam. Kniżka lub. gub. 1872 r.). Por. Gdeszyn. 9.) K., przysiołek, pow. kon­stan­ty­now­ski, gm. Swo­ry, par. i sąd Husz­lew, poczta Mię­dzy­rzec, rozległ. mr. 60, lud. 3. 10.) K., pow. łom­żyń­ski, gm. Borzejewo, par. Wizna. 11.) K., wś, pow. sejneński, gm. i par. Krasnopol; odl. 8 w. od Sejn. W 1827 r. było tu 19 dm. i 159 mk.; obecnie 14 dm., 125 mk. K. jest głównem ogniskiem filiponów (roskolników), którzy jeszcze w XVIII w. jako wychodźcy z Rosyi szukali tu schronienia i osiedli w okolicach Sejn. Dla zachęty do połączenia się napowrót z kościołem prawosławnym, rozdawano nawracającym się grunta po wyciętym w tym celu lesie Czeszkinie zwanym, i tak powstał dzisiejszy Karolin. W tym samym celu wzniesiono tu okazałą cerkiew Pokrowską, ale filiponie dotąd trzymają się uparcie swych obrzędów, które osłaniają tajemnicą. 12.) K., wś, pow. augustowski, gm. Sztabin, par. Krasnybór; 49 w. od Suwałk. W 1827 roku było tu 12 dm., 81 mk.; obecnie 15 dm:, 124 mk. 13.) K., wś i folw., pow. augustowski, gm. Łabno, par. Adamowicze; odl. 59 w od Augustowa. W 1827 r. było tu 23 dm. i 139 mk.; obecnie K. wś ma 24 dm., 191 mk., zaś folw. 4 dm., 63 mk. Dobra Karolin al. Łosośna składają się z folwarku Karolin, Fiunkin, przyległości Bojary i Dobrowolszczyzna oraz wsi Karolin; od Grodna w. 6, od rzeki Niemna w. 4; na południu przepływa rzeczka Tatarka, stanowiąca granicę cesarstwa rosyjskiego, po za którą część gruntów należących do dóbr się znajduje. Rozległość wynosi mr. 970 a mianowicie: folw. Karolin grunta orne i ogrody mr. 547, łąk mr. 59, pastwisk mr. 18, nieużytki i place mr. 25, razem mr. 649. Bud. mur. 10, drewn. 6, płodozmian 9-polowy. Folw. Fiunkin grunta orne i ogrody mr. 309, łąk mr. 6, nieużytki place mr. 5, razem mr. 320. Bud. mur. 3. Lasy są na territorium cesarstwa rosyjskiego, rozległość niewiadoma, pokłady torfu i marglu. Na territorium królestwa polskiego znajduje się gorzelnia i tartak. Na territorium cesarstwa rossyjskiego browar do piwa bawarskiego, plantacya chmielu na własną potrzebę, dwa młyny wodne, urządzone systemem amerykańskim, cegielnia i smolarnia. Wieś Karolin osad 28, z gruntem mr. 650. 14.) K., os., pow. maryampolski, gm. i par. Balwierzyszki; odl. 37 w. od Maryampola, ma 1 dom, 7 mk. 15.) K., folw. z osadą Grądy, pow. maryampolski, gm. Wólka, par. Bakałarzewo. Rozl. mr. 300, grunta orne i ogrody mr. 121, łąk mr. 106, lasu mr. 43, zarośli mr. 9, nieużytki i place mr. 14. Bud. drewn. 4, płodozmian 8-polowy, pokłady torfu i wapna, graniczy z królestwem pruskiém na zachód, południe i północ. Folwark ten w r. 1867 oddzielony został od dóbr Nowy dwór.

Karolina 1.) os., pow. war­szaw­ski, gmina Nie­po­ręt, par. Zeg­rze. 2.) K., pow. błoń­ski, gm. Pass, par. Bło­nie. 3.) K., os., pow. no­wo­miń­ski, gm. i par. Mińsk. 4.) K., powiat gró­je­c­ki, gm. Czersk, par. So­bi­ków, ob. Cza­p­lin. 4.) K., kol., pow. tu­re­c­ki, gm. To­ka­ry, par. Go­sz­cza­nów; odl. od Tur­ku w. 23; K. wraz z kol. Pod­ko­wa ma dm. 38, mk. 233, 6.) K., osada leśna w dobrach Bo­ró­w­no, pow. no­wo­ra­dom­ski. 7.) K., wś, pow. czę­sto­chow­ski, gm. Rę­dzi­ny, par. Bo­rów­no, ma 6 dm., 33 mk., 36 mr. rozl. 8.) K., folw. nad rz. War­tą, pow. czę­sto­chow­ski, gm. Ka­mie­ni­ca Polska. Ma 1 dom, 24 mk., 60 mr., par. Po­cze­s­na, stanowi majorat Sobolewa. 9.) K., os., pow. lubartowski, gm. Fir­lej. Leży przy drodze z Ko­c­ka do Mie­cho­wa (pominięta w Skorowidzu Zinberga). 10.) K., folw., pow. łu­kow­ski, gm. Białobrzegi, par. Kock. Ma 3 dm., 15 mk., 309 mr. obszaru. 11.) K., folw., pow. suwalski, gm. Wólka, par. Bakałarzew; odl. 27 w. od Suwałk. Ma 2 dm. Por. Karolin.

Karolinka 1.) pow. ostrowski, gm. Długosiodło, par. Lubiel. 2,) K., osada, pow. kalwaryjski, gm. i par. Ludwinów; odl. 10 w. od Kalwaryi, ma 5 dm., 13 mk.

Karolinowo 1.) kol., pow. słupecki, gmina i par. Młodojewo; odl. od Słupcy 5 i pół w., ma dm. 2, mk. 8. 2.) K., wś, pow. płoński, gm. Modzele, par. Nowemiasto; odl. o 17 w. od Płońska, ma kościół ew., szkołę i karczmę, 20 dm., 167 mk., 489 mr. gruntu, 14 nieuż. 3.) K., wś, pow. płoński, gm. Załuski, parafia Wrona; odl. o 13 w. od Płońska, ma szkołę, 33 dm., 263 mk., 620 mr. gruntu, ob. Gościmin. 4.) K., wś, pow. sierpecki, gm. i par. Gradzanowo, odl. o 21 w. od Sierpca, ma 7 dm., 29 mk., 146 mr. gruntu, 3 nieuż. 5.) K., os. folw., pow. suwalski, gm. Czostków, par. Filipów; odl. 22 w. od Suwałk, ma 3 dm., 26 mk. Rozl. mr. 297 a mianowicie: grunta orne i ogrody mr. 209, łąk mr. 54, pastw. mr. 7, lasu mr. 11, nieużytki i place mr. 17. Bud. mur. 3, drewn. 5, pokłady torfu i marglu; folwark ten w r. 1874 oddzielony od dóbr Motule. [Karolinowo leżało na wsch. od Filipowa (na mapie z 1839 Morsztynowizna), Nowe Karolinowo na pld.-zach.] 6.) K., folw., pow. sejneński, gm. Kudrany, par. Liszkowo; odl. 41 w. od Sejn, ma 1 dom, 6 mk. Należy do dóbr Kudrany. 7.) K., folw., pow. wyłkowyski, gm. Zielonka, par. Olwita; odl. 11 w. od Wyłkowyszek, ma 1 dom, 14 mk. 8.) K., folw., pow. wyłkowyski, gmina Kibarty, par. Olwita; odl. 13 w. od Wyłkowyszek, ma 2 dm., 27 mk.

Karoliszki 1.). wś, pow. maryampolski, gm. Aleksota, par. Sapieżyszki. Odl. 55 w. od Maryampola, ma 5 dm., 59 mk. 2.) K., os., pow. kalwaryjski, gm. Raudań; par. Kalwarya. Odl. 7 w. od Kalwaryi, ma 2 dm., 33 mk. 3.) K., wś, pow. władysławowski, gm. Kidule, par. Kajmele. Odl. 37 w. od Władysławowa. W 1827 r. było tu 44 dm., 345 mk., obecnie 43 dm., 457 mk. W 1827 r. należała do par. w Sudargach. 4.) K., wieś, pow. władysławowski, gm. Tomaszbuda, par. Wysoka ruda. Odl. 31 w. od Władysławowa, ma 8 dm., 46 mk.

Karpa, to samo co Karcz and Karp’, dawne na­z­wi­s­ko, stanowi źródłosłów nazw: Karpa, Karpówka, Karpie, Karpin, Karpiówka, Karpiewo. Br. Ch.

Karpa, os., pow. augustowski, gm. i par. Bargłów. Odl. 16 w. od Augustowa, ma 1 dom, 1 mk. [Między wsiami Kroszówka i Tajno Stare (wówczas Stare Nowiny), dziś nie istnieje.]

Karpa, wś, pow. jańsborski, st. p. Turośl.

Karpie, wś nad Nurcem, poniżej Brańska, w pow. bielskim gub. grodz.

Karpiewo, wś, pow. wyłkowyski, gmina Bartniki, par. Grażyszki. Odl. 21 w. od Wyłkowyszek. W 1827 r. było tu 16 dm., 154 mk.; obecnie 36 dm., 232 mk.

Karpin, niem. Karpinnen, dobra, pow. jańsborski, st. p. W. Różyńsk.

Karpotschen (niem.), dobra, pow. ragnecki, st. p. Krupiszki.

Karpowce, 1.) wś, pow. grodzieński, gmina Hołynka, 437 dz. 2.) K., wś, pow. wołkowyski, gm. Roś, 167 dz.

Karpowen (niem.), pow. darkiemski, ob. Karpowo and Karpówko.

Karpowicze 1.) wś włośc., pow. wilejski, o 79 w. od m. Wilejki, 3 okr. adm., gm. łuczajska, 25 dm., 230 mk. 2.) K., wś włośc., pow. wilejski, o 41 w. od m. Wilejki, 1 okr. adm., przy drodze pocztowej z m. Ilii do m. Radoszkowicz 14 dm., 166 mk. Była tu kaplica katol. par. Radoszkowicze. 3.) K., wś włośc., pow. oszmiański, 3 okr. adm., od Oszmiany o w. 60, od Dziewieniszek w. 32, dm. 13, mk. katol. 101. 4.) K., wś włośc. nad Niemnem, pow. lidzki, 2 okr. adm., o 61 w. od Lidy, 2 dm., 12 mk. (1866). 5) K., wś i dobra i K. Poduchowne, wieś, pow. sokólski, gub. grodzieńskiej, gm. Jaświły. Była tu filia parafii katol. Suchowola. Wś K. ma 373 dz., K. Poduchowne 161 dz.; dobra K., własność Szumkowskich 419 dz.

Karpowo, W. i M., niem. Karpowen, Gr. i Kl., wś i dobra, pow. darkiemski; st. p. W. Karpowo, o 23 kil. od Darkiejm, 262 mk. J. B.

Karteningken (niem.) 1.). wieś, pow. darkiemski, st. p. Darkiejmy. 2.) K., wieś, pow. tylżycki, st. p. Neu-Argeningken.

Kartschauningken (niem.), wieś, pow. ragnecki, st. p. Szillen.

Kartupis, rz., prawy dopływ Niemna, uchodzi między Ormianką a Mitwą.

Kartzamupchen (niem.), wieś, pow. gąbiński, st. p. Trakieny.

Karuhnischken al. Kutschirnen (niem.), wś i os. leśna, pow. piłkaiski, st. p. Lasdehnen.

Karużyszki, wś, pow. maryampolski, gm. i par. Szumsk. Odl. 8 w. od Maryampola, ma 6 dm., 87 mk.

Karwaiten (niem.), wieś na mierzei kurońskiej, zasypana piaskiem w początku XIX w., była kościelną do 1795 r. tworzyła parafią z wsiami Nidden, Negeln, Schwarzort. Tu urodził się 1776 znany badacz języka litewskiego Ludwik Rhesa. Kośc. przeniesiono do Schwarzort.

Karwaiten, rz., wpada do Angerapy niedaleko Darkian.

Karwik, os., pow. jańśborski, st. p. Jańśbork.

Karwowo 1.). pierwotnie nazwa znacznego obszaru bagnistego nad rz. Wyssą, i jej dopływami, w obrębie którego zakładane następnie osady przechowały po części pierwotną nazwę wspólną obok właściwej. W części pierwotnego obszaru, mieszczącej się w pow. kolneńskim znajdują się K.-Polki, gm. i par. Jedwabne (1827 r. 12 dm., 70 mk.). K.-Wsze­bo­ry gm. i par. Jed­wa­b­ne (32 dm., 205 mk.). K., gm. Ro­gie­ni­ce, par. Do­brzy­ja­ło­wo (1827 r. 24 dm., 141 mk.) obecnie 881 mórg rozległości. 2.) K., wieś szla­che­c­ka i włościańska nad rzeką Wyssą, pow. szczuczyński, gm. i par. Radziłów. W 1827 r. było tu 34 dm., 203 mk. K., gm. Przestrzele, par. Rydzewo. Karwowska Wólka, wś i folw., gm. Ruska, par. Bargłów 1847 mr. obszaru. W 1827 r. było jeszcze K. Konotopy liczące 27 dm., 141 mk. Ta okolica szlach. jest gnia­z­dem Kar­wow­skich. 3.) K., okolica szlach., pow. pło­c­ki, gm. i par. Góra, odl. 32 w. od Pło­c­ka; w obrębie jej leżą wsie: K.-Pod­gór­ne, wieś włośc. i drobnej szla­ch­ty, obszaru 432 mr., w tem 3 mr. gruntów włośc., 6 osad włośc., 94 mieszk., 13 domów miesz., przy wsi wiatak. K.-Krzy­wo­ni­ce, K.-Bła­że­je­wi­ce i K.-Tro­ja­ny, wsie włościańskie i drobnej szla­ch­ty, 231 mieszk., 21 domów mieszk., 11 osad włośc., powierzchni 746 mr., w tej liczbie 8 mr. gruntu włoćc.; we wsi K.-Krzy­wo­ni­ce znajduje się karczma. K.-Or­szy­mo­wi­ce 7 dm., 68 mk., 251 mr. obszaru. Folwark Kar­wo­wo-Krzy­wa­ni­ce lit. ADEG rozległy mr. 184, grunta orne i ogrody mr. 160, łąk mr. 14, pastw. mr. 6, nieużytki i place mr. 4, bud. drew. 13, pokłady torfu w niektórych miejscowościach. Folw. Karwowo-Trojany rozległy mr. 174, grunta orne i ogrody mr. 132, łąk mr. 10, pastw. mr. 24, zarośli mr. 2, nieużytki i place mr. 5, bud. drew. 8. 4.) K. (Poduchowne), wś, pow. pło­c­ki. gm. Mą­ko­lin, par. Bo­dza­nów, odl. o 24 w. od Pło­c­ka, ma 8 dm., mk. 74, 410 mr. gruntu, 6 nieużytku, w tem 221 mr. ziemi włośc. Folw. K. należy do majoratu Mą­ko­lin. 5) K. (Szla­che­c­kie), wieś, pow. pło­c­ki. gm. Świę­ci­ce, par. Bo­dza­nów, odl. o 24 w. od Pło­c­ka, ma 5 dm., 120 mk., 409 mr. gruntu folw. a 3 mr. włościańskiego (9 osad). Br. Ch.

Kaschelen (niem.), wś, pow. ragnecki, st. p. Krupiszki.

Kaselecken (niem.), wś, pow. gołdapski, st. p. Walterkehmen.

Kasenatzken al. Kasenowken (niem.), wś, pow. gąbiński, st. p. Gerwischkehmen.

Kasiukiany albo Kaściukany, wś, pow. władysławowski, gm. Szyłgale, par. Władysławów. Odl. 13 w. od Władysławowa, ma 7 dm., 58 mk.

Kasowo-Urbany (1449), K. Wielkie, K. Cząstki, K. Siódmaki, K. Wólka, w ziemi bielskiej (Gloger).

Kasperowszczyzna, os., pow. kalwaryjski, gm. Balkuny, par. Udrya. Niezamieszczona w spisie urzęd. (Pam. Kn. za 1878 r.).

Kassigkehmen (niem.), dobra i folw. nad Niemnem, przy promie, o ¾ m. na zachód od granicy.

Kastaunen (niem.), 1.) wś, pow. wystrucki, st. p. Didlacken. 2.) wś, pow. żuławski, st. p. Seckenburg.

Kaszele al. Katele, wś, pow. władysławowski, gm. Światoszyn, par. Poniemoń. Odl. 55 w. od Władysławowa. W 1827 r. było tu 12 dm., 88 mk. Obecnie 13 dm., 177 mk.

Kaszemecken (niem.), 1.) wś, pow. gołdapski, st. p. Kiauten. 2.) K., wś, pow. tylżycki, st. p. Koadjuthen.

Kasznowo, rz., ob. Inguł.

Kaszperowo w orszańskiem, b. dziedzictwo Pawła ks. Druckiego-Lubeckiego. A. K. Ł.

Kasztanówka, os., pow. sejneński, gm. Kudrany, par. Liszkowo. Odl. 50 w. od Sejn, ma 2 dm., 14 mk.

Kasztelaciszki, os., pow. sejneński, gm. Krasnowo, par. Łoździeje. Odl. 19 w. od Sejn, ma 1 dm., 15 mk.

Kasztelan, Kasztelania, był to urząd, a raczej dostojeństwo, za Rzeczypospolitej w Polsce do godności senatorskiej zaliczone. Miano zaś kasztelana jest cudzoziemskie, językowi polskiemu obce, pochodzące od wyrazu łacińskiego castellum, co znaczyło zamek warowny. Nazwa grodozierży, w statutach mazowieckich miano kasztelana na polski język wykładająca, jest nowsza i miejscowa, wieku XV mazowiecka, przez Mazurów utworzona. Jak zaś w wiekach zapadłych po polsku kasztelana zwano, poszło w zapomnienie, gdy cudzoziemski łaciński wyraz kasztelana, starodawny narodowy zastąpił. Zamienić jakie miejsce w twierdzę w średnich wiekach nazywało się incastellare, samą twierdzę zwano castellum, mieszkańców castellani. Skoro trzeba się było bronić przeciw nieprzyjaciołom, w ziemiach słowiańskich zakładano grody czyli zamki. Kasztelan nie tylko obronę onych miał sobie powierzoną, ale niemniej zarząd grodu, posady i całego okolicznego obwodu czyli powiatu. Przy nim była całego obwodu sprawa wojenna, pobory, dostawy, administracya, porządek i jurisdykcya czyli sądownictwo, mianowicie policyjne i kryminalne. Te ich zamki czy twierdze, były grodem, stolicą powiatu. Kasztelanie powstały dopiero około czasu Bolesława Chrobrego. W następnych czasach kasztelan prowadził tylko pospolite ruszenie a kasztelanią nazywano sam tylko urząd, nie część kraju. O kasztelaniach wspomina pierwszy dopiero kronikarz Bogufał, ale w przywilejach są wzmianki od XII wieku. Nie mieli tak szerokiej władzy kasztelanowie tych zamków, które były małe; obwodu nie mające, nie będące grodem, jedynie stanowiskiem warownem, często dorywczo dla potrzeby stawianem. Gdy więc różne były castella, z natury rzeczy wypływa, iż od wieków byli kasztelanowie i więksi i mniejsi, to jest kasztelanowie grodowi i niegrodowi. Grodowych trudno było zatrzeć, bo choćby zamek upadł, to jeszcze egzystował gród, obwód i urząd; mniejszych czyli niegrodowych byt zupełnie od bytu zamku zależał; skoro zamek podupadł, przestał być punktem obrony, kasztelan w nim nie miał co robić. Z czasem inne powody przyczyniły się do niknienia niektórych kasztelanij. W postępie zmian społecznych stanowisko wojewodzińskiego i kasztelańskiego urzędu zmieniało się. Czynności ich urzędowania przechodziły częściowo w podrzędne urzędy. Przywileje tak prawem dziedzicznem, jak później prawem niemieckiem włości i miasta nadające, kasztelańskiemu sądownictwu, zawiadywaniu i administracyi w powiecie czyniły uszczerbek. Sądy ziemskie w powiecie zacieśniały jego urząd, Burgrabiowie w zamku, magistrat w posadach miasta, prawem niemieckiem pozamienianych, sołtysi, pany, biskupi, wyręczali kasztelański urząd. Wszakże w tych czasach kasztelanom, owemi zmianami doznającym ograniczenia i ujmy ich władzy, otwierało się pole sięgania do wyższej dostojności, gdy do rady państwa wzywani, sami się do niej z najwyższymi dostojnikami cisnęli. W zapadłych wiekach, prócz urzędu wojewody, sprawami wojennemi przedewszystkiem zawiadującego, bywali w prowincyach stanowieni starostowie dla administracyi policyi i kryminału. Ten wysoki i groźny urząd został odnowiony koło r. 1300 przez króla Wacława. Utrzymali go potem Wielkopolanie, a za ich przykładem inne prowincye. Za Jagiełły liczba starostów niższego rzędu wzrastała, których nietylko potrzebowały grody lecz i wiele włości. Starostowie grodowi objęli dawny urząd kasztelański, a kasztelanowie zostali jedynie tylko dostojnikami-senatorami. W tem ostatecznem przejściu z urzędu na dostojność, po grodach większych obok kasztelana stanął starosta; po grodach mniej znacznych różny los zaszedł. Zamiany kasztelana jakiego w starostę nie ma przykładu, ale byli starostowie, co się za kasztelanów poczytywali, gdy marzyli zasiąść w senacie. Grodowych liczba nie doszła liczby kasztelanów, których zastąpili urząd. Niegrodowych liczba znaczniejsza nie w jednem zasiadłszy miejscu, ujrzała kasztelanie umorzone; ale to zdarzyło się tam, gdzie się pojawili starostowie niegrodowi, a ci byli jedynie dóbr narodowych dozorcami: grodowi jedynie kasztelańską wyobrażali władzę, Do rady więc senatu cisnęli się kasztelanowie mniejsi, nie powiatowi, po zamkach i zameczkach siedzący, Cały zaś ów nacisk tych kasztelanów, z senatu wreszcie rugowanych i wypychanych, ciąży na Wielkopolsce. Ostateczne umorzenie czyli umniejszenie znacznej liczby kasztelani miało miejsce między r. 1370 a 1390 za Władysława Jagiełły: dom ich wszakże mimo tego utrzymało się na swem stanowisku. Jako mniejsi siedzieli w senacie w drugim rzędzie. Niepewność umniejszającej się ich liczby sprawiała niekiedy, że gdy się tłumnie zjechali, nie znaleźli dla siebie przygotowanego siedzenia, przysiadając się tedy jak było można, niekiedy może w braku ławy użył który z nich drążka: ztąd drążkowymi lub nie krzesłowymi ich nazwano, dla tego, iż w senacie nie na krzesłach, lecz na ławach siedzieli; przeciwnie zaś, kasztelanowie więksi na krzesłach zasiadający, krzesłowymi się nazywali. Co do tytułu, między większymi a mniejszymi kasztelanami ta zachodziła różnica, iż w pismach urzędowych kasztelanowie więksi wielmożnymi (magnificus), a mniejsi urodzonymi (generosus) byli nazywani; prywatnie zaś, wszystkich kasztelanów zarówno jaśnie wielmożnymi tytułowano. Kiedy Litwa z koroną się łączyła, wydarzało się, że wojewoda lub kasztelan jaki z Litwy zawitał do senatu polskiego. Dorywczo udzielano mu krzesło. Wreszcie z samej Polski z różnych jej części jeszcze czas jakiś, z powodu mianowicie Mazowsza, niezupełność trwała i kolei niestateczność oczekująca pewnego przepisu. Między latami 1426 a 1506, senat na sejmie zasiadał porządkiem w Statutach Łaskiego oznaczonym. Kiedy więc przyszło do ostatecznych rozporządzeń i do unii 1569 r., już nie umniejszano liczby kasztelanów, ale ją pomnażano nowo kreowanymi kasztelanami-senatorami, po województwach i ziemiach, z których senatorów okazywał się niedostatek. Starosta halicki, sanocki nie mogli dla Rusi wyobrażać senatorów; kasztelanowie haliccy, sanoccy z innym senat pomnożyli. Po dwustuletnim zmiennym obyczaju, liczba ich i kolej siedzenia dostatecznie oznaczoną została i niczem wzruszoną nie była w następnych czasach. Zjednoczenie Litwy z Polską, plącząc wyższe krzesła nowo przybyłymi senatorami, nie naruszyło kasztelanów mniejszych siedzenia, albowiem łączące się prowincye kasztelanów mniejszych nie miały. Dopiero w r. 1768 w jednym rzędzie wzruszeni zostali, gdy nowo ustanowiony kasztelan mazowiecki zasiadł przed sandeckim i stanął na czele kasztelanów mniejszych. Roku zaś 1775 jeszcze im trzech nowych na końcu przybyło, do prowincyi małopolskiej i ziem ruskich ustanowionych, to jest łukowski, żytomirski i owrucki. Kasztelan mniejszy w senacie był równy senatorowi pierwszego rzędu. Za senatem niczem nie był ścieśniony, mógł posiąść i sprawować wszelkie godności i dostojności i nadworne i ministerya, mógł nawet bez zrzekania się swej senatorskiej dostojności, posłować w kole rycerskiem, w izbie poselskiej zasiąść. Kasztelanowie, oprócz jednego krakowskiego, w województwie do którego należeli nie mogli mieć starostwa grodowego. Również kasztelanowie poznański i kaliski to mieli z tamtejszymi wojewodami wspólnego, iż nie wolno im było być generałem-starostą wielkopolskim, który w obu województwach miał władzę sądową. Z tego powodu za Kazimierza Jagiellończyka, kasztelan poznański Piotr Szamotulski uważany był za nieprawnie na urząd generała-starosty wyniesionego, jakkolwiek wszakże trzech jeszcze z kolei po nim kasztelanów poznańskich, tenże sam zakazany urząd piastowało. Co się tyczy niższych urzędów, ziemskiemi zwanych, tych kasztelanowie ani w swojem województwie, ani w innem obejmować nie mogli, chociaż w obcych województwach starostwa grodowe posiadać im dozwolono. Lubo kasztelańska godność była bardzo wzniosłą, przecież na dworach prymasów kasztelanowie bywali marszałkami, czasem służyli i u świeckich panów. Kasztelanów mianował król. Zamiast kasztelan używano także wyrazu pan i stąd mówiono: pan krakowski, pan poznański. W r. 1569, przy złączeniu rad koronnych z litewskiemi, ustanowiono porządek starszeństwa kasztelanbw. Kasztelanowie więksi byli: 1) krakowski, 2) wileński, 3) trocki, 4) poznański, 5) sandomierski, 6) kaliski, 7) wojnicki, 8) gnieźnieński, 9) sieradzki, 10) łęczycki, 11) żmudzki, 12) brzesko-kujawski, 13) kijowski, 14) inowrocławski, 15) lwowski, 16) wołyński, 17) kamieniecki, 18) smoleński, 19) lubelski, 20) połocki, 21) bełzki, 22) nowogrodzki, 23) płocki, 24) witebski, 25) czerski, 26) podlaski, 27) rawski, 28) brzesko-litewski 29) chełmiński, 30) mścisławski, 31) elbląski, 32) bracławski, 33) gdański, 34) miński, 35) wendeński, 36) parnawski, 37) derpski, (ci trzej: 35, 36, 37, powstali już po roku 1579 i wypadli zupełnie z oderwaniem części Inflant od Polski; w miejsce tych wszystkich trzech utworzono jednego inflanckiego; tego wspominają Lengnich, Skrzetuski, Trembicki i Kolęda na r. 1771), 38) czerniechowski, (powstał r. 1633). W ostatnich czasach utworzono jeszcze 39) mazowieckiego kasztelana i dano mu ostatnie miejsce pomiędzy kasztelanami większymi. Hartknoch i Lengnich nie wspominają go jeszcze. Między kasztelanami mniejszymi był porządek następujący: 1) sandecki, 2) międzyrzecki, 3) wiślicki, 4) biecki, 5) rogoziński, 6) radomski, (tego ani Skrzetuski ani Trębicki nie wspominają), 7) zawichoski, 8) lędzki, 9) szremski, 10) żarnowski, 11) małogoski, 12) wieluński, 13) przemyski, 14) halicki, 15) sanocki, 16) chełmski, 17) dobrzyński, 18) połaniecki, 19) przemęcki, 20) krzywiński, 21) czechowski, 22) nakielski, 23) rospierski, 24) biechowski, 25) bydgoski, 26) brzeziński, 27) kruszwicki, 28) oświecimski, 29) kamieński, 30) spicimirski, 31) inowłodzki, 32) kowalski, 38) santocki, 34) sochaczewski, 35) warszawski, 36) gostyński, 37) wiski, 38) raciąski, 39) sierpski, 40) wyszogrodzki, 41) rypiński, 42) zakroczymski, 43) ciechanowski, 44) liwski, 45) słoński, 46) lubaczewski, 37) konarski sieradzki, 48) konarski łęczycki, 49) konarski kujawski. Na tym kasztelanie kończy się porządek z r. 1569. Kolęda na r. 1771 i Trembicki dodają tylko 50) buskiego; Skrzetuski zaś oprócz tego dodaje jeszcze 51) łukowskiego, 52) żytomierskiego, 53) owruckiego. Kasztelan krakowski z urzędu należał do deputacyi czuwającej nad skarbem, w którym chowano insygnia królewskie. Wyższość w urzędzie kasztelana nad wojewodą krakowskim, Długosz wyprowadza od buntu Skarbimira, którego Bolesław Krzywousty kazał oślepić (r. 1117), a na uwieńczenie swej surowości urząd wojewodziński który Skarbimir sprawował, miał niżej od kasztelańskiego postawić. Pisarze współcześni Krzywoustemu, jak Gallus i Mateusz Cholewa, nie wspominają o tem. To pewna, że już za Ludwika węgierskiego kasztelan krakowski był wyższym od wojewody krakowskiego, bo to widać w kronice u archidyakona gnieźnieńskiego. Kasztelanowie wileński i trocki zasiadali w senacie na krzesłach przed wielu innymi wojewodami. Powstało to bardzo naturalnie stąd, że Litwa miała najprzód tylko czterech senatorów. Przy urządzaniu ostatecznej unii Korony z Litwą i zaprowadzeniu senatu, zastrzeżono obudwu kasztelanom litew. prawo starszeństwa przed nowoutworzonymi senatorami (artykuł Cezara Biernackiego z. Enc. Orgelbrd. Por. art. Grodzisko t. II, str. 841.)

Kaszubinka, wieś, pow. grodzieński, zarz. pol. Skidel, należy do ro­dzi­ny Bo­ga­t­ków, leży nad rz. Kotrą, prawie naprzeciw ujścia Skidlicy. Ma dom. 22. Kaplica należąca do parafii Jeziory i kaplica prawosławna ś. Jerzego nad brzegiem Kotry przy moście na gościńcu pocztowym, o 3 wiorsty od st. Strupin.

Katarinenhof (niem.), folw., pow. władysławowski, gm. Kidule, par. Kajmele. Odl. 37 w. od Władysławowa, ma 1 dom, 78 mk.

Katele, wieś, pow. władysławowski, gmina Światoszyn. Odl. 58 w. od Władysławowa, ma 13 dm., 177 mk. Por. Kaszele.

Katin-upis (lit. „rzeka kotów“), rz., lewy dopływ Dubissy, wpada do tejże pod Witkiszkami, pow. rossieński, par. szydłowska.

Katlewo, niem. od r. 1877 Kattlau, rycer. dobra, pow. lubawski, nad strugą Katlewką, dopływem Welu, przy trakcie bitym lubawsko-lidzbarskim, o 2 mile od Lubawy. Obszaru mr. 2502, bud. 29, dm. 12, kat. 117, ew. 54. Parafia i szkoła Grodziczno, poczta Lubawa.

Katrinowen (niem.), wś, pow. łecki, st. p. Ostrokoły. [Później także Katrinfelde, dziś Katarzynowo; na płd.-wsch. od Wiśniowa Ełckiego.]

Katrynka, urocz., pow. bia­ło­sto­c­ki, gmina Obrębniki, 59 dz.

Kattenau (niem.) 1.) al. Klein-dirwonuppen, os., pow. ragnecki, st. p. Neu-Eggleningken. 2.) K., wś i dobra, pow. stołupiański, ze stacyą pocztową, 894 mk. 3.) Alt–K., obok powyższego, dobra stadninowe. 4.) Neu–K. al. Milchbude, obok powyższego, dobra stadninowe.

Katyliszki, wś, pow. maryampolski, gmina Szumsk, par. Maryampol. Odl. 5 w. od Maryampola, ma 2 dm., 24 mk.

Katynele, wieś, pow. władysławowski, gm. Błogosławieństwo, par. Szaki. Odl. 32 w. od Władysławowa, ma 5 dm., 48 mk. Por. Giełgudyszki.

Katyny, wieś, pow. władysławowski, gm. Tomaszbuda, par. Wysoka ruda. Odl. 33 w. od Władysławowa, ma 7 dm., 57 mk.

Katyń, st. dr. żel. mosk.-brzeskiej, między Gusinem a Smoleńskiem, o 611 w. od Brześcia.

Katzenfang (niem.), leśnictwo, pow. ragnecki, st. p. Trapoehnen.

Kauen, niem. nazwa litewskiego Kowna.

Kauka, rz., płynie pod m. Kaukiejmy.

Kaukern (niem.) 1.) dobra, pow. wystrucki, st. p. Pelleningken. 2.) K. al. Kaukerwethen, wś, pow. ragnecki, st. p. Ragneta.

Kaukiu-kołnialis (góra Kaukiów, „Kaukie“ bóstwo litewskie), góra w dobrach Życkiszki, blisko Rossień. M. D. S.

Kaukokalnie 1.) wieś i folwark, powiat wyłkowyski, gm. Olwita, par. Łaukieliszki. Odl. 9 w. od Wyłkowyszek, ma 6 dm., 87 mieszk. 2.) K., wś, pow. władysławowski, gm. Szyłgale, par. Słowiki. Odl. 16 w. od Władysławowa, ma 5 dm., 31 mk.

Kauniszki al. Kowniszki, wś, pow. kalwaryjski, gm. i par. Kalwarya. Odl. 8 w. od Kalwaryi, ma 16 dm., 87 mk.

Kaupy, piękny las do dóbr Kroże należący.

Kauschen (niem.) 1.) wś, pow. wystrucki, st. p. Georgenburg, 2.) K., dobra, pow. ragnecki, st. p. Krupiszki. 3.) K., Gr. i Kl., wś i kol. tamże; 4.) K., Schillgall, wś, pow. ragnecki, st. p. Szillen.

Kausze, wś, pow. wyłkowyski, gm. i par. Wyłkowyszki. Odl. 8 w. od Wyłkowyszek, ma 8 dm., 65 mk.

Kawallen (niem.), ob. Kowal and Kowale.

Kawałek, niem. Eichenthal, leśnictwo, pow. jańsborski, st. p. Dłotowo.

Kawęczyn, a właściwie Kałęczyn 1.) albo Pogorzel, niem. Kallenczynnen, wś, pow. łecki, na pruskich Mazurach, od początku przez osadników polskich zaludniona. R. 1543 książę Olbracht podaje do wiadomości, że Klimek Giża (w tekście mylnie zapewne Clinschki, Glinszki Giescha) z synem swoim Janem kupili razem 3 włóki sołeckie, żeby założyć wieś dannicką na 30 wł. w Pogorzelu między 5 włókam i plebana łeckiego, Żelazkami, Ryglem, Wiśniewem i Sordachami. R. 1600 mieszkają tu sami Polacy. Ob. Kętrz., Ludność polska str. 463. 2.) K., niem. Kallenczinnen, wś, pow. jańsborski, na pruskich Mazurach, oddawna przez ludność polską zamieszkana. R. 1522 Jerzy von Kolbitz, wójt jańsborski, sprzedaje Janowi Konopce z Mazowsza 20 włók między Bogumiłami a Piszawodą, stosownie do przywileju bogumilskiego, biorąc za włókę 5 kop. Ob. Kętrzyński, Ludność polska str. 442.

Kawina, jezioro w leśnictwie Hańcza, pow. suwalski, ma 5 mr. obszaru.

Kawiszki 1.) jez., pow. sejneński, łączy się z jez. Kumielno przy wsi Iwaszki, i ma 30 mr. obszaru. 2.) K., jezioro, w pobliżu Justyanowa, w powiecie sejneńskim, ma 30 mórg.

Kaylen, ob. Kailen (niem.).

Kaymelau, ob. Kaimelau (niem.).

Kazimierówka 1.) os. włośc. nad rz. Czarnowodą, pow. będziński, gm. Rokitno szla­che­c­kie. par. Ciągonice; 3 dm., 28 mk., 28 mr. rozl. 2.) K., pow. sejneński, gm. Krasnopol, par. Wigry. Nie zamieszczona w spisie urzęd. (Pam. kn. suw. gub. 1878 r.) 3.) K., wś, pow. suwalski, gm. i par. Jeleniewo. Odl. 11 w. od Suwałk. W 1827 r. było tu 9 dm., 57 mk., obecnie 12 dm., 83 mk. 4.) K. al. Kaźmirówka, pow. tomaszowski, gm. i par. Tyszowce. Była siedzibą znanego uczonego historyka Łukasza Gołębiowskiego. Por. Czermno. 5.) K., wś i folw. pow. chełmski, gm. Żmudź, par. Kunów. Fabryka, terpentyny i smoły, z produkcyą na 6,000 rs. rocznie. Folw. K. Wielka, rozległy mr. 361; grunta orne i ogrody mr. 35, łąk mr. 70, lasu mr. 253, nieużytki i place mr. 3. Bud. drew. 5; Folwark ten w r. 1879 odłączony od dóbr Żmudź. 6.) K., pow. chełmski, gm. Żmudź, par. Lublin. Nie zamieszczona w spisie urzęd. (Pam. kn. lub. gub. r. 1872). 7.) K., folw., pow. chełmski, gm. Bukowa, par. Sawin. Rozl. 310 mr. Nie zamieszczony w spisie urzęd. (Pam. kn. lub. gub. r. 1872). 8.) K., folw., pow. chełmski, par. Uhrusk, od rz. Bugu w. 3, rozl. wynosi mr. 400, grunta orne i ogrody mr. 286, łąk mr. 57, lasu mr. 53, nieużytki i place mr. 4. Bud. drewn. 4, płodozmian 5-polowy, pokłady torfu i marglu; folwark ten w r. 1874 oddzielony został od dóbr Łukówek Piękny.

Kazimierzowo 1.) folw., pow. maryampolski, gm. Freda, par. Godlewo. Odl. 43 w. od Maryampola, ma 6 dm., 43 mk. 2.) K., wś, pow. maryampolski, gm. Chlebiszki, par. Płutyszki. Odl. 40 w. od Maryampola, ma 2 dm., 23 mk.

Kazimierzów and Władysławów, były twierdze na Helu. Por. Kazimirowo.

Kazimierzówka, wś, pow. grodzieński, na wschód od dr. żel. warsz.-petersb., wprost Grandzicz.

Kazimierzpól, wś, pow. maryampolski, gm. Kwieciszki, par. Maryampol; odl. 9 w. od Maryampola, ma 8 dm., 87 mk.

Kazimirowo, fort zbudowany za króla Władysława IV na półwyspie Heli, naprzeciwko m. Pucka, pow. wejherowski. W pobliżu znajdował się drugi fort, zwany Władysławowo. Obadwa powstały podczas 2-ej wojny szwedzkiej ku większej obronie ze strony morza. Następnie zostały zniesione i nie masz po nich oddawna znaku. Kś. F.

Kaziuliszki, folw., pow. maryampolski, gm. Pogiermoń, par. Pokojnie. Leży w stronie północno-wschodniej, o 54 w. od Maryampola; od m. Preny i stacyi pocztowej 15 wiorst. Ma 14 mk., gruntu 165 morg.

Każany albo Kożany, wś, pow. sejneński, gm. Hołny Wolmera; par. Berżniki. Odleg. 12 w. od Sejn, ma 17 dm., 109 mk. W 1827 r. było tu 9 dm., 92 mk.

Kąp’, niem. Kampen al. Campen, wieś, pow. lecki, na pruskich Mazurach, oddawna przez ludność polską zajęta. R. 1625 mieszkają w K. sami Polacy. Czyt. Kętrz. „Ludność polska“ str. 496. Kś. F.

Kąt, dawne przezwisko, stanowi źródłosłów nazw: Kącin, Kąck, Kątne, a zapewne po części Kąty, tak częste w obrębie dawnego Mazowsza. Szerokie rozpowszechnienie tej nazwy i odpowiadającej jej formy Kut u innych słowiańskich plemion świadczy o jej starożytności. Br. Ch.

Kąty, są to osady zakładane śród lasów celem zużytkowania takowych przez wyrabianie potażu, szkła, smoły, klepek itp.; odpowiadają więc budom, majdanom, hutom, kuźnicom, łazom. Br. Ch.

Kąty 1.). wś, pow. no­wo­miń­s­ki, gm. i par. Koł­biel. W 1827 r. było tu 34 dm., 161 mk. 2.) K. Goź­dzie­je­w­skie, pow. no­wo­miń­ski, gm. Dem­be Wielkie, par. Pustelnik. 3.) K. Mro­wi­s­kie, ob. Mro­wi­s­ka and Dę­be Wielkie. 4.) K., Zdro­je, wś i folw., pow. no­wo­miń­ski, gm. i par. Sien­ni­ca. W 1827 R. było tu 13 dm., 75 mk. Folwark Kąty (z przyległością Zdroje i wsią Kąty) rozległy m. 371, grunta orne i ogrody mr. 197, łąk mr. 73, pastwisk mr. 9, wody mr. 3, lasu mr. 49, zarośli mr. 34, nieużytki i place mr. 6, bud. mur. 1, drewn. 8, pokłady torfu. Wieś Kąty osad 15, z gruntem mr. 171. 5.) K. Grodziskie and K. Węgierskie, pow. war­szaw­ski, gm. i par. Nie­po­ręt. W 1827 r. K. Gro­dzi­s­kie miały 22 dm., 188 mk. a K. Wę­gier­skie 14 dm., 117 mk. 6.) K., wś, pow. grójecki, gm. Kąty, par. Gó­ra Kal­wa­rya. Jest tu garbarnia z produkcyą na 750 rs. i olejarnia. Gmina Kąty należy do s. gm. okr. I w Górze Kalwaryi, gdzie też st. poczt., posiada szkołę ewang. (kantorat), dwie olejarnie, cegielnię, liczy 15,155 morg. obszaru i 3,795 mk. (1867). 7.) K., wś i folw., pow. sochaczewski, gm. Chodaków, par. Sochaczów. W 1827 r. było tu 18 dm., 208 mk. Folw. i wieś Kąty AB. (z wsią Altanka) rozległy mr. 910, grunta orne i ogrody mr. 791, łąk mr. 91, nieużytki i place mr. 28, bud. mur. 10, drewn. 8, wiatrak; wieś Kąty osad 20, z gruntem mr. 17; wś Altanka osad 3, z gruntem mr. 45. 8.) K., wś, pow. ło­wi­c­ki, gm. Je­zior­ko, par. Ko­cie­rzew. 9.) K. Małe, wś, pow. ło­wi­c­ki, gm. i par. Bo­li­mów, odl. od Ło­wi­cza w. 27, ma osad 10, dm. 9, mk. 47, ziemi 35 mr. 10.) K., wś, pow. kut­now­ski, gm. Mi­ki­tal, par. Lu­bień; dm. 13, mk. 186, ogólnej przestrzeni mr. 585, w tem ziemi ornej w połowie żytniej w połowie pszennej mr. 450, lasu 20, łąk i pastw. mr. 90, włośc. mr. 25. Według Tow. Kred. Ziemsk. dobra K. i Mo­rzy­ce składają się z folwarków K., Mo­rzy­ce, wsi K., Mo­rzy­ce, Nowa wieś, Roż­dże­ni­ce i osady Mak­sy­mi­lia­nów. Rozległość wynosi mr. 1,154; fol. Kąty grunta orne i ogrody mr. 677, łąk mr. 107, lasu mr. 36, nieużytki i place mr. 36, razem mr. 856; bud. mur. 9, drew. 10, płodozmian 6 i 12-polowy; fol. Morzyce, grunta orne i ogrody mr. 220, pastwisk mr. 21, lasu mr. 42, nieużytki i place mr. 14, razem mr. 297; bud. mur. 1, drewn. 4, płodozmian 9 polowy. Wieś K. osad 22, gruntu mr. 23; wś Mo­rzy­ce os. 12. gr. mr. 16; wś Nowawieś os. 17, gr. 16; wś Roż­dżieni­ce os. 2, gr. mr. 40; osada Mak­sy­mi­lia­nów gr. morg. 25. 11.) K., wś i folw., pow. gos­tyń­ski. par. i gm. Pa­cy­na, dm. 14, mieszk. wraz z folwarkiem 283; zajmują ziemi ogrodowej morg. 40. Folw. K. ma dm. mur. 6, drewn. 2; obejmuje przestrzeni mr. 1,450 w ⅓ części ziemia pszenna, w tem łąk mr. 250, na trzeciej części tychże są pokłady torfu średniego gatunku, na łokieć do dwóch łokci głęboko. Zarośli olszyny z buczyną morg. 60; cztery stawy zarybione zajmują morgę jedną. Wieś szlach. K., pomiędzy gruntami folw. Kąty, dm. 2, gruntu morg. 60, łąk 10, na połowie łąk jest pokład torfu średniego gatunku na 2 łokcie głęboko. Por. Czar­nów. 12.) K., kol. i fol., pow. włoc­ław­ski, gm. Pi­kut­ko­wo, par. Wie­niec. W 1827 r. było tu 8 dm., 82 mk. Podług wiadomości z r. 1826 rozległość ma wynosić około mr. 400. Por. Brze­zie. 13.) K., wś i folw., pow. słu­pe­c­ki, gm. Cią­żeń, par. Słu­p­ca, odl. od Słu­p­cy w. 5; wś ma dm. 26, mk. 238, folw. dm. 3, mk. 73; ob. Ciążeń. 14.) K., wś, pow. wie­luń­ski, gm. Wyd­rzyn, par. Czar­no­ży­ły, odl. od Wie­lu­nia w. 10; ma dm. 22, mk. 150. W 1827 r. było 15 dm., 98 mk. Ob. Czar­no­ży­ły. 15.) K., wś, pow. wie­luń­ski, gm. So­kol­ni­ki, par. Wa­li­ch­nowy, odl. od Wie­lu­nia w. 18; ma dm. 22, mk. 185. Folwark Kąty v. Konty rozległy mr. 641, grunta orne i ogrody mr. 211, łąk mr. 59, lasu mr. 360, nieużytki i place mr. 11, bud. mur. 2, drewn. 4, płodozmian 12-polowy; wieś Kąty osad 26, z gruntem mr. 226. 16.) K. Walichnowskie, os. i fol., pow. wie­luń­ski, gm. So­kol­niki, par. Wa­lich­no­wy, odl. od Wie­lu­nia 18 w., os. ma dm. 1, mk. 8; fol. dm. 2, mk. 5. W 1827 r. 25 dm., 240 mk. 17.) K., wś włośc. i os. karcz., pow. łaski, gm. Dąb­ro­wa Wi­daw­ska, par. Wi­da­wa. W 1827 r. było tu 13 dm., 112 mk., obecnie ma wś 29 dm., 166 mk., 226 morg.; os. karcz. 1 dm., 1 morg. 18.) K., os., pow. no­wo-ra­dom­ski, gm. Bru­dzi­ce, par. Sul­mie­rzy­ce, 1 dm., 7 mk., 1 morg. 19.) K., wś, nad rz. Pilicą, pow. no­wo-ra­dom­ski, gm. i par. Ma­lu­szyn. W 1821 r. było tu 7 dm., 57 mk., obecnie 16 dm., 95 mk., 171 morg, (128 ornej) rozl. 20.) K., os. włośc., pow. ra­dom­ski, gm. Orońsk, par. Kowala Stę­po­ci­na; odl. 12 w. od Ra­do­mia, ma 2 dm., 9 mk., 36 morg. obszaru. 21.) K., pow. ra­do­m­ski, gm. i par. Ra­dza­nów. Nie zamieszczone w spisie urzęd. (Pam. Kn. rad. gub. 1881 r.). 22.) K., os. leśna, pow. opa­to­w­ski, gm. Bo­dze­chów, par. Den­ków, ma 1 dm., 15 mk., 3 morg. ziemi, należy do Bo­dze­chów. 23.) K., wś, pow. wło­szczo­w­ski, gm. Se­ce­min, par. Czarn­ca. Należała dawniej do wsi Czarnca. (ob.) i nosiła miano Czarnieckiej Woli; wraz z pustk. Kaleń ma 23 dm. i 120 mk. W 1827 r. było tu 9 dm., 77 mk. 24.) K., wś, pow. stop­ni­c­ki, gm. i par. Stop­ni­ca. Istniał tu klasztor reformatów, jest obecnie szkoła gm. i młyn. W 1827 r. liczono tu 31 dm., 289 mk. 25.) K., folw., pow. olkuski, gm. Wolbrom, par. Po­rę­ba Dzier­ż­na (ob.) 26.) K., wś kurpiowska, pow. kolneński, gm. i par. Mały Płock, w odległości 12 i pół w. od Kolna, 22 od Łom­ży. Jedna z większych osad kurpiowskich; wchodziła niegdyś w skład star. łom­żyń­skie­go. W 1620 r. (podług lustracyi) daniny i czynsze ze wsi i młyna wynosiły 324 złp, 22 gr.; w 1636 r. zaś miało znajdować się 36 włók gruntu, zkąd wypada 3 włóki na grunta wojtowskie, jedna na wybranieckie. Wybraniectwo z końca XVII w. znajdowało się w ręku ro­dzi­ny Graj­ków; mianowicie Jan III, przywilejem z 8 kwietnia 1679 r., nadaje Ja­kó­bo­wi Graj­ko­wi pół łanu wybranieckiego; przywilej ten potwierdzają August II d. czerwca 1700 r. i August III d. 30 czerwca 1750 r. Pierwiastkowe obowiązki wybranego, stosownie do przywileju Jana III, ograniczały się płaceniem rocznego czynszu 50 złp.; wybrany był wolny od wszelkich podatków (podymnego, pogłównego i t. d.), czynszów i pańszczyzn, miał przywilej palenia gorzałki i warzenia piwa na swoją potrzebę, rybołówstwa na Pisnie i Skrodzie, paszenia bydła w lasach, wrębu na budowlę i opał i zbierania chrustu na płoty. Od 1789 r. opłatę z wybraniectwa podwyższono na 74 złp. 24 gr. Gromada płaciła dziesięcinę z 44 półwłoczków do katedry pło­c­kiej, z 22 dla kościoła parafialnego w Małym Płocku. W 1819 r. we wsi znajdujemy 2 wybranych, posiadających po 15 morg. magd. gruntu, opłacających 74 złp. 24 gr. czynszu, 71 czynszowników, 5 chałupników (płacących każdy po 3 złp. tak zwanej trzydniówki) i karczmarza, razem 408 mk. Prestacye zniesiono za czasów pruskich i zamieniono na pieniądz; za wszelkiego rodzaju prestacye wś opłacała 3,791 złp. 26 gr. 2 szel. czynszu. W 1827 r. 476 mk., 73 dm. W 1878 r. (podług wykazów rządu gub.) 3,107 morg, 30 pręt., z tych 2,261 orn., 225 łąk, 236 pastw., 13 lasu. 27. K.–Lutry, osada, pow. os­tro­w­ski, par. Ob­ryt­te. Osada ta wchodziła w skład klucza Gródek, należącego do dóbr biskupów pło­c­kich. w 1819 r. spotykamy tu dwóch czynszowników, Chmie­low­skiego i Liw­skie­go, wysiewających po 4 korc. jarzyny i tyleż ozim. i płacących po 129 złp. rocznie czynszu. W 1846 przy urządzaniu kolonialnem dóbr Gró­dek utworzono dwie osady, posiadające razem 93 morg., i oczynszowano je. Por. Gródek. 28.) K., pow. kolneński, gm. Jedwabno, par. Burzyn. Por. Chyliny. 29.) K., wś, pow. no­wo-aleksan­dry­j­ski, gm. Szcze­kar­ków. 30.) K., wś i dobra, pow. za­moj­ski, gm. i par. Frampol, o 7 w. od Fram­po­la, o 44 od Za­mo­ś­cia. Wś K. liczy osad włośc. 24, dm. dworskich 4, mk. kat. 187, rozl. 5,888 morg: dwór 1,020 mr. roli or. i łąk, 4,564 mr. lasu; włościanie 304 mr. roli or. i łąk. Dobra K. posiadają piec wapienny (wypala 290 cet. wapna, wart. 348 rs.) i cegielnię (rocznie 42.000 cegieł, wart. 378 rs.). Położenie nieco górzyste, uprawa roli zwyczajna, gleba rozmaita, na podłożu wapiennem. Na folw. znajduje się obszerny dwór (pałacem zwany), w 1812 r. wystawiony, z jednem piętrem; na około niego park 30 morg. rozległy, w którym wspaniałe alee lipowe, modrzewie, orzechy włoskie, sosny i t. p. Dobra K. od 200 lat były własnością familii Pu­cha­łów; w skład ich wchodzą: folwark Pul­ci­nów, folwark Ka­ro­lów­ka. Na pul­ci­now­skich gruntach wapniarka, cegielnia z dobrą gliną, zbliżoną do ogniotrwałej, i garncarską na kafle. Za Jana Kazimierza była tu huta żelazna, teraz od 1880 fabr. mebli giętych. Grunt w części pszenny, 200 morg., reszta popielatka-borowinka na Pulcinowie. Dobra K. sprzedał 1870 r. Pu­cha­ła izraelitom, ci zaś w r. 1872 Mar­ci­no­wi Kra­to­chwi­lo­wi z Galicyi. Włościanie we wsi K. mają, 17 dm., 150 mk., 200 mr. roli a w Ka­ro­lów­ce 28 dm., 300 mk., 300 mr. roli. Oprócz 10 garncarzy innych rzemieślników niema. Według Tow. Kred. Ziem. dobra K. składają się z folwarków: K., Pul­ci­nów i Ruda al. Ka­ro­lów­ka (z wsiami Ką­ty, Rze­czy­ca, Wola Ką­te­c­ka, Ka­ro­lów­ka, i Stara wieś), rozległość mr. 5,013; fol. Kąty grunta orne i ogrody mr. 629, łąk mr. 79, pastwisk mr. 17, nieużytki i place mr. 39, razem. 764, bud. mur. 7, drewn. 9; folw. Polcinów grunta orne i ogrody mr. 385, pastwisk mr. 5, nieużytki i place mr. 27, razem mr. 417, bud. mur. 1, drewn. 5; fol. Ru­da al. Ka­ro­lów­ka, grunta orne i ogrody mr. 44, łąk mr. 41, pastwisk mr. 16, nieużytki i place mr. 7, razem mr. 108, bud. mur. 1, drewn. 1. Nadto lasu mr. 3,723. We Kąty osad 19, z gruntem mr. 309; wś Rzeczyca osad 47, z gruntem mr. 764; wś Wola Ką­te­c­ka osad 17, z gruntem mr. 318; wś Ka­ró­lów­ka osad 28, z gruntem mr. 321; wś Stara wieś osad 27, z gruntem mr. 301. 31.) K., wś i folw., pow. za­moj­ski, gm. Mok­re, par. Wie­lą­cza, w I okręgu sądowym, leżące pod lasem ordynacyi zamojskiej, obejmującym 12,760 morg. przestrzeni, odleg. od Za­mo­ś­cia w. 11 i gminy w. 9; liczą dm. dwor. 2, włośc. 35, ludności kat. 206 i Rusi­nów 11, razem 217 mk., przestrzeni 491 morg. Grunt ciężki, borowina na pokładzie opoki, łąk niema zupełnie. Folw. zaś wraz z fol. Wielącza, Wieprzec, Wólka Wie­pre­c­ka, Za­wa­da, Za­rze­cze, Lip­sko, Mok­re, Nie­dziel­ska i Płas­kie, należą do dóbr ordynacyi za­moj­skiej Białowola; razem dm. 45, rozleg. 24,499 morg. 32.). K., kol. wiecz. czynsz., pow. chełm­ski, gm. Tur­ka, ob. Do­ro­husk. 33.) K., obszar wiejski; pow. węgrowski, gm. i par. Ko­ryt­ni­ca. W obrębie jego leżą wsie: K. Bed­na­rze, K. Ju­gi wś, K. Kup­ce, K. Lip­ni­ki, K. Od­ło­gi, K. Pa­ry­sy, K. Sie­k­łak. Są to dzisiaj wsie, a w ostatnich stuleciach osady wśród lasów i puszcz bezludnych zakładane. Lustracya starostwa ko­ryt­nic­kie­go z r. 1789 opisuje: „Stan wsi Kontów cum Attinentiis, to jest wsiów Ju­gi, Kup­ce, Ruda, Sak­łak i Bed­na­rze. Wieś Konty cum Attinentiis żadnych praw osobnych nie okazała, ile że jej założenie później od innych attinentii Ko­ry­t­ni­cy nastąpić musiało, gdyż sami mieszkańcy z tradycyi powiadają, iż ludzie kiedyś do palenia popiołów i robienia potażów do puszczy ko­ryt­ni­c­kiej sprowadzeni, powyrabiawszy sobie po borze kawały gruntów, osiedli tamże i że z tego tak wieś Kąty, jako jej Attinentie się utworzyły, i odtąd utrzymują; jakoż zabudowanie tak wsi Kon­tów jako jej Attinencyi, niemniej położenie ich w boru czyli puszczy ko­ryt­ni­c­kiej toż samo stwierdzają. Ta wieś Kąty z attynencyami ma grunta podłe, piaszczyste i sapowate, które zalewom wód często podpadają. Pastewniki ma bardzo wielkie, rozciągłe i żyzne, siano żęcia dosyć; Wieś Ruda, podług lustracyi 1564 roku Ruda We­se­lo­wa nazwana, ma posiadać gruntu włok 24, położona jest przy samym końcu starostwa ko­ryt­nic­kie­go, między dobrami Ło­cho­wem hr. Zie­liń­skiego chorążego ziemi liwskiej, Starą wolą przewielebnych Panien Wizytek konwentu war­szaw­skie­go i innemi; grunta ma jednej natury z folwark. Kąty i jednakoweż położenie. Podług wyżej wyrażonej lustracyj 1564 r. ta wieś Ruda miała staw duży, młyn, kuźnicę i karczmę wielką, tudzież folwark i różne zabudowania dla węglarzy i majstrów, teraz tego wszystkiego ślady poginęły; pastewniki ma wielkie, jest teraz attinencyą do Kątów.“ (Wypis z lustracyi z r. 1789 starostwa ko­ryt­nic­kie­go). Pod nazwą Kąty objęte są wsie dawniej do starostwa ko­ryt­nic­kie­go a obecnie do składu dóbr Ko­ry­t­ni­ca wchodzące: Kąty-Bed­na­rze, dm. 12, mk. 260, ziemi 410 mr.; wieś kolonialnie urządzona, W r. 1876 za zamianę serwitutów otrzymała po 3 i pół morga ziemi do osady włókowej. Wieś zbudowana przy odnodze Liw­ca, zwanej Ko­ry­cza­n­ka, grunt lekki, żyzny, łąki i pastwiska dobre; przy wsi młyn wodny Bednarze, do majątku Ko­ryt­ni­ca należący, na prawie wieczystej dzierżawy. Kąty-Jugi, dm. 1; mk. 66, ziemi 200 mr., ziemia lekka; wśród lasów położona. Wspominana w lustracyach jako wieś graniczna starostwa korytnickiego z dobrami Myszadła. Za serwituty wieś otrzymała w r. 1736 po 3 i pół mor. do włóki zarośli. Kąty- Kupce, w położeniu jak poprzednie, dm. 19, mk. 165, ziemi 480; serwituty zamienione, wieś otrzymała po 3 i pół morga zarośli w r. 1876. Kąty-Lip­ni­ki, dm. 9, mk. 78, ziemi 210 mr. Kąty-Mak­sy­mi­lia­nów, wieś, kolonialnie urządzona, założona przez Mak­sy­mi­lia­na So­bie­s­kie­go w r. 1838, dm. 20, mk. 130, ziemi mr. 600; za serwituty po 2 morgi zarośli do osady, czyli mr. 40. W Maksymilianowie jest szkoła elementarna, na utrzymanie której właściciel dał 3 mr. gruntu a sąsiednie wsie kosztem swoim utrzymują nauczyciela. Kąty-Ot­łogi, dm. 13, mk. 148, ziemi 263. Kąty-Pa­ry­se, wś i folw.; wś dm. 15, mk. 154. ziemi 370, leży przy drodze II-rzędnej z Węg­ro­wa do Ja­do­wa, grunta lekkie żyzne, znaczna ilość łąk i pastwisk, za serwituty włośc. otrzymali po 3 i pół morga ziemi w r. 1876. Folw. Kąty-Parysa, dm. 4, fabryka séra limburskiego, w r. 1857 założona przez hr. Ro­ni­kie­ra Ada­ma, wyrabia tysiąc pudów séra, grunt lekki, łąki i pastewniki nad Liwcem obfite, folwark ma ziemi ornej 300 mr., łąk 400 mr., pastewników 300 mr. Gospodarstwo płodozmienne; folw. Kąty-Pa­ry­se wraz z wspomnionemi wsiami należał do starostwa ko­ryt­nic­kie­go. Wypuszczony był w dzierżawę S. P. Krasińskiemu, przez starostę korytnickiego Kazimierza Rudzieńskiego, jak świadczy lustracya z r. 1789. Obecnie folw. wchodzi do składu dóbr Ko­ry­t­ni­ca, należy do Ty­mo­te­u­sza Łu­niew­skie­go, odległy jest od Ło­cho­wa dr. żel. wiorst 6, od Jadowa w. 7, od Węg­ro­wa w. 20 Kąty-Ruda w pozycyi jak wyżej wspomniana lustracyi, nad brzegiem lewym Liw­ca; dm. 3, mk. 24, ziemi 90 mr.; wiatrak, ślady po hucie żelaznej wyrażonej w lustracyi z r. 1564, odległe od Łochowa wiorst 4. 34.) K., wś, pow. gar­wo­liń­ski, gm. Kło­czew, par. Że­le­chów. Ma 7 dm., 63 mk. i 205 morg. obszaru. 35.) K.–Wielgie, wś; Kąty-Wielgie-Borucza, wś; Kąty-Wielgie-Flakowizna, wś; Kąty-Buda, wś; Kąty-Księżyki, wś; Kąty-Czernickie, wś; Kąty-Su­le­jow­skie, pow. ra­dzy­miń­ski, gmina Stra­chów­ka i Mię­dzy­leś, par. Dobre, ob. Czer­nik and Su­le­jów. 36.) K., wś i folw., pow. bial­ski, gm. Kos­to­mło­ty, par. Ko­deń. Odl. 7 w. od Kodnia. W 1827 r. było tu 30 dm., 173 mk., obecnie 32 dm. ,178 mk., 1,782 morg. obszaru. Należał do dóbr Kodeń. Rozległość folw. wynosi mr. 1,211; grunta orne i ogrody mr. 512, łąk mr. 146, pastwisk mr. 19, lasu mr. 511, nieużytki i place mr. 23, bud. mur. 3, drew. 11, płodozmian 9-polowy; wś Kąty osad 20, z gruntem mr. 554. 37.) K., wś, pow. cie­cha­no­w­ski, gm. i par. Opi­no­gó­ra, odl. o 5 w. od Cie­cha­no­wa, ma 20 dm., 157 mk., 386 mr. gruntu, por. Kątki. 38.) K., os. leśna, pow. augustowski, gm. Szczebro-Olszanka, par. Lipsk. Odl. 11 w. od Augustowa, ma 1 dm., 9 mk. 39.) K., ob. Jas­trzę­bie, K.-Jab­ło­no­wo, Gą­go­lin. 40.) K. Szwedzkie, ob. Ka­pi­tul­ny młyn. Cr.-Ch.

Kehlen (niem.), wś, pow. węgoborski, st. p. Węgobork.

Keilshof (niem.), os.; pow. węgoborski, st. p. Budry. [Na płd. od wsi Dowiaty, dziś nie istnieje.]

Keimelwerder (niem.), dobra, pow. gąbiński, st. p. Nemmersdorf.

Kejmele, ob. Kajmele and Hołny.

Kelig al. Kiejlik, jezioro w pow. sejneńskim, pod wsią Berżniki, łączy się z jez. Gajlik and Iłgiel; brzegi wyniosłe wzgórkowate; obszar ogólny do 60 mr. Stanowi ono część łańcucha jeziór, ciągnących się jako południowe przedłużenie jez. Gaładuś (ob.). [Kelaj ?, 1569: Kejay. K. O. Falk podejrzewa Kelaj o źródłosłów jaćwieski.] Br. Ch.

Kellmienen (niem.), wieś, pow. darkiemski, st. p. Wilhelmsberg.

Kempinie 1.) albo Kempiny, wies, pow. kalwaryjski, gm. Janow, par. Kalwarya. Odl. 4 w. od Kalwaryi. W 1827 r. było tu 13 dm., 124 mk., obecnie 18 dm., 116 mk. 2.) K. Małe, wieś, pow. maryampolski, gm. Antonowo, par. Pilwlszkl. Odl. 21 w. od Maryampola, ma 2 dm., 26 mk. 3.). K. Wielkie albo Kampinie, pow. maryampolski, gm. Gudele, par. Skrawdzie. Odl. 32 w. od Maryampola, ma 12 dm., 110 mk. Br. Ch.

Kempszki 1.). wieś, pow. maryampolski, gm. Freda, par. Godlewo. Odl. 45 w. od Maryampola. W 1827 r. było tu 9 dm., 80 mk., obecnie 43 dm., 462 mk., ob. Freda. 2.) K., folw., pow. maryampolski, gm. Poniemoń-Pożajście, par. Poniemoń. Odl. 65 w. od Maryampola, ma 4 dm., 62 mk. 3.) K., os. włośc., pow. maryampolski, gm. Chlebiszki, par. Preny. Odl. 47 w. od Maryampola, 1 dom, 15 mk.

Kemsen (niem.), wś, pow. wystrucki, st. p. Aulowoehnen.

Kepeitschen al. Eszergallen (niem.), wieś, pow. gołdapski, st. p. Dubeningken. [Dziś Kiepojcie.]

Keppurdeggen (niem.), wś, pow. gołdapski, st. p. Szittkehmen. [Między Skajsgirami and Kiekskiejmami, po zach. stronie torowiska kolejowego, dziś nie istnieje.]

Keppurlauken (niem.), dobra, pow. wystrucki, st. p. Aulowoehnen.

Keppurren (niem.), dobra i młyn, powiat wystrucki, st. p. Jodlauken.

Kerin al. Kerrin (niem.), dobra, pow. stołupiański, st. p. Stołupiany.

Kermusa (niem.), os. pod Lecem.

Kermuschienen (niem.) 1.). dobra, powiat wystrucki, st. p. Aulowoehnen. 2.) K. al. Jennuttischken, wieś, pow. darkiemski, st. p. Wilhelmsberg. 3.) K. al. Lindenhof, folw., pow. darkiemski, st. p. W. Karpowo. 4.) K., wieś, pow. labiewski, st. p. Mehlauken. 5.) K., wś, pow. piłkalski, st. p. Sodargen. 6.) Alt–K., al. Waballienen, wś, pow. darkiemski, st. p. Szabienen. [Dziś Kiermuszyny.] 7.) Neu–K., wś, tamże.

Kermuszeiten (niem.),wś, pow. ragnecki, st. p. Kellminen.

Kernów, ob. Kiernów.

Kerschken (niem.), ob. Kierzki.

Kerstanuppen al. Kerstuppen (niem.), dobra, pow. stołupiański, st. p. Stołupiany.

Kerstupoehnen (niem.), wś, pow. ragnecki, st. p. Krupiszki.

Kerstupoenen al. Antmeschken (niem.), wś, pow. darkiemski, st. p. Szabienen.

Kerwik, Kerwit, niem. Kerwiken-Fluss, mała struga na pograniczu pow. szczycieńskiego, ządzborskiego i jańsborskiego, wypływa z jez. Kurwit i uchodzi po krótkim biegu, do jez. Mokrego. Kś. F.

Kettenberg (niem.), os., pow. gołdapski, st. p. Boćwinka. [Dziś Okrasin.]

Keulenburg (niem.), wś i folw.; pow. gierdawski, st. p. Friedenberg.

Kędzierowo lub Kędzierzewo, wś i folw., pow. szczuczyński, gm. i par. Wąsosz, o 6 w. na półn.-wschód od Wąsosza, ma 35 domów.

Kępa, dobra, pow. białostocki, gm. Krypno, 55 w. od Białegostoku, własność hr. de Fleury, 688 dz. Z. Gloger odkrył tu stacyę krzemienną na piasczystem wzgórzu, śród błot nad rzeką Narwią.

Kępiny 1.). wieś, pow. koniński, gm. i par. Tuliszków, przy trakcie z Konina do Tuliszkowa, na południo-wschód Konina, odległa od t. m. wiorst 10. Powierzchni 218 mr., ludności mięszanej polsko-niemieckiej męż. 95, kobiet 104; razem 195 [?]. Grunt żytni. Kolonia ta, należąca do dóbr Kiszewy, została założoną na wyciętych kępach leszczyny przez ówczesnego dziedzica, który w niej i kantorat t. j. szkołę ewangelicką ustanowił; przy szkole znajduje się i dom modlitwy dla wyznawców religii ewangelickiej. 2.) K., pow. płoński, gm. Kuchary, par. Królewo. Niezamieszczone w spisie urzęd; (Pam. Kn. płoc. gub. 1881 r.). 3.) K., os. leśna, pow. augustowski, gm. Szczebro-Olszanka, par. Szczebra. Odl. 11 w. od Augustowa, ma 1 dom.

Kiary, wś, pow. władysławowski, gm. Zyple, par. Łuksze. Odl. 33 w. od Wadysławowa. W 1827 r. było tu 6 dm., 44 mk., obecnie 12 dm., 122 mk. Por. Cesarka.

Kiauken (niem.), 1.) wś, pow. gierdawski, st. p. Muldszen. 2.) K., wś, pow. nizinny, st. p. Lappienen.

Kiaulkehmen (niem.), wś, pow. gąbiński, st. p. Nemmersdorf.

Kiaunen (niem.), wś, pow. gołdapski, st. p. Tolmingkehmen. [W obw. kaliningradzkim ros. Ветряк.]

Kiaunischken (niem.), wś, pow. wystrucki, st. p. Aulowoehnen.

Kiauten (niem.), 1.) wś nad jezioram, o 13 kil. od miasta pow. Gołdap’, nad traktem bitym z Gąbina do Ełku, 103 metrów nad poziomem Bałtyku. Grunta żyzne, pagórkowate. Mk. 368, luteranie, mówiący w części po polsku. Płynąca w pobliżu rzeka Rominta pędzi 2 papiernie i 1 młyn. Tuż przy wsi odosobnione wzgórze, w kształcie ostrokręgu, z zagłębieniem na wierzchu, zwane szańcem szwedzkim; jest to grodzisko z czasów pogańskich; o 7 kil. od wsi rozpoczynają się ogromne lasy, w których środku leśnictwo, zwana Jagdbuda, już za czasów krzyżackich sławne jako zamek łowniczy. Jast we wsi stac. poczt., z której poczta osobowa do Gąbina, Gołdapu i Ełka. [W obw. kaliningradzkim ros. Смирново.] 2.) K., wś, pow. fyszhuski, st. p. Laptau. J. B.

Kiautupie, wś, pow. władysławowski. gm. Szyłgale, par. Syntowty. Odl. 17 w. od Władysławowa. W 1827 r. było tu 29 dm., 242 mk., obecnie 28 dm., 252 mk.

Kibarty, 1.) os. i wś nad rz. Szyrwintą, pow. wyłkowyski, gm. Kibarty, par. Wierzbołów. Leży na samej granicy od Prus, o 5 w. od Wiarzbołowa, 17 w. od Wyłkowyszek. Posiada stacyą, dr. żel. Warsz.-Petersburskiej na odnodze idącej z Landwarowa do Królewca, stac. pocztową pograniczną, szpital, aptekę, cerkiew prawosławną i sąd gminny okr. II. Liczy 126 dm., 2158 mk. Połączone z Wierzbołowem drogą bitą. Tu mieści się komora, zwana zwykle, również jak i sama stacya drogi żelaznej, Wierzbołów (ob.). K. wś liczy 22 dm. i 312 mk. Gmina K. liczy 4,916 mk., rozległości 19,955 morg, sąd gm. okr. II m. Wierzbołów. W skład gm. wchodzą: Bojary wś i folw., Chełstrowszczyzna, Czerwony dwór, Dowgiełajcie, Gutków A. wś i folw., G.-C. wś i folw., Gleżstrowszczyzna, Izabelin, Karolinowo, Kieturkowo, Kibarty, Konstantynowo, Kotowszczyzna, Kukiszki, Leopoldowo, Łauckajmie, Marywil, Marżucie v. Nowa-wola, Ostańkino, Paulinowo, Podborek, Podwójtostwo, Porażniewo, Propolany, Sokołupiany, Stanajcie, Stary folwark, Stułgiele, Szaudyniszki, Szykszniowo, Szuklele, Ślibiny, Terespol, Wasilewo, Wialica, Wierzbołowskie, Wiłkupie, Wiłkowszczyzna, Wojtwiłańce. 2.) K., wś, pow. kalwaryjski, gm. i par. Urdomim. Odl. 19 w. od Kalwaryi. W 1827 r. było tu 6 dm., 82 mk., obecnie 17 dm., 158 mk. Br. Ch.

Kibejki, wś i folw., pow. wyłkowyski, gm. Kopsodzie, par. Wierzbołów. Odl. 20 w. od Wyłkowyszek a 7 w. od Wierzbołowa. W 1827 r. było tu 51 dm., 428 mk., obecnie liczy folw. 6 dm., 136 mk.; wś K. 81 dm., 667 mk.

Kibisze, wś i folw., pow. sejneński, gm. Kudrany, par. Liszkowo. Odl. 53 w. od Sejn. W 1827 r. było tu 18 dm., 96 mk., obecnie 42 dm., 270 mk.

Kickwieden (niem.), wś, pow. stołupiański, st. p. Mehlkehmen.

Kidoliszki, wieś, pow. maryampolski, gm. Szumsk, par. Maryampol. Odl. 5 w. od Maryampola. W 1827 r. było tu 8 dm., 61 mk., obecnie 9 dm., 79 mk.

Kidule, folw. i wś, pow. władysławowski, gm. Kidule, par. Kajmele. Odl. 35 w. od Władysławowa, ma 5 dm., 144 mk. Gm. K. liczy 7039 mk., rozległości 25,035 morg, s. gm. okr. 1 w Słowikach, s. p. Szaki. Posiada kasę wkładowo-zaliczkową. W skład gm. wchodzą: Aleksandrówka, Banajcie, Barki, Bierczyszki, Buniki, Bunikiele, Burbiszki, Burgacie, Czuryszki, Dogiele, Degiesie, Degutławka, Dewajcie, Dworczyszki, Frydrychsfeldzie, Giecze, Grynajcie, Iłtraki, Jakajcie, Jakieliszki, Kajmele wś and fol., Karoliszki (Katerynenhof), Kiepszty, Kierkiszki, Kidule, Kirele, Kirkiły, Kucharskinia, Kupry, Lausze, Margiszki, Mieszkinie wś i folw., Norkwiecie, Poorya, Pisterodzie, Powinksznupie, Pożerynia, Przewożniki, Pukniszki, Reżgale, Reżuki, Roczyszki, Romaniszki, Sakały, Sudragi os. i folw., Sutki, Swajginie, Szaudynia, Szurpiszki, Szyliniki, Szyłupjszki, Warczule, Wierszupie, Wowieryszki, Żyle małe, Ż. wielkie. Dobra rządowe K. podług wiadomości z r. 1854 rozdzielone zostały na 2 części, z których jedna nadaną została jako majorat w r. 1837 generał lejtnantowi d’Offenberg i takowa ogólnej rozległości ma około mr. 11000; składa się z folw. Kidule przestrzeni mr. 843; lasy i odpadki mr. 3690. Kolonia Bogumiłowo osad (?) z gruntem mr. 376; wś Szyliniki os. 30, z grunt. mr. 742; wś Żurzy os. 49, z grunt. mr. 1486; wś Słowiki os. 36, z grunt. mr. 1011; wś Szaudynie os. 26, z grunt. mr. 38; wś Boniki os. 15, z grunt. mr. 457; wś Giecze os. 14, z grunt. mr. 609; wś Sutki os. 10, z grunt. mr. 505; wś Lausze os. 7, z grunt. mr. 308; wś Kucharskinie os. 7, z grunt. mr. 81; wś Jakieliszki os. 7, z 283; wś Bonikiele os. 6, z grunt. mr. 319; wś Berciszki os. 4, z grunt. mr. 174; wś Pożarynie os. 2 z grunt. mr. 10; osada Winksznupie z grunt. mr. 78. Dobra przy skarbie pozostałe mają zawierać ogólnej przestrzeni około mr. 34000 a mianowicie, wsie: Banajcie mr. 164, Burbiszki mr. 137, Czuryszki mr. 93, Dewajcie mr. 283, Dworczyszki mr. 181, Grynajcie mr. 521, Iłtraki mr. 166, Margiszki mr. 177, Norkwiecie mr. 236, Poorya mr. 206, Przewożniki mr. 162, Pukniszki mr. 81, Rezuki mr. 338, Roczyski mr. 203, Rezgale mr. 459, Szyłupiszki mr. 226, Szurpiszki mr. 139, Warczule mr. 269, Wierszupie mr. 234, Woweryszki i Jakajcie mr. 362, Żyle mr. 424, Berżyny mr. 67, Auksztaje mr. 519, Barki mr. 239, Budwiecie mr. 150, Budwieliszki mr. 468, Burgajcie mr. 1026, Dogiele mr. 181, Degiesie mr. 324, Endryki mr. 486, Giliszki mr. 318, Gotlibiszki wielkie mr. 421, Gotlibiszki małe mr. 201, Jodupiany mr. 216, Janiszki mr. 295, Juszkokajnie wialkie i małe mr. 1207, Karoliszki mr. 1881, Kawkokalnie z olejnią mr. 246, Kiepszty mr. 369, Kirkiły mr. 547, Kirśle mr. 131, Kierczyszki mr. 150, Krauczyszki mr. 206, Kupry mr. 397, Lepołaty mr. 344, Luki mr. 177, Munkuny mr. 726, Podraustynie mr. 91, Ponowie mr. 864, Puzdeszry mr. 1103, Romaniszki mr. 686, Ruksznie mr. 846, Sokoły mr. 131, Skordupiany mr. 286, Skordupie v. Nowydwór mr. 141, Skrympie mr. 271, Stelmakiszki mr. 142, Swajginie mr. 264, Szyłgale mr. 1004, Tylwiki mr. 291, Wabaliszki mr. 294, Trakjany v. Trakinie mr. 146, Wałachbudzie mr. 435, Wojszwiły mr. 151, Zubryszki mr. 335, Lukiszki mr. 46, pastwisko Poplinele mr. 290, odpadki mr. 676, rzeka Niemen mr. 224, Probostwo Sudargi mr. 96, osady leśne i inne mr. 138, miasto Sudargi z probostwem mr. 121, lasy mr. 6116. Fol. Kidule al. Kajmele (z wsią Kajmele i Miszkinie) podług wiadomości z r. 1866 rozl. wynosi mr. 576; grunta orne i ogrody mr. 247, łąk mr. 60, pastwisk mr. 142, lasu mr. 27, zarośli mr. 33, nieużytki i place mr. 67. Wieś Kajmele os. 30, z grunt. mr. 620; wś Mieszkinie os. 3, z grunt. mr. 156.

Kidziuliszki, os., pow. maryampolski, gm. Balwierzyszki, par. Gudele. Odl. 25 w. od Maryampola, ma 1 dm., 5 mk.

Kiebarten (niem.), ob. Kibarty.

Kiebliszki, wś, pow. maryampolski, gm. Pogiermoń, par. Pokojnie. Leży w stronie północno-wschodniej, o 52 w. od Maryampola, o 13 w. od stacyi pocztowej w Prenach. W 1827 r. było tu 10 dm., 82 mk.; obecnie 13 dm., 184 mk. i 387 morg. obszaru.

Kiecie, wś i os., pow. sejneński, gm. Pokrowsk, par. Teolin. Odl. 11 w. od Sejn, ma 5 dm., 41 mk.

Kiedepliszki al. Kiedebliszki, wś, pow. władysławowski, gm. Błogosławieństwo, par. Igłowo. Odl. 35 w. od Władysławowa, ma 4 dm., 35 mk.

Kiederyszki, os., pow. kalwaryjski, gm. nadniemeńska, par. Rumbowicze. Odl. 46 w. od Kalwaryi, ma 27 dm., 157 mk.

Kiegskehmen, al. Koegskehmen (niem.), wś, pow. gołdapski, st. p. Szittkehmen. [Kieksiejmy.]

Kiehlen (niem.), pow. olecki, ob. Kile. [Wówczas powiat łecki czyli ełcki.]

Kiehlendorf (niem.), wś, pow. gierdawski, st. p. Muldszen.

Kiejdany, mko pryw. i dwór w pow. kowieńskim, nad Niewiażą, o 48 w. od Kowna, zarząd okr. polic., koszary, targi czwartkowe, st. poczt.; st. dr. żel. Koszedary-Libawa na przestrzeni Koszedary-Radziwilliszki, między Żejmami a Datnowem, o 60 w. od Radziwilliszek, o 47 w. od Kowna. Paraf. kościół katolicki św. Jerzego, z muru wzniesiony. Parafia katolicka dekanatu kowieńskiego: dusz 3,705. Kaplice w Nacunach i Orwistowie. Kościół św. Józefa, filialny parafii Jaswojnie, wzniesiony 1704 r. przez miejscową ludność. Na cmentarzu kaplica Jezusa Chrystusa, zmurowana 1845 r. przez hr. Czapskiego. Parafia prawosł., 2 cerkwie, 334 dusz.; par. ewang.-augsb. 962; par. reform. 106 dusz. Właściwie K. dzielą się na 2 parafie: z lew. brz. Niawiaży kiejdańska b. dyec. wileńskiej, a z prawego jaswojńska żmujdzkiej. Historya Kiejdan jest następująca: W połowie XIV wieku ukazała się nad Niewiażą mała osada rybaków, którą okrywały od północy góry, od południa kształtne i wyniosłe gaje, jasionowe, olchowe i brzozowe, przeplatane łąkami. Łąki te skrapiały następne rzeki: Niewiaża płynąca środkiem tej osady, Datnówka i Smiłga z prawego jej brzegu, Abela zaś z lewego. W północnej zaś stronie tej osady rozciągał się gęsty szpilkowy las, pośród którego wznosiła się wysoka i stroma góra, a na niej błyszczał wiecznie gorejący znicz, pielęgnowany przez Żmudzinów pogan, mieszkających spokojnie dotąd u dołu tej góry i strzegących pilnie ażali nie ukazują się krzyżacy, którzy już w tę stronę Żmujdzi zaczęli zaglądać i dawali uczuć poganom nadniewiaskim srogość swego miecza oraz spustoszenie tego wszystkiego co tylko pod ich chciwy wzrok podpadało. Czas założenia tej osady dokładnie nie jest wiadomy, lecz najpewniej że nie przechodzi 1379 roku. Nie była ona warowna, gdy krzyżacy, przechodząc tym szlakiem 1379 r. od Łabunowa ku Szatom, minęli ją spokojnie, jako nieprzeszkadzającą zaborom ich wojowniczym; więc albo jeszcze nie egzystowała albo była nic nie znaczącą i dla tego w pismach rycerzy nie jest wspominana nigdzie; nawet później przechodzili oni nieraz tym szlakiem, lecz także nie wspominają o osadzie Kazdańskiej. Osada takowa otrzymała nazwę od pierwszego osadnika, zowiącego się Kejdangen, jak po większej części wszystkie osady na Żmujdzi wzięły na­z­wi­s­ka od pierwszego osadnika. Przybył on z Kurlandyi z majętności Kejdangen, którą według Hilzena (Inflanty str. 24) posiada w tę porę familia Szoege. Jeszcze w XV wieku w inwentarzu Opitołok, majętności należącej wówczas do Piotra Szukszty, ciwuna ejragolskiego, wspominani są ci Kazdangen jako mieszkający nad Niewiażą. Około r. 1403 krzyżacy wznieśli w tej osadzie murowany kościół, stojący do dziś dnia za Niewiażą na wysokiej i stromej górze. Żmujdź w on czas, w skutek traktatu pod Raciążem, należała czas niejakiś do zakonu krzyżackiego. Powierzchowność i wewnętrzna struktura tej świątyni potwierdzają tę prawdę historyczną. Jest on bowiem z czerwonej cegły w stylu gotyckim i bez żadnej wieży, a boczne sklepienia oparte są na czterech grubych słupach. Jako wzniesiona pośród pogan każe domyślać się, że krzyżacy mieli przy niej warownię, bez której nie mogliby się obyć, broniąc się od napadów pogańskich. Sama góra tak wysoka i stroma, wyraźnie mówi za tem. Przed r. 1490 Kiejdany dostały się Kiszkom. Król Kazimierz nadał one teściowi Stanisława Piotrowicza Kiszki, hetmanowi Piotrowi Janowiczowi Białemu, jak nadał mu Łosk za to, że hetman bronił sprawę Kazimierza od napadów księcia Michała Zygmuntowicza, dobijającego się tronu wielko-książęcego litewskiego, słusznie mu należącego po ojcu, nie kontentując się nadaną przez Kazimierza dzielnicą, którą składały następne miasta: Kleck, Kejdanow, Brańsk, Suraż i Bielsk. Kiszkowie władali Kiejdanami do 1614 r. Krzysztof Radziwiłł wojewoda wileński, hetman polny litewski, pojąwszy w małżeństwo Annę Kiszczankę, córkę Stanisława Kiszki, wojewodzica witebskiego, wziął z nią w posagu połowę dóbr kiejdańskich, a zaś gdy nabył od teścia 1614 r. drugą połowę Kiejdan, wówczas stał się dziedzicem całych Kiejdan. Kiejdany za Radziwiłłów miały najświetniejszą przeszłość. Wyżej wzmiankowani Krzysztof i Anna Radziwiłłowie listem swym 1627 r. w celu pomnożenia ludności miejskiej zapewnili osiadającym w Kiejdanach, że nie będą tracili prawa do swych domów i placów, jeśliby chcieli przenieść się do innych miast. W skutek tego dużo Szkotów z powodu prześladowania religijnego za Jakóba I. osiedliło się w Kiejdanach. Z napływem tej różnowierczej ludności okazała się potrzeba kościoła luterskiego, więc Krzysztof Radziwiłł darował plac na wybudowanie onego i takowy ze składek postawiony został z drzewa, a pierwszym kaznodzieją luterskim był tu 1629 r. Adam Dan, sprowadzony z Prus, któremu naznaczono pensyi 300 zł. Drugim pastorem był Andrzej Ryngius szlązak sprowadzony 1637 r. Gdy drewniany kościół zaczął starzeć, wówczas Janusz Radziwiłł, wojewoda wileński, wymurował nowy. Kamień węgielny położony został za pastora Jana Majus. Obadwa ci Radziwiłłowie uposażyli pastorat luterski, zapisali bowiem 2 włóki i 20 morgów ziemi, oraz 2 włóki lasu. Dzisiejszy kościół wymurował aptekarz Andrzej Sztark z zapisu uczynionego 1825 r. przez doktora Hejndskera 10,000 r. assyg., przeznaczonych na tę budowę. R. 1647 Janusz Radziwiłł, wojewoda wileński, dozwolił wybór wolny magistratu mieszczanom i pospólstwu, oraz zalecił by na wybranie wójta podawano czterech kandydatów ze szla­ch­ty żmujdzkiej, lecz zatwierdzenie zostawił sobie jako dziedzicowi i następcom swoim. Żona jego druga, księżniczka wołoska Marya Mohilanka, wyjednała dla siebie u męża fundacyą cerkwi obrządku wschodniego, którą i wybudowano z drzewa 1648 roku pod wezwaniem Przemienienia Pańskiego, jak świadczą akta tej cerkwi; a później teraźniejszą cerkiew wymurowano za naszych czasów zupełnie na innem miejscu to jest od wjazdu dwornego do miasta, starą zaś oddano 1825 r. wojsku stojącemu w Kiejdanach. Przy tej cerkwi utrzymywało się kilku mnichów, był to jakby monaster; obowiązkiem ich było nawracać starowierców, którzy, uciekając od prześladowania w. ks. moskiewskiego, zamieszkali w znacznej liczbie okolice Kiejdan. Mnisi ci pobierali ze dworu kiejdańskiego następną annuatę: żyta beczek 10, słodu beczek 8, owsa beczek 14, krup gryczanych 2 beczki, jęczmiennych tyleż, grochu 2 beczki, masła fasek 6 po 18 garncy, serów 180, oleju na 3 r., słoniny połciów 2, soli beczki 2, siana wozów 10, mlewo bezpłatne w miejskim młynie, oraz wolny połów ryb w Niewiaży i wywóz drzewa opałowego z lasu dwornego. Po rozbiorze kraju rząd przeznaczył był dla tej cerkwi 180 dziesięcin ziemi, lecz nie dawnemi czasy odjął one. Kiejdańska prawosławna cerkiew pobiera procentu rocznego 22 i pół rub. od sumy lokowanej w wileńskiem reformowanem kolegium, a zapisanej 1687 r. przez księżnę Ludwikę Radziwiłłównę dokumentem aktykowanym 1697 r. Augusta XVI w księgach województwa mińskiego. Cerkiew ta należała naprzód do wileńskiego soboru św. Ducha, potem do Krok, a nakoniec do mińskiego soboru. Ma ona bardzo dawny obraz Matki Boskiej roboty bizantyńskiej na drzewie i dwa obrazy roboty włoskiej na płótnie. Pomimo tej podrzędnej roli, jaką mieli ci prawosławni mnisi w Kiejdanach, pomimo tego, że się zachowywali najspokojniej, jednak tameczne duchowieństwo katolickie ciągle ich prześladowało; raz nawet doszło do tego, że przełożonego klasztoru ich Leniewicza stawiono związanego przed biskupem żmujdzkim Antonim Tyszkiewiczem, gdy ten przybył na wizytę do Krok. Na takowe nadużycia skarżyli się mnisi sejmowi, lecz nic nie wskórali. Władysław IV potwierdził Kiejdanom prawo magdeburskie 1648 r., a wyżej wspomniony Janusz Radziwiłł wojewoda wileński dozwolił miastu 1649 r. wystawić młyn wietrzny nad rzeczką Abelą oraz most na niej z prawem pobierania myta. Nadto darował plac na rynku dla wystawienia ratusza. Żydów mieszkających w komorach poddał pod dworną jurysdykcyą. Miasto kazał brukować, ulice czyścić pod sztrafem, oraz zaprowadził meldunek osób przybywających. Jan Kazimierz potwierdził 1661 r. Kiejdanom magdeburgią w słowach: (Miastu Kieydanom w księztwie żmudzkiem ob merita in Rempublicam według Antecessorów Naszych prawo Magdeburskie nadane in omnibus punctis, clausulis, conditionibus, libertatibus et continentiis ut in authentica patet salvo in omnibus publico exercitiis tak w mieście jako i po przedmieściach Sanctae Romanae Catholicae Ecclasiae wiecznemi czasy conferujemy). (Vol. leg.). Była już w tę porę w Kiejdanach apteka i papiernia, która wyrabiała papier tak dobry jak holenderski z wodnym napisem Civitas Caiodunensis. Augustowie II i III potwierdzili Kiejdanom także magdeburgią, a Stanisław August przywilejem 1792 r. naznaczywszy Kiejdany miastem wydziałowem nadał nowy herb następny: skrzydła orle w polu złotem, obok zaś w polu błękitnem w szponach orlich podkowa z trzema krzyżami. Na hełmie zaś i na spodzie tarczy głowy aniołów z dwoma pod twarzą skrzydłami i z laurem w otoku. 1653 r. Kiejdany miały już ratusz dwupiętrowy z zegarem bijącym, bramę kowieńską murowaną i ulica następne: Jaswojńską, oraz Zamkową czyli Dworną; ulice te wspominane są już w plebiscycie. Bogusław Radziwiłł, koniuszy litewski, gubernator Prus, objąwszy Kiejdany po bracie swym Januszu 1659 r., zatwierdził wszelkie przywileje nadane uprzednio, zaprowadził miary i wagi w ratuszu i most na Niawiaży budować kazał. Teźniejszy most zbudowany niedawnemi czasy przez hr. Sta­ni­s­ła­wa Czap­skie­go ojca byłego dziedzica. Kiejdany dwa razy oblężone były przez Szwedów. Raz podczas wojny Karola Gustawa. Generał szwedzki Magnus de la Gardie podstąpił pod Kiejdany z ogromną siłą. Janusz Radziwiłł, mając zaledwie 2,000 wojska litewskiego, przytem słysząc, że Jan Kazimierz, porażony przez Szwedów, zostawił obronę Krakowa Czarnieckiemu, a sam uszedł do Szlązka i że w skutek odezwy Magnusa de la Gardie wojewodztwa wielko polskie poddały się Karolowi Gustawowi, nadto, otrzymawszy zawiadomienie, że wojska rossyjskie zajęły już Wilno, Kowno, Mińsk i Grodno, wezwał 1655 r. szla­ch­tę żmujdzką do Kiejdan dla podpisania także umowy poddania się Karolowi-Gustawowi z warunkiem oswobodzenia Litwy od wojsk rossyjskich. Paweł Sapieha wojewoda wileński i hetman polny Gąsiewski, urażeni na Janusza Radziwiłła za jego dumę, ogłosili go zdrajcą kraju, zajechali dobra jego i podburzyli nareszcie wojsko litewskie, aby opuściło księcia Janusza i udało się na Pod­la­sie, niby dla połączenia się z królem. Jezuici, jako nieprzyjaźni kalwinom, podjęli także krzyk na księcia Janusza, że zdradził kraj. Opuszczony książę Janusz od wojska, okrzyczany zdrajcą zaparł się z wiernemi sobie w Tykocinie, ale gdy i tu Sapieha obległ księcia i chciał pojmać go jako zdrajcę, wówczas książę Janusz wpadł w chorobę i 31 grud. 1655 r. umarł. Zwłoki jego zostawały w Tykocinie do 1657 r. i zaledwo wówczas przywiezione zostały do Kiejdan dla złożenia w grobach familijnych. Drugi raz oblężone były Kiejdany przez jenerała Loewenhaupta w początkach grudnia 1701 r. Sam Karol XII wjechał do K. 15 grud., bawił dni dwa, słuchał nabożeństwa w kościele luterskim, a gdy się dowiedział, że Ogiński zajął Kowno, wyruszył z Kiejdan 18 grudnia z całą armią swoją o północy do Kowna, by wyparować z niego hetmana (Nordberg, Leben Carl des XII.) Co się tycze wypadków religijnych Kiejdan są one następne: Mikołaj Radziwiłł Rudy, przyjąwszy wyznanie helweckie, oddał 1560 r. kościół farny katolicki swoim spółwyznawcom, lecz gdy za Zygmunta III nastało prawo kasujące wszelkie alienacye dóbr kościelnych, wówczas ks. Kobyliński, kanonik wileński, wytoczył proces Krzysztofowi Radziwiłłowi het. polnemu lit., skutkiem którego nastała 1627 r. umowa między biskupem wileńskim Eustachym Wołłowiczem a Radziwiłłem: kościół farny kiejdański wrócony katolikom z funduszem, a Radziwiłł zapłacił ugody 7,000 zł. z warunkiem iżby kolatorstwo należało do niego, i żeby wolność wyznania ewangielickiego była jego poddanym jak we zborze tak i w szkole zborowej zapewniona. Przewidując Radziwiłł przegranę rozpoczął 1626 r. murować na rynku zbór nowy, który dokończył syn jego Janusz kasztelan wileński. Zbór ten, pięknej architektury, trwa dotąd, chociaż mocno uszkodzony. Kopuła jedna na tylnej ścianie zbita przez piorun, a wieżyczki z przodu będące zastąpiono krzyżami, gdyż jedna z tych wieżyczek zniesiona była przez burzę niedawnemi czasy. W podziemiach tej świątyni niegdyś jest kilka trumien radziwiłłowskich, a między innemi jest trumna owego Janusza VI kasztelana wileńskiego, ojca Bogusława, ofiarę niesnasek religijnych. Zabił go hajduk własny 1628 r., podmówiony przez jezuitów, gdy książę Janusz stojąc na cmentarzu oglądał ukończoną przez siebie budowlę zboru. Oprócz głównego zboru w mieście miały Kiejdany drugi zbór przy dworze czyli zamku, w którym się odbywało nabożeństwo w litewskim języku, a od 1691 r. zaczęły się odbywać w Kiejdanach synody kalwińskie. 1709 r., za wstawieniem się biskupa żmujdzkiego Zgierskiego, książę nejburski, mąż Ludwiki Radziwiłłówny, dozwolił wprowadzić do Kiejdan księży karmelitów; w późniejszym czasie utworzono dla nich parafią. Kościół ich drewniany i klasztor murowany istnieją dotąd. Po kasacie karmelitów 1832 r. kościół oddano szkolnej młodzieży katolickiej, a klasztor przerobiono na koszary wojskowe. Dziś cała ta część miasta należy do parafi jaswojskiej, o czem wyżej. Kiejdany za Radziwiłłów i później słynęły z nauk. Krzysztof Radziwiłł, wojewoda wileński, założył 1625 r. pierwszą szkołę w Kiejdanach, która z czasem podniosła się do wysokiego stopnia. Nazywano ją liceum. Przy tej szkole oprócz biblioteki znajdowała się drukarnia, założona r. 1650 przez Janusza Radziwiłła wojewodę, w której wydano psałterz po litewsku oraz wiele książek do nabożeństwa w litewskim języku. 1684 r. zgorzało w Kiejdanach ze sto domów i kolegium kalwińskie z biblioteką i szkołą. Około 1818 r. uniwersytet wileński wyniósł tę szkołę na stopień gimnazyum i osadził zdolnemi nauczycielami. Zajmowała ona na Żmujdzi pierwsze miejsce po Krożach, lecz z przyczyny politycznego wypadku, skutkiem źle skierowanego patryotyzmu między uczniami, uniwersytet wileński znaglony był 1818 r. zamknąć ją. Potem znowu ją otwarto 1859 r. lecz kazano wykładać przedmioty po rossyjsku, a gdy zebrało się uczniów zaledwo 141, zniesiono to gimnazyum 1863 r. i utworzono szkołę elementarną o dwóch klasach. Od Radziwiłłów przeszły K. do Czapskich, a to przez zamężcie Weroniki Radziwiłłówny za Franciszka Czapskiego, którego syn Stanisław i wnuk Maryan dziedziczyli Kiejdany do 1863 r. Odtąd stały się one rządowemi i czasowo są we władaniu jen. Totlebena. Autor Brzegów Niewiaży p. J. B. dużo się w tem dziełku o K. rozpisuje i podaje widok zboru radziwiłłowskiego w K. Po łacinie K. zwały się Caiodunum.

Kiejlig, jezioro, ob. Kelig.

Kiekieryszki, wś, pow. maryampolski, gm. Gudele, par. Skrawdzie. Odległa 30 w. od Maryampola, ma 3 dm., 21 mk.

Kielick (zapewne Kelig), folw., pow. kalwaryjski, gm. i par. Udrya. Odl. 40 w. od Kalwaryi; ma 4 dm., 15 mk.

Kielczany, wś, pow. sejneński, na mapie z 1839 r. odnotowane jako Puniszki

Kiełbaska 1.) lub Czapelna, rz., poczyna się w pow. tureckim pod Grębkowem, płynie ku wschodowi przez Kowala i Kaczki, poczem przybiera kierunek wschod.-półn., płynąc pod Korytkowem na wschód Turku; za Pęcherzewem wchodzi w pow. kolski, płynie przez Kalinowę, Młyn, Czaple, Brudzew, Cichowo; pod Ruszkowem rozdziela się na dwa ramiona, z których pierwsze, płynąc prosto ku północy, wpada z lewego brzegu do Warty pod m. Kołem; drugie zaś w kierunku półnco.-zachodnim płynie przez Kościelec i wpada do tejże rzeki pod Trząśniewem. W przywileju lokacyjnym m. Koła z r. 1362 jest mowa o prawie na młyn “in fluvio dicto Vetscza”, na rzece Wietseczy, a że przytem oddzielnie wspomniana rz. Warta, zatem Vetscza jest widocznie dawną nazwą Kiełbaski. (Kod. Rzyszcz. I, 220). Długa 30 wiorst. Por. Janiszew. 2.) K. albo Skrzyńska, rz. w pow. augustowskim, poczyna się dwu strumieniami (pod Skrzynkami i Holkowcami), płynącemi na wschód i łączącemi się niedaleko Zabroczan; pod tą wsią rozdziela się znowu na dwa ramiona, z których jedno p. n. K. płynie ku wsch.-płn. koło Zahoran, Łojków i Kiełbasek; drugie zaś p. n. Skrzyńskiej w płd.-wsch. kierunku koło Balli i Podpuszkany, i wpadają z lew. brz. do Niemna; ostatnie o 5 w. na płn. Grodna, pierwsze o 5 w. dalej na półn. Długa jako Skrzyńska przeszło 5 w., jako K. 8 w. J. Bl.

Kiełcze (Kopki and Stare), wś szl., pow. szczuczyński, gm. Grabowo, par. Lachowo. Jestto odwieczne gnia­z­do szla­che­c­kie ro­du Kiełczewskich, wspominane w dokumentach XVI w. (Gloger). Por. Danowo.

Kiełmin, os. leśna, pow. sejneński, gm. Pokrowsk, par. Teolin, odl. 35 w. od Sejn, ma 1 dom. 6 mieszk.

Kiełmonańce, wś, pow. kalwaryjski, gm. nadniameńska, par. Udrya, odl. 59 W. od Kalwaryi. W 1827 r. było tu 14 dm., 102 mk.; obecnie 23 dm., 325 mk.

Kientrojcie, ob. Dyrwiany.

Kiepelusz-Kalnis (litew. „Góra kapeluszowa“), góra we wsi Luczunach nad rz. Żansinos pow. kowieński. M. D. S.

Kiepojcie, wś włośc., pow. oszmianski, 3-ci okr. adm., od Oszmiany o w. 39, od Dziawieniszek 23, dm. 5, mk. praw. 17, kat. 24. (1866). [Zobacz też Kepeitschen].

Kiepszty, wś, pow. władysławowski, gm. Kidule, par. Kajmele, odl. 30 w. od Władysławowa. W 1827 r. było tu 9 dm., 68 mieszk.; obecnie 10 dm., 105 mk.

Kierceliszki, folw., pow. sejneński, gmina i par. Święto-Jeziory, odl. 22 w. od Sejn, ma 2 dm., 33 mk. Droga z Sejn do K. idzie na wieś Dusznicę.

Kierenowo, okolica w pow. bielskim, gub. grodzieńskiej, niedaleko Nurca i wsi Chojewo.

Kiermielinie, wś, pow. maryampolski, gm. Kwieciszki, par. Maryampol, odl. 5 w. od Maryampola. W 1827 r. było tu 10 dm., 100 mk.; obecnie liczy 16 dm., 126 mk.

Kiermieliszki, folw., pow. kalwaryjski, gm. i par. Udrya, odleg. 48 w. od Kalwaryi, ma 6 dm., 40 mk.

Kiermusze, wś, pow. maryampolski, gm. i par. Pilwiszki, odl. 25 w. od Maryampola, ma 2 dm., 24 mk.

Kiermuszkalnie, wś, pow. władysławowski, gm. i par. Gryszkabuda, odl. 19 w. od Władysławowa, ma 2 dm., 22 mk.

Kiermuszynie 1.) wś, pow. maryampolski, gm. Jaworowo, par. Igłówka. Odl. 12 w. od Maryampola. W 1827 r. było tu 14 dm., 130 mk.; obecnie 11 dm., 193 mk. Por. Giełgudyszki. 2.) K., wś, pow. władysławowski, gm. Szaki, odl. 26 w. od Władysławowa, ma 7 dm., 80 mk.

Kiermuza, ostrów w pow. leckim, ob. Kermusa.

Kiersnowo, okolica szlachecka nad Nurcem, pow. bielski gub. grodz, gm. Aleksin, 18 w. od Bielska, 244 dz. Niegdyś fol. należący do dworu królewskiego w Brańsku. W r. 1560 folw. miał 15 włók 24 mor.

Kiersnówka, (ob. t. IV, 48 mylnie Kiernówka), wś w pow. sokólskim gub. grodz., gm. Bagna, o 39 w. od Sokółki, z przys. Grodzisk, 496 dz.

Kiersze, wś, pow. władysławowski, gm. i par. Giełgudyszki (ob.). Odl. 33 w. od Władysławowa, ma 3 dm., 36 mk.

Kierszmienie, os. leśna, pow. władysławowski, gm. i par. Giełgudyszki. Odl. 31 w. od Władysławowa, ma 1 dm., 6 mk.

Kierszniawa, rz., lewy przypływ Dubissy, wpadający pod Podgajem, między Ejragołą i Betygołą. Po lit. Kierszniewie. Jej nazwa ma pochodzić od kryksztas (lit. chrzest). I rzeczywiście niedaleko jej ujścia jest góra przy Betygole nazywająca się dziś Piłkalnis (lit. góra zamkowa), dawniej zaś Onkajm lub Ankain (lit. wieś ofiarna), siedziba żmujdzkiego Kriwo-Kriwejty, którego świątynię pogań. zburzył Jagiełło przy nawracaniu, a ludność, jak mówi podanie, ochrzcił w poblizkiej rz. Kierszniawie. M. D. S.

Kiersznówek, 1.) al. Kiersnówka, przys., pow. bielski gub. grodz., gm. Aleksin, 16 w. od Bielska, 83 dz. Na gruncie K., w pobliżu dawnego t. zw. wielkiego traktu wojennego, znajduje się uroczysko Kumat (ob. t. IV, 870). 2.) K., fol., pow. kobryński, gm. Worocewicze. Zaleskich, z urocz. Huta i Pieszezanka, 140 dz.

Kiersznówka, ob. Jadźwingi and Kiersnówka.

Kierszyszki, wś, pow. władysławowski, gm. Kidula, par. Sudargi. Odl. 37 w. od Władysławowa, ma 5 dm., 43 mk.

Kierutyszki, wś i os. leśna, pow. władysławowski, gm. i par. Błogosławieństwo. Odl. 33 w. od Władysławowa, ma 5 dm., 52 mk.

Kierzek, 1.) os. leśna, pow. częstochowski, gm. Węglowice. Jest tu posterunek straży pogranicznej, 2 dm., 3 mk., 18 mr. obszaru. 2.) K., wś, pow. ostrołęcki, gm. Myszyniec, par. Kadzidło. W 1827 r. było tu 17 dm., 107 mk., obecnie jest gruntu 823 morg. 3.) K., wś, pow. suwalski, gm. Kuków, par. Suwałki. Odl. 8 w. od Suwałk, ma 3 dm., 39 mk. [Na mapie z r. 1826 Kiersek.]

Kierzek, niem. Kerscheck, leśnictwo, pow. jańśborski, par. Jańsbork.

Kierzki, niem. Kerschken, wś, pow. węgoborski na Mazurach pruskich, przez osadników polskich założona r. 1710. St. p. Banie. Kś. F.

Kierznowo, wś w b. ziemi bielskiej, ob. Kiersnowo.

Kieselkehmen (niem.), al. Kiselkehmen, dobra, pow. gąbiński, st. poczt. Nemmersdorf.

Kiesieniszki, folw., pow. maryampolski, gm. Aleksota, par. Godlewo. Nie zamieszczony w spisie urzęd. (Pam. Kniż. suw. gub. 1878 r.).

Kiestroj, ob. Kestroj, wysuszone jez. na Silicach i Skajbotach w Warmii; w Skajbotach też jez. Świętajny.

Kietlice, niem. Gross Mauer and Kittlitz, wś, pow. węgoborski na pruskich Mazurach, przez ludność polską zajęta. R. 1719 mieszkają tu sami Polacy. (Kętrz. Ludność polska, str. 533). [Kętrzyński tego nie pisze.]

Kietmowicze, albo Brzozowe bagno, jezioro, gm. Wilkobole, ma 2 mr. obszaru, do 60 stóp głębokości.

Kieturakiszki, wś koło st. dr. żel. Kliniszki, pow. maryampolski, gm. Wejwery, parafia Skrawdzie. Odl. 31 w. od Maryampola, ma 3 dm., 27 mk.

Kieturkowo, folw., pow. wyłkowyski, gm. Kibarty, par. Władysławów. Przy trakcie z Władysławowa do Wierzbołowa. Odl. 17 w. od Wyłkowyszek, ma 7 dm., 167 mk. Dobra K. składają się z folwarków K., Terespol i wsi K.; podług wiadomości z r. 1866 rozl. wynosi w ogóle mr. 1806. Wieś K. osad 7 z gruntem mr. 6.

Kieturnowina, wś, pow. władysławowski, gm. Leśnictwo, par. Władysławów. Odl. 7 w. od Władysławowa, ma 3 dm., 25 mk.

Kieturwłoki, wieś, pow. wyłkowyski, gmina Karkliny, par. Kieturwłoki. Odl. 17 w. od Wyłkowyszek. W 1827 r. było tu 16 dm., 178 mk., obecnie 16 dm., 229 mk. Par. K., dek. wyłkowyski daw. olwicki, ma 5013 dusz. Kościół i parafią erygował 1777 r. Michał Brzostowski, podskarbi w. ks. lit.; pierwotnie filialny do Łankieliszek, od 1794 parafialny. Por. Karkliny.

Kiewa-Kalnis, wzgórze w lesie pod osadą Sereje, w pow. sejneńskim; według podań ludowych odbywał się tu sabat czarownic w wigilią ś. Jana. Znajduje się ono w okolicy pustej, wzgórkowatej, wzniesionej do 600 stóp nad poziom morza i składającej się z drobnych piaszczystych wzgórz bezleśnych.

Kiewinie, wś, pow. kalwaryjski, gm. i par. Ludwinów. Odl. 9 w. od Kalwaryi, ma 3 dm., 26 mk.

Kiewlica, folw., pow. kalwaryjski, gmina Kirsna Wielka, par. Urdomin. Odl. 19 w. od Kalwaryi. W 1827 r. było tu 13 dm., 81 mk., obecnie 6 dm., 58 mk. Według Tow. kredyt. ziems. r. 1866 folw. K. miał 182 mr. rozl., a przyległa doń wś Biruta 27 osad, 54 mr. rozl.

Kiewlica, rz. w pow. kalwaryjskim, poczyna się na płn. wsi t. n. pod Makowszczyzną, płynie ku płn. przez grunta wsi Pędziszki i Warty, poczem w kierunku płn.-wsch. przepływa bagno Żuwinta i wpada do jez. K., czyli z lewego brzegu do Dawiny. Długa 10 w.

Kijewo al. Kijowo, 1.) niem. za krzyżaków Schonenfeldt, dobra rycer. i wś kościelna, pow. chełmiński, na wyżynach prawego brzegu Wis­ły, przy bitym trakcie chełmińsko-toruńskim, 1 milę od Chełmna. a.) wś włośc. kościelna, obszaru liczy mórg 2,354, bud. 88, dm. 42, kat. 342, ew. 99. Parafia i szkoła w miejscu, poczta Chełmno. b.) rycer. dobra, zawierają obszaru mórg 1,513. bud. 21. dm. 8, kat. 127, ew. 18. Parafia, szkoła, poczta, jak wyżej. Posiadacz tych dóbr J. Ko­by­liń­ski. Przy wsi odkryto nowszymi czasy pogańskie cmentarzysko, z którego popielnica jedna przechowuje się w tow. Kopernika w Toruniu. Także tu znaleziono prastary młotek, ze skały amfibolowej wyrabiany, oddany do muzeum tow. nauk. w Toruniu. Ob. G. Ossowski, Mapa archeol. Prus zachod. str. 69 i 98. K. oddawna na kilka części podzielona było. Większą część z kościołem posiadali biskupi chełmińscy, folw. o 16 włókach był zapisany szpitalowi św. Ducha w Chełmnie, reszta znajdowała się w ręku szla­ch­ty. R. 1388 zachodzi Zygfryd von Schonenfeldt. R. 1430 Bartosz Rone Polak. R. 1452 Jan von Erlichshausen, komtur starogrodzki, zamiast 16 wł. w K., nadał szpitalowi św. Ducha dobra Uść (Awtars) pod Chełmnem. Około r. 1616 kościół zgorzał. R. 1645 bisk. Gębicki oddał zarząd tego kościoła wraz z plebanią oo. dominikanom w Chełmnie, z tym warunkiem, ażeby do wzniesienia nowych budynków, plebanii i kościoła przyczynili się. R. 1666 donosi biskupi wizytator, że kościół budują. R. 1704 kościół w K. z gruntu został odnowiony, najwięcej nakładem Bo­row­skie­go z Dorposza. Inwentarz biskupstwa chełm. z r. 1757 donosi: K. z folw.: sortes nobilitares tarrestre w ograniczeniu swojem mające. Biskupia część: 1) folw. z wysiewem korcy żyta 293, pszenicy 20, jęczm. 36, owsa 183, grochu 29, tatarki 4; 2) wś, w której siedzą tz. kontraktowi za jednym przywilejem biskupim z r. 1754: Jędrzej Łogiewski, Błażej, Maryanna Derebecka, Bartłomiej Zaremba, Marcin Ziemiecki, Jan Piotrowski, Piotr Hętka, Andrzej Grudziński, Wojciech Cierpiałka, Maryanna Drążkowiczówna, Maciej Biernata, Tomasz Cierpiałka, Bartłomiej Pruski, Fabian Cierpiałka, Paweł Adamczyk, Jan Głodek, Mikołaj Drążkiewicz. Dają od 2 i pół włók po 40 zł., od 1 i pół po 30, od 1 po 24, od pół włóki 12 zł, nadto przepisaną liczbę gęsi, kurcząt i t. d., także szarwark odrabiają; karczmarz na trakcie toruńsko-chełm. ma włókę 1, kowal 1, owczarz 1. Kasper Drążkiewicz, sołtys, wł. 3. Robocizna z Watorowa należy do tej wsi. R. 1762 brał K. w 3-letnią dzierżawę Michał Działowski stolnik bracławski, wraz z robocizną z Watorowa za rocznym czynszem 1,300 zł. i inych wyrażonych prestacyj, ale tego jeszcze roku ustąpił dzierżawy Wawrzyńcowi Trzcińskiemu, chorążemu bracławskiemu. Ob. akta dóbr bisk. str. 461 i 519. Parafia K. liczy dusz 1,131; kościół, tyt. św. Wawrzyńca, patronatu kiedyś chełm. biskupów, kiedy ufundowany i konsekrowany, nie wiadomo. Przy nim istnieje bractwo trzeźwości. Prob. Tad. Łebiński. Wsie parafialne: Kijewo, Bajerze, Napole, Bągart, Szymborno, Płutowo, Dorposz i Kosowizna. Szkółka paraf. w K. liczy dzieci kat. 70; 29 dz. kat. zwiedza szkołę ew. w m. Trzebczu, 8 w Watorowie. Ob. Szem. dyec. chełm. z r. 1867 str. 54. Po okupacyi rząd pruski dobra biskupie w K. zabrał i wydał potem na własność osadnikom. 2.) K. al. Jabłonowo, dok. Jablonowa, Kioffen, wś, pow. dawniejszy oleckowski (margrabowski), na pruskich Mazurach, oddawna przez polskich osadników zajmowana. R. 1517 Michał von Eysak, star. oleckowski (straduński), sprzedaje Wojtkowi Jelitko z pow. jańsborskiego na prawie chełmińskiem 3 wł. sołeckie, włókę za 30 grz., celem założenia wsi dannickiej na 30 włókach, położonych między Kleszczewem, Babkami i Dzięgielami; 10 lat otrzymali osadnicy wolności, po upływie jednak 5 lat winni od każdej włóki dawać połowę czynszu i czynić pół tłoki. R. 1600 mieszkają tam tylko chłopi z polskiemi na­z­wi­s­ka­mi i imionami. Ob. Kętrz. Ludność polska str. 509.

Kijowo, ob. Kijewo.

Kile, niem. Kiehlen 1.). wś, pow. łecki, st. p. Kalinowo. 2.) K., niem. Kiehlen, wieś, pow. margrabowski, na pruskich Mazurach, przez ludność polską zajmowana. R. 1485 Jan von Tieffen komtur brandenburski, nadaje Szymonowi i jego synowi Andrzejowi na prawie magd. 8 włók pod Turowem i nad granicą litewską z obowiązkiem jednej służby. Ob. Kętrz., Ludność polska str. 503. [Te same co poz. 1.]

Kiliannen (niem.), pow. olecki, ob. Kiliany.

Kiliany, niem. Kiliannen, wś, pow. margrabowski, na pruskich Mazurach, oddawna przez ludność polską zajmowana. R. 1616 książę Jan Zygmunt podaje do wiadomości, że r. 1561 Michał Kilian i Piotr Buczko z pow. łeckiego nabyli 4 wł. sołeckie w Kilianach, włókę za 60 grz., celem założenia wsi dannickiej na 35 włókach, nadanych prawem chełmińskiem. Ponieważ przywilej się spalił, książę go obecnie potwierdza. R. 1600 mieszkają w K. sami Polacy. Czyt. Kętrz., Ludność polska, str. 517.

Kiliniki, albo Szwajcarya, wś, pow. wyłkowyski, gm. Kopsodzie, par. Pojewoń, odl. 24 w. od Wyłkowyszek, ma 17 dm., 110 mk.

Kiłków, w art. Gardzienice mylnie, winno być Kałków.

Kimschen (niem.), dobra, młyn i karczma, pow. ragnecki, st. p. Rautenberg.

Kinderhof (niem.), dobra ryc., pow. gierdawski, st. p. Gierdawy.

Kinderlaucken (niem.), wś, pow. stołupiański, st. p. Trakieny.

Kinderweitschen (niem.), al. Pazemjei, wś, pow. stołupiański, st. p. Ejtkuny.

Kindschen al. Kindszen (niem.), 1.) dobra i wś, pow. ragnecki, st. p. Szillen. 2.) K., al. Bartel-K., wś, pow. kłajpedzki, st. p. Kłajpeda. 3.) K.–Jonel, al. Szibben, wś, pow. szyłokarczemski, st. p. Szyło-karczma. 4.) K.–Radwill, wś, pow. kłajpedzki, st. p. Immersatt.

Kineryszki (Kinegiszki?), wś i folw., pow. maryampolski, gm. Aleksota, par. Godlewo, wprost Kowna, nad Niemnem, odl. 51 w. od Maryampola. Liczy 129 dm. i 1348 mk. W 1827 r. było tu 5 dm., 41 mk.

Kinort, niem. Kuehnort, pow. jańśborski, ob. Kopisze.

Kioffen (dok.), Kioewen, Kyowen, ob. Kijowo.

Kipszty, ob. Kiepszty.

Kirkiły, wś u zbiegu Jotyi z Szeszupą, pow. władysławowski, gm. Kidule, par. Sudargi. Odl. 30 w. od Władysławowa. W 1827 r. było tu 7 dm., 50 mk., obecnie 26 dm., 138 mk. Por. Kidule.

Kirklewo, wś, pow. kalwaryjski, gm. i par. Ludwinów. Odl. 8 w. od Kalwaryi, ma 5 dm., 45 mk.

Kirmiszki, wś, pow. władysławowski, gm. Leśnictwo, par. Syntowty. Odl. 11 w. od Władysławowa. W 1827 r. było tu 7 dm., 56 mk., obecnie 9 dm., 55 mk.

Kirsajty, niem. Kirsaiten, wyspa na jeziorze Mamry (Mauer-See), pow. węgoborski. W czasie niskiej wody można tu za wsi Haarzen [Harsz] wozem dojechać. [Dziś przez wyspę i jez. przebiega po grobli i moście droga. Ta część jeziora nosi także osobną nazwę Kirsajty.] Kś. F.

Kirschdorf (niem.), ob. Wiśniewko.

Kirschland (niem.), os. leśna, pow. wystrucki, st. p. Norkitten.

Kirsna 1.) Wielka, wieś i folw., pow. kalwaryjski, gm. Kirsna Wielka, par. Urdomin. Odl. od Suwałk 45 w., od Kalwaryi 21 w. W 1827 r. było tu 32 dm., 220 mk.; obecnie 56 dm., 415 mk. Gmina Kirsna-wielka ma 3600 mk., rozl. 11915 mr., sąd gm. okr. III w os. Simno o 12 w., st. p. Kalwarya. W skład gm. wchodzą: Barcie, Biruta, Budziłów, Dolnica, Dolnicka, Dolnikowszczyzna, Gudeliszki, Holendry, Iszłaudź, Kiewlica, Kirsna-wielka wś i folw., Kraśniany, Lenino, Makowszczyzna, Podsmolnica, Pokirśniany, Prudele, Pryga, Przełomszczyzna, Ralle wś i folw., Rogana, Rządziszki wś i folw., Siemieniszki, Smolnica wś i folw., Strozdy, Szostakiszki, Szostaków, Bełdowskiego, S.-Gorzki. S.-Mąkiewicza, S.-Murowany, S.-Ostatni, Turyszki, Tyltynie, Ułanówka, Wajdeloty, Wygoda i Znicze. Dobra Kirsna z wsiami Kirsna i Gudeliszki, nadano w r. 1838 na prawach donacyi generał-majorowi Paton, rozległości mają mr. 887; w gruntach, łąkach i pastwiskach mr. 500 i lasu mr. 387. Wś Kirsna osad 31, z gruntem mr. 900; wś Gudeliszki osad 16, z gruntem mr. 471. 2.) K.–Ostrów, folw., pow. kalwaryjski, gm. i par. Urdomin. Odl. 18 w. od Kalwaryi, ma 14 dm., 49 mk. Dobra Kirsna-Ostrów podług wiadomości z r. 1866 rozległe mr. 4480, grunta orne i ogrody m. 1098, łąk mr. 467, pastwisk mr. 590, lasu mr. 1270, zarośli mr. 514, nieużytki i place mr. 541 na 5 folwarkach Kirsna, Remos, Juchnieliszki, Derwinie i Bagatel. Gorzelnia, browar, tartak, cegielnia i młyny. Wś Derwinie osad 18, z gruntem mr. 35; wś Wierzboły osad 16, z gruntem mr. 642; wś Pogrudy osad 20, z gruntem mr. 359; wś Widzgajły osad 12, z gruntem mr. 529; wś Mostówka osad 2 z gruntem mr. 5; wś Ikiszta osad 10, z gruntem mr. 29.

Kirsna, rz. w gub. suwalskiej, wypływa w pow. sejneńskim z jeziora przy wsi Połoździeje na południe osady Łoździeje, koło której płynie pod nazwą Połoździejki w kierunku północnym aż do jeziora Szyłaudzie w pow. kalwaryjskim; wyszedłszy z tego jeziora pod nazwą Kirsny, przybiera kierunek zachodni, przepływa przez bagno Pruczyska, za wsią Rudką skręca znowu ku północy i pod wsią Borowszczyzną na wschód m. Kalwaryi wpada z pr. brz. do Szeszupy. Długa około 34 wiorst, mulista. Wpadają do niej: z prawego brzegu pod Łoździejami Szeszkupa; z lewego: w bagnie Pruczyska, strumień bez nazwy, płynący od Pogrudów, i Strumbagłówka, a poniżej Rudki strumień od Szyłaniec i Raudonia. Na m. hydr. Połoździejka, to jest od Łoździejów do jez. Szyłaudzie, nazwana Pohulanką. J. Bl.

Kirsnakiszki, wś, pow. maryampolski, gm. i par. Pilwiszki. Odl. 71 w. od Maryampola, ma 2 dm., 27 mk.

Kirsnakowizna, wieś nad Pilwą, pow. maryampolski, gm. Antonowo, par. Skrawdzie; leży przy drodze żel. z Kliniszek do Kozłowej Rudy. Niezamieszczona w spisie urzędowym z 1878 r.

Kirsze 1.). wieś, pow. wyłkowyski, gm. i par. Olwita. Odl. 9 w. od Wyłkowyszek. W 1827 r. było tu 12 dm., 78 mk.; dziś 11 dm., 119 mk. 2.) K., wś, pow. wyłkowyski, gm. i par. Giże. Odl. 10 w. od Wyłkowyszek, ma 5 dm., 38 mk.

Kirszna, ob. Kirsna.

Kirsznia, rz., dopływ rz. Jury (ob.).

Kirszniawa, rz., dopływ rz. Dubissy, ob. Kierszniawa.

Kirśle, ob. Kidule and Kirśnie.

Kirśnianka, folw., pow. kalwaryjski, gm. i par. Urdomin. Odl. 19 w. od Kalwaryi, ma 4 dm., 38 mk. Rozl. z awulsem Trakiszki 1046 mr., grunta orne i ogrody mr. 400, łąk mr. 324, pastw. mr. 92, lasu mr. 202. nieużytki i place mr. 28, bud. mur. 2, drew. 9, płodozmian 4-polowy; pokłady torfu; folwark ten oddzielony od dóbr Urdomin.

Kirśniański most, karczma, ob. Michaliszki.

Kirśnie, Kirśle, pow. władysławowski, gm. Kidule (ob.), par. Sudargi. Nie zamieszczone w spisie urzędowym z 1878 r.

Kirwele-Kałnas (lit. „góra siekiery“), góra blisko Rossień, między Palandrami i Pilkałniem. Miała tu być znaleziona siekiera b. starożytna. M. D. S.

Kiryłszczyzna al. Kirytcizna, wś, pow. sejneński, gm. Pokrowsk, par. Krasnopol. Odl. 3 w. od Sejn, ma 1 dom, 17 mk.

Kisajn niem. Kissain, jezioro, pow. lecki, zwane także leckiem jeziorem, na półn. m. Leca, na polsko-pruskich Mazurach, długie niemal dwie mile, ciągnie się z półn. na połud.; szerokie przeszło pół mili; z południa i północy wąskim tylko przesmykiem od jeziora Niewocin (Löwantin) i Mamry (Mauer See) odłączone. Po brzegach leżą wioski: Guty, Pierkunowo, Kamionka i inne. Przypuszczają uczeni, że dawniej stało w związku z jeziorem wielkiem Mamry, kiedy stan wody był jeszcze wyższy.

Kischehlen al. Gettkandten (niem.), wieś, pow. piłkalski, st. poczt. Szyrwinty.

Kischein (dok.), ob. Kisiny.

Kischen (niem.) 1.) wś, pow. piłkalski, st. poczt. Schillehnen. 2.) K. (Alt and Neu), wś, pow. nizinny, st. poczt. Skajzgiry. 3.) K., al. Grünweitsch (niem.), wś, pow. stołupiański, st. poczt. Stołupiany. 4.) K. al. Lenkutschen (niem.), wś, pow. piłkalski, st. p. Sodargen. 5.) K. al. Kischenbannis (niem.), wś, pow. piłkalski, st. p. Mallwischken. 6.) K., por. Kisiny.

Kischken (niem.), Kiszka al. Kiszki 1.) wś, pow. stołupiański, st. p. Trakieny. 2.) K. al. George-K., wś, pow. szyłokarczemski, st. poczt. Lenkuppen. 3.) K.–Goerge, dobra, pow. kłajpedzki, st. p. Karlsberg. 4.) K.–Bartel al. Kairin, wś, pow. kłajpedzki, st. p. Kłajpeda. 5.) K. al. Wingeruppen, wś, pow. ragnecki, st. p. Rautenberg.

Kisieliszki, wś, pow. władysławowski, gm. Błogosławieństwo, par. Iłgowo; odl. 35 w. od Władysławowa, ma 5 dm., 36 mk.

Kisieniszki, folw., K. prywatne i K. rządowe, wsie, pow. wyłkowyski, gm. i par. Olwita, odl. 1 w. od Władysławowa. Folw. K. ma 8 dm.; 65 mk.; K. rządowe 5 dm., 35 mk., a K. prywatne 9 dm., 103 mk.

Kisiny, 1.) niem. Kyschin, wś, pow. dawniejszy działdowski, dziś niborski, na pruskich Mazurach, przez polskich osadników zaludniona. Roku 1350 Gunter von Hohenstein, komt. ostródzki, podaje do wiadomości, ze jego poprzednik Henryk Meytz (1343—1344) założył w ziemi saskiej dobra Kisiny, nadając 40 wł. prawem chełmińskiem Mikołajowi Scholuszowi. R. 1542 w K. sama tylko ludność polska. Ob. Kętrz., ludność polska w Prusiech 312. 2.) K., al. Ruda, w dok. Kischein, wś, pow. jańsborski, na pruskich Mazurach, oddawna przez ludność polską zamieszkana. Roku 1471 Zygfryd Flach von Schwarzburg, komtur baldzki, nadaje Andrzejowi młynarzowi 2 wł. w K. z młynem. W XVI W. młyn należał do Rudnika, od którego miejscowość przybrała dzisiejsza na­z­wi­s­ko. Ob. Kętrz., Ludność polska, str. 435.

Kissain (niem.), jez., pow. lecki, ob. Kisajn.

Kissehlen (niem.), folw. i młyn wodny, pow. gąbiński, st. p. Nemmersdorf.

Kisseln (niem.), dobra i młyn, pow. stołupiański, st. poczt. Stołupiany.

Kiszna, mylnie, ob. Kirszna.

Kiszpork, Kryszpork, Christburg, Chrystbork, ob. Dzierzgoń.

Kittlitz (niem.), folw., pow. węgoborski, st. poczt. Steinort. [Kietlice]

Kiturakiszki, ob. Kieturakiszki.

Kiwatycze, dobra, pow. prużański, o 25 w. od Prużany, a 8 od dr. żel., 2000 dzies. rozl., należały do Mierzejewskiego, od którego przeszły po kądzieli do Laskowskich. Paraf. kościół katol. śśw. Piotra i Pawła, z drzewa wzniesiony 1610 r. przez Mikołaja i Zofią Paców. Parafia katol. dekan. prużańskiego, dusz 837; kaplice w Sieliszczach, Wieżkach i Równem. Parafia kl. 5-ej, ma powierzchnię gruntu płaską, prawie zupełnie bezleśną, gleba przeważnie piaszczysta, żwirowata; rzeki Łosza i Jasiołda.

Kiwicklauken al. Abracken (niem.), wieś, pow. stołupiański, st. poczt. Stołupiany.

Kizie 1.) wś, pow. sokołowski, gm. i par. Sterdyń. Ma 7 dm., 94, mk. i 124 mr. obszaru. 2.) K., wś, pow. maryampolski, gm. Jaworowo, par. Maryampol; odl. 8 w. od Maryampola. W 1827 r. było tu 19 dm., 136 mk.; obecnie 26 dm., 226 mk.

Kizielany, wś w pow. sokólskim, gub. grodzieńskiej, o 25 w. od Sokółki.

Kizielewszczyzna, wś, pow. sokólski, gm. Trofimówka, 176 dz.

Kiże, wś i folw., pow. kalwaryjski, gm. nadniemeńska, par. Balwierzyszki; odl. 56 w. od Kalwaryi. W 1827 r. było tu 10 dm., 59 mk.; obecnie wś 18 dm., 52 mk., 46 mr. rozl.; folw. 8 dm., 41 mk., 379 mr. rozl. Do dóbr K. należy wś Krewniszki osad 16, gruntu mr. 559.

Kiżyszki, os., pow. maryampolski, gm. Michaliszki, par. Igłówka; odleg. 22 w. od Maryampola, ma 1 dm., 20 mk., 119 mr. rozl.

Klampupoehnen al. Zacken (niem.), wieś, pow. gąbiński, st. poczt. Niebudszen.

Klappathen (niem.), wś i folw., pow. ragnecki, st. p. Ragneta.

Klaropol, folw., pow. władysławowski, gm. i par. Giełgudyszki (ob.), odl. 30 w. od Władysławowa, ma 2 dm., 75 mk.

Klaukallen (niem.), wś, pow. wystrucki, st. p. Berschkallen.

Klaussen (niem.), wś, pow. łecki, ob. Klusy.

Klauszicken al. Klauszischken, al. Tautischken (niem.), wś, pow. ragnecki, st. p. Willkischken.

Kleeberg (niem.), 1.) ob. Klebark. 2.) K., os., pow. gołdapski, st. p. Gołdap’. [Na płd. od Gołdapi, między Jabramowem a Kozakami; dziś nie istnieje.]

Kleginnen al. Kleyginnen (niem.), dobra, pow. ragnecki, st. p. Langwethen.

Kleinfeld (niem.), 1.) dobra, pow. gierdawski, st. p. Muldszen. 2.) K., os., pow. gołdapski, st. p. Gołdap’. [Na wsch. od Boćwinki, dziś nie istnieje (obszar wsi Główka).]

Kleinorth (niem.), os., pow. gąbiński, st. p. Nemmersdorf.

Klejwy, wś i folw., pow. sejneński, gm. Krasnowo, par. Sejny, odl. 4 w. od Sejn, folw. ma 6 dm., 25 mk.; wś odl. 7 w., ma 38 dm., 272 mk. W 1827 r. było tu 33 dm., 210 mk. Dobra Kl. składają się z folwarku Kl., osad młynarskich i karczemnych Mostowo [Murowany Most], Zwirgzdy; jeziór: Klejwy, Klejwajtys, Dumbel [Dąbiel], Wierśnia [Wierśnie], Okuniewiec [Okuniewo], Czarne, Pogorzelec wielki, Pogorzelec mały, Głębokie, Płaskie, Kociołek, Jurkowo, Głuche, Szlamy, wsi Klejwy i Romanowice [Romanowce]. Rzeka Czarna [Marycha] stanowi granicę południową i zachodnią. Rozl. wynosi mr. 1385, grunta orne i ogrody mr. 370, łąk mr. 272, pastwisk mr. 111, wody mr. 167, lasu mr. 451, nieużytki i place mr. 11, w osadach mr. 3. bud. mur. 4, z drzewa 24; wś Klejwy osad 31, z gruntem mr. 938; wś Romanowice osad 17, z gruntem mr. 538.

Klejwy, 1.) jezioro, pow. sejneński, przy wsi t. n. leży pomiędzy jez. Szejpiszki a Płaskiem, o 7 w. na półn.-zach. od Sejn i ma 20 mr. obszaru. 2.) K., jezioro w pow. suwalskim, w pobliżu wsi i jez. Sejwy, ma 13 mr. obszaru. Por. Głuche.

Klejwy, folw., pow. grodzieński, był własnością Sta­ni­s­ła­wa Biał­łozo­ra, starosty bystrzyckiego; r. 1756 Piąt­kow­skich.

Klepa, niem. Kleppe, struga w Prusiach wschod., w pow. holądzkim, wypływa z jeziora przy wsi Pinnau, które z licznemi wielkiemi jeziorami jest połączone. Z początku ma kierunek przeważnie półn., później zwraca się ku zachod. Przyjmuje kilka strumieni tak z półn. jak i południa; ważniejszy jest dopływ Dumina z pod Kusfeldu przychodzący. Okolica przez którą płynie K. jest oddawna zniemczona. Uchodzi do jez. Druzna (por. Druzno and Holąd). Długość biegu wynosi około 3 mile. W nowszym czasie stała się ta struga bardzo użyteczną do budowy kosztownego kanału elbląsko-mazurskiego (Oberländisch-Elbinger-Kanal), który po większej części z jeziór tą strugą do Druzna został poprowadzony. Z tej przyczyny bieg K. znacznie zmieniono, na wielu miejscach sprostowano, głębiej kopano. („klep,“ włók, w dawnej polszczyźnie gatunek sieci do łowienia ryb). Kś. F.

Klepacze 1.) wś, pow. prużański, na połud. od N. Dworu (pow. wołkowyski). 2.) K., wś, pow. słonimski, gm. miżewicka, ma 56 osad, 1315 dzies. ziemi, 272 mk. praw., b. unitów. Każde gospodarstwo płaci 20 i pół rs. podatku półrocznie. Do wsi K. przylega folw. Jeziernica, b. własność Wol­be­ka, świeżo sprzedana gubernatorowi grodzieńskiemu Zejmernowi. Wszędzie gospodarstwo trójpolowe. 3.) K., wś, pow. słonimski, na zachodn. granicy. 4.) K., dobra, pow. wołkowyski, par. Świsłocz, niegdyś własność Krzy­sz­to­fa Szczyt­ta kasztelana smoleńskiego i żony jego An­ny z Za­wi­szów; później hr. Tyszkiewicza.

Klepacze, jez., z niego wypływa rzeka Jeziornica (ob.).

Klepin, ob. Druzno, str. 170.

Klepy, wś, pow. władysławowski, gm. Szyłgale, par. Syntowty, odl. 13 w. od Władysławowa. W 1827 r. było tu 7 dm., 46 mieszk.; obecnie 6 dm., 63 mk.

Kleschewen (niem.), wś, pow. lecki, ob. Kleszczewo.

Kleschkau (niem.), ob. Kleszczewo.

Kleszczele, mstko, gm. Dubiażyn, pow. bielski, guber. grodzieńska, leży nad rz. Nurcem, niedaleko jej źródła i źródła Orlanki i nad strugą Dobrowódką, przy b. drodze pocztowej z Bielska do Wysokiego litewskiego (resp. Grodno-Brześć), o 23 w. od Bielska, o 139 w. od Grajewa, ma st. dr. żel. między Bielskiem a Wysokiem. 1980 mk., 1444 dz. ziemi miejskiej i 147 cerk. Dnia 1 stycznia 1878 było tu 1750 mk., t. j. 861 męż., 889 kob.; 807 prawosł., 518 kat., 435 izrael. Była tu parafia katol. dekan. bielskiego z kaplicą w Kruhlem. Par. praw., dek. (błagoczynia) kleszczelskiego, 2730 dusz, cerkiew paraf., dwie filialne i dwie cmentarne. Dekanat praw. obejmuje 9 parafii. Mko K. słynie z hodowli ogórków, handel nieznaczny, 2 jarmarki. Przywilejem z r. 1523 król Zygmunt zatwierdził lokacyą tego miasta. Królowa Bona, posiadająca ekonomią bielską, fundowała tu 1544 r. kościół i uposażyła plebana. Lustracya z 1566 r. wymienia w tym mku 385 dm. opodatkowanych, 20 rzemieśl., 32 karczem piwnych z miodowemi i tyleż gorzałczanych. Przywilej Stefana Batorego 1578 r. zabezpieczył handel solą samym mieszczanom. Królowa Anna, małżonka tego króla, rozciągała troskliwą opiekę nad miasteczkiem, które do jej dzierżaw należało. W r. 1775 Kleszczele, przez samych chrześcian osiadłe, miały bez przedmieść 270 dm. Uprawa chmielu i handel nim z Królewcem, znaczne mieszczanom tutajszym przynosiły korzyści. Kleszczelskie niegrodowa starostwo w wojew. pod­la­s­kiem, w ziemi biel­s­kiej, podług lustracyi z r. 1664 powstało z dawniejszego sstwa bielskiego przez odłączanie od niego miasta Kleszczele, i wsi: Dobrawoda, Kurzawa albo Babice, Nurzec al. Czeremcha, Sucha Wola, Grabowiec al. Obychodnik, Dubicze al. Zarywiec, Jelonka, Czachy. Za Zygmunta Augusta i Batorego zaliczało się do dóbr stołowych królewskich. W r. 1771 posiadał je Ig­na­cy Ciesz­kow­ski, kaszt. liwski, wraz z żoną Fran­cisz­ką z Suf­czyń­skich, którzy opłacali z niego kwarty złp. 1,158, a hyberny złp. 3,629 gr. 27. Na sejmie warszawskim z r. 1773—1775 stany rzpltej nadały toż sstwo w 50-letnie posiadanie emfiteutyezne Czar­nie­c­kie­mu, łowczemu drohickiemu, wraz z wójtostwem. Opis mka K. na Pod­la­siu przez Ig. Sankiewicza: Bibl. War. 1845, III, 172, i u Bobrowskiego: „Grodnienskaja gubernija.“

Kleszczewo, 1.) niem. Kleschkau, w starych dokumentach Liebenwalde, włośc. wieś, pow. kościerski, przy granicy pow. starogrodzkiego, 1¼ mili od Starogrodu, 4¾ mili od Kościerzyny odległa. Obszaru liczy mórg 2544, gbur. 18, zagr. 24, katol. 241, ew. 148, dm. 45. W miejscu znajduje się szkoła ewang. i karczma. Parafia Pogutki, poczta Starogród. Kl. jest wieś prastara, do książąt pomorskich od początku należąca. R. 1258 książę Sambor II zapisał ją wraz z całym kluczem poguckim oo. cystersom, w Pogutkach nowy klasztor zakładającym. Dokument wylicza 2 jeziora: Długie i Rokitowe przy tej wsi położone; na brzegach jeziór rosły wtedy buki. Pierwotnie osadzeni byli mieszkańcy na prawie staro-polskiem. R. 1350 opat pepliński Eberard nadał wsi nowe prawo niemieckie czyli chełmińskie, przyczem ciż niemieccy zakonnicy zniemczyli także nazwę i przezwali wś Liebenwalde. Włók było wtedy 55, z których miał wolne proboszcz 4, sołtys 5. Od reszty po 16 wolnych latach płacili gospodarze po 3 wiard. i po 2 kurczęta od włóki. Barcie na polach, zapewne wtedy jeszcze lasem porosłych, wyjął konwent dla siebie. Natomiast mogli osadnicy na własną potrzebę łowić ryby w obudwóch jeziorach. R. 1358 stanęła karczma, od której brał klasztor 1 grzyw. i pół kopy kurcząt. R. 1427 opat Piotr opisuje, jako mieszkańcy 4 sąsiednich wiosek: Wałdowa, Kleszczowa (Liebenwalt), Jezierza (Hannswalt) i Jaroszewa wspólne rowy mają sobie poprowadzić i pola osuszyć, R. 1616 jest tu sołtysem Milewski. R. 1624 opat Rembowski wydał Kl. wraz z innemi wsiami bratu swemu Krzysztofowi Rembowskiemu w dzierżawę 3-letnią, żeby mu dopomódz na majątku. R. 1665 dawniejszy opat Karol Czarliński pobierał dochody z Kl. i z Jezierza. R. 1721 były tu 2 sołtystwa, z dawniejszego jednego podzielone. W przeszłym wieku założył konwent na obszarze Kl. 2 nowe osady: Lisewko i Zawada. Po sekularyzacyi dóbr klasztornych zabrał tę wieś rząd pruski i wydał dawniejszym mieszkańcom na własność przywilejem z Gdańska 2 lutego 1819 r. Kościół oddawna istniał w Kl. Pierwsza o nim wzmianka zachodzi r. 1350, kiedy opat Eberard naznaczył 4 włóki dla tutejszego proboszcza. Później piątą wł. zapisano na utrzymanie kościoła. Prawo patronatu miał opat z Peplina, tytuł kościoła był św. Jan Chrzciciel. Do parafii należały wioski: Jaroszewo, Czernichowo, Jezierze, Kleszczewo i Wałdowo. W czasie reformacyi kościół podupadł. R. 1582 stawiano nowy, w pruski mur budowany. Z naboż. przybywał już wtenczas prob. z Pogutek co 2-gi tydzień. Biskup Rozrażewski rozkazał, aby na przyszłość osobny prob. zamieszkał w Kl. Nowy kościół służył teraz niespełna 100 lat ku chwale Bożej. R. 1653 w niedzielę zapustną odprawiło się w nim ostatnie nabożeństwo. Potem nastało powietrze i wojny, tak, że zaniedbany kościołek zupełnie podupadł, i więcej go już nie odbudowano. Dzwony wzięto do Pogutek, cmentarz ogrodzono i krzyż postawiono. Włóki oddane zostały proboszczowi w Pogutkach, który jednak miałby je oddać, skoroby kiedykolwiek kościół znowu był wzniesiony w Kleszczewie. 2.) K., niem. Gr. Kleschkau, dobra, pow. gdański, przy bitym trakcie skarszewsko-gdańskim, nad Czerwoną strugą. Obszaru liczy mr. 2814, katol. 407, ew. 76, dm. 41. W miejscu jest cegielnia, młyn wodny i hamernia żelaza. Parafia Prągowo, szkoła Czerniewo, poczta W. Trąbki. Odległość od Gdańska 3 mile. Przy wsi znaleziono znaczne pogańskie cmentarzysko. R. 1369 mistrz w. krzyż. Winryk von Kniprode wydał przywilej na 40 włók w Arciszewie prawem chełmińskiem dla Hansa i Nitzchen von Cletschow; za to mieli mu służyć w wojnie i inne obowiązki pełnić. 3.) K., niem. Kleszewen, dok. Chliszowa, Clissöwen, wś, pow. margrabowski, na pruskich Mazurach, oddawna przez osadników polskich zajmowana, istniała już około r. 1450. R. 1488 Jan von Tieffen, komtur brandenburski, nadaje Stańkowi i Piotrowi, Janowi synowi Mikołaja, Maćkowi, Bernardowi i Marcinowi 45 wł. w Kl. wolnych od czynszu, dziesięcin i tłoki, na prawie magdeb. z obowiązkiem 3 służb zbrojnych. Ob. Kętrz., Ludność polska str. 503. 4.) K., niem. Kleschewen, dok. Kliszewa, Klöschöwen, wś, pow. lecki, na pruskich Mazurach, oddawna przez osadników polskich zamieszkana. R. 1571 książę Olbracht Fryderyk nadaje Janowi i Jakubowi, braciom, sołtysom kleszczewskim, sołectwo tamże z 5 włókami, które nabyli od Jerzego Krosty, a mieszkańcom nadaje 50 wł. na prawie magdeb. R. 1625 w K. mieszkają sami Polacy. Ob. Kętrz., Ludność polska str. 496. Kś. F.

Kleszczówek, wieś i folw., pow. suwalski, gm. Kadaryszki, par. Wiżajny, o 3 mile od Suwałk, o milę od Wiżajn, przy trakcie. Dawniej były to dobra rządowe, a w r. 1868 wcielone zostały do majoratu generała Bellegarde Waleryanowo. W 1827 r. liczono tu 20 dm. i 186 mk. Wieś, uwłaszczona i rozkolonizowana, ma domów 19, ludności 113 osób mówiących narzeczem mazurskiem. Folwark ma przestrzeni mr. 435, prętów 48, ludności osób 21. Leży w dolinie stanowiącej widocznie kotlinę potężnego niegdyś jeziora, zasilanego przypływem rzeki Szeszupy. Naokoło pagórki i znaczne wzniesienie poziomu. Na równinie ziemia pszenna, na wzgórzach gleba żytnia, a gdzieniegdzie piasek. Zródeł i strumieni bez liku. Jedno ze źródeł tak obfite, ze przed laty poruszało młocarnię; woda w niem ciągle kłębi się i wyrzuca popielaty muł. O własnościach mineralnych nie słychać; wody z tego źródła używają do picia i kuchni i poją bydło. Jest to jedna z najpiękniejszych okolic pow. suwalskiego. Z dworu widok na stożkową górę Gulbiniską, na dwa jeziora i na las rządowy za jeziorem. Wszedłszy zaś na jedno ze wzgórz widzimy pięć jeziór na niewielkiej przestrzeni. Są tu brzozowe gaje, i większy lasek, gdzie się mięszają brzozy, świerki i sosny. Ze zwierzyny: lisy, zające, kuropatwy, krzyki; dubelty rzadkie. Że tu była niegdyś i grubsza zwierzyna, dowodem tego znaleziony przed kilku laty potężny ząb, prawdopodobnie żubra. Od K. w stronę Wiżajn i Wisztyńca poziom coraz bardziej się wznosi, zaczyna się okolica górzysta, kamienista, zasiana jeziorami i resztkami niedoniszczonych lasów. R. W.

Kleszewen (niem.), pow. lecki, ob. Kleszczewo.

Kleszewo, niem. Kleszewen, Kleszczewo (ob.), wś w pow. leckim.

Kleszoewen (niem.), pow. olecki, ob. Kleszczewo.

Kletkieniki, wieś, pow. wyłkowyski, gm. i par. Pojewoń, odl. 22 w. od Wyłkowyszek, ma 32 dm., 235 mk. W 1827 r. było tu 17 dm. i 176 mk.

Kletno, 1.) urocz., pow. bielski gub. grodz., gm. Rajsk, 70 dz. 2.) K., folw. dóbr Czachec, pow. prużański. 3.) K., wś, tamże, gm. Suchopol, 20 w. od Prużany, 767 dz.

Klewianka, wś, fol. i dobra. pow. bia­ło­sto­c­ki, gm. Jaświły, 48 w. od Bia­łe­go­sto­ku. Wś ma 858 dz.; fol., własność Kozłowskich. 40 dz.; dobra, hr. Krasińskich, 274 dz.

Klewinie 1.). wś, pow. maryampolski, gm. Kwieciszki, par. Maryampol. Odl. 12 w. od Maryampola, ma 3 dm., 35 mk. 2.) K., os., pow. maryampolski, gm. Szumsk, par. Maryampol. Odl. 3 w. od Maryampola; 2 dm., 7 mieszk. 3.) K., wś, pow. maryampolski, gm. Antonowo, par. Pilwiszki, odl. 18 w. od Maryampola; 4 dm., 32 mk. 4.) K., os., powiat władysławowski, gm. i par. Gryszkabuda. Odl. 18 w. od Władysławowa; 1 dom, 11 mk. 5.) K., wś, pow. władysławowski, gm. Zyple, par. Łuksze; odl. 34 w. od Władysławowa; 14 dm., 130 mk.

Klewinkalnie, wś, pow. maryampolski, gm. Kwieciszki, par. Maryampol. Odl. 13 w. od Maryampola; 8 dm., 87 mk.

Klewiny, niem. Klewienen 1.) dobra, pow. darkiemski, st. p. Szabienen. 2.) K., wś, pow. labiewski, st. poczt. Mehlauken. 3.) K., osada pod Gołdapią.

Klękor, os. rząd., pow. kolneński, gm. i par. Turośl. W 1827 r. było tu 4 dm., 22 mieszk.

Kliczyniówka, rz., lewy dopływ Narewki.

Klimaszewnica, wś nad rz. t. n., pow. szczuczyński, gm. i par. Białaszewo. Otoczona z trzech stron przez błota, których wody odprowadza rzeczka K. do Biebrzy, od południa tylko przystępniejsza nieco i z tej strony połączona drogą bitą z Karwowem. W 1827 r. było tu 50 dm., 307 mk., obecnie 72 dm., obszaru 1571 morg. Br. Ch.

Klimaszewnica, rz., bierze początek pod wsią Klimaszewnicą w pow. szczuczyńskim, płynie przez bagna w kierunku połud.-wschod. i na północ wsi Mścichy wpada do Biebrzy, powyżej ujścia Wisy. Długa 5 w. J. Bliz.

Klimken (niem.), pow. węgoborski, ob. Klimki.

Klimki, wś, pow. sokólski gub. grodz., o 21 w. od Sokółki.

Klimki, niem. Klimken, dok. Tieselswohl, Tysłowa wola, Klimbken, wś, pow. węgoborski, na pruskich Mazurach, przez polskich osadników zajmowana. R. 1560 książę Olbracht nadaje Wilhelmowi Tiesel von Daltitz, 40 wł. boru na prawie lennem. Ob. Kętrz., Ludność polska str. 53.

Klimowszczyzna, wieś i folw., pow. augustowski, gm. Wołowiczowce, par. Teolin. Odl. 56 w. od Augustowa.

Klimówka 1.). wieś, pow. grodzieński. Był tu klasztor dominikanów. Założyli go 1686 r. bracia Jaskołdowie Adam Bazyli skarbnik wołkowyski i Jan podczaszy witebski. 2.) K., wś w pow. sokólskim gub. grodz., o 10 w. od Sokółki, miała kaplicę katol. par. Odelsk.

Klimówka, ob. Lisa.

Klinde albo Klint. Tak mieszkańcy gubernii estlandzkiej zowią część wyniosłego brzegu południowego zatoki fińskiej, na wschód od Portu Baltyckiego.

Klingersberg (niem.), dobra, pow. stołupiański, st. p. Mehlkehmen.

Klingsporn (niem.), dobra, pow. ragnecki, st. p. Ragneta.

Kliniszki, wś nad rz. Pilwą, pow. maryampolski, gm. Gudele, par. Skrawdzie, odl. 31 w. od Maryampola, ma 15 dm., 102 mk. Jest tu st. dr. żel. z Kowna do Ejtkun, o 55 w. od Ejtkun.

Klinowo, wś, pow. kalwaryjski, gm. i par. Lubów, odl. 14 w. od Kalwaryi, ma 10 dm., 81 mk.

Klinthenen (niem.), wś i leśnictwo, pow. gierdawski, st. p. Gierdawy.

Klińczany, może Klęczany, wieś w pow. sokólskim gub. grodz., o 22 w. od Sokółki.

Klipschen (Klein) al. Klein Oschkinnen, wś, pow. ragnecki, st. p. Neu Argeningken.

Klischwethen (niem.), wś, pow. ragnecki, st. p. Szillen.

Klisze 1.) pograniczny posterunek, pow. kaliski, gm. Ostrów kaliski, par. Giżyce, odl. od Kalisza w. 26 i pół, dm. 1. 2.) K., folw., pow. władysławowski, gm. Giełgudyszki (ob.), par. Szaki. W 1827 roku było tu 5 dm., 92 mk.; obecnie ma 102 mk.

Klokiszki al. Kłokiszki, wś, pow. maryampolski, gm. Chlebiszki, par. Preny. Odl. 3 w. od Maryampola, ma 3 dm., 34 mk.

Klon 1.) niem. Klonn, os. do Kloni, powiat chojnicki, ma bud. 6, dm. 2, katol. 22. Parafia Nowa cerkiew, szkoła Kłodawa, poczta Rytel. 2.) K., niem. Liebenberg, wś kościelna, pow. szczycieński. Blisko polskiej granicy na prusko-polskich Mazurach; ztąd bierze struga Rozoga źródła, dopływ Skwy. Jak utrzymuje dr. Toppen, Gesch. Masurens, okolica tutejsza zaludniła się i wieś K. powstała około połowy XVII wieku i to przez osadników polskich, katolickich, którym książę pruski Zygmunt niejakich praw użyczył. R. 1730 było tu gburów 64, z tych katol. 54. Szkoła także wtedy istniała. Dotąd jest ta wieś przeważnie polska i katolicka, ludność odznacza się odrębnym ubiorem i zwyczajami. Kościół katolicki założono tu r. 1861. W okolicy, pomiędzy Mazurami protestanckimi, istnieje dość liczna sekta luterska, która się zowie świętą i chce być bardzo pobożną; zgromadzenia religijne odbywają po domach prywatnych. [Por. Lipowiec.]

Kloniszki, wś, pow. maryampolski, gm. Balwierzyszki, par. Preny; odl. 28 w. od Maryampola, ma 6 dm., 47 mk.

Klonofken (niem.), ob. Klonówka.

Klonorajść wś, pow. suwalski, gm. Jeleniewo, par. Kaletnik; odleg. 11 w. od Suwałk. W 1827 r. było tu 18 dm., 89 mk.; obecnie 21 dm., 158 mk.

Klonowa góra 1.). wś, pow. suwalski, gm. Wólka, par. Bakałarzew. Odl. 15 w. od Suwałk, ma 10 dm., 77 mk. 2.) K., wieś, pow. maryampolski, gm. Michaliszki, par. Płutyszki. Odl. 26 w. od Maryampola; 13 dm., 95 mk.

Klonownica, 1.) Wielka, wś, pow. konstantynowski, gm. Rokitno, par. Klonownica. Jest tu gorzelnia, szkoła i cerkiew par. pounicka. Liczy 58 dm., 419 mk., obszaru 2465 mr. Kośc. i par. r. gr. w b. dek. bialskim, erygował 1703 ks. Karol Radziwiłł dziedzic. Według Tow. Kred. Ziemsk. folwark Klonownica (z nomanklaturą Nowinki), od Biały w. 12, rozległy mr. 1346; grunta orne i ogrody mr. 747, łąk mr. 79, pastw. mr. 9, lasu mr. 473, nieużytki i place mr. 38; bud. mur. 3, z drzewa 8, płodozmian 4-polowy. Gorzelnia i młyn-deptak. Dobra powyższe w r. 1863 oddzielone zostały od dóbr Cieleśnica. Wieś Klonownica Wielka osad 66, z gruntem mr. 1382. 2.) K. Mała al. Klonowniczka, wś i folw., pow. konstantynowski, gm. Pawłów, par. Janów. W 1827 r. było tu 19 dm., 100 mk., obecnie 21 dm., 192 mk., 675 mr. gruntu folw. a 415 mr. włośc. 3.) K., os. leś., pow. augustowski, gm. Szczebro-Olszanka, par. Szczebra, odl. 5 w. od Augustowa, ma 1 dm. [1569: Klenowica; według K. O. Falka ma źródłosłów jaćwieski.]

Klonowo, 1.) wś i folw., pow. nieszawski, gm. Sędzin, par. Byczyna. Dobra Klonowo składają się z folwarku Klonowo i Tarnówka, oraz wsi tychże nazw. Rozległość wynosi mr. 705; folw. Klonowo: grunta orne i ogrody mr. 409, łąk mr. 50, nieużytki i place mr. 17, razem mr. 476; bud. mur. 10, płodozmian 13-polowy; folw. Tarnówka: grunta orne i ogrody mr. 207, łąk mr. 15, nieużytki i place mr. 7, razem mr. 229; bud. mur. 5. Wieś Klonowo osad 16, z gruntem mr. 17; wś Tarnówka osad 5, z gruntem mr. 5. Folwark i wieś Klonówek tamże rozległy mr. 314, grunta orne i ogrody mr. 296, łąk mr. 5, nieużytki i place mr. 13; bud. mur. 10, płodozmian 11-polowy. Wieś Klonówek osad 10, z gruntem mr. 9. 2.) K., wś, pow. kolski. gm. Sompolno, par. Lubstówek, odl. 24 w. od Koła, ma 5 dm., 47 mk. 3.) K., pow. łomżyński, gm. i par. Lubotyń. Por. Czerwony bór. 4.) K., wś nad jez. t. n., pow. rypiński, gm. Sokołowo, par. Działyń, odl. o 25 w. od Rypina. W 1827 r. było tu 11 dm., 92 mk., obecnie 17 dm., 210 mk., 755 mr. gruntu, 29 nieuż. Według Tow. Kred. Ziemsk., folwark Klonowo rozległy mr. 789, grunta orne i ogrody mr. 657, łąk mr. 79, wody mr. 23, nieużytki i place mr. 30; bud. mur. 6, z drzewa 8, płodozmian 11-polowy. Folw. ten w r. 1867 oddzielony od dóbr Wielgie. R. 1789 K. należała do dóbr Działyń i przynosiła 190 zł. czynszu. 5.) K., wś, nad rz. Soną, pow. ciechanowski. gm. Bartołdy, par. Pałuki, odl. O 13 w. od Ciechanowa, ma 8 dm., 72 mk., 280 mr. gruntu, 2 nieuż. 6.) K., wś, pow. maryampolski, gm. Jaworowo, par. Igłówka, odl. 16 w. od Maryampola, ma 5 dm., 90 mk. Br. Ch.

Klonówka, niem. Klonofken, wś, pow. gierdawski, st. p. Nordenburg.

Klucz, starodawny wyraz, oznaczał zarówno narzędzie do zamykania jak i w ogole ogół złączonych w pewną całość części (klucz żurawi, ogoł włości stanowiących jednę całość); pokrewny z nim kluczka było to uszko z pomocą węzła utworzone do chwytania czegoś, także stryczek i sidła. Klucz znaczy też zdrój, źródło. Br. Ch.

Kluickwethen, Kluischen, Kluischwethen (niem.), wś, pow. ragnecki, st. p. Szillen.

Klukowicze, wś, pow. brzeski, gub. grodz. Była tu kaplica b. parafii katol. Wielanów.

Klukowszczyzna 1.) wś i folw. nad rz. Kamionką, pow. konstantynowski, gm. Witulin, par. Bordziłówka, okr. sąd. Komarno; rozleg. mr. 160, dm. 5, ludność mk. 36; grun. dworskich mr. 296; właściciel dr. Rad­ce­wicz. Był tu folwark należący do ks. paulinów w Leśny, i właściciel dzisiejszy, nabywszy go na licytacyi, nazwał Jelizawetówką Na łąkach K. i Droblina źródła rz. Białki. 2.) K., folw., pow. maryampolski, gm. Aleksota, par. Godlewo; odleg. 50 w. od Maryampola; 2 dm., 24 mk.

Klusy, niem. Klaussen al. Claussen, wś kościelna, pow. łecki, dawn. ryński. Szkoła istniała tu w przeszłym wieku. Kościół, po łacinie Clansula Mariana zwany, pięknie leży na wyniosłem wzgórzu, między 3ma jeziorami, zbudowany 1szy raz podobno r. 1354, przetrwał do r. 1754; teraźniejsza nowa budowa dokończona przed kilku laty. Proboszczowie wspominani od połowy XVI w. R. 1640 pastor tutejszy Wiśniewski odbywał w kościele przed zgromadzonym ludem egzorcyzm nad opętaną niewiastą. Czart srodze zaklęty wyszedł i na znak zostawił odbite w kamieniu przed wiekiemi drzwiami podobizny stopy swojej, które każdy z podziwieniem oglądał. R. 1660 w czasie wojny, litewsko tatarsko-polskie wojsko plądrowało kościół; chcieli kościół zburzyć i proboszcza zabić, ale gdy im o owym czarcie powiedzieli i znaki po nim pokazali, z przestrachu odeszli i żadnej szkody więcej nie uczynili. Zajście z owym czartem pastorowie zapisali w kościelnych aktach i władzy swojej o tem donosili. Kazania miewają tu polskie. Ob. Töppen, Sagen und Märchen in Masuren. 122. Obecnie kamień z czartowskiemi stopami leży dalej odsunięty na cmentarz. K. leżą o 17 kil. od Ełku, na wązkim przesmyku między jeziorem Lipieńskiem i Kroksztyńskiam; 320 mk. ewan. mówiących po polsku. Stacya meteorologiczna i pocztowa.

Kłaipeda, ob. Kłejpeda.

Kłajpeda (litew.), niem. Memel, miasto powiatowe na Litwie pruskiej, pod 55° 45′ płn. szr. i 38° 48′ wsch.-dł. geogr., 7 metr. nad poziomem morza, nad t. z. kłajpedzką cieśniną, łączącą zatokę kurońską z Bałtykiem i nad ujściem spławnej tutaj i dla okrętów morskich rzeki Dangi, o 21 kil. na północ, a 18 na wschód od granicy rosyjskiej odległe, w piaszczystej nieurodzajnej równinie. Jest tu port morski, zabezpieczony kamiennemi groblami, obszerny port zimowy, latarnia portowa z stałym ogniem i wieża obserwacyjna. Klimat tego najbardziej w państwie pruskiem na północ posuniętego miasta jest bardzo ostry, średnia temperatura roczna wynosi + 5,25° Réaum. Mszk. 19805, przeważnie ewangielicy (4,9% kat., 5,5% żydów). W mieście bardzo przeważa język niemiecki, w okolicy w użyciu jest tylko litewski, a za cieśniną, na przesmyku kurońskim język kuroński. Głównemi sposobami zarobkowania są tu handel i żegluga. Wartość dowozu wynosiła 1876 r. morzem 6737000 marek, rzekami i koleją 13306000, razem 20043000 mrk.; wartość wywozu morzem 21342200 mrk., rzekami i koleją 4140500, razem 25482700 mrk. Obrót w tymże roku 1876 był następujący: zboża z kraju i z Rosyi 518328 centnar. za 4432420 marek; do Anglii, Niderlandów, Danii, Belgii i półn. Niemiec 450059 ctnr. za 3957000 mrk.; lnu i konopi z Rosyi i z kraju 23851 ctnr. za 907000 mrk.; do Anglii, Francyi, Belgii i Niemiec 48009 ctn. za 1802300 mrk.; soli z Hiszpanii, Anglii, Francyi 290562 ctnr. za 327350 mrk., do Rosyi 571100 ctnr. za 680300 mrk.; kruszców, towarów kruszcowych i machin z Anglii, Niemiec, Francyi, Szwecyi i Norwegii 35602 ctnr. za 773420 mrk., do Rosyi i w kraj 5066 ctnr. za 49480 mrk.; śledzi z Anglii i Norwegii 25943 beczek za 681080 mrk. do Rosyi i w kraj 20144 beczek za 687420 mrk.; węgli kamiennych i koksu z Anglii 1235612 ctnr. za 1463000 mrk., do Rosyi i kraju 900000 ctnr. za 1180000 mrk.; drzewa i towarów drewnianych z Rosyi i z prowincyi za 6394740 mrk., do Anglii, Francyi, Holandyi i Belgii za 14580140 mrk.; skór, szczeciny i włosów z Rosyi i prowincyi 3016 ctnr. za 515440 mrk., do Niemiec i Anglii 2801 ctnr. za 529480 mrk.; cukru, faryny, syropu, towarów kolonialnych, farb, wina, araku i koniaku z Anglii, Belgii, Holandyi, północnych Niemiec 35939 et nr. za 1273340 mrk., do Rosyi i w prowincyą 1910 ctnr. za 57300 mrk. W r. 1876 przybyło 1034 okrętów, odeszło 1068, w przystani portowej było na końcu 1876 r. 77 okręt. żaglowych, 12 parowców. Regularne kursa parowcami odbywają się po morzu do Szczecina, na zatoce i odnodze Niemna Rus do Tylży, przez zatokę (Gilge, kanał Fryderyka i Deime) i Pregołę do Królewca i kąpieli morskich w Kranz. Z zakładów przemysłowych: 3 warsztaty okrętowe, 3 browary, 2 piece do wypalania wapna, 7 cegielni, 8 tartaków, 1 fabryka mydła, 2 fabryki chemicznych preparatów, odstawianych do Magdeburga i Szczecina, 2 gisernie i fabryki maszyn rolniczych i 1 miejska gazownia. W r. 1252 pobudowali tu kawalerowie mieczowi z Inflant zamek; istniejąca około niego osada otrzymała 1254 lubeckie prawo miejskie i w ciągu wieków kilkakrotnie w wojnach Żmujdzinów, Litwinów, Polaków, Szwedów i Rosyan, i przez pożary niszczoną była. W r. 1807 przed i po pokoju tylżyckim schroniła się tu królewska rodzina pruska. Ówczesny król Fryderyk Wilhelm III mieszkał z żoną królową Ludwiką w dzisiejszym magistracie; ich synowia Wilhelm, dzisiejszy król pruski i cesarz, nieboszczyk brat jego i poprzednik na tronie, mieszkali w dzisiejszym domu pocztowym; 4 i 5 paźd. 1854 r. spaliła się połowa miasta; w r. 1605 urodził się tu niemiecki poeta Simon Dach, autor pięknych pieśni kościelnych. D. 11 czerwca 1863 r. wylądowała tu niefortunna wyprawa Łapińskiego. [Teofil Łapiński zorganizował 1863 r. nieudaną wyprawę morską z Londynu na statku „Ward Jackson” z zamiarem dostarczenia broni i ochotników do oddziałów powstańczych na Litwie.] Uwagi godne budynki są ewang. kościół św. Jana i kościół katolicki. Na obudwu stronach cieśniny kłajpedzkiej są fortyfikacyjne okopy: na stałym lądzie w północnej stronie za miastem i naprzeciwko na północnym krańcu półwyspu kurońskiego. Jest tu gimuazyum, 2 wyższe szkoły dla dziewcząt, szkoła nawigacyjna; batalion fizylerów 5 wschodnio-pruskiego pułku nr. 41, komendantura, główny urząd celny, t. z. wyższy mistrz rybacki dla zatoki kurońskiej, komora handlowa, filia banku państwowego (1876 r. 106818000 mrk. obrotu), landratura i geometra powiatowy, sąd okręgowy i ziemiański z sądem przysięgłych, prokuratorya i 12 konsulów (rosyj., ang., franc., hiszp., portugal., włoski, belg., holend., szwedzki, duński, paraguajski i dla Stanów Zjednoczonych); fabryka gazu oświetlającego. Stacya kolej., poczt. i telegraficzna, poczta osobowa do Pałągi na Litwie rosyjskiej i omnibus do Krotyngi, a do innych pomniejszych stacyj sąsiednich chodzą tylko poczty piesze listowe; do miejsc nad zatoką przewóz listów i przesyłek odbywa się łódkami lub parowcami. Jeden 7-dniowy jarmark kramny na rok zwykle w lipcu, 2 na bydło i konie w czerw. i paźdz., targi co dzień. Wychodzą w. K. dwie gazety: Lietuwiszka Cejtunga (lit.) i Pakaju Pasles (lit. i niem.). Nazwa K., według niezgodnych etymologów, ma znaczyć: „płaskie miejsce“ albo „błędne miejsce.“ J. B.

Kłajpedzka cieśnina albo Kurońska, niem. Memeler Tief, w Prusach wsch., łączy Baltyk z zatoką Kurońską, rozdziela zaś mierzeję Kurońską od stałego lądu. Imię nosi od miasta handlowogo Kłajpedy (Memel), które tu położone. Długa około mili, szeroka 1200 stóp. Dawniej była bez porównania szerszą i głębszą; jeszcze na początku tego stulecia 3000 stóp była szeroka, ale piaskiem z mierzei zwolna zawiana i nieszlamowana, staje się coraz niebezpieczniajszą dla statków. Właściwa głębsza nieco droga jest już tylko 100 stóp szeroka. Dlatego trudna po niej żegluga i niejeden okręt rozbije się tu, mianowicie w czasie burz jesiennych i wiosennych. Obecnie wiele czynią żeby szkodliwym zawiejom piasku z mierzei koniec położyć; urządzają różne zapory, wzgórza piaszczyste drzewami, roślinami zasadzają i t. d. Pomimo to, obawa co do utrzymania i użyteczności cieśniny nie jest mała. Woda w cieśninie jest słodka i dość daleko w morzu po ciemniejszym kolorze rozeznać ją można. Jeszcze niebezpieczniajszy jest port kłajpedzki w cieśninie przy mieście Kłajpedzie znajdujący się: nie mija rok, żeby tu po wystających głazach i ryfach kilka, ba nieraz kilkanaście okrętów nie poniosło szwanku. Ob. Otto Glagau, Littauan und die Littauer in Preussen, str. 167.

Kłampucie, wś i folw., pow. wyłkowyski, gm. Olwlta, par. Łankieliszki; odleg. 9 w. od Wyłkowyszek; wieś ma 6 dm. i 97 mk.; zaś folw. 2 dm., 7 mk. Por. Kłaukupie..

Kłampupie, wś, pow. maryampolski, gm. Antonowo, par. Pilwiszki; odl. 27 w. od Maryampola, ma 13 dm.; 74 mk. Por. Józefowo.

Kłaukupie, folw. i wś, pow. wyłkowyski, gm. Olwita, par. Łankieliszki. Według Towarz. kred. ziems. rozległe mr. 524, grunta orne i ogrody mr. 418, łąk mr. 70, pastwisk mr. 13, wody mr. 1, lasu 14, nieużytki i place mr. 8, bud. murow. 8, z drzewa 8, płodozmian 10-polowy; wiatrak i pokłady torfu. Wieś K. osad 2, z gruntem mr. 1. Por. Kłampucie.

Kłejpeda, wś, i Kłejpedka, folw., pow. suwalski, gm. i par. Wiżajny; odl. 24, w. od Suwałk. W 1827 r. było tu 11 dm., 61 mk.; obecnie wieś ma 10 dm., 154 mk.; zaś folw. 1 dm., 20 mk. Folw. Kłejpedka i Żelazkowizna rozległe mr. 606: grunta orne i ogrody mr. 174, łąk mr. 214, pastwisk mr. 137, zarośli mr. 26, nieużytki i place mr. 55; nadto w r. 1818 odprzedano częściowym nabywcom mr. 150; pokłady torfu i wapna. Dobra powyższe odłączone zostały od dóbr Hańcza (ob.) w r. 1870.

Kłodziowa, rz., dopływ Sokoldy z prawej strony.

Kłongie, Kłągie, wś nad Niemnem, powyżej Kruków, pow. władysławowski, gm. Światoszyn, par. Poniemoń. Odl. 48 w. od Władysławowa, ma 9 dm., 128 mk.

Kłopotka, os., pow. sejneński, gm. Hołny Wolmera, par. Bereżniki. Odl. 24 w. od Sejn. ma 1 dm. 11 mk. [3 km na płd. od Łoździej.]

Kmietyszki os., pow. władysławowski, gm. Światoszyn, par. Iłgowo (ob.), odl. 46 w. od Władysławowa, ma 1 dm., 10 mk.

Kneifen (niem.), wś, pow. wystrucki, st. p. Krupiszki.

Kniaże, Kniażyce,— nazwy wielu wsi na Rusi, oznaczają miejscowości, których mieszkańcy byli uwolnieni w średnich wiekach od różnych uciążliwosci prawa ruskiego, ale za to mieli dostarczać księciu podwód, byli więc niejako na wyłączną służbę księcia. Często noszą mieszkańcy nazwy iście książece, przybrane od na­z­wisk książąt, którym ich przodkowie służyli, co dawało dawniej powód niektórym pisarzom do uważania ich za podupadłych potomkow tych rodów. Mac.

Kniażewodce, wieś, pow. grodzieński, na praw. brzegu Niemna, poniżej Łunna.

Knis, niem. Gneist, wś, pow. kiedyś ryński, obecnie lecki, na pruskich Mazurach, oddawna przez ludność polską zamieszkana. R. 1539 są tu sami Polacy. R. 1550 sprzedaje książę Olbracht Grzegorzowi Garnmaister 5 wł. sołeckich w K. za 250 grz. celem założenia wsi dannickiej na 55 wł., położonych między Salpikiem, Pogorzelem czyli Koczarkami, Krzyżanami, Dąbrową, Zalesiem, Głąbowem i jeziorem Guber. Ob. Kętrz., Ludność polska, str. 478.

Knobenorth (niem.), wś, pow. węgoborski, st. p. Kruklanki.

Knorydy, wś, pow. bielski, gub. grodz., rozległości włók 30, w tem 5 włók lasu, o 8 wiorst od kolei. W. W.

Knyszewicze, wś w pow. sokólskim gub. grodz., o 14 w. od Sokółki, chat 60.

Knyszyn, miasto w pow. bia­ło­s­to­c­kim, n. rz. Jaskrzanką, o 1011 wiorst od Petersburga, o 99 od Grodna a o 25 w. od Bia­łe­go­sto­ku odległe; 2790 mk. Stacya kolei żelaznej brzesko-grajewskiej, na pół drogi między Grajewem a Bia­łym­sto­kiem, o 51 w. od Grajewa. W liczbie ludności 40 prawosł., 857 katol., 83 ewang., 1797 izr., 13 mahom. St. poczt. K. leży o 6 w. od st. dr. ż. brz.-graj. K. Paraf. kościół kat. św. Jana Ewang., z muru 1520 r. wzniesiony przez ks. Mikołaja Radziwiłła. Parafia katol. dekanatu bia­ło­sto­c­kiego: dusz 6563. Filia w Krypnie. K. należał do Radziwiłłów; z tych Mikołaj, książę na Goniądzu i Medelach, biskup żmudzki, miasto to darował królowi Zygmuntowi I. Syn jego, Zygmunt August, jako królewicz z upodobaniem tu przebywał, mając wyborne knieje, bawiąc się łowami na żubry i inną grubą zwierzynę; jako miłośnik wielki koni, utrzymywał w K. stadninę do 3000 sztuk wynoszącą. Przebywała w nim i Barbara, najukochańsza z jego małżonek, po której zgonie wszystkie pokoje w K. kirem wybite były, na znak wielkiej żałoby owdowiałego króla. W czasie morowego powietrza w Litwie 1553 r. mieszkał tu Zygmunt August przez całą zimę, z trzecią żoną Katarzyną, córką cesarza Ferdynanda I. Zajęty pomyślnością K., w r. 1568 obdarzył go prawem magdeburskiem, ustanowił targi i jarmarki, obywatelom miejscowym zapewnił dochód i pożytek z mającej się ich kosztem wystawić łaźni, wagi i postrzygalni. Polecił im, aby dla podniesienia miasta ulice wybrukowali, groblę naprawili i drogi oraz ratusz zbudowali. Ostatnie chwile życia spędził ten król w K., otoczony czarownicami i nałożnicami, z których najwięcej podobał sobie w pięknej Giżance, co mu przypominała zmarłą Barbarę. Mniszech przy jej pomocy, wraz z pomocnikami swymi, okradł skarbiec królewski i tak opustoszył, że martwe zwłoki króla, zmarłego w 52 roku życia, d. 7 lipca 1572 r., nie było w co przybrać. Wielki Jan Zamoyski, będąc starostą knyszyńskim, przemieszkiwał w r. 1580 w dawnym dworze królewskim. Współczesny Aleksander Gwagnin daje opis K.: „Miasto drewniane, w równinie między jeziorami i kałużami błotnemi leży. Dwór w nim królewski i ogród bardzo szeroki, który pospolicie zowią zwierzyńcem, sadzawek w nim pełno i zwierząt rozmaitych, albowiem tam wszelakie łowy zwierzynne najczęściej bywają.“ Przemieszkiwał tu w r. 1630 królewicz Władysław, chroniąc się przed morową zarazą. W ciężkich dla narodu przygodach, starostwo knyszyńskie wypuszczone zostało w zastaw, za sumę 553,444 złp. Wykupiwszy je Jan Gniński, wojewoda chełmiński, od Orsettich, ustąpił rzeczypospolitej 100,000 złp., co zawdzięczając sejm 1676 r. dozwolił mu i jego potomkom do ósmego pokolenia wytrzymywać ta dobra. „Po ekspiracyi zaś, wyraża uchwała, ośmiorga dożywocia potomków wojewody, per lineam descendentem po sobie idących, suma oryginalna ma upadać i dobra do dyspozycyi królów wracać się mają.“ W roku 1765 dzierżył starostwo knyszyńskie Tomasz Czapski i wnosił do skarbu rocznej kwarty złp. 12,471, miasto zaś podług taryfy z r. 1775 liczyło 227 domów (Starożytna Polska, tom II). Nie masz tu już śladu dworu królewskiego, gdzie zakończył życie Zygmunt August, zniknęły pyszne ogrody i zwierzyniec, które go otaczały; podania starców wskazują tylko miejsca, w których istniały. Zachował się z dawnych wieków staw zwany Czechowizną; lud okoliczny mówi wedle tradycyi ojców swoich, że dyabeł, na rozkaz sławnego czarownika Twardowskiego, w jednej nocy go wykopał i wodą napełnił. Niegrodowe starostwo knyszyńskie albo leśnickie, w województwie pod­la­s­kiem, w ziemi biel­skiej, podług lustracyi z roku 1664 było zastawione braciom Orsettim i zaliczało się do niego: miasto Knyszyn, oraz wsie: Chraboły, Jaskra, Czarna, Przytuły, Czechowizna, Krypno, Zastacze, Ruda, Długołęka, Rekle, Brzozowa, Bobrówka, Romejki, Jaświły, Zabiela, Jaćwież, Boguszewo, Zalesie, Gińcze i wiele innych, wreszcie miasto Goniądz, największe w koronie leśnictwo knyszyńskie i dwie dzierżawy: tajnoska i kobelnicka.

Knyszyn, mstko i dobra, pow. białostocki, gm. Krypno. Mstko ma 5487 mk., 1128 dz. miejskiej, 98 cerk. i 38 kośc.; dobra, hr. Krasińskich, z fol. 3320 dz. (1883 lasu). Parafia praw., dek. (błagoczynia) białostockiego, 326 dusz. W r. 1833 własność gen. Wincentego hr. Krasińskiego, z którego inicyatywy powstała tu fabryka sukienna r. 1832. Opis podał „Kur. Litewski“ (r. 1833 nr. 71). Miała 19 warsztatów, majstrów i podmajstrów 79, sprowadzonych z Królestwa Polskiego (Knyszyn nalexał wówczas do Obwodu Białostockiego). Do 1 maja r. 1833 wyrobiono w niej sukna w kolorach: czarnym, granatowym, ciemno-zielonym i szaraczkowym 13,225 arszynów. Z tego sprzedano i wysłano wewnątrz Rosyi 11,400 arszynów. Hr. Krasiński sprowadził tu fabrykanta Augusta Langégo z całym gronem majstrów i robotników z rodzinami. Za wstawieniem dziedzica, cesarz Mikołaj I uwolnił K. na lat 10 od kwaterunku wojska.

Knyszyńskie, jez., ob. Augustowskie jez.

Kobeldziszki, albo Kobelda, al. Kubeldzie, os., pow. sejneński, gm. Hołny Wolmera, par. Berżniki, odl. 8 w. od Sejn, ma 3 dm., 26 mk. Jest tu młyn wodny i folusz.

Koboski, wś, pow. bielski, gub. grodz.

Kobryń, m. pow. gub. grodzieńskiej, nad rz. Muchawcem i rz. Kobrynką, z błot dywińskich wypływającą, o 225 w. od Grodna, ma st. dr. żel. pińsko-żabińskiej, o 22 w. od Żabinki, o 114 w. od Pińska. R. 1878 było tu 7789 mk., tj. 4405 męż., 3384 kob., 2876 praw., 473 kat., 4431 izrael. 9 mah. R. 1817 było dm. 326, 4 mur., ludn. 1427, 899 żyd.; 5 kościołów: 1 kat., 4 praw., 16 żydowskich; fabryk i zakładów przemysłowych 25, produkujących na summę 9,600 rs. i dających zatrudnienie 35 robotnikom; dm. mieszkalnych 1100 (mur. 18) a wszystkich budynków 1280 (mur. 180); mk. chrześcianie rolnicy, a żydzi kupcy i rzemieślnicy. Handel zbożem. Solą, okowitą, drzewem i kośćmi; 6 jarmarków; 197 sklepów. Par. kościół katol. Wniebowz. N. P. M., kosztem parafian 1845 z kamienia wzniesiony. Parafia katol. dekanatu kobrynskiego: dusz 5125 (?). Dekanat kobryński w pow. kobryńskim ma tylko 2 parafie: Kobryń i Janów: dusz razem 6,694. W r. 1863 parafij 8: Kobryń, Janów (Iwanowo), Horodec, Braszewicze, Bezdzież, Zbirohi, Dywin i Krupczyce; dusz razem: 5905 było. Paraf. K. ma powierzchnię płaską z pagórkami, lasy, błota, grunt lekki żwirowaty; rzeki: Muchawiec, Mucha, Horodecznianka, Szawentka, Szewnia, Połonna, Turosa, Trościanica, Kanina (Lachnicki). Dawna to jest, pisze Baliński, osada słowiańska i dawny zamek, który wznieśli może kniaziowie od książąt wołyńskich pochodzący. Włodzimierz Wasilkowicz ks. włodzimirsko-wołyński zapisał w r. 1286 dwoma testamentami żonie swojej Oldze Romanównie Kobryń i Horodel z mytem. Później kniaziowie zależnie od zwierzchnictwa w. książąt Litwy tu panujący, byli już z ro­du Olgierdowego, co od syna jego Włodzimierza ks. kijowskiego pochodzili. Z początku K. razem z Pińskiem w jednem ręku zostawały; zdaje się, że i za Jagiełły trwał jeszcze ród książąt kobryńskich, i nie prędzej wygasł, jak pod Zygmuntem I. Iwan Siemionowicz ks. kobryński, dzierżawca całej ziemi żmudzkiej, i żona jego Teodora, wydali przywilej w K. pisany dla cerkwi prużańskiej. Około 1497 r. fundowali oni dla mnichów wschodniego obrządku w K. monastyr św. Spasa, z nadaniem dziesiątej miarki z młyna na Kobrynce, a dziesiątej kopy ze wszelkiego zboża z zamku, i 16 miednic miodu, oraz dwóch karczem w mieście. Na początku wieku XVI zgaśli oboje księstwo, nie zostawiając, jak się zdaje, potomstwa, i w cerkwi pomienionego klasztoru zostali pogrzebani, a Zygmunt I, jak wiele innych dzielnic książęcych w Litwie, zjednoczył księstwo kobryńskie z państwem swojem, wcieliwszy ten kraik pod nazwaniem powiatu do wtwa pod­la­s­kie­go; dopiero zaś 1569 roku, przy utworzeniu nowego wtwa, zaczął K. należeć do Brześcia. Zygmunt I nadał jednak to miasto w dożywocie Wacł. Kostewiczowi marszałkowi, a 1519 r. zastrzegł: że po jego zgonie zamek z ekonomią obejmie królowa Bona. Już wtedy znajdował się tu kościół rzym. kat. pod wezwaniem św. Hieronima ze szpitalem, ponieważ ów donataryusz Kostewicz, czyli raczej Kościewicz, fundował przy nim altaryą ś. Anny. Około 1549 roku objęła Bona bogate starostwo kobryńskie, i używała dochodów jego aż do wyjazdu swego do Włoch 1556 r. W aktach miejskich znajduje się list jej dany w Grodnie 20 grudnia 1552 r. do starosty kobryńskiego Stan. Chwal­czew­skie­go, z rozkazaniem: aby zasłużonemu przy dworze jej złotnikowi, Piotrowi Neapolitańczykowi, wyznaczył plac dostatni na budowanie domu i zagrodzenie i ogrodu, gdzieby mógł swobodnie zajmować się swojem rzemiosłem. Włoch ten i następcy jego uwolnieni zostali od wszelkich podatków miejskich i zamkowych; starosta wyznaczył mu plac nad Kobrynką, na rozkaz zaś królowej dom dla niego przez włościan ekonomii został zbudowany. Zapewne po wyjeździe Bony, zaczął Kobryń z całą majętnością należeć do stołu królewskiego. R. 1563 Dymitr Sapieha, zesłany od Zyg. Augusta, dopełnił lustracyi ekonomii. Z niej widać, że miasto posiadało 130 włók ziemi, z których 78 były podległe opłacie czynszu, z każdej po gr. 30, a za tłoki po gr. 12; włók zaś 22 było zupełnie wolnych od wszelkich opłat i powinności, t. j. na urząd zamkowy włók 3, ihumena 2, dyakonów cerkwi Spaskiej 2, na trzy cerkwie: Przeczystej, Piotrowską i św. Mikołaja włók 6, na wójtostwo 1, na puszkarstwo 1, na mularstwo 1, kowalstwo 1, rybołóstwo 2, i t. d. Ostatnie zaś włók 30 policzone są miastu, jako naddatek, dla błot i nieużytków, bez żadnej opłaty. Ulice miasta były następne: Czarnawczycka, Rateńska, Pińska, przy której 28 placów, jako należące do plebanii, wolne od wszelkiej opłaty; Błocka nad Kobrynką, Ostromęcka i Brzeska, obie za Muchawcem. Oprócz czterech cerkwi ruskich, wymieniony w lustracyi kościół parafialny katolicki przy ul. Pińskiej. Zamek był drewniany i mocno nadrujnowany. Inwentarz r. 1597 taki jego podaje opis: składał się z dwóch zamków: górnego i dolnego; każdy z nich otoczony był wałami i wieżami, do których prowadziły bramy z mostami zwodzonemi. Uzbrojenie całej warowni liche, zaledwo około 20 dział i moździerzów było i tyleż rusznic, a kul żelaznych i kamiennych po 3 kopy; dozorcą tego rynsztunku wojennego był puszkarz, mający takie obowiązek robienia corocznie po kilka rusznic. Po zgonie Stefana Batorego ekonomia oddana została przez stany królestwa w oprawie królowej Annie Jagielonce, pozostałej po nim wdowie. Ona to, troskliwa o pomyślność tego wszystkiego co ją otaczało, przybywszy 1589 r. do Kobrynia, wyzwoliła miasto z pod praw ziemskich i obdarzyła je przywilejem 5 stycznia, zapewniającym swobody municypalne prawa magdeburskiego; zyskał oraz Kobryń wolny wręb do puszczy na opał i budowę, mianowicie ratusza, jarmarki na Narodzenie P. Maryi i na Trzy króle, targi co poniedziałek, a w dodatku za herb: wizerunek św. Anny; szla­ch­ta, posiadająca domy, prawu z miejskiemu miała odtąd ulegać; Żydzi zaś co do korzyści handlowych równy udział z chrześciańskiemi mieszczany otrzymali. O nich jednak Zygmunt III, potwierdzając przywilej t. r., zupełnie zamilczał. Śmierć Anny Jagielonki przeniosła posiadanie ekonomii w oprawie do królowej Konstancyi żony Zygmunta III. Rewizya tych dóbr, r. 1618 dokonana, okazuje: że przywilej od poprzedniczki nadany, niewiele jeszcze na dobry byt i porządek wpłynął; wszakże dochód z samego miasta był znaczny, bo 788 kop lit. przenosił. R. 1626 pamiętny jest dla Kobrynia odprawianiem synodu 6 września przez duchowieństwo unickie pod przowodnictwem metropolity Józefa Welamina Rudzkiego. Składali to zgromadzenie biskupi: Joachim włodzimierski i brzeski, Jeremiasz ostrogski i łucki, Grzegórz piński i and turowski, Leon smoleński i czernichowski, Atanazy przemyski i samborski, oraz Antoni arcybiskup połocki. Na tym synodzie, którego ustawy potwierdził r. 1629 papież Urban VII, postanowiono ze składek duchowieństwa założyć seminaryum dla księży wyznania greckiego w metropolii kijowskiej. Zatrzymał się tu Jan Kazimierz 1653 r. czas niejakiś przy końcu lutego, jadąc z Grodna, a we dwa lata potem Szwedzi zrabowali i spalili miasto. R. 1662 usadowiło się pod Kobryniem wojsko litewskie, które się pod marszałkiem Żeromskim skonfederowało z powodu niewypłaconego mu żołdu, i pomimo wysłanych do siebie komisyj, dopóty w związku trwało, aż póki król nie uczynił z niem pewnego układu. Upadek miasta tak był wielki, że oprócz Jana Kazimierza, następnie po nim Jan III r. 1689 uwolnił mieszczan od poczty W. Ks. Lit., ratusz zaś, jako zupełnie zrujnowany, od wszelkich podatków i egzakcyj. August II, potwierdzając dawne przywileje 1701 r. też same swobody mieszkańcom jego na dłuższy czas zapewnił. Pomimo tego, tak dalece upadł Kobryń i zupełnie przyszedł do ubóstwa, że nie można było znaleźć między mieszczanami zdolnych osób do piastowania urzędów podług praw magdeburskich. W aktach magistratu znajduje się pod 25 czerwca 1710 r. zapisane postanowienie: iż kiedy będą zasiadali na sądy każdej środy i piątku, według zwyczaju i praw postanowionych, powinni trzeźwo zasiadać wszyscy, wódki nie pijąc, pod winą kop. dwóch na J. P. wójta i w turmie siedzeniem dni trzy. R. 1706 pojmawszy Szwedzi 3 burmistrzów, zagrozili: że nietylko ich na gardło skażą, ale miasto z kościołami i cerkwiami ogniem zniszczą, jeżeli nałożonej kontrybucyi nie wypłacą; zebrana 13 czerwca cała gromada miejska, postanowiła po tynfie od każdej głowy obojej płci z mieszczan, a po 2 tynfy od postronnych. Do uzupełnienia klęsk spadłych na Kobryń, powietrze morowe 1711 r. znaczną część ludności wygubiło, a pożar t. r. przypadły, większą połowę domów w popiół obrócił. Takim sposobem do ostatniego upadku przyprowadzone miasto, postradało wreszcie r. 1766 w skutek ustawy sejmowej, prawo magdeburskie, raz nazawsze będąc przyłączonem do dóbr stołowych ekonomii brzeskiej. Z rozporządzenia podskarbiego N. L. Antoniego Tyzenhauza, założono r. 1768 pod samym Kobryniem folwark zwany Gubernią, dokąd się przeniósł zarząd klucza kobryńskiego; i od tego czasu nastąpiło zupełne zamku dawnego opuszczenie; powstała zaś nowa ulica Guberniańska do Gubernii wiodąca (Klucz kobryński, zawierający dusz męzkich 6,922, darowany został przez ces. Katarzynę 1795 r., feldmarsz. Suworow, z wyjątkiem miasta, które, na przedstawienie jenarałguber. Litwy kś. Repnina, obrócone zostało na miasto powiatowe gubernii grodzieńskiej. Jednakże 1796 r. zamek z obszernem podzamczem oddano na własność ks. Suworowa, który kazał go zupełnie rozebrać, sam zaś mieszkał w Gubernii, dopóki nie został wezwany od cesarza Pawła do Petersburga. Syn feldmarszałka Arkadyusz rozprzedał częściami różnym osobom ogromne dobra kobryńskie). Udając się Stan. August na sejm grodzieński 1784 r., przybył tu 3 września. Przed miastem spotykali króla Imci mieszczanie, dalej Żydzi, których rabin dziwacką mową swoją mocno N. Pana zabawił. Ofiarowali oni głowę cukru, niebieską materyą otoczoną bitemi ze srebra i pozłacanemi literami, słowa jakieś hebrajskie wyrażającemi. R. 1812 w lipcu Lambert pobił pod K. Francuzów (Sasów). Pow. kobryński zajmuje 46453 w. kw.; mk. 118599; kat. 2808 (?), praw. 100893, żyd. 12389, prot. 99; posiada kościołów kat. i kaplic 3, praw. 84, żydów. 23, protest. 1; fabryk i zakładów przemysłowych 43 produkujących na summę 167,618 rubli. Powiat dzieli się na 5 okręgów administracyjnych: 1 okrąg posiada gminy: pruskowską, rzyczniańską, zbirohowską, sechnowierską, strzygowską, kozicką, podlaską, zaleską; 2 okrąg: dywińską, mokrzańską, wierzholeską, błocką, oziacką; 3 okrąg: antopolską, wołowelską, imienińską, zielowską, słowską, horodecką; 4 okrąg: drohiczyńską, chomską, bezdzieską, opolską, braszowierską, osowiecką, 5 okrąg: janowską, worocewicką, odryżyńską, motolską, drużyłowiecką, osowniecką. Prócz tego dzieli się na parafie katolickie 2: kobryńską i janowską; stacye pocztowe: kobryńska, drohiczyńska, chomska, janowska, horodecka, piotrowicka; miasteczek oprócz Kobrynia: Dywin, Horodec, Antopol, Drohiczyn, Chomsk, Motol, Iwanowo (po polsku Janowo). Położenie nizkie, mokre, ⅓ zasiana, reszta łąki, lasów ¼ całej przestrzeni. Przez większą część powiatu przepływa Muchawiec, a dalej przechodzi w kanał dnieprowsko-buski, i idzie wzdłuż dopóki nie połączy się z Prypecią w powiecie pińskim. Na 425417 dzies., rozl. jest 26061 rządowej, 72809 lasów. Fabryk wódki 11 z prod. 127775 rs.; browar 1 z prod. 1400 rs.; oleju 8 z prod. 6841 rs.; skór 9 z prod. 10859; szkła 1 z prod. 1000; cegielń 5 z prod. 10605 rs.; miedzi 8 z produkt 2344. Okręgi: Chodosy, Dywin, Antopol, Drohiczyn, Janów; gmin 31. Roku 1857 powiat miał 26 gmin wiejskich; 340 wsi, 25374 włościan-mężczyzn, 302 obyw. ziem. Miał 5 dekanatów prawosł.: kobryński, antopolski, janowski, czarnawczycki, bezdzieski; parafij 64, dusz 81,699. Dekanat kobryński miał parafij 15, wiernych 16,358. Miejscowość wogóle nizka i płaska; gleba szczególniej w południowo-wschodniej części powiatu urodzajna. Gospodarstwo z małemi wyjątkami rutyniczne 3-polowe, dające jednak pomyślne rezultaty. Przemysł w samym Kobryniu żaden, przemaga zduństwo, szewctwo i garbarstwo, wyroby tanie lecz złe. Handel ogranicza się do wyzyskiwania na zbożu i systematycznego tępienia lasów, która to spekulacya sowicie opłaca się handlarzom; zamożnością i przedsiębierstwem odznaczają się Żydzi antopolcy. Życie społeczne zawarte w kółkach domowych; pracy dużo, oszczędność średnia; u większości ziemian dobrobyt widoczny, a przynajmniej możebny; mniejszość, w braku silnej woli i chęci do pracy, własność ziemską wydzierżawia, gotując sobie pewną ruinę. Spora ilość domów, w czasach przejściowych reformy, padła ofiarą lichwy. Ludność oświaceńszą stanowi stan szla­che­c­ki, rodów historycznych i fortun kolosalnych niema, ziemianie zaś średniej zamożności na jednej lub kilku wsiach przeważają, dzierżąc takowe w spadku lub w dorobku. Oświata w powiecie niemożebna; oprócz 2-klasowej szkółki powiatowej i tak zwanych szkół ludowych elementarnych, żadnych zakładów niema. W gimnazyach pogranicznych królestwa, przewaga tutejszej młodzieży. Posiłek umysłowy powszechnie czerpany z Warszawy, belletrystyka i illustracye przeważają. Włościanie pracowici lecz bez oświaty. F. S.

Kobryński kanał, albo Horodecki, ob. Horodec.

Kobryński Rów, rz., lewy dopływ Muchawca.

Kobusy, niem. Kobussen, dobra, pow. jańsborski, st. p. Jańsbork.

Kobyla, wś włośc., pow. bielski gub. grodzieńskiej, par. pierlejewska.

Kobylaki, wś i folw., pow. wołkowyski.

Kobyli kąt, wieś, pow. augustowski, gm. Sztabin, par. Krasnybór, odl. 15 w. od Augustowa. W 1827 r. było tu 8 dom., 46 mk.; obecnie 2 dm., 40 mk.

Kobylin, niem. Kobylinnen, wś, pow. łecki, na pruskich Mazurach, poczta Prostki; od początku przez osadników polskich zabudowana. R. 1529 Jan i Filip Kobylińscy i ich szwagier Jan Wysocki otrzymali K. z 50 włókami na prawie chełmińskiem. R. 1553 Kobylin, Krupin, Sołtmany i Popowo były w posiadaniu Fi­li­pa Ko­by­liń­skie­go, sędziego ziemskiego. R. 1560 kupują Jan, Walenty, Tomasz i Balcer Kobylińscy 22 mr. między Sołtmanami, Popowem i Krupinem. W następnych czasach posiadają Kobylin: Mor­szty­no­wie, Sie­ra­kow­scy, Cie­siel­scy, So­ko­łow­scy, Wil­kow­scy, Wy­soc­cy i inni. Ob. Kętrz., Ludność polska, str. 462.

Kobylin, dawniej Kobylino, założony w 1 ćwierci XV wieku z nadania księcia mazowieckiego Janusza I przez osadników mazowieckich pochodzenia pruskiego lub jaćwieskiego, którym nadano herb „Prus“. W 1448 roku powstała pierwsza parafia, a obecny kościół w stylu neogotyckim pochodzi z lat 1898—1904. Na cmentarzu parafialnym znajduje się również neogotycka kaplica z 1862 roku.

Kobylinen (niem.). pow. łecki, ob. Kobylin.

Kobyliny, niem. Kobylinnen, pow. łecki, st. p. Prostki, ob. Kobylin.

Kobylno al. Kobylino, wś, pow. suwalski, gm. Czostków, par. Filipów. Odl. 18 w. od Suwałk, ma 2 dm., 24 mk. [Na płn.-zach. od Bartnej Gory.]

Kobyła, pierwotna nazwa klaczy, a zarazem i przezwisko bardzo rozpowszechnione w dawnych wiekach, stanowi źródłosłów nazw: Kobylin, Kobylaki, Kobyłki. Ważność usług, jakie przy braku dróg oddawały konie w podróżach i przewożeniu ciężarów, sprawiała iż wyróżniano je z pomiędzy zwierząt domowych, obdarzając sympatyą i przywilejami poniekąd, jak zachowanie dla nich oddzielnych pastwisk (Kobyla łąka, góra, las), upamiętnienie miejsca ich zgonu może w nazwach: Kobyle błoto, Kobylanka. Kobylniki byli to kmiecie, obowiązani do utrzymywania książęcych stadnin. Br. Ch.

Kochanowszczyzna, wś i folw., pow. kalwaryjski, gm. Raudań, par. Urdomin; odl. 9 w. od Kalwaryi. Wieś ma 13 dm., 54 mk.; folw. zaś 5 dm., 26 mk.

Kochanów, wś, pow. grodzieński. Była tu kaplica katol. parafii pobernardyń. w Grodnie.

Kocia struga, mały strumień w pow. dawniejszym ryńskim na Mazurach, przy wsi Rybical i jeziorze Fałt. Czyt. Kętrz. Ludność polska, str. 470.

Kocieleć, położenie toponimu nie zidentyfikowane, K. O. Falk podejrzewa źródłosłów jaćwieski (?).

Kocioł, 1.) jezioro we wsi Rataje, pow. gostyński, śród wyniosłych brzegów, ma 10 mr. obszaru. 2.) K., jezioro we wsi Wilczogęby, pow. węgrowski, ma 2 mr. obszaru. 3.) Kociołek, jez. we wsi Maćków, pow. sejneński, ma 3 mr. obszaru. 4.) Kociołek, jez. we wsi Hutta, pow. suwalski, 2 mr. obszaru.

Kociołek, 1.) dwie miejscowości, powiat jańsborski, na polsko-pruskich Mazurach, przy trakcie bitym jańsborsko-bielskim: a.) K., niem. Klein-Kessel; b.) K. szlach., niem. Adl. Kessel. Pierwsza z nich, al. Rakówko, od początku, jak się zdaje, polskimi osadnikami zaludniona. R. 1471 Zygfryd Flach, komtur baldzki, nadaje Jankowi, sołtysowi w Kotle, na prawie magdeburskiem, 10 włók, które kupił od Piotra Rakowskiego, a które leżą między strumykiem Kocioł, Szymanami i Grabowem. W późniejszych czasach posiadają K. Koś­ciel­scy. Ob. Kętrz., Ludność polska, str. 424. 2.) K., M. i W., niem. Kosziolken, Kotziolken, wś, pow. gołdapski, st. p. Dubeningken. 3.) K., niem. Kotzollek, w pow. niborskim.

Kociołek, jez., pow. olecki, na Mazurach, przy wsi Rydzewo. R. 1626 miano wykarczować kawał boru między jeziorami K. i Kukówka [Kukowino]. Czyt. Kętrz., Ludność polska, str. 505. [Dziś jez. Rydzewo, powiat ełcki.]

Kociołki. 1.). wś, folw., pow. kaliski, gm. Staw, par. Błaszki, odl. od Kalisza w. 29; wś dm. 3, mk. 52; folw. dm. 2, mk. 16. Folw. K. od rz. Warty w. 10, rozległy mr. 274, grunta orne i ogrody mr. 231, łąk mr. 21, pastw. mr. 7, wody mr. 5, nieużytki i place mr. 9; bud. z drzewa 5, pokłady torfu. Wieś Kociołki osad 7, z gruntem mr. 17. 2.) K., kol., pow. słupecki, gm. i par. Szymanowice, odl. od Słupcy 28 i pół w., ma dm. 4, mk. 40. 3.) K., folw., młyn i os. leśna, pow. piotrkowski, gm. Grabica, par. Dłutów, st. p. Wadlew. Posiada młyn wodny. W 1827 r. było tu 14 dm., 112 mk.; obecnie folw. 8 dm., 103 mk., młyn i os. leśna 2 dm., 10 mk. Co do wsi K. ob. Grabica. Folw. K. z osadą młynarską Kłuciarz, o 3 mile szosą od Piotrkowa, rozległy mr. 1586, grunta orne i ogrody mr. 492, łąk mr. 84, pastw. mr. 9, lasu mr. 842, nieużytki i place mr. 38, w osadach młynarskich mr. 120, dwa młyny wodne, fabryka rur drenarskich i cegły dętej. Dobra powyższe w roku 1877 oddzielone zostały od dóbr Grabica. Mają od 1873 r. piękną owczarnię zarodową Negretti. Własność Wac­ła­wa Łusz­czew­skie­go. 4.) K., wś włośc. nad rz. Za­goż­dżan­ką, pow. ko­zie­ni­c­ki, gm. i par. Ko­zie­ni­ce. W 1827 r. było tu 14 dm., 159 mk.; obecnie 24 dm., 298 mk., 257 mr. obszaru, grunta w dobrej glebie, przeważnie gliniastej. Do czasu uwłaszczenia należały K. do donacyi kozienickiej Dehna. Posiadają staw dosyć duży i obfity w wodę; młyn wodny z pytlami na sposób amerykański. Należą pod względem sądowym do sądu gminnego w Starej wsi. 5.) K., wś, pow. suwalski, gm. Andrzejewo, par. Puńsk, odl. 21 w. od Suwałk, ma 7 dm., 54 mk. Por. Kadaryszki.

Kociół, jez., niem. Kessel-See, ob. Jańsbork, III, 439, Grądówko and Kociołek.

Koczoty, ob. Jaźwiny.

Koćmieny-Starawies and K. Wypychy, dwie wsie gub. grodz. w b. ziemi bielskiej.

Kodłubówka, wś w pow. bielskim, gub. grodz., przy trakcie z Bielska do Branska.

Kodzie, 1.) wś, pow. sejneński, gm. Pokrowsk [?], par. Kopciowo. Odl. 26 w. od Sejn, ma 18 dm., 120 mk., 2.) K., wś, pow. władysławowski, gm. Szyłgale, par. Syntowty. Odl. 18 w. od Władysławowa. W 1827 r. było tu 17 dm., 168 mk.; obecnie 15 dm., 146 mk.

Kodziowce, wś i folw., pow. augustowski, gm. Balla Wielka, par. Hoża-Sylwanowce. Odl. 60 w. od Augustowa. W 1827 r. było tu 15 dm., 87 mk.; obecnie wś 12 dm., 90 mk.; folw. 2 dm., 3 mk. Folw. K., od Grodna w. 12, od rzeki Niemna 4, rozległy mr. 356; grunta orne i ogr. mr. 275, łąk mr. 18, pastw. mr. 41, wody mr. 2, lasu mr. 17, nieużyt. i pl. mr. 3, bud. mur. 1, z drzewa 7, pokłady torfu; wś K. osad 10, z gruntem mr. 220.

Koelln (niem.), podobno pierwotna nazwa Berlina, może słowiańskie Kolno, Kielno.

Koelne (niem.), ob. Kolno.

Koenigsberg (niem.), ob. Królewiec.

Koenigsfelde (niem.). 1.) domena, pow. darkiemski, st. p. Gawaiten. 2.) K., dobra, pow. gierdawski, st. p. Gierdawy.

Koenitzberg (niem.), folw., pow. olecki, st. p. Ciche. [Dziś Niemsty.]

Kojeniewicze, wś, pow. pow. grodzieński, ob. Kajeniowce.

Kojle, folw., pow. suwalski, gm. i par. Wiżajny, odl. 20 w. od Suwałk, ma 1 dm., 2 mk. Folw. K. rozległy mr. 258; grunta orne i ogr. mr. 70, łąk mr. 49, wody mr. 38, lasu mr. 94, nieużytki i place mr. 4, zarośli mr. 3; budowli z drzewa 6; pokłady torfu. Wody stanowią jeziora pod nazwą: Kojle, Purwin, Lusznia i Perfy [Perty]. Folw. ten w r. 1870 oddzielony od dóbr Hańcza.

Kojle, jez. przy folw. t. n., pow. suwalski, w pobliżu Starej Hańczy, ma 20 mr. obszaru.

Kojły, wś, pow. bielski gub. grodz., gmina Kleniki, 17 w. od Bielska, 761 dz. Na płn. od wsi mogiła.

Kokner biały and K. czarny, dwa jez. w pow. sejneńskim, K. biały leży w prawej stronie drogi z Sejn do Grodna, o 2 w. od wsi Iwaszki; ma brzegi lesiste i wzgórzyste, łączy się strumieniem z drugiem mniejszem jez. Czarny Kokner, leżącem o 2 w. z drugiej strony drogi bitej śród lasów, tudzież z jez. Kuknielno przy wsi Iwaniszki. [Może pierwotnie Konknar, 1569: Kolknar ?, K. O. Falk podejrzewa Konknar o źródłosłów jaćwieski.]

Kokoszki, 1) wś, pow. ządzborski, st. p. Stara Ukta. 2) K., wś, pow. olecki, st. p. Rozogi. [W środku trójkąta: Puchówek–Guty–Iwaśki, dziś nie istnieje; Rozogi tu nieznane, raczej powinno być: Kalinowo.] 3) K., wś, pow. szczycieński, st. p. Kalinowo.

Koledycze, wies, powiat wołkowyski, na wschód od Rossi.

Kolendzie, jez. w pow. sejneńskim, śród lasów, na zachód od wsi Pozopsie i Bryniuki, nad na lewo od drogi bitej z Berżnik do Bryniuk; strumień odprowadza jego wody do jez. Zopse. [Podany kierunek wskazuje na jez. Bałądź, ale wzmianka o strumieniu do jez. Zopsie nie może być prawdziwą, gdyż strumień wpada do rz. Zopsi. Dodatkowo, w pobliżu jez. Bałądź leżą Kolendziszki, co też przemawia za drugą nazwą jeziora.]

Kolendziszki, os., pow. sejneński, gm. Wiejsieje, par. Berżniki; odl. 12 w. od Sejn, ma 1 dom, 9 mieszk.

Koleśnickie jez. przy wsi Koleśniki, połączone z jez. Duś przez rz. Dawinię, ma 4 mr. obszaru i do 3 stóp głęb.

Koleśnicze, Koleśniki, ob.

Koleśniki, 1.) wś i folw., pow. kalwaryjski, gm. i par. Simno, odległ. 36 w. od Kalwaryi. W 1827 r. było tu 15 dm., 146 mk., obecnie 28 dm., 186 mk., folw. zaś 12 dm., 127 mk. Folw. K. al. Simno od rz. Niemna w. 14; rozl. mr. 797. grun. orne i ogr. mr. 464, łąk mr. 254, pastw. mr. 37, wody mr. 15, nieuż. i place mr. 25, bud. mur. 5, z drzewa 15, gospodarstwo 4-polowe, gorzelnia, browar piwny, młyn wodny, folusz, pokłady torfu; staw mający 8 mr. W r. 1870 od dóbr tych odłączony został folw. Posimnicze al. Baleńszczyzna, rozl. mr. 136; wieś Pańkowice os. 33, z grunt mr. 1184; wś Bobrowniki os. 7, z grun. mr. 180; wś Bombieniki os. 19, z grun. mr. 799; wś Skowogule os. 30, z grunt mr. 969; wś Giłujce os. 17, z grun. mr. 797; wś Kowalczuki os. 18, z grun. mr. 717; wś Koleśniki os. 13, z grun. mr. 558; wś Komisarówka os. 24, z grun. mr. 75. 2.) K., wś, pow. kalwaryjski, gm. i par. Udrya, odl. 37 w. od Kalwaryi. W r. 1827 r. było tu 16 dm., 168 mk., obecnie 30 dm., 250 mk.

Koleśniki, niem. Kolleschnicken, w dok. Coleschnicken, Koleschinnen, Pohybel, wś, pow. łecki, st. p. Kalinowo, przez osadników polskich i litewskich założona. R. 1468 Walter Kiekierzyc, wójt łecki, sprzedaje Jerzemu i Janowi Litwinom jednę służbę na Pohyblu. Tenże sprzedaje Janowi Ruskiemu i Grzegorzowi Litwinowi 2 służby tamże. Ob. Kętrz., Ludn. polska str. 450.

Koletkiszki, wś, pow. władysławowski, gm. Światoszyn, par. Iłgowo. W r. 1827 było tu 2 dm., 20 mk. Nie zamieszczone w spisie miejs. gub. suwal. z r. 1878.

Koletnik, jez., w pow. sejneńskim, w pobliżu jeziór Gremzdy [?], Gremzdel, Jegliniec, ma 10 mr. obszaru. [Kaletnik ?]

Kolleschnicken (niem.), pow. łecki, ob. Koleśniki.

Kolleszisken (niem.), al. Starosten, wś, pow. olecki, st. p. Wielitzken.

Kolneński powiat, ob. Kolno.

Kolnica, 1.) wś i folw., pow. kolski, gm. i par. Brudzew; odl. od Koła w. 15. Wś ma dm. 11. mk. 74; folw. ma dm. 3, mk. 61. W 1827 r. było tu wogóle 17 dm., 79 mk. Czyt. Łaski, Lib. ben. I, 252. Folw. Kolnica rozległy mr. 372, grunta orne i ogrody mr. 331, łąk mr. 27, nieużytki i place mr. 14. Bud. mur. 3, drew. 6. Płodozmian 6-polowy. Wiatrak, w niektórych miejscowościach pokłady torfu. Folwark ten w r. 1879 oddzielony od dóbr Brudzew (ob.). 3.) K., wś i folw., pow. augustowski, gm. Kolnica, par. Studziennica. Leży śród błot i lasów puszczy augustowskiej, na południe od jez. Sajno. Odl. 8 w. od Augustowa. K. wś ma 76 dm., 712 mk.; folw. 9 dm., 107 mk. W 1827 r. liczono w ogóle 54 dm., 338 mk. Istnieje tu szkoła początkowa, lud wiejski trudni się płóciennictwem. Folw. Kolnica z jeziorem Kolno, nomenklaturami: Czarnucha, Komoszówka, rozległy mr. 1471, grunta orne i ogrody mr. 378, łąk mr. 358, pastw. mr. 43, lasu mr. 87, wody mr. 488, nieużytki i place mr. 117. Bud. mur. 6, drew. 10. Płodozmian 4-polowy, pokłady torfu, cegielnia. Jezioro Kolno ma mr. 488, stanowi znaczny dochód z rybołówstwa. Dobra te powstały z oddzielenia od dóbr Wigry. Gm. K. liczy 3580 mk., rozległości 12231 mr., s. gm. ok. I i st. p. m. Augustów o 8 w. Gorzelnia 1, szkół począt. 2. W skład gm. wchodzą: Białobrzegi, Borsuki, Bór, Czarnucha, Czarny bród, Gliński, Grabowy grunt, Kolnica, Komorniki, Komoszówka, Lejzarówka, Naddawki, Netta wś i folw., Obuchowizna, Osowy grunt, Polki, Ponizie, Promiski, Sajenek, Świderek, Świernisko, Twardy-róg i Wizgi.

Kolniczanka, rzeczka, bierze początek z bagien między wsią Długie i Kolnicą, w pow. augustowskim, wpływa od południa pod Rudą Tomaszowską do jeziora Kolno, a wyszedłszy z niego płynie na zachód pod Obuchowizną i wpada z lewego brzegu do Netty and Kanału Augustowskiego przy 3-ej szluzie. Długa 5 wiorst. J. Bliz.

Kolnino, wś nad jez. t. n., pow. maryampolski, gm. Balwierzyszki, par. Gudele. Odl. 26 w. od Maryampola. W 1827 r. było tu 20 dm., 172 mk., obecnie 35 dm., 306 mk. Należała do dóbr Iwaniszki (ob.) .

Kolnino albo Kolniszki, jezioro, pod wsią Kolnino, w pow. maryampolskim. Ma nizkie wybrzeża, od wschodu tworzy obszerne błota rozciągające się do wsi Ważniszek w gm. Balwierzyszki. Obszar jeziora wynosi 36 mr. a głębokość do 45 stóp.

Kolniszki, niem. Kolnisken Schlossberg, wś, na pruskich Mazurach, dawniejszy pow. węgoborski, oddawna przez ludność polską zajmowana. R. 1564 Wawrz. Roch, star. węgoborski, sprzedaje Janowi Bender z Skoczów 4 włóki sołeckie za 160 grzywien celem założenia wsi dannickiej na 56 włókach, z których 4 przeznacza dla plebana; 2 lata mają wolności. Ob. Kętrz., Ludność polska, str. 536.

Kolno, nad rz. Łabną, miasto pow. gub. łomżyńskiej, leży pod 53° 24′ 3 szerok. i 39° 38′ dług. geograf. Odl. 7 w. od komory celnej Wincenta na granicy od Prus i 27 w. od Łomży, połączone z obu powyższemi miejscowościami drogą, bitą. Od Warszawy odl. 169 w. Położone śród błot, torfowisk i piaszczystych wyniosłości w ubogiej i mało zaludnionej okolicy, na wzgórzu panującem nad rzeką, u stóp którego rozciąga się przedmieście Łabno. Posiada kościół par. murowany, synagogę, urząd powiatowy, sąd pokoju okr., urząd miejski, stacyą pocztową i telegraf. Z zakładów przemysłowych: browar, wiatrak, dwa młyny, 30 sklepów, 18 szynków, aptekę. W 1827 r. było tu 242 dm. i 1965 mk., w 1860 r. 307 dm. (24 mur.) i 3715 mk. (2320 żyd.); obecnie 336 dm., 5358 mk. (2638 m. i 2720 k.). Do miasta należy 4047 mr. ziemi. K. pierwotnie istnieć miało w innem miejscu, nad rz. Pisią. W akcie uposażenia biskupstwa chełmińskiego z 1222 r. jest wzmianka o K. Kościół i par. erygowaną przez kś. mazowieckich przeniesiono ze starego do nowego miasta; kiedy to nastąpiło i kiedy K. zostało miastem niewiadomo, bo w 1831 r. spłonęły wszystkie akta miejskie. Obszerny kościół wzniesiony został w 1835 r. Wedle świadectwa Święcickiego, K. nad Pisią słynęło w XVI wieku z handlu rybami (Kwart. Kłosów—str. 110). Częste pożary w XVII w. zubożyły miasto i wtedy to zapewne przeniesiono je na terytoryum okolicy szla­che­c­kiej, Łabno zwanej. K. par. dek. kolneński 6934 dusz. Niegrodowe starostwo kolneńskie, w wdztwie mazowieckiem, w ziemi łomżyńskiej, podług lustracyi z 1620 r. składało się z miasta Kolna (ob.), z dwu wójtostw kolneńskiego i borkowskiego, z 7 młynów i różnych dochodów miejskich, które łącznie czyniły złp. 1638 gr. 19. Jak dalece zaś zostało zniszczone przez Szwedów, dowodzi cały dochód tego sstwa w r. 1673 tylko złp. 220 gr. 4 wynoszący; w r. 1771 było w posiadaniu Ig­na­ce­go Ba­dow­skie­go, podczaszego kolneńskiego, który z niego opłacał kwarty złp. 107 gr. 17 a hyberny złp. 8 gr. 5. Dobra rządowe K. podług wiadomości z r. 1855 i 1856 oddzielone zostały od dóbr rządowych Mały Płock i składały się: z folwarku Kolno albo Czerwone, miasta Kolno, nomenklatur, osad młynarskich i leśnych: Nowa ruda, Lemany, Skroda (Szkroda) ruda, Kłyss, Zaperkowizna, Kulęg, Pasterczyk, Łabno, Turośl i Bartkowizna; wsi: Antonia, Bączki, Cherubin, Cieciory, Cieloszka, Czerwone, Dęby, Dudy nadrzeczne, Borkowo, Kulimagi, Zabiele, Dudy Gorszczyny, Dudy na puszczy, Grądzkie, Kozła, Kruszy, Łacha, Łączki, Leman, Łyse, Nowa Ruda, Piątkowszczyzna, Wyżęga, Klękor, Popiołki, Adamusy, Jaśki, Podgórze, Szablaki, Trzcińskie, Ptaki, Ptaki niższe, Ptaki wyższe, Pupki, Pupkowizna, Samule, Serafin, Smianica, Tyczek, Warwiak, Waszki, Wenecya, Wejda, Ksepka, Zimno i Zalas; jeziora: Serafin i Zachorskie. Rozległość oznaczona była na mr. 81,634. Powiat kolneński, gub. łomżyńskiej, utworzony został w 1867 r. z części dawnego łomżyńskiego, posiada obszaru 27,77 mil kw., graniczy od północy z Prusami i pow. szczuczyńskim, na wschód z gubernią grodzieńską, od której oddziela go rz. Biebrza, na południe z powiatem łomżyńskim, a na zachód z pow. ostrołęckim. Co do układu poziomego przedstawia on nizko położoną równinę, wznoszącą się nieco ku wschodowi i płd-wschodowi. Średnie wzniesienie nizin nadrzecznych wynosi około 300 stóp nad poziom morza, w płd.-wschodniej zaś części wzniesienia dochodził do 400 i więcej stóp. Obszar powiatu należy w znacznej części do pasa jeziór ciągnących się równolegle do brzegów Baltyku. Rzeki Szkwa i Pisia prowadzą wody kilku jeziór pruskich do Narwi. Słaby spadek rzek, obfitość wód leśnych, sprawiają wytwarzanie się leśnych błot i bagien, zwłaszcza nad brzegami Pisi i Biebrzy; najrozleglejsze znajduje się koło wsi Turośl, na zachód od Kolna; wody tych bagien odprowadza do Pisi wykopany w tym celu kanał od samej gran. pruskiej, długości do 18 w. idący na Nową Rudę do Połazi. Cała północna część powiatu, dotykająca granicy pruskiej, przedstawia nizinę pokrytą lasami, bagnami, piaszczystemi wzgórkami. Na sterczących gdzieniegdzie śród błot suchszych i wynioślejszych miejscach porozmieszczały się rzadkie wioski, pozakładane przeważnie w historycznych czasach przez mazurskich karczowników, i oddalone od siebie średnio milowym promieniem. Na zachód od Kolna rozciąga się rozległy bezleśny wynioślejszy piaszczysty obszar, na którym mieszczą się tylko dwie odległe od siebie wioski Czerwone i Zabiele. Część środkowa pow. przedstawia także błotnistą, obfitą w wody okolicę, przerzniętą przez rzeki Pisię i Skrodę ze zbiornikiem wód w jeziorze Serafin. Wschodnia część powiatu pomiędzy rz. Biebrzą a Skrodą jest suchsza, wynioślejsza i stąd gęściej zaludniona. Tędy też przechodzą dwie drogi bite przerzynające powiat; szosa z War­sza­wy na Łom­żę do Suwałk i droga bita z Łomży do Kolna. Zachodnia połowa dróg bitych wcale nie ma. W tej wschodniej części spotykamy obszary wzniesione na 450 stóp, a niektóre punkta, jak na północ od Łomży, dochodzą do 530 stóp nad poziom morza. Uboga gleba, małe zaludnienie wynoszące 65,107 (32,633 męż., 32,474 kob.) a więc 2327 dusz na milę kw., trudne komunikacye, brak większych ognisk przemysłowych składa się na niski stopień kultury i zamożności. Ludność przeważnie złożona z włościan i drobnej szla­ch­ty; drobne i ubogie gospodarstwa nie mają środków ulepszania jałowej gleby i obracania bagnistych i piaszczystych obszarów pod uprawę. Nieliczne folwarki o wielkich obszarach nie mogą się pomyślnie rozwijać. Żyto i kartofle są głównymi produktami rolnymi. Średni wysiew żyta (w latach 1870—72) wynosił 9,000 czetw., pszenicy 1500 czetw.; zbiór zaś: żyta 40,000, pszenicy do 9,000 czetw. Pod względem kościelnym pow. K. stanowi dekanat dyecezyi sejneńskiej i składa się z 11 parafij: Burzyn, Dobrzyjałowo, Jedwabne, Kolno, Lipniki, Mały-Płock, Poryte, Przytuły, Romany, Stawiski i Turośl. Pod względem sądowym na trzy okręgi sądowym na trzy okręgi sądow gminnych: Stawiski, Mały Płock, Łyse. Pod względem administracyjnym na 9 gmin: Czerwone, Gawrychy, Jedwabne, Kubra, Łyse, Mały Płock, Rogienice, Stawiski, Turośl. Br. Ch.

Kolno, jezioro śród lasów i błot Puszczy Augustowskiej, w pow. augustowskim. Położone z lewej strony rz. Netty, w obrębie dóbr Kolnica. Ma 200 (?) mr. rozl., do 36 st. głęb., około 2 w. długie i tyleż szerokie miejscami. Brzeg północny błotnisty, nieprzystępny, woda zielona, przykrego odoru. Posiada ono podobnież podziemne połączenia z jeziorem Sajno [Czysta fantazja, jeziora te różnią się o 0,5 m wysokością lustra wody.]. Przepływa przez nie rz. Kolniczanka.

Kolonie, nazwa osad drobnych, powstających z rozdzielenia większych obszarów folwarcznych na małe kilkunastomorgowe częsci, nabywane przez włocian albo przybyszów z niemieckich sąsiednich prowincyj. Dawniej nazywano takie wsie, złożone z drobnych osad, holendrami, rumunkami; od kilkudziesięciu lat dopiero noszą ogólną nazwę kolonij. Pod miastami większemi noszą one zwykle nazwy od pierwszych właścicieli; pod Warszawą są np. kolonie Elsnera, Ewansa, Mintra, Detkensa i t. p.; wiejskie zaś od wsi, na których gruncie powstały. Br. Ch.

Kolpakowa (niem.), dobra, pow. olecki, st. p. Mieruńskie. [Kołpakowo, na płn. od wsi Garbaś.]

Kolzenwerder (niem.), al. Klein-Upalten, dobra, pow. lecki, par. Lec.

Kołatkiszki, attyn., pow. władysławowski. Ob. Iłgów, wś.

Kołątaje, wś, pow. wołkowyski; pod koniec XVII w. należały do Römera Mateusza, starosty sumiliskiego.

Kołłątaje, Kołłątajówka, ob. Kołątaje, Kołątajówka.

Kołłupie, lewy dopływ Dubny, wpadający do Dźwiny. Por. Kołup.

Kołobaj, rz., dopływ Zelwy.

Kołodne, wś, pow. piński, w 3 okr. pol., mk. 169, ziemi 10611 dz., własność niedawno Skir­mun­tów, teraz bar. Hartynga. Tu urodziła się Helena Skirmunt, rzeźbiarka. Dnia 1 lipca 1863 r. bitwa z oddziałem Traugutta.

Kołodno, wś u zbiegu Lśny z Bugiem.

Kołodno, rus. nazwa Kłodna.

Kołodzieje-Tworki and K.-Romejki, dwie wsie gub. grodz. w b. ziemi bielskiej.

Kołodzieżanka, rz., lewy dopływ Świsłoczy, przyjmuje Werbek.

Kołodzin, Kołodzień, nad rz. Niemnem, ob. Koladyno.

Kołona, rz., prawy dopływ Narwi, od Kropiwnicy pod Porozowem płynie na Kołonę i Kaczki, przyjmuje Pszczółkę i Pasiekę.

Kołonny, wysiołek, pow. wołkowyski, okr. polic. Świsłocki, o 12 w. od Świsłoczy, ma zarząd gminy bojarskiej.

Kołontajewka, ob. Kołątajówka.

Kołoża, jedno z dawniejszych przedmieść Grodna. Witold w 1405 r. napadł na Psków i wziął w niewolę 11000 mieszkańców pri-horoda Kołoże pod Pskowem, zaprowadził ich do Grodna i tu osadził niedaleko archimandryi i cerkwi Borysa i Hleba. Nowi ci osadnicy założyli nowy pri-horod, który, tak samo jak swój rodowity, Kołożą nazwali. Od tego to czasu i sama cerkiew nazwę kołoskiej otrzymała i do dziś dnia ją przechowała. Była ona w stylu bizantyńskim zbudowana i ozdobiona mnóstwem kolorowych krzyżów z kafli czy też cegieł polewanych i różnokolorowych. Oprócz tego w ścianach jej bocznych wmurowane było do sto garnków z pozostawieniem małych otworów w celach akustycznych dla potęgowania głosu kapłana. Garnki te zwano hołośniakami. Czyt. Opiekun domowy 1875, str. 123; Kłosy XV, 339; Tygodnik. Ilustr. 1878, 121.

Kołpica, rz., lewy dopływ Niemna z prawej strony.

Kołtynianka, rz., lewy dopływ Niemna.

Komaszówka al. Komoszówka. 1.) wś, pow. augustowski, gm. Kolnica, par. Augustów. Odl. 11 w. od Augustowa; 10 dm.; 38 mk. Por. Kolnica. 2.) K., wś, pow. augustowski, gm. Sztabin, par. Krasnybór. Odl. 20 w. od Augustowa, ma 6 dm., 50 mk.

Komaty, ob. Jadźwingowie.

Komisarowo, wś, pow. augustowski, gm. Hołynka, par. Rygałówka. Odl. 50 w. od Augustowa, ma 10 dm., 67 mk.

Kommerau (niem.), ob. Komorowo, Komorow, Osiek.

Kommerowe (niem.), ob. Komorowo.

Kommorowen (niem.), pow. jańśborski, ob. Komorowo.

Komora, Komora, rzeczka, bierze początek w bagnie t. n. pod Budziszkami w pow. maryampolskim, na półn, zach. od Balwierzyszek, płynie w kierunku płd.-wsch. i pod Maćkami wpada do Pierczajki z lewego brzegu. Długa 7 w. J. Bliz.

Komorniki, byli to robotnicy folwarczni, przeważnie z klasy włościan niemających swej roli ni siedziby, którzy za udzielone im mieszkanie (komorne) w chatach będących własnością dziedzica folwarku, a przytem za mały kawałek ziemi, oddawany im pod uprawę i dozwolenie trzymania paru sztuk bydła na pastwisku dworskiem, obowiązani byli odrabiać pewną ilość dni i stawać na każde wezwanie do roboty za niską zwykle płacę. Zwano ich także: chałupiarze, zagrodniki, ogrodziarze. Br. Ch.

Komorowo, 1.) niem. Kumorowo, rycer. dobra, pow. brodnicki, nad strugą Pisą, przy granicy Król. Pol. Obszaru mr. 3564, bud. 24, dm. 11, kat. 188, ew. 3. Parafia Jastrzębie, szkoła Gotardowo, poczta Brodnica, o milę od Brodnicy. Należało dawniej do Jezierskich, od r. 1850 do Sulerzyckiego, od r. 1870 do banku toruńskiego: Donimirski, Kalkstein, Łyskowski i sp. Dzierżawi je Zieliński. Gospodarstwo wzorowe. Znaczna stadnina koni pięknych i praktycznych, dobrze prowadzona owczarnia; grunta, choć przeważnie żytnie, bujny plon wydają. 2.) K., niem. Kommerau, r. 1249 Chomor s. Adalberti, 1250 r. Komor, włośc. wś, pow. sztumski, przy granicy pow. malborskiego. Obszaru liczy mr. 357, bud. 18, dm. 8, kat. 37, ew. 15. Parafia Żuławka, szkoła Buchwałd, poczta Stare pole. Niektórzy uczeni, uwiedzeni nazwą Chomor s. Adalberti, uważali K. jako miejsce męczeńskiej śmierci św. Wojciecha. Tymczasem tyle tylko pewno, że r. 1249 prusacy pobici zobowiązali się między innemi także i we wsi Chomor s. Adalberti kościół pobudować; zkąd się wzięła ta nazwa, także nie są zgodni historycy. K. należało oddawna do obszernego klucza buchwałdzkiego. Zresztą, nie masz o tej małej osadzie wiadomości. Dopiero w r. 1773 piszą, że ta wieś zwykle co 3 lata wodą bywa zalana, chociaż groblę 3 pręty długą usypali. Ob. Schmitt, Gesch. des Stuhmer Kreises; Perlbach, Preuss. Regesten; Kętrz., Ludność polska. 3.) K., w dok. Mückenhausen, Cammerau, Camerau, wś, pow. niborski, na pruskich Mazurach, przez ludność polską założona. Odbywają się tu 2 jarmarki. R. 1473 Jakób Michaelis wójt niborski, nadaje Pawłowi Wichartz w K. karczmę z 2 włókami, 2 sadami i 6 morgami łąk. R. 1544 książę Olbracht nadaje Cherubinowi Kosmaczewskiemu 46 wł. w K. nad granicą mazowiecką na prawie lennem z wyższem i niższem sądownictwem. Granice: jeziora Siemno (Symno) i Kwiatkowa (Quetkowa). Kosmaczewski obowiązany jest pełnić jednę służbę rycerską. Tenże Kosmaczewski ceduje r. 1556 córce swojej Annie i jej mężowi Stanisławowi Pączkowskiemu 23 wł. w K. R. 1600 Komorowo posiada tylko polską ludność. Ob. Kętrz., Ludność polska str. 348. 4.) K., niem. Kommerowen, dok. Kummeroffsken, wś, pow. jańsborski, na pruskich Mazurach, od początku przez ludność polską zajęta. R. 1516 Jerzy von Kolbitz, wójt jańsborski, sprzedaje Janowi, Jakubowi i Mikołajowi, braciom, sołtysom bełcząckim, 3 włóki nadwyżki między Kożuchami, starym folwarkiem, strumykiem Tomasz, Bełczącemi i Białą (Gesele) prawem magdeb. R. 1530 kupują Mikołaj i Jakób, sołtysi bełcząccy, 3 wł. nadwyżki tamże, za 7 kóp polskich. R. 1571 siedzi tam Jakób Komorowski, sołtys bełczącki. Następnie mieszkają w K. szla­che­t­ni Dry­al­scy. Ob. Kętrz., Ludność polska str. 442. Kś. F.

Komoruńce, wś i folw., pow. sejneński, gm. i par. Lejpuny. Odl. 33 w. od Sejn. W r. 1827 było tu 15 dm., 114 mk.; obecnie jest 14 dm., 173 mk. Folwark rozległy mr. 602; grunta orne i ogrody mr. 284, łąk mr. 74, pastwisk mr. 3, lasu mr. 230, nieużytki i place mr. 12; bud. murow. 2, z drzewa 6. Wieś Komoruńce osad 14, z gruntem mr. 441.

Komoszówka, wś, ob. Kolnica and Komaszówka.

Kompocie, wś nad jez. t. n., pow. suwalski, gm. Sejwy, par. Puńsk; odl. 29 w. od Suwałk. W 1827 r. było tu 19 dm., 157 mk.; obecnie 26 dm., 200 mk.

Kompocie, jez. przy wsi t. n., w pow. suwalskim. Leży śród bezleśnej okolicy, wzniesionej na 700 stóp w stronie półn.-wsch. od jez. Sejwy. Brzegi płaskie, obszar 30 mr.

Komulsko, ob. Kumilsk.

Komyszewata, Kamyszowata, ob. Inguł.

Koniecbór, wś i folw., pow. suwalski, gm. K. par. Raczki, od Suwałk 11 w. K. wś ma 7 dm., 50 mk.; folw. 8 dm., 65 mk. Gm. K. liczy 4000 mk., rozległości 13397 mr.; s. gm. okr. I i st. p. msto Suwałki. W skład gm. wchodzą: Bakaniuk wś i folw., Choćki, Franciszkowo, Jeglewo, Józefowo, Koniecbór wś i folw., Krukówek wś i folw., K. Mały, Kuryanki, Lipowo, Małe-raczki, Popasznia, Rudniki, Sidory, Stoki, Wasilówka, Wierciechy i Żubrynek.

Koniecki, 1.) Małe, wś szlach., pow. szczuczyński, gm. Szczuczyn, par. Wąsosz. 2.) K.–Rostroszewo, wś, pow. szczuczyński, gm. Szczuczyn, par. Wąsosz. 3.) K.–Wądołowo, wś szlach., pow. kolneński, gm. Jedwabne, par. Wizna. W 1827 r. było tu 27 dm., 155 mk.

Konik, 1.) rz., dopływ Ceperki, uchodzącej z lew. brz. do Łani (dopł. Prypeci). 2.) K., rz. w pow. kijowskim, uchodzi do Dniepru powyżej Kijowa. E. R.

Koniuchy, 1.) wś, pow. hrubieszowski, gm. Miączyn, par. Grabowiec. W 1827 r. było tu 62 dm., 470 mk. Cerkiew finalna dla ludności rusińskiej. Por. Horyszów ruski. 2.) K. al. Koniucha, wś, pow. augustowski, gm. Łabno, par. Adamowicze. Odl. 49 w. od Augustowa. W 1827 r. było tu 18 dm. i 111 mk. W r. 1854 miała 59 os., 1423 morg. W chodziła w skład dóbr Łabno. Obecnie 65 dm., 316 mk. 3.) K., wś, pow. kalwaryjski, gm. i par. Olita. Odl. o 47 w. od Kalwaryi. W 1827 r. było tu 18 dm., 143 mk.; obecnie 35 dm., 224 mk.

Koniuszki, wś w pow. sokólskim, gub. grodzieńskiej, o 36 w. od Sokółki.

Konknarysz, jez. w pow. sejneńskim. Ma się znajdować w okolicy Justyanowa, w gm. Kopciowo, i mieć 15 mr. obszaru. Mapa woj. topogr. król. (XIV, 3) nie podaje przecie jez. tej nazwy. Wymienia je tylko Ludwik Wolski w spisie jeziór (Kalen. Obserw. Warsz. 1861 r. 121 str.). [Może pierwotnie Konknar, 1569: Kolknar ?, K. O. Falk podejrzewa Konknar o źródłosłów jaćwieski.] Br. Ch.

Konna, wś, pow. wołkowyski, przy drodze z Zelwy do m. Piaski.

Konopczanka, niem. Konopzanka, struga, pow. jańsborski, na polsko-pruskich Mazurach, opodal granicy polskiej. Początek bierze przy wsi Rolki i Kożuchy, płynie w kierunku płn.-zach., w licznych zakrętach, mija wsie Pawłoczyny, Konopki, przechodzi przez bity trak orzysko-bialski, pod Oblewem przyjmuje strugę od m. Biały, za Zabielnem wzmacnia się drugim znaczniejszym dopływem i uchodzi do Jańsborskiego czyli Warszawskiego jeziora. Długość biegu wynosi blisko 3 mile, brzegi ma mianowicie w okolicy Oblewa niskie, bagniste.

Konopki 1.) wś nad rz. Dunajec, pow. mławski, gm. i par. Stupsk, st. dr. żel. nadwiśl., odl. od Warszawy 97 w., od Mławy 16 w. Posiada młyn wodny. Liczy 9 dm., 91 mk., gruntu mr. 290. W 1827 r. było tu 6 dm., 45 mk. 2.) K., Piaski, wś włośc., pow. ciechanowski, gm. Regimin, par. Lekowo, odl. o 11 w. od Ciechanowa, ma 6 dm., 39 mk., 38 mr. gruntu. 3.) K. Jałbrzyków stok, pow. łomżyński, gm. i par. Puchały. W 1827 r. było tu 24 dm., 120 mk. 4.) K. Jabłoń, wś szlach., pow. łomżyński, gm. i par. Zambrowo. W 1827 r. było tu 11 dm., 66 mk. 5.) K., wś szlach., pow. łom­żyń­ski, gm. i parafia Szcze­pan­kowo. W 1827 r. było tu 47 dm., 81 mk. 6.) K. Klimki, pow. łomżyński, gm. Chlebiotki, par. Zawady. W 1827 r. było tu 15 dm., 82 mk. 7.) K. Leśne, pow. łomżyński, gm. Chlebiotki, par. Rutki. W 1827 r. 1 dm., 6 mk. 8.) K. Młode, wś szlach., pow. łom­żyń­ski, gm. i par. Śnia­do­wo. W 1827 r. było tu 14 dm., 73 mk. 9.) K. Pokrzywnica, pow. łomżyński, gm. Chlebiotki, par. Zawady. W 1827 r. było tu 24 dm., 196 mk. 10.) K., wś, pow. szczuczyński, Bogusze, par. Grajewo. W 1827 r. było tu 21 dm., 127 mk.; obecnie 666 mr. Ob. Grajewo. 11.) K. Avisa, pow. szczuczyński, gm. Radziłów, par. Wąsosz. W 1827 r. było tu 19 dm., 115 mk. 12.) K. Białystok, wś szlach., pow. szczuczyński, gmina i parafia Grabowo. W 1827 r. było tu 18 dm., 106 mk. 13.) K. Monety, pow. szczuczyński, gm. i par. Grabowo. W 1827 r. było tu 12 dm., 131 mk. 14.) K. Błonie, pow. kolneński, gm. Kubra, par. Romany. W 1827 r. było tu 10 dm., 57 mk. Folw. K.-Błonie (z wsiami K.-Błonie i Dębówka, od dr. żel. w Osowcu w. 20, od rz. Biebrzy w. 10), rozległy mr. 391; grunta orne i ogrody mr. 217, łąk mr. 48, pastwisk mr. 55, lasu mr. 63, nieużytki i place mr. 8, bud. mur. 5, z drzewa 5; są w niektórych miejscowościach pokłady kamienia wapiennego i torfu. Wieś K.-Błonie os. 10, z grun. mr. 12; wś Dębówka os. 9, z grunt mr. 58. 15.) K. Chude and K. Tłuste, wsie szlach., pow. kolneński, gm. i par. Jedwabne. W 1827 r. K. Chude liczyły 17 dm., 101 mk., a K. Tłuste 11 dm., 67 mk. 16.) K., wś, pow. suwalski, gm. Wólka, par. Bakałarzewo; odl. 20 w. od Suwałk. W 1827 r. było tu 15 domów, 79 mieszk.; obecnie 15 domów, 112 mieszk. Br. Ch.

Konopki 1.) niem. Konopken (Dr. Töppen: Sagen und Märchen in Masuren, 128, ma zapewne mylnie Knopki, Knopken), wś, pow. lecki, stacya pocztowa Milki (Dr. Töppen l. c. węgoborski?), na polsko-prus. Mazurach. W miejscu jest kościół prot. paraf. i szkoła. W par. tutejszej, w borze Borki, niedaleko dóbr Łękuk, znajduje się góra, którą powszechnie zowią: Czarcia góra, z takiej przyczyny. Dawnemi czasy, mówią, mieszkał na tej górze gospodarz, któremu licho się wiodło: inwentarz upadał, budynki się waliły, ledwo jeść co miał. Gdy nikt nie pomógł, udał się gbur do czarta o ratunek, który rzeczywiście się zjawił o 12 godzinie w nocy i przyobiecał dać mu pieniędzy pełen korzec, jeżeli duszę mu zapisze. Na to gbur przystał, ale czarta oszukał: wyjął potajemnie dno z pod korca, postawił nad kupą kartofli i kazał sypać. Czart co sypie, to sypie, ale nie mógł dosypać. I tak ów gbur i do pieniędzy przyszedł i duszy nie stracił. Później rząd pruski górę tę odkupił i teraz tam mieszka leśnik borecki. Opodal domu wielki kamień z wymalowanym czartem przypomina powyższą legendę. Ob. Dr. Töppen l. c. 128. W K. Wielkich (dok. Hanfstengel) r. 1475 Bernard von Balzhofen, komtur brandenburski, nadaje Jerzemu sołtysowi (w Hanfstengel) 60 wł., celem założenia wsi niemieckiej na prawie chełmińskiem, i 6 wł. sołeckich. R. 1625 znajdują się w K. sami Polacy. Kętrz., Ludność polska, str. 488. R. 1491 Melchior Köchler von Schwansdorf, komtur brandenburski, nadaje Pawłowi Konopczykowi i Janowi braciom, na prawie magdeb. 31 wł. nad bielskim strumykiem, które nabyli i zapłacili, z obowiązkiem 2 służb w K. Małych. Ob. Kętrz., Ludność polska, str. 490. 2.) K., niem. Konopken, wś, pow. jańsborski, st. p. Biała, na pruskich Mazurach, oddawna przez ludność polską zajęta. R. 1519 Jerzy von Kolbitz, wójt jańsborski, sprzedaje braciom Janowi, Pawłowi, Stańkowi i Jakubowi Kozłom (czyli Kotłom? Koczellen) 2 mr. łąk między Drygałami, Konopkami i Bełczącemi. R. 1539 mieszkają w K. sami Polacy. Ob. Kętrz., Ludność polska, str. 442. Kś. F.

Konopzanka (niem.), ob. Konopczanka.

Konotopka, rz., prawy dopływ rz. Jezus, która do Sejmu desnowego wpada.

Konowały, wś, pow. bia­ło­s­to­c­ki, par. Choroszcza.

Konstancya, 1.) folw., pow. błoński, gm. Guzów, par. Wiskitki. Stanowi część dóbr Guzów (ob.). 2.) K., pow. gostyński, gm. Rataje, par. Solec. Będzie to zapewne nazwa fabryki szkła, ob. Huta szklana. 3.) K., osada fabr. nad rz. Ochnią, pow. kutnowski, gm. i par. Kutno. Leży przy szosie warsz.-kaliskiej, o 1 w. od Kutna. Ma dm. 13, mk. 470; ogólnej przestrzeni mr. 35. Istnieje tu od 1865 r. fabryka cukru z rafineryą, własność towarzystwa akcyjnego, poprzednio Le­o­na Ep­stei­na. Produkcya roczna wynosi od 200000 do 300000 rs., zatrudnia robotnik. 400 do 600, 4.) K., kol. nad rz. Bzurą, pow. łęczycki, gm. Piaskowice, par. Ozorków. Odl. 14 w. od Łęczycy. W 1827 r. było tu 21 dm., 130 mk.; obecnie kol. ma 32 dm., 286 mk., dwór 2 dm., 14 mk. 5.) K., folw., pow. wołkowyski, gm. i par. Pojewoń. Odl. 42 w. od Wołkowyszek, ma 2 dm., 5 mk. W. W.

Konstantynowo 1.) kol., pow. koniński, gm. Wysokie, odl. 19 w. na wsch. od Konina, od rz. Warty w. 3, obejmuje powierzchni 606 mr., ma ludn. męs. 102, kob. 103, razem 205; grunt szczerkowaty, częścią sapy. Mieszkańcy prócz rolnictwa trudnią się spławem drzewa; ludność składa się z Niemców i krajowców, jest tu dom modlitwy i szkółka ewang., tak zwany kantorat; dziś obfite pokłady torfu, który się wydobywa na miejscową potrzebę i na sprzedaż. K. należała niegdyś do dóbr Wysokie (Miel­żyń­skie­go pisarza kor.), w r. 1809 rozkolonizowane. W 1827 r. było tu 20 dm., 129 mk. 2.) K., os., pow. lipnowski, gm. Bobrowniki, par. Kikoł, odl. o 12 w. od Lipna, posiada papiernię, 4 domy, 16 mk., 43 mr. gruntu, 2 mr. nieużyt. Por. Brzeźno. 3.) K., pow. pułtuski, gm. Gzowo, pow. Dzierżenin. 4.) K., folw., pow. wyłkowyski, gm. Kibarty, par. Olwita, odl. 22 w. od Wyłkowyszek, ma 1 dm., 33 mk.; rozległość mr. 333, grunta orne i ogr. mr. 239, łąk mr. 74, pastwisk mr. 7, nieużytki i place mr. 13, bud. mur. 2, z drzewa 5, płodozmian 9-polowy, pokłady torfu; folw. ten w r. 1878 oddzielony od dóbr Szykszniewo.

Konstantynowo, por. Konstantowo, Konstantynów, Konstancyanowo i t. p.

Konstantynów 1.) kol., pow. warszawski, gm. Góra, par. Nowydwór, leży w dobrach Białołęka, pod gęstym lasem, na pół drogi od Warszawy i Bielan, na 7 w. za rogatkami petersburskiemi, blisko szosy, na prawo od karczmy Żerań. 2.) K., pow. grójecki, gm. Lipie, par. Belsk. 3.) K. al. Ludwików, kol., pow. łowicki., gm. Jeziorko, par. Kocierzów, odl. o 20 od Łowicza. Są tu 2 olejarnie z produkcyą roczną na 1200 rs., os. 11, dm. 14, mk. 380 (350 ewan. i 30 katol.), obszar gruntów 387 mr. (w tem 7 mr. nieużytków). Por. Jeziorko. 4.) K., folw., pow. gostyński, gm. i par. Sanniki, liczy 2 dm., 24 mk., mr. 637, w tem ziemi ornej i łąk mr. 414, pastwisk 91, lasu 122. Jest tu owczarnia licząca 3524 sztuk owiec. Folw. K. nabyty za 67860 rs., ma przyległość zwaną Lasem Topolskim, należy do dóbr Sanniki. 5.) K., wś, pow. koniński, gm. Sławoszewek, parafia Ślesin, odl. od Konina 23 w. na północ; leży przy trakcie ze Ślesina do Skulska, odl. od szosy konińsko-włocławskiej w. 3; powierzchni ma 130 mr. m. n.-p., ludn. męż. 26, k. 25, razem 61, grunt szczerkowaty. 6.) K., wś, folw., pow. turecki, gm. Piętno, par. Turek, odl. od Turku w. 6; wś dm. 5, mk. 42; folw. dm. 3., mk. 23. 7.) K., pustka, pow. rawski, gm. Stara Wieś, par. Rawa. Są to grunta niezasiedlone w ilości 470 mr. (w tem 30 mr. włośc.). 8) K., os. przedtem miasteczko nad rz. Ner, pow. łódzki, gm. Rszew, par. Konstantynów. Leży śród rozległej płaszczyzny przy drodze bitej z Łodzi do Lutomierska i Szadku, o 8 w. od Łodzi. Posiada kościół par. katolicki murowany i kościół ewan.-augsburski, 2 szkoły elementarne, st. poczt., urząd gm., 2 fabryki mycia i strzyżenia wyrobów wełnianych z produkcyą na 36500 rs., 4 tkalnie sukna z prod. na 36030 rs., gorzelnia z produkcyą na 30000 rs. W 1860 r. K. miał 263 dm. (4 mur.), 3238 mk. (802 żyd.); tkactwo bawełniane liczyło 158 fabrykantów, zatrudniało 978 osób, 763 warszt. z prod. na 500000 rs., 5 fabr. sukna zatrudniało 140 ludzi z prod. na 86000 rs.; obecnie ma 260 dm., 4807 mk. i 923 mr. ziemi. Pierwotna os. fabryczna sukiennicza powstała na gruntach dóbr Żabice, należących do Mikołaja Okołowicza szamb. Stanisława Augusta i posła sejmowego. Za jego staraniem osada ta została zamienioną na miasto w 1828 r. Spis wsi Król. Polsk. z 1827 r. podaje już K. jako wieś rządową, (?), liczącą 53 dm. i 374 mk., rzeczywiście zaś w tym czasie było tu już 100 dm., 190 sukienników i 9 postrzygaczy; ludność zaś musiała dochodzić tysiąca głów. Kaplica zbudowana tu pierwotnie; stanowiła do 1828 r. filią par. w Kazimierzu. Kościół obecny wzniesiony został według planu hr. Bolonini włocha, bawiącego w gościnie u dziedziców K. O­ko­ło­wi­czów. Plan ten miał być kopią zmniejszoną katedry medyolańskiej. W 1879 r. wnuk założyciela Gustaw Okołowicz wzniósł przy kościele piękną i świetnie ozdobioną kaplicę grobową dla swej rodziny. (Ob. Tyg. Illustr. z 1880 r., str. 45). Par. K. dek. łódzki ma 2190 dusz. 9.) K. al. Waldkrug, os. nad rz. Ner i K. lub Tartak, młyn nad rz. Strużką, pow. łódzki, gm. Rżew. K. os. 1 dm., 2 mk., 3 mr., należy do os. Konstantynów. K. młyn, 1 dm., 5 mk., 5 mr. rozl. 10.) K., kol. i os. karcz., pow. nowo-radomski, gm. i par. Dworszowice (ob.). W 1827 r. było tu 15 dm., 103 mk.; obecnie kol. liczy 26 dm., 194 mk., 369 mr. obszaru (355 ornej); os. karcz. 1 dom, 2 mk., 14 mr. rozl. 11.) K., wś, pow. opoczyński, gm. Zajączków, par. Błogie; odl. 24 w. od Opoczna, ma 10 dm., 102 mk., 12 mr. rządow. i 290 mr. włośc. 12.) K., pow. kielecki, gm. i par. Suchedniów. 13.) K., folw., pow. stopnicki, gm. Pęczelice, par. Solec. Rozległość wynosi mr. 175, grunta orne i ogrody mr. 158, łąk mr. 12, nieużytki i place mr. 6, bud. mur., z drzewa 3. Wś Konstantynów os. 5, z gruntem mr. 15. 14.) K., pow. włoszczowski, gm. Drochlin, par. Podlesie. 15.) K., pow. będziński, attyn. wsi Zagórze, obszar 162 mr., 5 dm., 15 mk. 16.) K., kol., pow. lubartowski, gm. Łuck, par. Lubartów. 17.) K., folw., pow. lubelski, gm. Konopnica, par. Lublin, od Konopnicy w. 3; rozl. wynosi mr. 180, grunta orne i ogrody mr. 166, łąk mr. 11, nieużytki i place mr. 3, bud. mur. 1, z drzewa 13, płodozmian 10-polowy. Rz. Bystrzyca przepływa. Folw. ten oddzielony od dóbr Rury pojezuickie. 18.) K., wś, pow. ciechanowski, gm. Ojrzeń, par. Łopacin, odl. o 14 w. od Ciechanowa, ma fabrykę terpentyny i smoły, 5 dm., 71 mk., 116 mr. gruntu. 19.) K., os., pow. władysławowski, gm. Tomaszbuda, par. Wysoka Ruda, odl. 39 w. od Władysławowa, ma 1 dm., 11 mk. Br. Ch.

Konstantynówka 1.) nad strum. Krzyworzeką, kol., pow. wieluński, gm. Mokrsko, par. Krzyworzeka, odleg. od Wielunia w. 7, dm. 8, mk. 64. 2.) K. lub Czartorya, folw., pow. hrubieszowski, gm. Miączyn, par. Grabowiec, rozległość wynosi mr. 339, grunta orne i ogrody mr. 333, nieużytki i place mr. 6, bud. mur. 1, z drzewa 5, gospodar. 4-polowe, pokłady torfu. 3.) K., folw., pow. lubelski, gm. Konopnica, par. Lublin. Por. Konstantynów. 4.) K., wś, pow. włodawski, gm. i par. Hańsk (ob.), ma 18 dm., 138 mk., 228 mr. obszaru. 5.) K., pow. suwalski, gm. Wólka, par. Bakałarzewo, odl. 10 w. od Suwałk, ma 3 dm., 28 mk.

Końce, 1.) kol., pow. włocławski, gm. i par. Chodecz; 3 dm., 19 mk. ew., gruntu 120 mr. W r. 1827 było tu 10 dm., 84 mk. 2.) K., os., pow. maryampolski, gm. i par. Balwierzyszki. Odl. 36 w. od Maryampola: 2 dm., 3 mk.

Końcowo, wś, pow. maryampolski, gm. Jaworowo, par. Igłówka. Odl. 11 w. od Maryampola; ma 4 dm., 50 mk.

Kończewo, niem. Konszewen al. Kontzewen, wś, pow. jańsborski, st. p. Rudozanny.

Kopanica, wś, pow. augustowski, gm. Szczebro-Olszanka, par. Wigry. Odl. 17 w. od Augustowa, ma 11 dm., 91 mk.

Kopanica, 1.) nazwa miejscowa górnego biegu Niemna (ob.). 2.) K., ob. Łosza. 3.) K., dopływ Szczary z prawej strony, uchodzi poniżej Sohowaszni.

Kopanie, os. nad jez. t. n., pow. suwalski, gm. Jeleniewo, par. Głęboki Rów. Odl. 16 w. od Suwałk, ma 2 dm., 12 mk., zamieszkana przez filiponów. [Przy jeziorze Kopanym.]

Kopaniki, pierwotnie Łosośna, wś nad Łosośną, w pow. sokólskim, gm. Kruhlany, gub. grodzieńska, o 23 w. od Sokółki, 520 dz. Wś należała do wójtowstwa namejksowskiego (Niemejsze) we włości Łabno, ekon. grodzieńskiej. Podług reg. pomiar. z 1558 r., 30 włók gruntu „podłego“, z tego 12 nieprzyjętych. Poddani mieli 53 wołów i 28 koni i z włók przyjętych powinni płacić po 48 gr., razem 12 kóp 36 gr.

Kopciowo, wś nad Hańczą-białą, pow. sejneński, gm. i par. Kopciowo, odl. 26 w. od Sejn, 56 w. od Suwałk; posiada kościół paraf. drewniany, st. poczt. na trakcie z Sejn do Grodna, dom schronienia dla starców i kalek. W 1827 r. było tu 30 dm. i 176 mk.; obecnie 86 dm., 925 mk. Istniała tu fabryka żelaza, zatrudniająca 16 robot. z produkcyą na 26000 rs. K. stanowiło dawno dziedzictwo ro­du Kop­ciów. Mikołaj z Kozielska Ogiński, ożeniwszy się z Katarzyną Kopciówną dziedziczką tej wsi, założył w 1729 r. drewniany kościół. Biskup wileński Massalski, zostawszy kolatorem tego kościoła, uczynił go parafialnym i uposażył probostwo funduszem na dobrach swych Wejsieje. Po Massalskim byli dziedzicami hr. Ży­niew, Tysz­kie­wicz, pułkow. Szte­cu­tyn, Ab­ła­mo­wicz. Wchodziło K. poprzednio w skład dóbr pryw. Justyanowo. Par. K. dek. sejneński, daw. łoździejski, 4156 dusz. Na miejscowym cmentarzu znajduje się grób Emilii Platerowej, zmarłej 23 grud. 1831 r. Gm. K. ma 4301 mk., rozległ. 29996 mr., sąd gm. okr. IV Wiejsieje o 11 w.; w skład gm. wchodzą: Borówka, Burby, Dumblańce, Dzierże, Gierdasze, Gierwiszki, Górańce, Gulbieniszki, Helenowo, Ilgieniki, Iwaszki, Jaź, Janczule, Józefowo, Justyanowo, Juszkańce, Kopciowo, Korejwicze, Kowale, Krzywańce, Lipniuńce (u Zinberga Lipuniuńce do gm. Lejpuny), Męciszki, Męciny, Michaliszki, Mocewicze, Narkuńce, Nasuty, Niewietka, Nowiki, Olechnowce, Pleszczanka, Podbudwiecie, Podhelenowo, Podjanczule, Podumble, Podlipki, Pohulanka, Połabiele, Połaczany, Przejma, Przetok, Purwinie, Siemaszki, Stoły, Subacze, Szatrańce, Świętojańsk, Ustronie, Walente v. Niekrzyce, Wojniuńce, Wojsznary i Żmirkle. Br. Ch.

Kopciów, ob. Kopciowo.

Kopciówka 1.) folw., pow. sokólski, par. suchowolska. 2.) K., folw., w orszańskiem, par. horyhorecka. 3.) K., folw., pow. dzisieński, awuls Leonpola, przy jez. Szczebirat, 3 okr. adm., o 45 w. od Dzisny, 1 dm., 15 mk. kat. Była tu kaplica katol. par. Głębokie.

Kopciówka al. Kopciówek al. Dmoch, z prawego brzegu dopływ Narwi.

Kopiec 1.) wś nad rz. Prosną, folw., os., pow. wieluński, gm. Skrzynki, par. Giżyce, odl. od Wielunia 41 w.; wś dm. 19, mk. 103; folw. dm. 1, mk. 6; os. dm. 1. 2.) K., wś, folw., pow. wieluński, gm. Skrzynno, par. Rudlice, odl. od Wielunia 13 w.; wś dm. 4, mk. 45; folw. dom 1, mk. 2. 3.) K. al. Biała Kopiec, al. Papiernia Kopiec, os. nad rz. Trzopką, pow. częstochowski, gm. Kamyk, par. Biała, odl. od Częstochowy w. 9, od granicy pruskiej w. 14, od szosy częstochowsko-wieluńskiej w. 4. Ma rozległości 6½ włók, w tem pod budynkami i ogrodami mr. 5, pod wodami mr. 45, gruntu ornego mr. 115, łąk mr. 40, graniczy na płdn. z dobrami Biała (ob.), na północ z łąkami kiedrzyńskiemi i Mierzanowem, na wsch. z kol. Czarny-Las, na zach. z dobrami Kamyk. Istniała tu fabryka papieru wodą poruszana, zwinięta przed 10 laty; dzisiaj przeważną część dochodu stanowi rybołóstwo w dużym 30 mr. stawie, i w drugim stawie w 1881 r. założonym na przestrzeni 12 mr., z gospodarstwem i zarybieniem postępowem, szczególnie przez karpie, leszcze i liny: rybołóstwo takie dzisiaj czyni rs. 1200 rocznie. Obecnie K.-Papiernia wieś ma 3 dm., 72 mieszkańców, 44 mr. obszaru; zaś folwark 2 domy, 9 mieszk. i 139 mr. K. zaledwie kilku miejscowościom w gub. piotrkowskiej pod względem piękności położenia pierwszeństwa ustąpić może, na co wpływa symetrya w rozmieszczeniu znacznej przestrzeni zalanej wodą i góra ręką ludzką usypana (w dawnym stawie) w ogrodzie dzikim i fruktowym, 20 łokci wysoka, wewnątrz której szczątki murów dawnego zamku się mieszczą. Od owego dużego nasypu powstała bardzo dawno nazwa miejscowości Kopiec. Właściwy ów kopiec okrąża z 2-ch stron wąwóz głęboki do 20 łokci, stromy, na dnie którego płynie płytka ale bystra rzeczka od dużego stawu. Wreszcie upiększa wielce miejscowość sad owocowy i dosyć obszerny ogród dziki. Staw duży w dawnych detalicznych kartach jeograficznych oznaczany nazwą Żaba. W znacznej części terytoryum majątku K. jak i w pogranicznych majątkach, w pobliżu powierzchni ziemi, mieszczą się pokłady kamienia wapiennego (wapień jurajski), który daje zupełnie dobre wapno hydrauliczne. Przeszłość historyczna K. jest dość ciekawa. W dawnych czasach był tu zamek obronny, zbudowany na nasypie, otoczony z trzech stron głębokiemi, na pół do jednej wiorsty szerokiemi trzema stawami; z czwartej tylko wschodniej strony, przez fosę 20 łokci głęboką, a naówczas woda zalaną była komunikacya przez most zwodzony, szczątki którego przed kilkudziesięciu laty starzy ludzie pamiętali. Słowem była to istotnie siedziba obronna, gród przedhistorycznych czasów. Zamek sam stał na wzmiankowanym nasypie, zabudowania zamkowe i gospodarcze z drugiej strony fosy. W XV w. K. był własnością królewską i należał do par. w Kłobucku (Dług. III, 171). W pierwszej połowie zeszłego wieku łącznie z wielu innemi majątkami przeszedł w posiadanie paulinów jasnogórskich. Dzierżawca K. z pomocą zasiłku od ks. paulinów w materyale drzewnym, wybudował w 1793 r. obszerny gmach na papiernię, rozebrawszy i używszy na budowlę kamień z ruin dawnego zamka. Przy tych ułatwieniach budowla papierni kosztowała na owe czasy 11000 talarów. Za rządu pruskiego K. jako majętność wieczysta dzierżawna przeszedł w posiadanie skarbu i dopiero przed 5 laty dzisiejsi właściciele, spłaciwszy kanon skarbowy, stali się pełnymi właścicielami majątku, który w ich rękach lat 50 pozostaje. K. należał niegdyś, stanowiąc część starostwa krzepickiego, do wojewody poznańskiego An­drze­ja Gór­ki, który tu podobno przeważnie mieszkał. Fakt ten stwierdza ta okoliczność, że w czasie budowy drogi żelaznej warszawsko-wiedeńskiej, w peryodzie zawieszenia robót, właściciel wziął robotników do kopania sadzawek, którzy po kilkodniowej pracy znikli bez śladu; i jak następnie poszukiwania zarządu kolei wykazały, robotnicy ci nawet do miejsca zamieszkania nie wrócili. W kilka tygodni po ucieczce najętych ludzi, właściciel postanowił użyć do rozpoczętej pracy swoich robotników, a objaśniając kierunek robót zauważył, że z pierwszym rydlem ziemi wyrzucono przedmiot błyszczący, srebrny, który się okazał łyżką dawnego fasonu. Dalsze poszukiwania w ziemi wykazały, że robotnicy znaleźli znaczne kosztowności, pomieszczone w beczce około 20 garncy objętości, z której to beczki pozostały zdrowe jeszcze klepki dębowe, pomimo że beczka z kosztownościami u podnóża zamku była zatopiona w wodzie, i zaszła szlamem; następnie po osuszeniu stawu i zamienieniu takowego na łąkę, wyrosła olsza którą ścięto; pień pokryła warstwa ziemi, a następnie z biegiem czasu do tyla zbutwiał, że w chwili znalezienia skarbu rydlem jak ziemia dał się brać. Miejsce gdzie stała beczułka ze skarbem tak było obrośnięte korzeniami owej olszy, że stanowczo olsza na beczułce wyrosła i pień jej, średnicy 22 cale, zbutwiał do szczętu. Łyżka znaleziona miała część rozszerzoną okrągłą, na wypukłej stronie której mieścił się dosyć poprawny rysunek popiersia rycerza, z podniesioną prawicą, uzbrojoną mieczem, a poniżej litery pisane A. G. Nie będzie może zbytecznem przytoczenie legendy ludowej, z przeszłością się wiążącej, jakoby św. Stanisław biskup krakowski, zwiedzając swoją dyecezyą z jednym księdzem, przybył na kraniec jej w okolice Kopca, gdzie w obszernych borach spotkał myśliwych na czele pana zamku. Pan ów zaprosił księży do siebie, i zbytniem przymusowem ugoszczeniem duchownych tak wystraszył biskupa, iż tenże z towarzyszem swoim w nocy uciekł, a idąc nad stawem śród ciemnej nocy i moczarów zabłądził w odległości jednej wiorsty do tyla, że na górce pośród łąk musiał zanocować, gdzie na drugi dopiero dzień rano, ludzie zamkowi, rozesłani w pogoń, księży śpiących odnaleźli i do zamku odprowadzili. Wtedy pan zamku, po dniu i wytrzeźwiony, poznał biskupa Szczepanowskiego, za przykrość przeprosił i w dalszą drogę odesłał. Następnie po śmierci biskupa, dziedzic zamku wybudował w miejscu noclegu św. Stanisława kościół drewniany; ten po spaleniu się w pierwszej połowie zeszłego wieku, zastąpiony został takimże kościołem z drzewa modrzewiowego, który do dzisiaj stoi, stanowiąc kościół paraf. w Biały. Dożynkowa ludowa pieśń tamecznej okolicy wiąże Kopiec ze starostwem i czyni go niejako od starostwa zależnym. 4.) K., folw. nad rz. Nieciecz, pow. łaski. gm. Dąbrowa Widawska, par. Widawa; ma 4 dm., 28 mk., 1064 mr. (276 mr. ornej). 5.) K., wś i folw., pow. rawski, gm. Żelechlin, par. Żelechlinek. Wś ma 5 dm., 113 mk., 42 mr.; folw. zaś 6 dm. Dobra K. lit. A (z nomenklaturami: Naropno, Wola Naropińska i Józefina), własność Sta­ni­s­ła­wa hr. Os­trow­skie­go, w r. 1869 nabyte od rządu i oddzielone od dóbr Tomaszów, rozległe mr. 1898; grunta orne i ogrody mr. 356, łąk mr. 75, pastwisk mr. 68, lasu mr. 1124, nieużytki i place mr. 28; nadto w nomenklaturach wieczysto-czynszowych mr. 203; bud. z drzewa 21, płodozmian 6-polowy, 2 młyny. 6.) K., wś włośc. i kol. nad rz. Szczyp, pow. ił­że­c­ki, gm. Mie­chów, par. Ode­chów, odl. 18 w. od Ił­ży; ma 28 dm., 179 mk., 495 mr. ziemi kolonistów i 155 mr. włośc. 7.) K., wś nad rz. Po­krzy­wia­n­ką, pow. opa­tow­ski, gm. Iwa­nis­ka, par. Myd­łów; odl. 14 w. od Opa­to­wa; ma 14 dm., 81 mk., 159 mr. włośc. i 18 mr. dworsk. Należy do dóbr U­jazd. 8.) K., pow. szczuczyński, gm. Bogusze, par. Grajewo. 9.) K., wś i os., pow. sejneński, gm. i par. Krasnopol, odl. 12 w. od Sejn; wś ma 4 dm., 23 mk.; os. 2 dm., 7 mk. 10.) K., os., pow. konstantynowski, ob. Harachwosty. 11.) K., wś, pow. augustowski, gm. Sztabin, par. Krasnybór, odl. 17 w. od Augustowa; ma 41 dm., 216 mk. [Istniała też karczma Kopiec tuż na płd. od śluzy Sosnowo (Sosnowo-Tajenko), nad Nettą, teraz obszar wsi Jaziewo.]

Kopijki, wś, pow. łecki, ob. Wiśniewko.

Kopisze al. Kinort, niem. Alt-Johannisburg(?), wś, pow. jańsborski, na pruskich Mazurach, oddawna przez ludność polską zamieszkana. R. 1530 książę Olbracht odnawia Wawrzyńcowi, Stefanowi i Maciejowi braciom, oraz Wojtkowi, Kopiszowi i Marcinowi Biczkowi przywilej na 10 włók, nadanych prawem magdeb., kupionych przez nich w Kinorcie, z jedną służbą. Ob. Kętrz., Ludność polska, str. 444.

Koplany, wś włośc., pow. bia­ło­s­to­c­ki, par. niewodnicka, nad rz. Niewodnicą, o 9 w. od Bia­łe­go­sto­ku, o 3 w. od st. dr. żel. Lewickie, o 8 w. od st. Starosielce, o 5 w. od rz. Narwi. K. niegdyś stanowiły część obszerniejszych włości, należących do Orsettich; następnie skutkiem eksdywizyi zmieniły właścicieli. We wsi dymów włościańskich 18. Są też i grunta dworskie, obecnie podzielone na trzy części: jedna jest własnością Wincentego Sza­mo­tuł­ły, druga Alek­sa­n­dra Brzo­zow­skie­go, trzecia Ja­na Kuź­miń­skie­go. Józ. Lew.

Kopsodzie, wś i folw., pow. wyłkowyski, gm. Kopsodzie, par. Wisztyniec. Odl. 25 w. od Wyłkowyszek, 58 w. od Suwałk. Ma 57 dm., 545 mk. Gm. K. ma 4956 mk., rozległości 16746 mr., s. gm. okr. IV os. Wisztyniec o 10½ w., st. p. Kibarty. W gm. 2 szkoły elem. i 1 kantorat ew. W skład gm. wchodzą: Antowile, Bierzyny wś i folw., Dobylina, Galkiemie, Jegliszki, Karkłupiany wś i folw., Kibejki wś i folw., Kiliniki, Kopsodzie wś i folw., Kurniki, Luki, Łazdyniszki, Matławka wś i folw., Malenie, Niebudkiemie, Nowadola, Nowiniki, Piotroszczewo, Podworzyszki, Popieczki, Romejki, Rzeczuny, Szaki i Tatarkiemie. Dobra Kopsodzie, oddzielone od dóbr rządowych Wysztyniec, nadane na prawach majoratu w r. 1838 generał-majorowi Suchozanetowi, składały się z folwarków Kopsodzie i Matławka. Rozległość niewiadoma. Wsie: Kopsodzie v. Kaupiszki, osad 50, z gruntem mr. 1199; Malenie v. Podbierzyny, os. 10, z grunt mr. 74; Matławka, os. 5, z grun. mr. 8; Podworzyszki, os. 20, z grun. mr. 245. W r. 1867 przyłączono do tego majoratu folwarki w pow. kalwaryjskim Udrya i Olita, a w pow. sejneńskim Sereje-Strajczyszki, Dzermetszyki i Krykstany, oraz część lasów z leśnictwa Sereje.

Kopystki, pow. kolneński, gm. Stawiska, par. Romany.

Kopytko, niem. Koppittko, leśnictwo, pow. szczycieński, st. poczt. Chochół.

Kopytkowo, wś, pow. augustowski, gm. Dębowo, par. Jaminy, odl. 30 w. od Augustowa; ma 16 dm., 145 mk. Por. Jasionowo.

Kopytówka, rz., ob. Netta.

Korabie, wś w pow. bielskim, gub. grodz.

Korale, folw., pow. wyłkowyski, gm. i par. Wyłkowyszki, odl. 8 w. od Wyłkowyszek; jest tu browar, 6 dm. i 60 mk.

Korblack (niem.), folw. pow. gierdawski, st. p. Gierdawy.

Kordaki, wś, pow. maryampolski, gm. Wejwery, par. Skrawdzie. W 1827 r. było tu. 49 dm., 676 mk.; obecnie 22 dm., 264 mk. Leży nad rzeczką, śród lasów północnej części powiatu, o 38 w. od Maryampola.

Korejwicze, wś, pow. sejneński, gm. i par. Kopciowo. Odl. 25 w. od Sejn, ma 9 dm., 116 mk. Por. Hołny Wolmera.

Korellen (niem.), folw., pow. gierdawski, st. p. Nordenburg.

Koreniszki, wś, pow. wołkowyski, u zbiegu Rosi z Niemnem.

Korklack (niem.), dobra ryc., pow. gierdawski, st. p. Gierdawy.

Korkliny, ob. Karkliny.

Korkozy chłopskie and K. Szla­che­c­kie, wsie, pow. władysławowski, gm. i par. Błogosławieństwo, odl. 39 w. od Władysławowa, 1 w. od Niemna; mają 9 dm., 70 mk.

Kornela, pow. kolneński, gm. Rogienice, par. Dobrzyjałowo.

Kornetki, niem. Ernstwalde, wś, pow. wystrucki, st. p. Aulowoehnen.

Korobczyce, wś w pow. sokólskim, gub. grodz., o 26 W. od Sokółki, przy dr. żel. peter.-warsz., między Kuźnicą a Grodnem, nad Łosośną.

Korobiec, wś, pow. suwalski, gm. Kuków, par. Suwałki; odl. 7 w. od Suwałk. W 1827 r. było tu 15 dm., 91 mk., obecnie 14 dm., 95 mk.

Korowki (może Karwki), wś, pow. kolneński, gm. Gawrychy, par. Nowogród. W 1827 r. wś rząd., 7 dm., 34 mk.

Kortejki, wś, niegdyś w pow. jańśborskim, na pruskich Mazurach, r. 1506 nie istniała. Czyt. Kętrzyński: Ludność polska, str. 436.

Korycianka, rz., dopływ Niemna, częścią odgranicza gub. grodzieńską od wileńskiej.

Korycin, ob. Korycyn.

Korycyn, Korycin, mko nadetatowe w pow. sokólskim, gub. grodz., nad rz. Kumiałką (Brzozówką? [nie]), o 31 w. od Sokółki, ma dm. 95, mk. 631, t. j. 258 męż., 373 kob.; 1 prawosł., 169 katol., 461 izr.; fabryk 2, jarmarków 3, Paraf. kościół Katol. św. Krzyża, 1661 z drzewa przez Zygmunta III wzniesiony. Parafia katol. dekanatu sokólskiego, dusz 6903.

Korytki 1.) al. Korytka, wś, pow. radomski, gm. Kuczki, par. Skaryszew, odl. 18 w. od Radomia. Ma 6 dm., 29 mk., 108 mr. roli. 2.) K., pow. łomżyński, gm. i par. Szczepankowo. 3.) K. Małe, wś i kol., i K. Wielkie, folw., pow. augustowski, gm. Dowspuda, par. Janówka, odl. 30 w. od Augustowa; ma 8 dm., 44 mk. Ob. Dowspuda.

Korzeniówka, Jeziorki, Świechy, wsie w ziemi mielnickiej, par. dziatkowickiej. R. 1712 miały 9 włók szlach.

Kosaki, niem. Kosacken, 1.) wś, pow. gołdapski, st. p. Gołdap. [Kozaki? Kosaken.] 2.) K., niem. Kossacken, w dok. Kossack, wś, pow. jańsborski, oddawna przez ludność polską zamieszkana. R. 1476 Zygfryd Flach von Schwarzburg, komtur baldzki, nadaje lennikom Niemierzy (Nyemerz) i Mściszkowi (Miscziske) Kosakom, braciom i ich potomkom, z wyjątkiem Piotra, syna Niemierzy, który już przedtem dział swój otrzymał, na prawie magdeb. 7 wł. w K. pod Sołdanami, które dotąd nieprawnie posiadali. W późniejszych czasach są, tu posiadacze U­mia­tow­scy. Ob. Kętrz., Ludność polska, str. 436. 3.) K., wś, pow. dawniejszy węgoborski na Mazurach pruskich, oddawna przez osadników polskich zajęta, istniała r. 1633. Między innemi posiadali tę wś Chle­bow­scy z Wybranowa, którzy mieli też dobra Okowiznę (Kętrz., Ludność polska, str. 543). Kś. F.

Koschicken (dok.), ob. Koziki.

Koschischken al. Koszisken (niem.), wś, pow. darkiemski, st. p. Sodehnen.

Koschken (dok.), ob. Kózki.

Koselaw (dok.), ob. Kozłowo.

Kosiły, wś, pow. szczuczyński, gm. Przestrzele, par. Rajgród. W 1827 r. było tu 24 dm., 165 mk.

Kosinnen (niem.), pow. lecki, ob. Kozinowa.

Kosinowa (dok.), ob. Kozinowa.

Kosinowo, ob. Kozinowo.

Kosiorowo 1.) pow. pułtuski, gm. Gołębie, par. Szyszki. 2.) K., por. Grajewo.

Koskeim (niem.) 1.) folw., pow. gierdawski, st. p. Barciany. 2.) K., os., pow. frylądzki, st. p. Domnowo.

Kosken (niem.), pow. jańsborski, ob. Kózki.

Koslau (niem.), Koszlau, ob. Kozłowo.

Koslaw (dok.), ob. Kozłów, Kozłowo.

Koslen (niem.), os., ob. Kozieł.

Kosmaty borek, wś w pow. sokólskim, gub. grodz., o 25 w. od Sokółki.

Kosmeden, Kosmehden (niem.), wś, pow. gołdapski, st. p. Gołdapia. [Kośmidry]

Kosowo, 1.) niem. Fliederhof, dawniej Kossowo, włośc. wś i dobra, pow. świecki, na nizinach lewego brzegu Wis­ły, długim rzędem zbudowane. A) włośc. wś, obszaru liczy mr. 2171, bud. 72, dm. 35, kat. 4, ew. 352. Parafia i poczta Gruczno, szkoła w miejscu. B) dobra obszaru mr. 333, bud. 7, dm. 3, kat. 22, ew. 22. Reszta jak pod A. K. było oddawna dobrami szlach., r. 1390 Dytryk z K. zobowiązany pełnić służbę wojenną, w zbroi na koniu. Dziś dobra K. do Koz­łow­skie­go należą. 2.) K., niem. Kos­sowo, osada do Wel­pi­na, pow. tu­chol­ski, w lesistej okolicy; bud. 18, dm. 18, kat. 78, ew. 18, parafia i poczta By­sław. K. było dobrami star. tu­chol­skie­go. R. 1664 pustkowianie dawali czynszu zł. 36, nadto pełnili straż kolejną w barci puszczy li­siń­skiej. 3.) K., niem. Kos­sowo, włośc. wś, pow. kar­tu­s­ki, na bitym trakcie leź­nień­sko-wej­he­ro­w­skim, ponad strugą bezimienną, 515′ nad poziom morza; wraz z wybudow. Krzywda i Duba liczy obszaru mr. 1709, gbur. 31, zagr. 13, kat. 478, ew. 28, dm. 55. Parafia Przod­ko­wo, szkoła Za­le­sie, poczta Kar­tu­zy, dokąd odległość wynosi 1¼ mili. Około r. 1580 był posiadaczem jakiś Kos. Przed reformacyą istniał tu mały kościół, zapewne filialny do Przod­ko­wa. W wizytacyi bisk. Roz­ra­żew­skie­go taka jest o nim wzmianka: „Cosso pagus petit catholicum parochum. Investigandum, an haec ecclesia sit capella vel parochialis vel filia ecclesiae Przedkowo, quam in regestro decanatuum non reperiatur atque ei omnino de sacerdote providendum; cognoscendum quis expulerit ministrum ex hoc pago.“ Później zupełnie podupadł kościół w K. i znikąd nie masz o nim wiadomości. 4.) K., niem. Kossau, król. leśnictwo do nadleśnictwa Kartuzy, pow. kartuski, 1 dom, 9 mk. Parafia Przodkowo, poczta Kartuzy. O 1 i ćwierć mili od Kartuz. 5.) K. al. Kosewo, wś, pow. łecki, na pruskich Mazurach, od dawna przez osadników polskich zajęta, istniała r. 1552. [Kossewen, dziś Kosewo, na płd. od Wiśniowa Ełckiego.] 6.) K. al. Kosewo, niem. Kossoewen, w dok. Koschouen, wś, pow. niegdyś szestyński, teraz ządzborski, na pruskich Mazurach, zaludniona przez osadników polskich. O jej założeniu nie wiemy. R. 1546 Jerzy Rechenberg, starosta szestyński, sprzedaje Grzegorzowi Kosowi (Kosch) z Górek w pow. jańsborskim (piskim) 4 włóki sołeckie (włóka po 22 grz.) celem lokacyi wsi dannickiej na 40 włókach; 10 lat daje wolności od dani i tłoki; po 5 latach jednak mają tłokę ręczną w Sześnie odprawiać. R. 1693 mieszkają w K. sami Polacy jako to: Paweł Czuczejko, Jędryś Szewc (Jendriss Seffz), Jerzy Wiatr, Michał Graczyk, Ambroży Piła, Jakub Pryskała, Szymon Jadamczyk, Grzegórz Czuczejczyk, Grzegórz Noga. Ob. Kętrzyńs., Ludność polska, str. 419. Kś. F.

Kosówka, wś szlach. i włośc., pow. szczuczyński, gm. Bełda, par. Rajgród, ma 684 mr. obszaru.

Kosówka al. Czarna struga, rz., lewy dopływ Bugu, wpada do Bugu między ujściem Nurca i Broku.

Kossacken (niem.), ob. Kosaki.

Kossowszczyzna, os. włośc., pow. suwalski, gm. Maćkowo, par. Kalwarya; odl. 42 w. od Suwałk, ma 5 dm., 32 mk. [Dziś Litwa.]

Kossów, Kosowo, mko w pow. słonimskim, nad rz. Hrywdą i Busiaszką, o 42 w. od Słonima, o 140 od Grodna, o 81 od Wołkowyska, przy drodze ze Słonima do Kartuskiej Berezy, i przy drodze żel. mosk.-brzeskiej, której stacya K., między Berezą a Domanowem, leży o 117 w. od Brześcia lit. W XVI wieku na kresach województwa brzeskiego. R. 1494 w. ks. Aleksander oddał K. Chreptowiczowi; potem był on kolejno własnością Sanguszków, Sapiehów, Fleminga, Czartoryskich, Pusłowskich. Ci ostatni podnieśli tu przemysł. R. 1878 K. miał 2130 mk., w tem 1279 izr. Jest tu zarząd 1 okr. polic. i obejmuje 4 gminy: K., Lubiszczyce, Jełki, N. Piaski. R. 1880 wielki pożar nawiedził K. Parafia rzym.-kat. K. dekanatu słonimskiego, bardzo starożytna. Z akt tyle tylko wiadomo, że pierwszy kościół pod wezw. św. Trójcy w K. fundował 1526 wojewoda trocki Jerzy i jego żona Anna; 1626 Leon Sapieha, wojewoda wileński, założył nowy kościół; ten 1872 spalił się; 1878 odbudowany kosztem parafian a głównie kolatora Wandalina Pusłowskiego. W aktach kościoła kossowskiego znajduje się dotąd metryka chrztu Tadeusza Kościuszki, urodzonego 1746 na folwarku Mereczowszczyźnie, należącym do dóbr K. i odległym o parę wiorst od mka K. Parafia kat. dekanatu słonimskiego, ma dusz 1461. Miała filią w Iwacewiczach a kaplica na cmentarzu i w Mereczowszczyźnie. Kaplica na cmentarzu na grobie kś. A­da­ma Dmo­chow­skie­go wzniesiona 1859 r. Prawosł. dekanat kossowski liczy 11 parafij, 20563 wiernych (1857). Okolica płaska, grunt w części gliniasty, w części piaszczysty i żwirowaty, obfite łąki nad Hrywda, i Żyżgulanką. F. S.

Kossuchen (niem.), ob. Kożuchy.

Kostówka, (?) rz., lewy dopływ Niemna.

Koszar, Koszary (porównać obszar, szar rossyjski, pierwotnie znaczyło miejsce ogrodzone, zagrodę. Dotąd ma to znaczenie u pasterzy w Karpatach, gdzie koszarami nazywają ruchome ogrodzenia, służące do zamykania bydła i owiec na pastwisku letniem. Dziś nazwa ta służy budynkom przeznaczonym do pomieszczenia żołnierzy, robotników fabrycznych. W Królestwie Polskiem zwą K. domy i osady przy drogach bitych, stanowiące pomieszczenie dozorców i służby drogowej. Br. Ch.

Koszary, 1.) kol., pow. kolski, gm. Sompolno, par. Lubstówek, odl. od Koła w. 16, ma 7 dm., 42 mk. 2.) K.–Jarockie, nad jez. Dankowskiem, pow. słupecki, gm. Kleczew, par. Ostrowite. Odl. 18½ w. od Słupcy, 17 dm., 90 mk. Por. Jarockie Koszary and Jarotki. 3.) K. lub Nowyświat, wś włośc., pow. słupecki, gm. Wilczagóra, par. Wilczyn. Odl. 27½ w. od Słupcy, ma 11 dm., 70 mk. 4.) K., wś, nad rz. Brzeźniczką, pow. ko­zie­ni­c­ki, gm. Suskowola, par. Sucha, odl. 25 w. od Kozienic. W r. 1827 było tu 9 dm., 77 mk.; obecnie 17 dm., 121 mk., 222 mr. obszaru. 5.) K., wś, pow. iłżecki, gm. Błaziny, par. Iłża, od Iłży odl. 5 w. Ma 23 dm., 179 mk., 45 mr. ziemi dwor. i 266 mr. ziemi włośc. Należy do Towarzystwa Starachowieckich zakładów górniczych. Ob. Iłża, str. 270—2. 6.) K., wś, pow. opatowski, gm. Bodzechów, par. Denków. Odl. 18 w. od Opatowa, ma 16 dm., 106 mk., 16 mr. ziemi włośc. i 1 mr. dwor. 7.) K., pow. bialski, gm. Sidorki, par. Biała. 8.) K.–Lipowskie, pow. suwalski, gm. Zaboryszki, par. Kaletnik.

Koszedary, folw., pow. trocki, par. Żyzmory, 2 okr. polic., przy stacyi kol. żel. tegoż na­z­wi­s­ka, stanowiły całość z Władykiszkami; z działu familijnego otrzymał je [od] Römer Ryszarda w 1876 r. syn jego Eugeniusz. R. 1866 było tu 29 mk. St. dr. żel. K. z Wierzbołowa do Wilna, na przestrzeni Kowno-Wilno, między Proweniszkami a Żoślami (oraz z Kowna do Libawy) o 34 w. od Kowna, o 48 w. od Trok, o 72 w. od Wilna, o 294 w. od Libawy. Zwały się niegdyś Etkany (Jodkany?); por. Gudziany.

Koszele, pow. wołkowyski, ob. Iwaszkiewicze.

Koszinnen, Koszinowken (niem.), pow. lecki, ob. Kozinowa.

Kosziolken (niem.), ob. Kociołek.

Koszloffsken (dok.), jezioro, pow. jańsborski, ob. Kozioł.

Koszlowsken (dok.), ob. Kozłowo.

Koszuchen (dok.), ob. Kożuchy.

Koszyki, niem. Koszycken, wś, pow. łecki, st. poczt. Ełk. [Kozycken, Koziki ?]

Kościakowicze, wś, pow. wołkowyski, na płd. od Zelwy.

Kościelec, prawdopodobnie dawna nazwa cmentarza chrześcianskiego, w którym umieszczano ciała (kości) zmarłych, w różnicy od cmentarzysk pogańskich, mieszczących popioły tylko. Z czasem nazwa cmentarza dała początek nazwie kościół, zamiast pierwotnej cerkwi, cerekwi, używanej w XV jeszcze wieku. Br. Ch.

Kościelne jezioro, w pow. suwalskim, w dobrach Pawłówka, ma 10 mr. obszaru i 24 stóp głębokości; zaczyna się przy osadzie Przerośl i ciągnie się ku Prusom. Brzegi bagniste koło Przerośli. Daje początek łańcuchowi jeziór, który składają: Krzywe [Krzywólka], Przystojne [Przystajne], Białe [Białe Filipowskie]. Brzegi wzgórkowate ale bezleśne.

Kościewicze 1.) folw. pryw., pow. wilejski, o 42 w. od m. Wilejki, 2 okr. adm., gm. Krzywice, 1 dm., 28 mk. (1866), gorzelnia, 1200 mr. obszaru. 2.) K., pow. wołkowyski, ob. Iwaszkiewicze. 3) K., wś rząd. i Kościewszczyzna, zaśc. pryw., pow. święciański, 1 okr. polic., mk. kat. 220, dm. 18 (1866), od Święcian 30 w.

Kościuki 1.) wś, pow. bia­ło­s­to­c­ki, par. Choroszcza. 15 w. od Białegostoku, 673 dz. Pod wsią stare cmentarzysko. 2.) K., al. Kostiuki al. Matwiejewicze, wś, pow. prużański, gm. Matwiejewicze, 48 w. od Prużany, 22 dm., 288 mk., 392 dz.

Kościuszkowszczyzna, okolica, pow. wołkowyski. Niegdyś własność An­to­nie­go Żab­ki koniuszego, od którego w 1727 r. nabył Mi­chał A­dam Sli­zień, podkomorzy lit. A. K. Ł.

Kotkiszki, folw., pow. sejneński, gm. Hołny Wolmera, par. Łoździeje. Była własność świętojezierskiego probostwa, odl. 18 w. od Sejn; 2 dm., 4 mk., młyn wodny. [1,5 km na płd. od Łoździej, dziś nie istnieje.]

Kotlin. Tak się zowie wyspa, na której forteca Kronstadt, 13.6 w. kw. rozl.

Kotłówka, wś, pow. bielski, gub. grodz., gm. Łosinka, 27 w. od Bielska, 234 dz. Pod wsią 8 kurhanów, wysokich od 1½ do 3½ arszyn.

Kotowina, wś, pow. suwalski, gm. Wólka, par. Bakałarzew, odl. 19 w. od Suwałk, ma 11 dm., 65 mk.

Kotowszczyzna, folw., pow. wyłkowyski, gm. Kibarty, par. Olwita, odl. 38 w. od Wyłkowyszek, przy trakcie wiłkowysko-jurborskim, ma 9 dm., 136 mk. Dobra K. lit. A. składają się z folwarków: K., Poróżniszki, Józefowo i Zalesie; wsi: Darżeniki, Juszki i Jedupiany. Rozległość wynosi mr. 1943: folw. K. grunta orne i ogr. mr. 457, łąk mr. 87, pastwisk mr. 7, lasu mr. 363, nieużytki i place mr. 65, razem mr. 979; bud. mur. 6, z drzewa 28; płodozmian 5-polowy. Folw. Józefowo grunta orne i ogr. mr. 216, łąk mr. 59, pastw. mr. 7, razem mr. 282; bud. mur. 1, z drzewa 4, płodozmian 10-polowy. Folw. Zalesie grunta orne i ogr. mr. 310, łąk mr. 30, pastwisk mr. 12, lasu mr. 93, nieużytki i place mr. 57, razem mr. 502; bud. mur. 1, z drzewa 5; płodozmian 9-polowy. Folw. Porużniszki grunta orne i ogr. mr. 139, łąk mr. 18, nieużytki i place mr. 6, razem mr. 164; budowli mur. 1, z drzewa 5; płodozmian 8-polowy. W osadach karczemnych mr. 14. Młyn parowy, tartak parowy, fryszerka, gorzelnia, cegielnia. Rzeka Szeszupa przepływa. W niektórych miejscowościach pokłady torfu. Wś Darżeniki osad 21, z gruntem mr. 663; wś Juszki os. 14, z grun. mr. 478; wś Jedupiany os. 11, z grun. mr. 474. Dobra K. lit. B składają się z folwarków: Romantyszki, Skąpska Wola, Iszkarty i Anielewo; wsi: Romantyszki, Rudzie, Skąpska Wola i Bobie. Rozległość wynosi mr. 1881: folw. Romantyszki grunta orne i ogrody mr. 502, łąk mr. 132, pastwisk mr. 3, nieużytki i place mr. 16, razem mr. 653; bud. mur. 3, z drzewa 23; płodozmian 5-polowy. Folw. Skąpska Wola grunta orne i ogrody mr. 419, łąk mr. 80, pastwisk mr. 7, lasu mr. 246, nieużytki i place mr. 23, razem mr. 776; bud. mur. 3, z drzewa 8; płodozmian 4-polowy. Folw. Iszkarty grunta orne i ogr. mr. 269, łąk mr. 47, nieużytki i place mr. 7, razem mr. 323; bud. mur. 3, z drzewa 2; płodozmian 4ro-polowy. Folw. Anielewo grunta orne i ogrody mr. 120, łąk mr. 6, nieużytki i place mr. 3, razem mr. 129, bud. z drzewa 6; rzeka Szeszupa przepływa; pokłady torfu. Wś Romantyszki os. 9 z gruntem mr. 5; wś Rudzie os. 7, z grun. mr. 172; wś Skąpska Wola os. 4, z grunt mr. 10; wś Bobie os. 15, z grun. mr. 266. A. Pal.

Kotówka, wś, pow. bielski, gub. grodz., gm. Łosinka, 30 w. od Bielska, 303 dz. Pod wsią groby z epoki kamiennej. 2.) K., wś, pow. klimowicki, gm. Zahustyn, 41 dm., 366 mk.

Kotra 1.) wś, pow. grodzieński, zarz. polic. skidelski, nad rz. Kotrą, o ¾ w. od st. poczt. Strupin, ma kaplicę katolicką parafii Jeziory. Wś K. należy do majętności Bogatków Kotra albo Kaszubińce, o 25 w. od Grodna. O parę wiorst od mczka Skidla widać śród piaszczystej miejscowości, porosłej sosnowym lasem, kilka różnej wielkości kurhanów. Nieco zaś dalej, nad rz. Kotrą, przy jej zakręcie, widnieją ślady okopów i kurhanów. Położenie tej miejscowości, bliskie sąsiedztwo rz. Niemna, do którego wpada Kotra, oraz bliskość rz. Pyrry i rz. Skidełki, które do Kotry wpadają, pozwalają przypuszczać, że to są ślady przedhistorycznego horodyszcza i cmentarzyska. Poszukiwań tam nie robiono. 2.) K., wś, pow. prużański, okr. pol. sielecki, o 40 w. od Sielca, o 20 od Prużany, ma zarząd gminny.

Kotra, rz., prawy dopływ Niemna, wypływa z jez. Pielasy w pow. lidzkim (według innych źródeł z jez. Motor w płn. części pow. grodzieńskiego), o wiorstę od źródła rozdziela się na dwa koryta; prawem pod nazwą Dubawki wpada do niedalekiego jez. Duby; lewem zaś, przebiegłszy 50 w., wpada do Niemna o 32 w. powyżej Grodna. Największa szerokość 8 sążni; wiosną spławiają po niej drzewo. Brzegi K. błotniste i po większej części lesiste. Na małej przestrzeni odgranicza gub. grodzieńską od wileńskiej. Zowią ją niektórzy Pielasą. Jako dopływy rzeki K. wymieniają: jez. Bersztańskie i Zarudnickie; rzeczki z prawej strony: Pyrrę (13 w. długą, z Łochnicą i Żydomlą), Niwiszę (z Sabakienicą,), Jatnicę, Ostroszę (Ostrynkę), Berwiankę (?), Ryczę; z lewej strony Skidlicę al. Skidlankę wprost dworu wsi Kaszubińce (ze Spuszą) i Dołżnicę. Wincenty Pol tak rzekę K. opisuje: „Płynie z okolic wsi Melechańce na południe do wsi Sołtaniszki i na tej przestrzeni nazywa się ona Naczą, stąd zwraca się łukiem na połud.-zach., pomija Berszty i przy Wyciekach uchodzi do Niemna. Od prawego brzegu rz. Kotra pośrednio przez jez. Dub i jez. Młę łączy się z rz. Osupką, płynącą do Mereczanki, która uchodzi do Niemna już pod Mereczem. Od praw. brzegu jeszcze do K. przy wsi Bersztach, przytyka jezioro; następnie przy wsi Kotra wpada do rzeki K. struga płynąca z północy, której wierzchowinę tworzy 6 jeziór, z których znane następujące: Sałaty, Białe and Werewskie. Nad jeziorem Białem leży miasto Jeziory. Od lewego brzegu wpada do K. rz. Pelasa, a następnie 4 strugi, z których 1-sza odlewa jezioro, 3-cia z kolei płynie od msta Ostryny; na brzegu 4-tej leżą Gliniany i Skidel“ Por. Grodno. F. S.

Kotten (niem.), ob. Koty.

Koty, dawna okolica szla­che­c­ka w b. ziemi łomzyńskiej, gnia­z­do Ko­to­w­skich, wspominane w dokumentach z 1441 r.; obecnie tę wspólną pierwotną nazwę przechowało tylko: a) K.–Lutostań, pow. łomżyński, gm. i par. Puchały. W 1827 r. było tu 20 dm., 113 mk. i b) K.–Rybno, wś szlach. i włośc., pow. szczuczyński, gm. Bogusze, par. Grajewo. [Na mapie z 1826 r. Kotyrybny; na płn.-wsch. od wsi Ruda, nad rzeką Ełk.]

Koty, niem. Kotten, wś, pow. jańsborski, st. p. Bajtkowy. [Na płd.-wsch brzegu jeziora Zdedy (wówczas jez. Koty).]

Kotyle, wś, pow. władysławowski, gm. i par. Syntowty, odl. 46 w. od Władysławowa. W 1827 r. było tu 26 dm., 251 mk.; obecnie 31 dm., 254 mk.

Kotzolken (niem.), ob. Kociołek.

Kowahlen (niem.), ob. Kowale.

Kowal, jezioro w pow. kalwaryjskim, gm. Udrya, według L. Wolskiego (Kalen. Obserw. Astron. z 1861 r.) ma mieć 50 mr. obszaru i znajdować się obok jez. Udrya i drugiego jez. Antałaki. Tymczasem mapa (Karta woj. topogr. XIII, 3) zamieszcza tylko jedno jezioro przy folw. Udrya i dokoła niego w promieniu kilkuwiorstowym nie oznacza żadnego innego.

Kowalczuki, wś nad jez. Giłujcie, pow. kalwaryjski, gm. i par. Simno, odl. 27 w. od Kalwaryi. W 1827 r. było tu 14 dm., 134, mk.; obecnie jest 26 dm. i 161 mk. Por. Koleśniki.

Kowale 1.) pow. częstochowski, gm. Kamyk. par. Konopiska. 2.) K., wś i folw. nad rz. War­tą, pow. sie­ra­dz­ki, gm. i par. Char­łu­pia Mała (Łaski, Lib. ben. I, 433), odl. od Sie­ra­dza w. 9. Wś ma dm. 11, mk. 123; folw. dom 1. W 1827 r. było tu 12 dm. i 105 mk. Folw. Kowale rozległy mr. 416, grunta orne i ogrody mr. 166, łąk mr. 72, pastwisk mr. 18, lasu mr. 1, nieużytki i place mr. 158; bud. mur. 1, z drzewa 3; płodozmian 10-polowy. Wś K. osad 22, z gruntem mr. 90. Dobra K., Bis­ku­pi­ce, Że­ros­ła­wi­ce i Za­gór­ki, własność ssrów Sie­miąt­kow­skie­go, mają 1350 mr. rozległości. 3.) K., wś i folw., pow. wieluński, gm. i par. Praszka, odl. od Wielunia 18½ w. W 1827 r. było tu 65 dm., 451 mk.; obecnie wś ma 93 dm. (cyfry mk. nie podaje wykaz urzęd.); folwark dm. 8, mk. 107. Wś K., gnia­z­do Ko­wal­skich h. Wie­rusz, już w pierwszej połowie XV w. miała kościół paraf. Potem częściowo przeszła w ręce bernardynek wieluńskich, które się kościołem opiekowały. Opustoszał atoli. Kto wystawił dzisiejszy drewniany kościołek niewiadomo. Oddawna zamieniony na filialny. Do parafii kowalskiej należały niegdyś wsie: K., Długie i Gana. Dobra K., oddzielone od dóbr rząd. Mokrsko i w r. 1836 nadane na prawach majoratu generał-lejtnantowi Berdiajew, mają wraz z Wierzbiem 2696 mr. rozl., w tem 1086 mr. lasu. Podług wiadomości z r. 1858 i 1866 składają się z folwarków: Kowale, Kierzmachówka v. Kiermachówka, Zawisna; nomenklatur: Plewo, Długie i Sołtysiaki; wsi: K. os. 80, z grunt mr. 1601; wś Wierzbie os. 93, z grun. mr. 1611; wś Gana os. 54, z grun. mr. 904; wś Aleksandrów os. 32, z grun. mr. 164. 4.) K.–Pańskie, wś, prob., folw., pow. turecki, gm. i par. Kowale Pańskie, odl. od Turku 10 w. Wś K. wraz z Wolą Kowalską ma dm. 21, mk. 323; prob. dom 1, mk. 6; folw. dm. 5, mk. 153. Par. K. dek. turecki: dusz 666. Gm. K. Pańskie należy do sądu gmin. okr. IV w Tokarach, ma zaś 12791 mr. obszaru i 4038 mk. (1867); w gminie jest szkoła początkowa. Dobra K. Pańskie al. Szla­che­c­kie składają się z folwarków: Kowale Pańskie, Kaczki Mostowe, Kaczki Średnie, Siedliska, Dziewiątka i Muchlów oraz osady leśnej Młyn Przygoński. Dobra te zamieszkuje 425 męż., 432 kob. Przestrzeń gruntów dominialnych wynosi 4020 mr., pod pługiem 1337 mr. n.-p., łąk 689 mr., lasu 830 mr. Dobra te należały do Walewskich, Czarneckich, następnie Węsierskich, obecnie Scholtzów. Teraźniejszy właściciel Robert Scholtz założył tu fabrykę mąki kościanej, przerabiającej rocznie około 5000 cent., oraz młyn parowy. Do osobliwości należy tutejszy dwór modrzewiowy, z dachem w dziwaczne kondygnacye stawianym, wybudowany około 1750 roku, zachowany wzorowo, tak że może jeszcze przetrwać długie wieki. Kościół pod wezwaniem N. M. Panny murowany, pod blachą, wzniesiony w miejscu starego drewnianego w r. 1847 kosztem Antoniego Czarneckiego hr. na Lubiszewie, krajczego w. kor., ówczesnego dziedzica. Od r. 1663 są księgi metrycz. urodzonych, od 1634 zaślubionych, od 1695 zmarłych. Kościół tu istniał już w połowie XV w. (Łaski, Lib. ben. I, 260). Wś K. Pańskie os. 30, z grunt mr. 60; wś cegielnia os. 11, z gruntem mr. 41; wś Kaczki Średnie os. 10, z grun. mr. 112; wś Kaczki Mostowe os. 14, z grun. mr. 24; wś Siedliska os. 14, z grun. mr. 204. 5.) K. Księże, kol. nad rz. bez nazwy, pow. turecki, gm. Pęcherzew, par. Turek (Łaski, Lib. ben. I, 261), odl. od Turku w. 5 i pół; dm. 51, mk. 427. 6.) K., wś, pow. kielecki, gm. Dyminy, par. Brzeziny; posiada szkołę wiejską i kopalnię marmuru szaro-brunatnego. W 1827 r. było tu 62 dm., 341 mk. Kowale stanowią obręb leśny w kieleckiem leśnictwie rząd. W XV w. wś ta była własnością biskupów krakowskich (Dług. I, 469). Por. Kielce (IV, 26). 7.) K., przysiołek, pow. zamojski, gm. Podklasztor, w lesie należącym do dóbr Krasnobród. 8.) K., wś, pow. płoński, gm. Stróżęcin, par. Baboszewo, odl. o 15 w. od Płońska. W 1827 r. było tu 15 dm., 87 mk.; obecnie 9 dm., 48 mk., 335 mr. gruntu. 9.) K., ob. Kowalewo, pow. płocki. 10.) K., wś, pow. sejneński, gm. i par. Kopciowo, odl. 20 w. od Sejn, ma 16 dm. i 132 rok. Por. Hołny Wolmera. 11.) K., wś, pow. kalwaryjski, gm. i par. Kalwarya, odl. 3 w. od Kalwaryi, ma 7 dm., 79 mk. Por. Kalwarya, III, 711.

Kowale, wś, pow. sokólski, gub. grodz., o 17 w. od Sokółki.

Kowale 1.) wś i folw., pow. olecki, o 18 kil. na północ od miasta pow. Margrabowy, nad traktem bitym z Gąbina do Ełku, połączone także drogą bitą z Widminami (stacyą kolei z Królewca do Ełku), i z Mieruniszkami nad granicą rosyjską, stacyą kolei z Wystrucia do Prostek, 226 m. nad poziomem Bałtyku. Ostry klimat; mk. 246 ewang., mówiących po części po polsku. Na folw. gorzelnia, we wsi stacya poczt. i teleg.; poczta osobowa do Gąbina, Ełku i Mieruniszek. W pow. margrabowskim, na pruskich Mazurach, były 3 miejscowości zwane K., wszystkie oddawna przez polską ludność zamieszkane. a) K., niem. Kowahlen, najprędzej założone. R. 1471 Wit von Gich, komtur brandenburski, nadaje Stanisławowi Litwinowi 15 włók na Pohyblu, z obowiązkiem jednej służby wojennej konnej, na prawie magdeb. b) K. al. Świętajno, niem. Schwentainen al. Kowahlen, powstało około r. 1554. Krzysztof von Glaubitz, starosta straduński, sprzedaje tegoż r. 1554 Szczepanowi Kowalowi 4 włóki sołeckie na prawie chełmińskiem, włókę za 45 grzywien, celem założenia wsi dannickiej na 40 włók nad jez. Świętajno. R. 1719 mieszkają tu sami Polacy. c) K. przy Chełchach, niem. Kowalen, założone około r. 1563. Tego roku książę Olbracht nadaje Absalonowi Rymanowi 60 włók boru na prawie lennem z sądownictwem niższem i wyższem. R. 1564 sprzedaje Wawrzyniec von Halle 30 wł. boru, włókę za 78 grzywien, Ambrożemu, Rafałowi, Maciejowi, Szczęsnemu i Bratumiłowi, dworakom, a oprócz tego z 60 wł. nabytych od Absalona Rymana również 30 włók z obowiązkiem jednej służby zbrojnej. R. 1595 Małgorzata wdowa po Janie Kowalewskim zeznaje, jako od Andrzeja Rejtana, starosty jańsborskiego, za 3 włóki wójtowskie na Kowalach leżące, które jeszcze za życia męża swojego starego pana Górnego okupiła, za sumę pieniędzy 162 grzywien. Ob. Kętrz., Ludność polska str. 498, 512—513, 518—519. 2.) K., niem. Kowahlen w pow. łeckim, st. poczt. Kalinowo. [Koło wsi Maże; dziś nie istnieje.]

Kowalen (niem.), ob. Kowale, pow. olecki.

Kowalewo, wś, pow. szczuczyński, gm. Lachowo, par. Grabowo. W 1827 r. było tu 12 dm., 30 wł.

Kowalewo 1.) niem. Schönsee r. 1833 przezwane, miasto niegdyś, dziś targowisko (Marktflecken), pow. toruński, na bitym trakcie toruńsko-brodnickim i golubsko-kowalewskim; także wiedzie nowy trakt bity do pół mili odległej st. kol. żel. Kowalewa; nad mała strugą i jeziorem, przy granicy brodnickiego pow., 1½ mili od granicy polskiej. Obszaru liczy mr. 3313, bud. 244, dm. 107; katol. 630, ew. 309. W miejscu jest kościół katol. parafialny, zbór luterski, szkoła kilkokl. elementarna, poczta, apteka. Omnibus parę razy na dzień zajeżdża na dworzec. Na czele gminy stoi t. z. sołtys król., z 6 od r. 1850 obieralnymi ławnikami. Dochody i rozchody wynoszą rocznie około 981 tal. Targi dwa razy się odbywają, na bydło, konie i kramne. Tuż przy K. znajduje się: a) K. folw., r. 1868 przezwany Schönsee, obszaru liczy mr. 717, bud. 28, dm. 14; katol. 92, ew. 81. Parafia, szkoła, poczta w K. b) K. nowe, niem. Neu Schönsee, folw., r. 1822 założony, obszaru mr. 698, bud. 14, dm. 5; kat. 28, ew. 17. Parafia, szkoła i poczta, jak wyżej. Wysoki wiek tutejszej osady stwierdzają różne wykopaliska nowszemi czasy napotykane. I tak wydobyto w torfowiskach, ciągnących się na rozległej przestrzeni od zach.-południowej strony K. ku wsi Szychowu, 4 narzędzia z rogu jeleniego, które t. zw. palafity czyli mieszkania nawodne na tem miejscu wskazują. Znaleziono także przy K. dwie fibule, jednę brązową, drugą miedziano-srebrną, które najprawdopodobniej z grobów rzędowych pochodzić mogą. Dwie urny z K., w Toruniu przechowywane, jedna maleńka, t. zw. łzawnica, druga nieco większa, z szczątkami wyrobu żelaznego, należą, według wszelkiego prawdopodobieństwa, do urn odosobnionych. Miejsce jednak cmentarzyska tych urn niewiadome. Ob. G. Ossowski, Mapa archeol. Prus zachod., str. 3, 16 i 91. Dawniej było K. miastem warownem. Zamek kowalewski należy do najstarszych w chełmińskiej ziemi. Od początku bardzo był obronny. Kiedy w czasie drugiego napadu prusacy pogańscy wszystkie już sąsiednie zamki zdobyli, kowalewski z małą tylko załogą utrzymał się, nawet klęskę dotkliwą zadał nieprzyjaciołom, których dowódzca Diwan poległ tu wśród oblężenia. Nowy i daleko okazalszy zamek zbudował około r. 1303 Godfryd Hohenlohe, mistrz w. krzyżacki. Miasto założone zostało r. 1275. R. 1414 miasto strat w wojnie z Polską poniesionych liczyło sobie za 2000 m., w całej komturyi kowalewskiej było strat za 26000; 11 młynów spalono, z których miał zamek 40 łasztów zboża dochodu, w kamieniach młyńskich szkody 1200 m. R. 1422 król Władysław Jagiełło znowu nadciągnął w okolicę K.; z obawy miasto krzyżacy spalili, poczem i zamek po dłuższem oblężeniu poddał się. R. 1446 burmistrz i rada kowalewska nabyła 6 włók „ufm Stroncke“ od wójta w Lipnicy, ku większemu pożytkowi miasta, które to kupno mistrz w. krzyż. Konrad von Erlichshausen potwierdził. Za krzyżaków było K. naczelnem miastem komturyi kowalewskiej. Na zamku tutejszym zasiadali komturowie ko­wa­lew­scy, z których znani są: Rudolf 1278, Otto 1303—1320, Herman von Oppen 1330, Rutherus 1333, Jan 1337, Becks 1343, Gereon 1349, Benisch von Schönenberg ?—1389, graf Albrecht von Schwarzburg 1389—1392, Arnold von Burgeln 1392—1399, Mikoł. von Viltz 1399—1410, Eberhard von Offtersheim 1410, Karól von Walterhausen 1410—1411, Wilh. von Eppingen 1411—1413, Henryk Marschalk 1413—1415, Engelhard Krebs 1415—1416, Jan von Menden 1416—1419, Mik. von Bergau 1419—1421, Hans von Fischborn 1421—1424, Łuk. von Lichtenstein 1424—1426, Godfryd von Rodenberg 1426—1430, Wincenty von Wirsberg 1430—1436, Wilryk von Greifenstein 1436—1438, Hans von Dobbenek 1438—1442, Ludwik von Erlichshausen 1442—1447. R. 1466 pokojem toruńskim K. do Polski przyłączone, stało się siedzibą starostów kowal., nie mających jurisdykcyi. Każdczesny wojewoda chełmiński był zarazem i starostą tutejszym. W następnych czasach odprawiały się w K. sądy grodzkie. Wojewoda chełmiński mianował zwykle podwojewodziego, który sądził sądy całego województwa chełmińskiego. Wicewojewoda dobierał sobie do woli pisarza. Akta grodzkie tutejsze, niestety, zaginęły. Także i sejmiki przedsejmowe w K. odbywały się, skąd posłów wysyłano na sejmiki pruskie. W XVI i XVII wieku bywali częściej starostami kowal. Plemięccy, wielcy dobrodzieje tutejszego kościoła, w którym groby swoje mieli przed ołtarzem N. M. P. Nawiedzenia. R. 1667 czytano na nich napis: „Viator siste gradum. Monumentum hic Plemieciorum Covaleviensium Praefectorum Mente prece ore fave. Generosus olim Achacius Plemiecki, Praefectus tabulatum aplavit et insculptus annus 1605.“ Przeciw Szwedom zawsze mocne było K. R. 1716 konfederaci ponieśli znaczną klęskę pod K. od generała saskiego Bose. Po okupacyi pruskiej K. wiele utraciło na znaczeniu. R. 1815 do powiatu toruńskiego przyłączone. R. 1833 formalnie z rzędu miast wystąpiło. R. 1853 przybył tu pierwszy pastor luterski. Oprócz starej, nieco nisko murowanej fary (jak mówią, dlatego żeby zamkowi nie przeszkadzała) istniała w K. prepozytura św. Ducha, przy toruńskiej bramie, zaraz za miastem, przez krzyżaków zbudowana, z cmentarzem i szpitalem połączona. Pierwotnie był ten kościół murowany i miewał osobnego proboszcza, praepositus, ztąd nazwa prepozytury. Wskutek reformacyi, a bardziej jeszcze w szwedzkich wojnach, do tyla podupadł, że liche tylko po nim pozostały zwaliska. Około r. 1660 kilku zacnych mieszczan, a szczególnie ro­dzi­na Czer­wo­n­ków, nowy na tem samem miejscu wystawili kościołek, mniejszy teraz, z cegły, kryty dachówką, o dwóch wchodach i jednym ołtarzu, przyłączony wraz z dochodami do kościoła parafialnego. We wsi Bielsku jeszcze po krzyżakach zapisanych było włók 12 na ten kościół. Dwie włóki prawda zaszlamowało jezioro przez wylewy, ale proboszczowi pozwolono za to łowić ryby w jeziorze. Nabożeństwo odprawiało się zwykle w 3 święto Ziel. Swiątek i Bożego Narodz., a oprócz tego wstępowała tu procesya w dzień św. Marka i w dnie krzyżowe. R. 1754 kościołek św. Ducha bliski był upadku; w następnych czasach zaniechany. Tylko szpital prastarej krzyżackiej fundacyi z r. 1305 zachował się. Także na tutejszym zamku krzyżackim istniała kaplica pod wezwaniem św. Krzyża od początku. Wizytator Strzesz pisze o niej r. 1670, że z pomiędzy innych podobnych kaplic wielce się odznacza świetnością swoją. W wojnach krzyżackich i szwedzkich niemało ucierpiała; Polacy jednak ciągle ją później naprawiali, tak że długie jeszcze wieki służyła nabożeństwu. Dopiero W połowie XVIII w. bardzo podupadła. Skutkiem późniejszych zmian politycznych zniszczała do szczętu razem z zamkiem. Warto jeszcze dodać o murach miasta K., że istniały mniej więcej aż do czasów okupacyi, do tyla jednak słabe, że same się obalały; ztąd powstało przysłowie: mocny jak mur w Kowalewie. O parafii kowalewskiej czytamy w dyecez. szemat.: Parafia K. liczy dusz 1344; kościół tyt. św. Mikołaja, patronatu rządowego, niewiedzieć kiedy budowany albo konsekrowany. Przy nim szpital od roku 1305 istnieje dla 4 ubogich; bractwo trzeźw. i św. Anny. Prob. Jan Wróblewski. Wsie parafialne: Ko­wa­le­wo, K. folw., K. nowe, Pły­wa­cze­wo, Bielsk, Sie­ra­ko­wo, Ga­pa i Szy­cho­wo. Szkółki katol. dwie i w K. 2-kl. dzieci katol. 131, w Pływaczewie dzieci 70; 41 katol. dzieci odwiedza szkołę ew. w Bielsku, 35 w Sierakowie. Ob. Steinmann, Der Kreis Thorn, str. 262. Gesch. Des Culmerlandes 113, 146, 169; Voigt, Namen-Codex; Utracone kościoły w dyec. chełmińskiej str. 70. Podług lustracyi z r. 1664 zaliczały się do sstwa kowalewskiego: miasto K. i wsie K., Bielsk, Sieraków, Pływaczewo i Cholewice. W r. 1771 posiadał je Fran­ci­szek Sta­ni­s­ław Czap­ski, wojewoda, opłacając z niego kwarty złp. 1,262 gr. 22. 2.) K., szlach. dobra, pow. wej­he­row­ski, przy granicy kar­tus­kie­go powiatu, w okolicy lesistej, należało dawniej do obszernej majętności To­ka­ry, obejmuje dobra i 6 posiadł. gburskich, włók 37, katol. 59, ew. 15. Par. i poczta Kiel­no, szkoła Kło­sów­ki. Odległość od Wej­he­ro­wa 3½ mili. 3.) K. al. Dworaki, niem. Kowallewen, w dok. Kowaleffsken, wś, pow. jańśborski (por. Jańsbork) na pruskich Mazurach, od początku założenia ma ludność polską. R. 1428 Jost von Strupperg, komtur baldzki, nadaje Paśkowi Przyborowskiemu na prawie chełmińskiem 30 wł. boru nad źródłem rzeki Wicenty, wolnych od dziesięcin i tłoki, z obowiązkiem 2 służb w lekkiej broni. Później dodano jeszcze Przyborowskiemu 15 wł., z obowiązkiem trzeciej służby zbrojnej. Ob. Kętrz., Ludność polska, str. 421. Kś. F.

Kowalewskie, niem. Kowallewsken, wś, pow. margrabowski (lecki ?) na pruskich Mazurach, oddawna przez osadników polskich zajmowana. R. 1566 Wawrzyniec von Halle, starosta oleckowski, poświadcza, że Piotr Wilczyca otrzymał około r. 1560 od starosty Krzysztofa von Glaubitz 6 włók na prawie chełmińskiem, ale że się tam 4 wł. i 8 mr. nadwyżki wykazało, kupił takowe Piotr, płacąc za włókę 30 grz.; wieś K. leżała między Pietraszami a Szczybałami. Ob. Kętrz., Ludność polska, str. 516. [Gr. Kowalewken, Kowalewksen; dziś nie istnieje (obszar wsi Szczybały Orłowskie).]

Kowalicze wielkie, wś, pow. grodzieński, 1 okr. adm., o 24 w. od Grodna, zarząd gminy łaszańskiej.

Kowalik, niem. Kowallick, dwie wsie w pow. jańsborskim i szczycieńskim.

Kowaliszki 1.) zaśc. rząd., pow. święcianski, 2 okr. adm., o 30 w. od Święcian, 1 dm., 10 mk. kat. (1866). 2.) K. lub Sztawil, dwór, pow. nowoaleksandrowski, okr. polic. sołocki, 12 mk., młyn wodny (1859). 3.) K., ob. Zawierz.

Kowalken (niem.) ob. Kowalki.

Kowalki 1.) kol., pow. włocławski, gm. Lubień, par. Białotarsk. W r. 1827 9 dm., 62 mk. 2.) K., wś nad rz. Rypienicą, pow. rypiński, gm. Pręczki, par. Rypin, ma 286 mk., 45 osad włośc., 1050 mr. gruntu dworskiego, 450 włościańskiego. Własność Chełmickiej. Jest tu browar, kuźnia, cegielnia, pokłady torfu. Według Tow. Kred. Ziem. folwark K. lit. AB. rozległy mr. 890: grunta orne i ogrody mr. 637, łąk mr. 142, pastw. mr. 34, lasu mr. 34, nieużytki i place mr. 43; bud. mur. 9, z drzewa 8. Wś Sikory osad 25 z gruntem mr. 263 osada Prątnia (Pruntnia) os. 1, z grun. mr. 68. R. 1789 K. były własnością Dzie­wa­now­skie­go, O­koń­skich i Trzciń­skie­go; wysiewano tu 56 korcy żyta. 3.) K., wś, pow. sejneński, gm. Wiejsieje, par. Kopciowo, odl. 23 w. od Sejn. W 1827 r. było tu 17 dm., 137 mk., obecnie 24 dm. 123 mk. 4.) K. wś nad Niemnem, pow. maryampolski, gm. Pogiermoń, par. Preny. Leży w stronie północno-wschodniej o 56 w. od Maryampola, od m. Preny i stacyi pocztowej 14 w. Liczy 11 dm., 128 mk.; gruntu 443 mr.

Kowalki, 1.) al. Kowaliki, niem. Kowallek, dok. Cobelow, Kowale, Kobbelkau, Kobelkaw, dobra, pow. grudziąski, opodal jeziora płowęskiego i granicy pow. lubawskiego. Liczy obszaru mr. 1099, bud. 16, dm. 8, kat. 38. ew. 54. Parafia Płowęź, szkoła Lisnowo, poczta Łasiń. Wieś K., położona w dawniejszej Pomezanii, była oddawna własnością biskupów pomezańskich. R. 1289 (Frölich ma 1287) bisk. pomezański Henryk wystawił pierwszy przywilej Henrykowi z Zelnowa, ziemi chełmińskiej, który tę wieś, jak się zdaje, załozył, pełnił służbę wojenną, od innych ciężarów uwolniony. R. 1349 Marcin i Bartosz posiadaczami K. W następnych czasach nabyli K. dziedzice dóbr lisnowskich. Około r. 1614 Jan Bo­rze­wicz, właściciel tych dóbr. odprzedał K. wraz z Płowężykiem i częścią Wardęgowa prawem wykupna wdowie An­nie Knu­to­wej za 4350 zł. Później dziedzice Lisnowa K. wykupili. R. 1607 podają obszaru w K. 30 włók. Wieś była wtedy osadzona gburami, których zwykle około 10 liczono. R. 1667 po wojnach szwedzkich tylko 5 gburów pozostało. Aż do nowszych czasów wieś K. miała tych samych panów co Lisnowo. Dopiero w r. 1849 została odłączona od Lisnowa z prawem własności. Ob. Kętrz., Ludność polska w Prusiech; Frölich, Gesch. des Kreises Graudenz, str. 178. 2.) K. Tegoż na­z­wi­s­ka wsie mają się znajdować w powiatach gołdapskim (niem. Kowalken) i ządzborskim.

Kowallewen (niem.), wś, pow. jańsborski, ob. Kowalewo.

Kowarren (niem.), ob. Kowary.

Kowary, niem. Kowarren, wś, pow. darkiemski, st. p., 121 mk.

Kowieńska gub. i powiat, ob. Kowno.

Kownacin and Kownacinek, pow. szczuczyński, gm. Szczuczyn, par. Niedźwiadna.

Kowniany, wś i folw., pow. augustowski, gm. Balla-Wielka, par. Teolin, między Sopoćkiniami a Niemnem, odl. 59 w. od Augustowa. W 1827 r. było tu 8 dm., 49 mk.; obecnie wś ma 20 dm., 159 mk.; folw. 2 dm. 9 mk. Podług wiadomości z r. 1859 folw. ten oddzielony został od dóbr Płaskowce, ma rozległości mr. 253.

Kowniszki 1.) wś, pow. kalwaryjski, gm. i par. Kalwarya. Jest tu 16 dm., 87 mk. 2.) K., wś, pow. wyłkowyski, gm. Wójtkobole, par. Grażyszki. Odl. 26 w. od Wyłkowyszek, ma 33 dm., 227 mk.

Kowniszki, ob. Kauniszki and Kadaryszki.

Kowno, (duża notka, w osobnym pliku.)

Kowszówka, rz., lewy dopływ Sokoldy.

Kozaki, według I. J. Ossowskiego, dwie wsie mazurskie w pow. jańsborskim i węgoborskim.

Kozarek, niem. Koscharken, wś, pow. ządzborski, na prusko-polskich Mazurach. W lesie tutejszym, na wzgórzu, znajduje się stary cmentarz pogański; pierwsze urny wydobył tu r. 1714 Riedel, pastor z Sorkwit. Por. Koszarken.

Kozia góra, niem. Ziegenberg, góra, pow. gołdapski, na granicy ostródzkiego [?].

Koziarze, wś, nad rz. Nurzec, por. Kozarze.

Kozieł, niem. Koslen, os. leśna, pow. łecki, st. poczt. Claussen.

Koziki 1.) niem. Kozicki, folw. do Brodnicy, pow. brodnicki, bud. 2, dom 1, ew. 12, cegielnia. Parafia, szkoła, poczta Brodnicka. 2.) K. al. Dąbrówka, niem. Kozyken, Koschicken, wś, pow. łecki, na pruskich Mazurach, od początku przez ludność polską zamieszkana. R. 1485 Jerzy Ramung von Ramek, komtur ryński, nadaje Maciejowi Sordachowi na prawie magdeburskiem 15 włók położonych nad jeziorem Selmętno i zwanych Dąbrówką,. Ob. Kętrz., Ludność polska str. 457. Kś. F.

Kozin, wś, pow. lecki, ob. Kozinowa.

Kozinowa al. Kozin, niem. Koszinnen, Kosinnen, dok. Kosinowa, Kosinoffen, wś, pow. lecki, na pruskich Mazurach, oddawna przez polskich osadników zajęta. R. 1571 książę Olbracht Fryderyk podaje do wiadomości, że Jerzy Krosta, wówczas starosta lecki a obecnie łecki, sprzedał około r. 1555 Trojanowi Kałce i Maciejowi Danowskiemu, sołtysom, urząd sołecki w K. wraz z 5 włókami między Salpią, jeziorem Górkło, Bogaczewem i Rynem, celem założenia wsi dannickiej na 38 wł. chełmińskich. R. 1625 mieszkają w K. sami Polacy. Ob. Kętrz., Ludność polska str. 495.

Kozinowo, Kosinowo, Koszynowy, Koszynówka, niem. Andreaswalde, dawniej też po polsku zwane Andrysiowo, w dok. Andres, Andreswalde, Andrissowo, Kozinowen, wś, pow. jańsborski, na pruskich Mazurach, st. p. Drygały, oddawna przez ludność polską zamieszkana, istniała już r. 1480. R. 1559 książę Olbracht nadaje Antoniemu Lehwald, staroście łeckiemu, 15 wł. w Andrysiowie, oraz 2 wł. łąk nad Kozłem. Później jest K. w posiadaniu Je­rze­go Sie­ra­kow­skie­­go i Sa­mue­la Arci­szew­skie­go. Ob. Kętrz., Ludność polska str. 437. [Także Andreaswalde, dziś Kosinowo.]eKś. F.

Kozińce 1.) wś, pow. bia­ło­sto­c­ki, gm. Obrębniki, 18 w. od Bia­łe­go­sto­ku, 698 dz. 2.) K., wś, pow. kobryński, gm. Pruska, ob. Bogusławicze. 3.) K., ws, pow. dryzieński, par. Druja.

Koziół al. Kozłowskie, dok. Koszloffsken, jezioro, pow. jańsborski, na pruskich Mazurach. R. 1480 wydana była 1 wł. roli nad Kozłem do wsi Osranki al. Głębowskie. R. 1559 zapisane są 3 włóki nad Kozłem do wsi Kozinowa al. Andrysiowa. Ob. Kętrz., Ludność polska w Prusiech, str. 437.

Koziulańce, wś, pow. sejneński, gm. i par. Lejpuny, odl. 42 w. od Sejn, ma 8 dm., 101 mieszk.

Kozlowen (niem.), ob. Kozłowo, pow. jańsborski.

Kozłowa-ruda, wś i os. leśna, nad rz. Jurą, pow. maryampolski, gm. Antonowo, par. Wysoka Ruda. Odl. 24 w. od Maryampola. W pobliżu wsi jest stacya drogi żelaznej warszawsko-petersburskiej, na odnodze z Kowna do Ejtkun, o 46 w. od Ejtkun, między Pilwiszkami a Mawruciami, o 35 w. od Kowna. W 1827 roku było tu 21 dm., 233 mk., dziś 34 dm., 455 mk. Wieś ta leży śród lasów, stanowiących dalszy ciąg puszcz zaniemeńskich. Jest to osada pierwotnych mazurskich karczowników, którzy posuwali się zawsze z biegiem rzek i zakładali budy, majdany, rudy. Jest tu kopalnia rudy żelaznej, z dwoma kołami wodnemi, wybijająca do 200 cetnarów żelaza w sochach, siekierkch i t. p.

Kozłowicze, wś i dwa folw., na praw. brz. Bugu, na zach. od fortu i wsi Rzeczyca, pod Brześciem litewskim.

Kozłowo, por. Kozłów.

Kozłowo 1.) wś, folw., pow. płocki, gm. Majki, par. Lęg, odl. o 30 w. od Płocka, ma wiatrak, cegielnię, 15 dm., 305 mk., 885 mr. gruntu, 80 nieuż., w tej liczbie 134 mr. włośc. Według Tow. Kred. Ziem. folw. Kozłowo rozległy mr. 873: grunta orne i ogrody mr. 683, łąk mr. 47, lasu mr. 110, nieużytki i place mr. 33, bud. mur. 19, z drzewa 12, płodozmian 13-polowy. Wś K. osad 23, z gruntem mr. 95. 2.) K., wś i folw., pow. pułtuski, gm. Somianka, par. Pniewo. W 1827 r. było tu 15 dm., 102 mk. Dobra K. lit. A składają się z folwarków: Madalińszczyzna, Falińszczyzna i folwarku Połonja, z wsiami K. i Ostrowy, od Tłuszcza w. 21, od rz. Bugu w. 4, od Narwi w. 12. Rozległość dominialna wynosi mr. 644: grunta orne i ogrody mr. 367, łąk mr. 59, pastwisk mr. 205, nieużytki i place mr. 14, bud. z drzewa 19; płodozmian 8 i 10-polowy. Wś K. os. 22, z gruntem mr. 33; wś Ostrowy C osad 33, z gruntem mr. 397. 3.) K., wś, pow. pułtuski, gm. K., par. Przewodowo, składa się z folwarków Kozłówka i Porzowo; cała wś liczy 2376 mr. (w tym 600 mr. lasu i 150 mr. łąk), 173 mk. (r. 1827 było 2 dm., 15 mk.), leży przy szosie łączącej Pułtusk z Ciechanowem; odległość od Pułtuska 10 w., od Ciechanowa 21 w. Najbliższą rzeką spławną jest Narew w odległości 10 w. (pod Pułtuskiem). K., majątek dawniej posła Grom­cze­s­kie­go, od r. 1835 jest własnością teraźniejszych właścicieli. Wieś ta ma grunta żytnie 1-ej klasy, a w połowie pszenne 2-ej; od r. 1872 ma płodozmian. Znaczny obszar pastwisk sprzyja hodowli bydła rogatego, którego też zarówno dwór jak i włościanie posiadają w znacznej liczbie. Mała liczba uwłaszczonych (w całym obszarze grunta ich zajmują niespełna 2 włóki) stanowi niewygodę w czasie żniw, bowiem brak robotników zmusza do sprowadzania ich z za Narwi i Prza­s­ny­sza (Kurpie). Gmina K. jedna z największych w Królestwie Polsk.; w skład tej gminy wchodzi 43 wsie, rozrzucone na obszarze 20,035 mr., a zamieszkiwane przez 4128 mk. Następujące wsie należą do tej gminy: Anielin 169 mr., 35 mk.; Borze Bliźnięta 200 mr., 9 mk.; B. Marcisze 142 mr., 60 mk.; B. Przechy 335 mr., 42 mk.; B. Strumiany 531 mr., 68 mk.; Bagno 402 mr., 35 mk.; Budy Dębiny 27 mr., 33 mk.; Garnowo 1000 mr., 250 mk.; Grosty Sembrzyki 145 mr., 41 mk.; G. Krupy 186 mr., 43 mk.; G. Myszki 118 mr.; G. Stara Wieś 450 mr., 106 mk.; G. Serwatki 180 mr.; G. Gromin 783 mr., 314 mk.; G. Gzy 680 mr., 208 mk.; Kozłowo, Kozłówko, Porzowo 2376 mr., 173 mk.; Kałenczyn 164 mr., 18 mk.; Kęsy Pańki 244 mr., 84 mk.; K. Burki 128 mr., 18 mk.; K. Wypychy 188 mr., 48 mk.; Łady 238 mr., 76 mk.; Mieszeniec 772 mr., 190 mk.; Ołdaki 507 mr., 87 mk.; Ostaszewo Wielkie 1137 mr., 185 mk.; O. Włoski 280 mr., 89 mk.; O. Pańki 246 mr., 78 mk.; Pękowo 1200 mr., 297 mk.; Przewodowo 1549 mr., 430 mk.; Skoszewo 1088 mr., 270 mk.; Sulnikowo 380 mr., 93 mk.; Szyszki 699 mr., 230 mk.; Tonsury 225 mr., 54 mk.; Wola Rańcza 169 mr., 78 mk.; W. Ostaszewska 793 mr., 82 mk.; Wysocki 263 mr., 40 mk.; Walęcinów 18 mr., 7 mk.; Żebry Talbogi 355 mr., 82 mk.; Ż. Tarały 37 mr., 38 mk.; Ż. Wiatraki 24 mr., 54 mk.; Ż. Włosty 230 mr., 40 mk.; Żeromin 336 mr., 62 mk. Stan ekonomiczny gminy bynajmniej nie jest kwitnący: zakładów fabrycznych nie ma żadnych, produkcya bowiem jedynego browaru w Przewodowie nader nieznaczna. Za to w pełnym rozwoju znajdują się karczmy, których liczą do 30 kilku. Gmina podzielona jest między 5 parafij: do Gzów 24 wsie, do Szyszk 10, Przewodowa 6, Gołymina 2 i Szwelic 1 wś. W samej zaś gminie są 3 kościoły, z których jeden zamknięty bo grozi zawaleniem, a dwa murowane, zbudowane z dobrowolnych składek; w całej gminie jest jedna szkoła. Żydzi posiadają w całej gminie 8 mr. ziemi; Niemców nie ma wcale. Według Tow. Kred. Ziems. dobra K. składają się z folwarków: K., Kozłówko i Porzewo; wsi: K., Porzewo i Budy Dębiny; rozległość wynosi mr. 1971: folw. K. grunta orne i ogrody mr. 473, łąk mr. 110, pastwisk mr. 20, lasu mr. 600, nieużytki i place mr. 23, razem mr. 1226, bud. mur. 6, z drzewa 5, płodozmian 11-polowy; folw. Kozłówka grunta orne i ogr. mr. 280, łąk mr. 30, pastwisk 10, nieużytki i place mr. 11, razem mr. 331, bud. z drzewa 3, płodozmian 7-polowy; folw. Porzewo grunta orne i ogr. mr. 324, łąk mr. 50 pastwisk mr. 30, nieużytki i place mr. 10, razem mr. 414, bud. mur. 1, z drzewa 2, płodozmian 6-polowy; w niektórych miejscowościach pokłady torfu i kamienia wapiennego. Wś K. os. 11, z grun. mr. 8; wś Porzewo os. 7, z grun. mr. 27; wś Budy Dębiny os. 3, z gruntem mr. 28. 4.) K., pow. ostrołęcki, gm. Wach, par. Myszyniec. 5.) K., osada, pow. konstantynowski, gm. Czuchleby, par. Niemojki. Niezamieszczona w spisie urzęd. miejsc. gub. siedlec. (Pam. Kn. z 1877 r.). 6.) K., wś, pow. kalwaryjski, gm. i par. Lubów, odl. 10 w. od Kalwaryi, ma 7 dm., 99 mk. Br. Ch.

Kozłowo 1.) niem. Koslowo, rycer. dobra, pow. świecki, nad Czarną Wodą, która tu 2 młyny i 1 piłę obraca, ćwierć mili od dworca kol. żel. w Terespolu, ¾ mili od Świecia; spławia drzewo Czarną Wodą do Świecia, także wiele desek i obrobionego drzewa dostawia na kolej do Terespola. Obszaru liczy mr. 1906, bud. 31, dm. 14, katol. 98, ewan. 46. Parafia Świecie, szkoła Przechowo, poczta Terespol. K., wieś stara, istniała za pomorskich książąt, wspominana w XI w.; pierwszy znany posiadacz nazywał się wtedy Simon Cozlowicz. R. 1450 Jontchen oprócz K. posiada Drozdowo i Targowisko. R. 1789 posiadacz Zbo­iń­ski. Od lat 130, są ślady że pozostawało w ręku Zboińskich, gdyż już 1750 r. należało do Antoniego de Kościelec et Osowka Zboińskiego kasztelana elbląskiego, który je po swym ojcu Ignacym, kasztelanie dobrzyńskim, jako majątek familijny dostał. W 1785 r. Michał Augustyn hr. de Kościelec et Osowka Zboiński, generał wojsk rzpltej, dokupiwszy kilka wsi, ustanowił ordynacyą, która obecnie, przeszedłszy na linią żeńską znajduje się w posiadaniu Kamilli z hr. de Kościelec et Osowka Zboińskich, małżonki Stanisława Turowskiego. W dawniejszych czasach K. musiało być własnością krzyżaków, czego dowodzi podziemne przejście ze starych zwalisk zamkowych prowadzące do krzyżackiego zamku w Świeciu, o niecałą milę położonego od Kozłowa. Czyt. R. Wegner: „Ein pommer. Herzogthum.“ 2.) K., niem. Koslowo, włośc. wś, pow. grudziąski, w bagnistej nieco i lesistej okolicy. Obszaru liczy mr. 541, bud. 52, dm. 34, katol. 169, ewan. 50. Parafia i szkoła Święte, poczta Łasin. K. zostało nowo założone na obszarze dóbr Święte, zapewne przez ich dziedzica Wac­ła­wa Koz­łow­skie­go około r. 1722. W wizyt. kośc. z r. 1740 pierwszy raz zachodzi, gdzie się zowie nowizną, od której jeszcze żaden dochód nie szedł kościołowi. Osadzonych było tu 6 gburów na 6 włókach dzierżawą wieczystą. Od włóki dawali tal. 7, gęś 1, kury 2, mędel jaj 1 i nadto szarwark odrabiali. R. 1828 Andrzej Stanowicki i 5 towarzyszów w K. otrzymali prawa własności. R. 1838 separacya dóbr zaprowadzona. R. 1851 roczna dotychczasowa renta na amortyzacyjną zamieniona. Ob. Frölich: Gesch. des Kreises Graudenz, str. 178. 3.) K. niem. Gross-Koschlau, w dok. Koslaw, Wildenaw, wś i dobra, pow. dawniejszy działdowski, dziś niborski, st. poczt. Kozłówko. Na pruskich Mazurach założone zostało r. 1348; list nadawczy jednak nie dochował się. Wspominają o Kozłowie inne przywileje r. 1362 i 1387; potem nazwa ta, dodziśdnia istniejąca, znika na czas jakiś, a w miejsce jej pojawia się w XV w. imię Wildenaw, pochodzące od zamożnej rodziny, która liczne posiadała dobra tak w pow. działdowskim jako i szestyńskim. Będąc w posiadaniu dwóch majątków zwanych Kozłowem, pisali się Wildenawowie także z Kozłowa (sonst von der Koselaw genannt) r. 1498. Z nazwą Wildenaw spotykamy się naprzód pod r. 1399, w którym Hanusz, dziedzic na Wildenau, założył wieś dannicką w Brodowie; a potem r. 1411, w którym czasie pani Wildenaw poniosła szkodę od Polaków: 16 koni, 909 owiec; ludzie jej 7 wołów, 11 koni i 20 wieprzów; szkodę tę zeznają sołtys Abraham, Tomasz, Klawko i Piotr R. 1478 Marcin Truchses, mistrz w. krzyżacki, podaje do wiadomości, że dobra wildenawskie nabył Olbracht Bartnicki, który z powodu żołdu zaległego śp. pana Ruskiego do zakonu rości pretensyi 350 zł. węg.; prosi dlatego Bartnicki, aby był za to zwolniony od dawania pomocy przy stawianiu i burzeniu zamków i od płużnego. Wielki mistrz na to przystaje. Ob. Kętrz., Ludność polska, str. 313. 4.) K., niem. Kozlowen, dok. Koszlowsken, wś, pow. jańsborski, st. p. Drygały, na pruskich Mazurach, od początku, jak się zdaje, przez mieszkańców polskich zajęta. Roku 1539 znajdują się tu sami osadnicy polscy. Ob. Kętrz., Ludność polska, str. 444. 5.) K., niem. Koslowen, wś, pow. dawniej ryński, na Mazurach pruskich, oddawna przez ludność polską zajęta. R. 1654 Jan Brus, zwany Kozłowski, dostaje 3 włóki w Kozłowie. Czyt. Kętrz.: Ludność polska, str. 484. 6.) K., niem. Koslau, wś, pow. ządzborski, st. p. Rybno, na polsko-pruskich Mazurach, stanowiła oddawna w pow. szestyńskim tak zwaną wolną posiadłość (Freigut), zwaną, w dok. Koszlaw, Koseslaw, od początku przez ludność polską zamieszkałą; powstała na obszernem terytoryum 350 włók nadanych Filipowi von Wildenaw (Kozłowo, Kozłowski) r. 1388 (ob. Kozłowskie dobra). R. 1483 Marcin Truchses, mistrz w. krzyżacki, zatwierdza Wolfgangowi Schwansfeld, Maciejowi Wisielinowi i Piotrowi Wildenow 350 włók, r. 1388 prawem chełmińskiem nadanych. Granice: Pierwój, ostrów w jeziorze lampackiem, granica maradzka, Smolnik, strumyk Babięcin, jezioro Małe Babięty, strumyk Borek, który z jeziora Strumyk wypływa, strumyk który z Kamionek (Monchgut) wychodząc, wpada do jeziora Strumyk i jezioro Pierwój. Zarazem udaje mu jeziora: Małe Babięty, Strumyk, W. Borek, Piłaki, Suponin i M. Gołwin. We wszystkich strumykach, które z jeziór wychodzą, niewolno ani zakonowi, ani właścicielom kozłowskim ryb łowić. Wielki mistrz nadaje im także niższe i wyższe sądownictwo z obowiązkiem jednej służby w lekkiej zbroi od każdych 100 włók. Tegoż r. 1483 godzą się Maciej Wajssel w Kozłowie, za wolą żony swej Ortei, córki Zygmunta z Kozłowa, oraz Piotr Wildenaw z Kozłowa z jednej strony, a Wolfgang Schwansfeld, również za wolą żony swojej, z drugiej strony, w ten sposób, że Maciej i Piotr zatrzymują dwór i zabudowania, w których niegdyś paniczowie Kozłowscy mieszkali, i dzielą całą majętność na dwa dobra: Kozłowo i Rybno. Bratem Zygmunta z K., o którym już r. 1443 wspomniano, był, jak się zdaje, Mikołaj z K. (czyli Wildenaw), a obaj byli synami Mieczysława Wildenowa. R. 1484 w wilią św. Jana Chrzciciela zeszli się Maciej Wajsel, za wolą swej żony Ortei, Piotr z Kozłowa, pani Ortei brat rodzony, a Wolfgang Schwansfelder przed sądem ziemskim w Szczytnie i zawarli ugodę co do rybołówstwa w jeziorach kozłowskich: Gajne, Głogno, Miłuk, Kudych, Piłak, Brzozówka, 3 rybińskie, Wężewo, Strumyk, M. Babięty al. Birkand i M. Perzuk. R. 1528 książę Olbracht odnawia Englowi Stach von Golzheim przywilej na dobra kozłowskie, które niegdyś Wolfgang Schwansfelder posiadał, i nadaje mu wieś Wierzbowo z 20 włókami na prawie lennem. R. 1552 były znów spory pomiędzy właścicielami dóbr kozłowskich, bo Engel Stach zaskarżył Mikołaja Wildenow i Baltazara Berkana o wsie Rozogi, Rybno i Maradki. Ob. Kętrz.: Ludność polska, 408. Kś. F.

Kozłowskie dobra, w dok. Wildenaw, obszerny klucz dawniejszy, pow. szczycieński, na pruskich Mazurach, od początku przez osadników polskich zaludniony. R. 1388 Konrad Zöllner von Rothenstein, mistrz w. krzyżacki, nadaje Filipowi von Wildenaw (Kozłowo, Kozłowski) i jego potomkom 350 włók przy jeziorze dymrowskiem (Dimber) na prawie chełmińskiem. Granice: dobra panów z Olszyn (t. j. Giełąd), jeziora lampackie (Lappaschken), Birsuk, Golwen, strumyk Babięcin, gdzie z jeziora babięckiego wypływa, strumyk Borek (Worken), gdzie wpada do babięckiego jeziora, jezioro Strumyk (Stromken) i t. d. Sześć jeziór zachowuje zakon dla siebie: Golwen, Ilgolwen, piłackie (Perlauken), Strumyk, Pierwoj (Perwanten) i Borek; Birsuk zaś, Stromkeinofen, Randoin mają być wliczone do włók nadanych. W jeziorze piłackiem ma Filip wolny połów z małemi sieciami na potrzebę stołową. Od włók 40 winien czynić służbę wojenną w lekkiej zbroi we wszystkich wyprawach zakonnych i ile razy zachodzi potrzeba bronienia kraju. Wolnych lat miał 16. Gdy sprawa będzie pomiędzy nim a Prusakami lub pomiędzy Prusakami a nim, takowa ma być wytoczona na sądzie przed komturem lub wójtem zakonnym. Na opisanem powyżej terytoryum powstały w szczycieńskim powiecie wsie: Hozanbark, Kobulty, Porles, Dymry, Sadowo i Borki, w szestyńskim zaś Kozłowo, Rybno, Kamionki, Maradki, Gajne, Pierwoj i Rozogi. Ob. Kętrz., Ludność polska, str. 389. Kś. F.

Kozłowskie, jezioro, pow. jańsborski, ob. Kozioł.

Kozłowszczyzna, os., pow. maryampolski, gm. Antonowo, par. Pilwiszki. Odl. 14 w. od Maryampola, ma 3 dm., 19 mk.

Kozłowy ług, wś w pow. sokólskim, gub. grodz., o 16 w. od Sókółki.

Kozłów, por. Kozłowo.

Kozłówek, os., pow. suwalski, gm. Kadaryszki, par. Lubów.

Kozłówko, niem. Klein-Sobrost, wś i dobra, pow. gierdawski, st. poczt. Gierdawy.

Kozły, wś, pow. prużański, na płn. od Prużany.

Kozyken (niem.), pow. łecki, ob. Koziki.

Kożany, wś i dobra nad Narwią, pow. bia­ło­sto­c­ki, gm. Zawyki, 22 W. od Bia­łe­go­sto­ku. Wś ma 114 dz,; dobra, Giedrojciów, z chut. Berezowo 325 dz. O dwie wiorsty od fol., na prawym brzegu Narwi, nasyp okrągły otoczony rowem, zwany Zamczysko.

Koźliki 1.) wś i os., pow. bia­ło­sto­c­ki, gmina Zabłudów, 20 W. od Bia­łe­go­sto­ku. Wś ma 339 dz.; os. Karolczuka i Rohuckiego. 52 dz. 2.) K., wś, pow. bielski gub. grodz., gm. Kleniki, 14 w. od Bielska, 503 dz. Śród lasu, nad brzegiem odnogi rz. Narwi, 4 wielkie kurhany, formy owalnej, otoczone rowami.

Koźlin, jezioro pod wsią, Przejma, niedaleko jeziora Szelment, w pow. suwalskim, ma 15 mr. obszaru. [Dziś Kozin, pierwotnie Wielki Kozin.]

Koźliszki 1.) wś, pow. wyłkowyski, gm. Pojeziory, par. Szumsk. Odl. 22 w. od Wyłkowyszek, ma 9 dm., 109 mk. 2.) K., wś i os., pow. maryampolski, gm. Antonowo, par. Pilwiszki. Odl. 14 w. od Maryampola, wś ma 8 dm., 127 mk.; os. 1 dom. 3.) K., wś i folw., pow. maryampolski, gm. Wejwery, par. Skrawdzie. Odl. 28 w. od Maryampola; wś ma 13 dm., 80 mk.; folw. 2 dm., 32 mk. 4.) K., wś i folw., pow. maryampolski, gm. Aleksota, par. Godlewo. Odl. 51 w. od Maryampola, 4 w. od Kowna, 2 w. od Niemna, nad rz. Morwianką. Wś ma 7 dm., 49 mk.; folw. 4 dm., 146 mk. Folw. K. z nomenklaturą Hewiszki rozległy mr. 236: grunta orne i ogrody mr. 155, łąk mr. 51, pastwisk mr. 18, nieużytki i place mr. 12; bud. z drzewa 18; płodozmian 5 i 8-polowy, browar piwny. B. Ch.

Kożuchy, niem. Kosuchen 1.) wś, dobra, młyn, pow. jańsborski, niedaleko gran. Królestwa Polskiego, na prusko-polskich Mazurach. Stąd bierze początek struga Konopczanka. St. poczt. w Białej. Od początku założenia przez ludność polską zamieszkane. R. 1435 Fiszborn, komtur baldzki, nadaje Rafałowi 48 wł. wolnych od dziesięcin i tłoki, z wyższem i niższem sądownictwem i z obowiązkiem 3 służb w lekkiej zbroi na prawie chełmińskiem. R. 1539 znajdują się tu sami Polacy. Ob. Kętrz., Ludność polska str. 422. 2.) K. Wielkie and Małe (Kożuszki), wś, pow. lecki, milę od Leca, blisko jeziora kruklińskiego. W zachodniej stronie wioski, 500 kroków od drogi do Leca wiodącej, znajduje się pagórek, o którym zeznają, że tu gród kiedyś albo szańce obronne znajdowały się. Ob. Dr. Töppen, Gesch. Masurens 101. Od dawna przez ludność polską zamieszkana. R. 1549 Jerzy Krosta, star. lecki, podaje do wiadomości, że sprzedał Piotrowi i Pawłowi (Fonderall), braciom, 3 włóki sołeckie, włókę za 21 grz., celem założenia wsi dannickiej na 30 włókach. R. 1625 w K. znajduje się sama ludność polska. Ob. Kętrz., Ludność polska str. 493. Kś. F.

Kożuszki, wś, gub. grodzieńska, w b. ziemi bielskiej.

Kożuszki, ob. Kożuchy.

Kózki, niem. Kosken, w dok, Koschken, wś, pow. jańsborski, na pruskich Mazurach, od początku założenia przez ludność polską osadzona, istniała r. 1471. R. 1484 Erazm von Reizenstein, komtur baldzki, poświadcza jako Jan z Kózk po swoim ojcu objął 10 włok ziemiańskich i że sprzedawszy 5 włók Jakóbowi Gnatowi, resztę trzyma z swym ojczymem Ja­kó­bem Lu­bą na prawie magdeburskiem. Ob. Kętrzyński, Ludność polska, str. 432.

Kragehlischken (niem.), kol., pow. ragnecki, st. p. Neu-Eggleningken.

Krageningken (niem.), al. Kraginnen, wś, pow. gołdapski, st. p. Szittkehmen. [Także Kraninnen, dziś w obw. kaliningradzkim.]

Krajcburg, ob. Kryżbork.

Krajutkehmen (niem.), wś, pow. gołdapski, st. p. Mehlkehmen.

Krakieniki, wś, pow. kalwaryjski, gm. i par. Krakopol, odl. 38 w. od Kalwaryi, ma 33 dm., 276 mk. Leży w wyniosłem położeniu, otaczające ją wzgórza wznoszą się na 430 stóp, podczas gdy poziom odległych o 9 w. w stronie zachodnio-północnej bagien buchciańskich nad jez. Żuwinta sięga tylko 258 stóp.

Krakinis, jezioro, w dobrach Hołny Wolmera, pow. sejneński, śród bagien, ma 19 mr. obszaru. Lud. Wol.

Krakopol, folw., pow. kalwaryjski, gm. i par. Krakopol, odl. 40 w. od Kalwaryi, 70 w. od Suwałk, ma 17 dm., 228 mk. Posiada kościół par., założony w 1765 r. przez Franc. Snar­skie­go i Mar­ci­na Kli­mar­skie­go. Na miejsce rozebranego z powodu ruiny kościoła wzniesiono w 1836 r. kaplicę. Nowy murowany kościół wzniesiony został i poświęcony w 1872 r. K. stanowił dawniej jeden z kluczów ekonomii olickiej; następnie jako dobra rządowe nadane zostały w 1845 roku gen. Grubbe z dochodem rs. 2250; w dobrach tych są jeziora Auga i Otesia. Podług wiadomości z r. 1854 składają się dobra K. z folwarków: Krakopol i Rzeczewo; podług tabel likwidacyjnych z 1866 r. są wykazane wsie: wś Zaliwki os. 2, z grun. mr. 158; wś Wierobieje os. 27, z grun. mr. 949; osada Trakiel os. 1, z grun. mr. 41; osada Potrakiel os. 1, z grun. m. 42; wś Masztalerze os. 24, z grunt mr. 589; osada Grynkiszki os. 1, z grun. mr. 103; wś Dziakowszczyzna os. 6, z grun. mr. 323; wś Dzinciszki os. 16, z grun. mr. 612; wś Dowgirdy os. 20, z grun. mr. 742; wś Antokole os. 4, z grunt mr. 210; wś Lepokoje os. 25, z grunt mr. 645; wś Nowinniki os. 27, z grun. mr. 923; wś Rzeczewo os. 11, z grun. mr. 312; wś Atamanówka os. 18, z grun. mr. 60. Gmina K. ma 3456 mk., rozległ. 13267 mr., s. gm. okr. III i st. p. w os. Simno o 10 w. W skład gm. wchodzą: Antokol, Atamanówka, Dzingiszki wś i folw., Dowgirdy wś, Dubieniki, Dziakowszczyzna, Głośniki, Hrynkiszki, Krakienniki, Krakopol, Krekszczany, Lepokoje, Luklingiany, Masztalerze, Michniewo, Nowinniki, Ochotka, Pałtówka, Potrakiel, Powiłona, Przytrakiel, Rzeczewo wś i folw., Trakiel, Wieroboje, Wajsy i Zaliwki. Br. Ch.

Krakszle, pow. grodzieński, ob. Szumy Krakszle.

Kramkowo, wś w północnej części pow. bia­ło­s­to­c­kie­go.

Kramkówka-Tatary i K.-Zielepuchy, dwie wsie gub. grodzieńskiej w b. ziemi bielskiej (XVI w., Gloger).

Kramnik, os., pow. suwalski, gm. i par. Wiżajny, odl. 26 w. od Suwałk; 1 dom, 5 mk., 92 mr. ziemi. Por. Hańcza. [Polska nazwa Kramnik wyparła pierwotną litewską nazwę Epidemiszki.]

Krapiwnica, urocz. przy wsi Berszty, pow. grodzieński.

Krasienka, folw., pow. kalwaryjski, gm. i par. Krasna. Odl. 22 w. od Kalwaryi, ma 7 dm., 127 mk.

Krasna 1.) wś i os. fabr., pow. kie­le­c­ki, gm. i par. Mniów. Leży na granicy pow. ko­ne­c­kie­go, o kilka wiorst na płn.-wschód. od Mnio­wa, stacyi p. na trakcie piotr­kow­sko-kie­lec­kim, z którym łączy K. droga bita. Istnieją tu znaczne zakłady żelazne, którym początek dał w zeszłym wieku ks. podkomorzy Poniatowski, wznosząc tu piec wielki dla wytapiania żelaza. W r. 1870 wystawiono drugi wielki piec i dawny odbudowano. Ulepszenia i rozszerzenie fabryk było dziełem Ewansa, znanego w Warszawie założyciela fabryki machin i narzędzi rolniczych. Obok wielkich pieców powstały kuźnice (fryszerki), które produkowały do 25000 cent. kutego żelaza; obecnie istnieje tu odlewnia żelaza, posiadająca dwa wielkie piece; za motor służy koło wodne i maszyna parowa o sile 16 koni. Wyroby zbywane są do War­sza­wy, Koń­skich i Szyd­łow­ca, surowiec zaś idzie do fabryk radomskiej gub. Pud odlewów ma wartość 1 rs. 15 kop., surowca zaś 80 kop. W 1873 r. wyrobiono 54650 pud. surowca i 13780 odlewów wartości 59567 rs.; w r. 1875 43575 pud. surowca i 63200 pud. kutego żelaza. Ważną podporę dla rozwoju fabryk stanowią istniejące tu pokłady węgla, których eksploatacyą niedawno rozpoczęto. W r. 1878 dobyto 30000 pudów węgla; pokład ten odkryty w 1872 r. mieści się przy szosie kielecko-piotrkowskiej między Krasną i Serbinowem. Od r. 1862 jest w K. kaplica katolicka. 2.) K.–Duża i K.-Mała, pow. jędrzejowski, gm. Nagłowice, par. Rakoszyn. 3.) K., wś i folw., pow. kon­stan­ty­no­w­ski, gm. Swo­ry. par. Husz­lew, dm. 18, ludn. 153; właściciel Wła­dy­s­ław Os­tro­w­ski. W r. 1827 r. 22 dm., 124 mk. Dobra K. składają się z folwarku Kra­s­na, nomenklatur Os­trów i Gaj Osin­nik; wsi K. i Ca­łuj­ki. Rozległość wynosi mr. 1536: grunta orne i ogrody mr. 724, łąk mr. 126, pastwisk mr. 43, lasu mr. 618, nieużytki i place mr. 26, bud. z drzewa 15, płodozmian 5-polowy, pokłady torfu; rz. Bo­czy­n­ka przepływa. Wieś Kra­s­na os. 13, z grunt mr. 290; wś Całujki os. 20, z grunt mr. 486. 4.) K., wś i folw., pow. kalwaryjski, gm. i par. Krasna, odl. od Kalwaryi 21 w., od Suwałk 54. Posiada kościół paraf. założony w 1760 r., obecny murowany wzniesiony w 1842 r. W 1827 r. było tu 8 dm., 80 mk.; obecnie wś ma 18 dm., 232 mk., folw. 5 dm., 140 mk. Par. K. dek. kalwaryjski: 3549 dusz. Gmina K. ma 4348 mk., rozległości 14903 mr., sąd gm. okr. III i st. p. w os. Simno o 8 w. W skład gm. wchodzą: Ateśniki, Ażolin, Birsze, Bąbieniki, Dagmaryna, Dębowy-Róg, Girajcie, Grabówka, Juchniewiszki, Krasienka, Krasna, Kumiecie, Nowe-włóki, Olechniany, Piedziszki, Pohyry, Posimnicze, Pryga, Ramnowo, Rudawka, Siemieniszki, Skitury, Solceniki, Warty i Żajle.

Krasna 1.) wś, pow. wołkowyski, miała kaplicę katol. b. parafii katol. Jałówka. 2.) K., wś, pow. wołkowyski, ma kaplicę katol. parafii Świsłocz. Wś t. n. w pow. wołkowyskim uległa 1880 r. wielkiemu pożarowi.

Krasne 1.) wś i folw., pow. chełmski, gm. i par. Pawłów, o 7 w. od rz. Wieprza. W 1827 r. było tu 22 dm., 158 mk. Folw. Krasne z attynencyą Buczek (wsiami: K., Zalesie, Majdan Józefin albo Popielniki), rozległy mr. 1535: grunta orne i ogrody mr. 483, łąk mr. 231, pastwisk mr. 19, lasu mr. 786, nieużytki i place mr. 16, bud. mur. 2, z drzewa 12, pokłady kamienia wapiennego. Wś K. os. 27, z grun. mr. 426; wś Zalesie os. 9, z grun. mr. 110; wś Majdan Józefin albo Popielniki os. 12, z grun. mr. 153. 2.) K., wś, pow. chełmski, gm. Wojsławice, par. Turowiec. W 1827 r. 19 dm., 76 mk. 3.) K., wś i folw., pow. zamojski, gm. i par. Stary Zamość, odl. od tegoż w. 5 i od Zamościa w. 18, leży w lesie, na północnej granicy powiatu, przy trakcie bitym 1go rzędu z Lublina do Lwowa. Ma dm. dwor. 2, włośc. 60, ludności katol. 595, żyd. 9, ziemi żytniej 882 mr. Folw. należy do dóbr Stary Zamość. 4.) K., wś i folw. nad jez. Głębokie, pow. włodawski, gm. i par. Uścimów (łaciń. Ostrów); posiada cerkiew parafialną dla ludności rusińskiej, ma 52 dm., 542 mk. i 2539 mr. obszaru. W 1827 r. było tu 60 dm. i 314 mk. K. było wsią rządową. Pomiędzy K. a Lejnem ma źródła rz. Jedlanka. 5.) K., wś nad jez. t. n., pow. sejneński, gm. Pokrowsk, par. Krasnopol, o 14 w. od Sejn, ma 10 dm. Wś ta była założona około r. 1780. Lud wyłącznie katolicki zamożny; karczmy nie ma. Jest zato czytelnia prywatna, z której mieszkańcy książki wypożyczają. Założył ją p. Nowalski. [Pierwotnie zapewne Borowe.] 6.) K., wś, pow. augustowski, gm. Kuryanki, par. Lipsk, leży na wzgórkach śród lasów i błot puszczy augustowskiej, odległa 34 w. od Augustowa. W 1827 r. 22 dm. i 133 mk.; obecnie 37 dm., 238 mk. 7.) K., wś, pow. suwalski, gm. Hutta, par. Wigry, odl. 16 w. od Suwałk, leży na zach. brz. Jez. Długiego. W 1827 r. 23 dm. i 139 mk.; obecnie 38 dm., 279 mk. Br. Ch.

Krasne, wś w pow. sokólskim, gub. grodz., o 25 w. od Sokółki.

Krasne, jez. przy wsi t. n., pow. sejneński, leży śród lasów, o 3 w. od rz. Czarnej Hańczy, o 14 w. na południo-zachód od Sejn, obszar nieznaczny.

Krasne Sioło, wś, pow. prużański, na płn. on wsi Kozły.

Krasnoborka al. Lebiedzianka, rzeczka, bierze początek z jeziora Sajno [Błąd.] w pow. augustowskim i pod nazwą Lebiedzianki płynie ku południowi przez Budę i Balinkę, poczem przybiera kierunek wschodnio-południowy. Płynie przez Lebiedzin i Komarzewkę [Komaszówkę] a po przyjęciu z lewego brzegu Jastrzębianki, pod nazwą Krasnoborki wpada za Krasnymborem z prawego brzegu do Biebrzy. Długa 13 w. Nazywana także przy ujściu Jastrzębianką.

Krasnoborki, wś, pow. augustowski, gm. Sztabin, par. Krasnybór. Leży na wzgórzach po nad błotami rz. Biebrzy, 21 w. od Augustowa, 1 w. od Sztabina. W 1827 r. było 44 dm., 260 mk., obecnie 71 dm., 518 mk.

Krasnogruda, Krasnohruda, folw. nad jez. Gaładuś, pow. sejneński, gm. i par. Berżniki. Odl. 9 w. od Sejn, ma 4 dm., 38 mk. Dobra K. składają się z folwarków: K. i Wereszczeńszczyzna, jeziór: Druć [Brak w Słowniku; dziś też Druć, WIG: Druce.], Rojst [Dziś Rajście, WIG: Bejslic, mapa 1915: Bejslic, inne mapy: Rejskie], Dusojcie mniejszy, Dusojcie większy [Dafrajtis ?], Sztabinki, Dubelis, Pyrkść [Dziś Pyre, WiG: Perć], Bałąć [Dziś Bałądź, WIG: Bołonie.], Dubelek [Dziś Dubielik.]; wsi: Żegary, Podgawieniańce, Maciejowizna, Sztabinki, Dworzysko [Dworczysko] i Gawieniańce [Dziś Gawiniańce.]; rozległość wynosi mr. 1815: grunta orne i ogrody mr. 528, łąk mr. 189, pastwisk mr. 5, wody mr. 312, lasu mr. 738, zarośli mr. 51, nieużytki i place mr. 22; bud. z drzewa 19. Wieś Żegary osad 34, z gruntem mr. 752; wś Podgawieniańce osad 9, z gruntem mr. 217; wś Maciejowizna osad 3, z gruntem mr. 95; wś Sztabinki osad 14, z gruntem mr. 446; wś Dworczysko osad 11, z gruntem mr. 206; wś Gawieniańce osad 2, z gruntem mr. 167. Dobra K. stanowiły własność niegdyś Ey­sy­mon­tów, obecnie Ku­sza­tów.

Krasnohruda, ob. Krasnogruda.

Krasnopol, wś, pow. sejneński, gm. i par. Krasnopol, leży przy drodze bitej z Suwałk do Sejn, o 10 w. od Sejn, a 20 w. od Suwałk. Jest tu kościół paraf. murowany, założony w 1782 r., dom przytułku dla kalek z zapisu ks. Ko­tar­skie­go na 9 osób, ma 2128 rs. funduszu, urząd gm., szkołę początkową. K. swą pomyślność i postać miasta z rynkiem i 7 ulicami zawdzięcza staraniom swego dziedzica Tyzenhauza, podskarbiego w. ks. litew., który, dbając o podniesienie miast i przemysłu, chciał tu stworzyć miasto handlowe. Wzniósł tu więc kościół, założył rynki, wytknął ulice i zamierzał wykopać kanał od jez. Długiego do rz. Pawłówki, łączącej się znów z dalszemi jeziorami. Plany te nie doszły do skutku, i K. został nadal wsią ludną i rozległą. W 1827 r. było tu 230 dm., i 1414 mk.; obecnie jest 289 dm., 2246 mk. Ludność polska katolicka, żydów kilkudziesięciu ledwie. Obszar gruntu wynosi 4034 mr., gleba żytnia, żwirkowata, dobra uprawa. Par. K. dekan. sejneński; 3085 dusz. Gm. K. ma 6355 mk., rozległości 18129 mr., sąd gm. okr. 1 i st. poczt. w Sejnach o 10 w. W skład gm. wchodzą: Aleksandrowsk, Babańce, Borek, Buda-ruska, Bursynowizna, Czarna Buchta, Epidemia, Gremzdy-polskie, Jegliniszki, Karolin, Kopiec, Krasnopol, Lasanka, Łopuchowo, Maćkowa-Ruda, Marynowo, Michnowce, Mikołajewsk, Murowany-Most, Nadpawłów, Podepidemia, Podmurowany-Most, Pojezierze, Przejma, Radziuszki, Romanowce rządowe, Romanowce-prywatne, Rosochaty-Róg, Rutka-Pachuckich, Sejny fol., Skustele, Smolany-Dąb, Stabieńszczyzna, Sumowo, Zagórce, Zarzecze, Zielonka, Złote, Żłobin, Żubronajcie wieś i Żubronajcie folwark. Br. Ch.

Krasnowo, folw., pow. sejneński, gm. Krasnowo, par. Urdomin, od Suwałk 34 w., od Sejn 11 w., ma 4 dm., 26 mk. K. gm. ma 4736 mk., rozległości 18992 mr.; s. gm. okr. II i st. poczt., os. Łoździeje o 9 w. W skład gm. wchodzą: Auksztokalnie, Baraniszki, Bawirsze, Berżniki (?), Berżynie, Bojarówka, Bubiele, Buda-Zawidugierska, B.-Maćkowska, Bujniszki, Buraki, Burbiszkl, Dziedziule, Dziwiliszki, Dowieciszki, Dumbiel, Dusznica, Galińce, Gawieniańce, Gryszkańce, Gwoździczne, Janiszki, Jasionówka, Jenorajście, Józefowo, Judalszki, Kasztelaniszki, Klejwy, Klewy, Krasnowo, Lipka, Lubimowo, Ładyżyn, Łumbie, Łyków, Carcinkańce, Mostowo, Nowinniki, Nowosady, Nowosiołki, Ochotniki, Pełele, Podgaweniańce, Podlesie, Podzie, Pojeziorki, Polunice, Połonne, Przystawańce, Przytułek, Radziucie (u Zinberga w gm. Hołny-Wolmera) (?), Reszecie, Rubieżanka, Rynkojeziory, Sankuny, Skaryszki, Szadziuny, Szejpiszki, Szklarnia, Sztykówka, Tarnówek, Tauroszyszki, Teklinowo, Tobołowo, Uździenniki, Wiesiołówka, Widugiery, Wisztorty, Zawidygiery, Żagowiec, Żelazne, Żmudzka i Żwirgżda. Dobra rządowe K., w r. 1855 oddzielone od dóbr Maćków. Podług wiadomości z r. 1854 ogólna rozległość ma wynosić mr. 22599, w skład których wchodzą następujące realności: folwark Mikłaszewo rozległości mr. 725; folw. Polunice rozległości mr. 306; folw. Krasnowo rozl. mr. 605; folw. Kotliszki rozl. mr. 170; folw. Pełele rozl. mr. 286; folw. Szołtany rozl. mr. 426; folw. Zegaryszki rozl. mr. 157; las obręb Wojciuliszki rozl. mr. 1203; w osadach rozl. mr. 328. Jeziora: Rykacieje, Sałopirogi, Sałopirogajtys, Szarki, Szarkajtys, Warbinis, Purwienis, Ogonie, Kupinio, Raudan Wielki, Raudan Mały, Jusza, Prudetis, Jodatis, Szesalis, Rudawka, Bolubinis, Obutojgierys, Skajslis, Pieczugiris, Panowies, Graużelis, Skajlelis, Grygierynis, Zybulis, Gitajsze, Piłkalnis, Jurgeszyrys, Pominios, Szelment Wieki, rozległość wszystkich jeziór nieoznaczona. Miasto Puńsk z gruntem mr. 803; wś Radziszki z gruntem mr. 1537; wś Wierzboły z gruntem mr. 88; wś Auksztokalnie z gruntem mr. 90; wś Szudziszki z grun. mr. 87; wś Olkoniany nowe z grun. mr. 474; wś Olkoniany stare z gruntem mr. 616; wś Krejwiany z grun. mr. 894; wś Kalinowo z gruntem mr. 111; wójtostwo Łoździeje nieoznaczona; wś Baczniki z gruntern mr. 564; wś Kibarty z gruntem mr. 89; wś Mikłaszewo z gruntem mr. 597; wś Strombogłowa z gruntem mr. 91; wś Polunice małe z gruntem mr. 953; wś Użukalnie z gruntem mr. 417; wś Giłajsze z gruntem mr. 554; wś Trompole z gruntem mr. 557; wś Trompoliszki z gruntem mr. 215; wś Wojponiszki z gruntem mr. 770; wś Zawady z gruntem mr. 700; wś Poluńce Wielkie z gruntem mr. 1319; wś Przystawańce z gruntem mr. 667; wś Szaukuny z gruntem mr. 420; wś Galińce z gruntem mr. 512; wś Uzdzienniki z gruntem mr. 635; wś Bojniszki z gruntem mr. 889; wś Zawydzka v. Zmujdzka z gruntem mr. 898; wś Kasztelaniszki mr. 93; miasto Łoździeje nieoznaczone, wś Pelele, z gruntem mr. 537; wś Brejwiszki v. Knejsowo z gruntem mr. 291; wś Widugiry nieoznaczone; wś Szołtany z gruntem mr. 382; wś Bojniszki z gruntem mr. 128; wś Sadzawki z gruntem mr. 75; wś Węgielnica z gruntem mr. 81; wś Zegaryszki z gruntem mr. 325; wś Ossowa z gruntem mr. 521; wś Połeć i Morgi z gruntem mr. 179. A. Pal.

Krasnyborek, pow. kolneński, gm. Gawrychy, par. Nowogród. W 1827 roku był wsią rządową i miał 12 dm., 57 mk.

Krasnybór, wś i os., pow. augustowski, gm. Sztabin, par. Krasnybór. leży przy zejściu się rz. Łabędzianki [Lebiedzianka ob. Krasnoborka.] z Jastrzębianką, o 2 w. od ich ujścia do Biebrzy, na wzgórzach ponad błotami tej ostatniej. Odl. 24 w. od Augustowa, 52 w. od Suwałk. Posiada kościół parafialny erygowany 1598 r. przez Adama Chreptowicza. Był tu klasztor dominikanów, który erygował 1513 r. ks. Teodor Chreptowicz jako cerkiew, a pozostała po nim wdowa oddała ją dominikanom. Gdy w 1825 r. wymarli ostatni zakonnicy; z funduszów klasztornych zbudowano kośoiół filial. w Sztabinie, a kościół po-dominikański w K. stał się parafialnym. W 1827 r. było tu 27 dm., 163 mk., obecnie wś K. ma 51 dm., 356 mk., zaś os. 5 dm., 30 mk. Krasnybór stanowił część dóbr Sztabin, będących własnością znanego filantropa Karola hr. Brzostowskiego, który zapisał cały majątek na rzecz włościan i oficyalistów tych dóbr. Par. K. ma 6380 mk.

Kraszta, al. Krasta, jezioro, w dobrach Kudrany, pow. sejneński, należy do grupy drobnych jezior, skupiających sie koło wielkiego jeziora Paserniki. Przepływa przez nie rz. Poserejka.

Krasztoliszki, wś rządowa, pow. maryampolski, gm. Gudele, par. Skrawdzie. Odl. 27 w. od Maryampola, ma 5 dm., 41 mk. W 1827 r. 4 dm., 37 mk.

Kraśniany, wś, pow. kalwaryjski, gm. Kirsna Wielka, par. Krasna, odl. 38 W. od Kalwaryi. W 1827 r. 20 dm., 179 mk.; obecnie 31 dm., 265 mk.

Kraśniany, wś, pow. sokólski, gm. Nowawola, par. Sokółka, o 3 w. od Sokółki.

Kraśnik 1.) wś, pow. skierniewicki, gm. Korabiewice, par. Mszczonów. 2.) K., wś, pow. sandomierski, gm. i par. Połaniec. Od Sandomierza odl. 43 w., ma gruntu morgów 108, dm. 8, mk. 53. 3.) K., wś i folw., pow. sejneński, gm. Lejpuny, par. Liszków; wieś odl. od Sejn 41 w., folw. 45 w.; wś ma 11 dm., 63 mk., folw. 1 dm., 4 mk.; r. 1876 folw. obejmował 1426 mr. gruntu.

Kraśnik, wś, pow. grodzieński, ma filią parafii Wielkie Ejsymonty. Kościół św. Michała Arch. i św. Maryi Magdaleny, z muru wzniesiony 1824 przez Dziekońskiego. Por. Grodno t. II, str. 831, szp. 2.

Krauczyniszki, folw., pow. władysławowski, gm. Giełgudyszki, par. Szaki, odl. 27 w. od Władysławowa, ma 54 mk.

Krauczyszki 1.) wś, pow. władysławowski, gm. Szyłgale, par. Słowiki. Odl. 23 w. od Władysławowa, ma 6 dm., 38 mk. 2.) K., wś, pow. władysławowski, gm. Gryszkabuda, par. Pilwiszki. Odl. 21 w. od Władysławowa, ma 2 dm., 16 mk. Por. Kidule.

Kraugklienen (dok.), ob. Kruklanki.

Kraujucie, wś, pow. władysławowski, gm. i par. Gryszkabuda. Odl. 21 w. od Władysławowa, ma 10 dm., 108 mk.

Krauleidszen (niem.) 1.) wś i dobra, pow. gąbiński, st. p. Nemmersdorf. 2.) K., Alt, Neu, Gross, Klein, wsie i kol., pow. ragnecki, st. p. Kraupischken i Neu-Eggleningken. Kolonia Neu. K. zowie się też Narkot Zuotkogen.

Krauniszki, wś, pow. władysławowski, gm. Syntowty, par. Łuksze. Odl. 28 w. od Władysławowa, ma 5 dm., 22 mk.

Kraupischkehmen (niem.), 1.) wś, pow. wystrucki, st. poczt. Wystruć. 2.) K., wś i dobra, pow. ragnecki, st. poczt. Kraupischken.

Krausen (niem.), 1.) al. Krusendorf, wś, na polskiej Warmii, oddawna należąca do warmińskich biskupów. R. 1567 Stanisław Hozyusz, biskup warmiński, sprzedaje za 2400 grzywien mniejszych 60 wł. w K. Piotrowi Zawadzkiemu na prawie chełmińskiem. Ob. Ketrz., Ludność polska, str. 552. Są to zapewne wś i dobra w pow. reszelskim, st. p. Teistimmen. 2.) K., folw., pow. gierdawski, st. p. Skandau.

Krausenwalde (niem.) al. Klein-Callusen, Klein-Kalhusen, dobra, pow. gąbiński, st. poczt. Malwiszki.

Krawniszki, wś, pow. maryampolski, gm. i par. Pilwiszki. Odl. 24 w. od Maryampola, ma 8 dm., 60 mk. Tu 1812 r. urodził się Józef Hollak, dziś biskup-sufragan sejneński.

Krebschell (niem.), 1.) al. Poetkallen, wś, pow. ragnecki, st. p. Neu-Eggleningken. 2.) K. al. Uszaeszern, wś, pow. ragnecki, st. p. Szillen. 3) K.–Schillelwethen, wś, pow. nizinny, st. p. Gr. Friedrichsdorf.

Krebswinkel (niem.), os., pow. darkiemski, st. p. Sodehnen.

Krecwingi, Krewingi, lud liwońskiego pochodzenia, w liczbie paru tysięcy dusz żyjący w Kurlandyi (ob.), pośród Łotyszów tylko w parafii bowskiej. Por. Czuchny.

Kregżdańce, wś, pow. władysławowski, gm. i par. Giełgudyszki (ob.). Odl. 35 w. od Władysławowa, ma 6 dm., 82 mk.

Kregżdzie 1.) wś, pow. wyłkowyski, gm. Wójtkobole, par. Grażyszki. Odl. 23 w. od Wyłkowyszek, ma 27 dm., 229 mk. 2.) K., fol. i wś, pow. wyłkowyski, gm. i par. Okwita. Odl. o 10 w. od Wyłkowyszek, o 8 w. od Wierzbołowa. Folw. ma 2 dm., 26 mk., 189 mr. ziemi, wś 5 dm., 12 mk., 5 mr. ziemi.

Krejsa, wś, pow. sejneński, gm. Święto Jeziory, par. Łoździeje. Odl. 22 w. od Sejn, ma 15 dm.

Krejwa, rzeczka, bierze początek w pow. suwalskim, płynie ku południowi od wsi Krejwian, na granicy z pow. wiłkomirskim [Powinno być: kalwaryjskim.] i pod Butowszczyzną [Powinno być: Gutowszczyzną.] na zachód Lubowa wpada z lewego brzegu do jez. [Powinno być: rzeki.] Wigry. Długa kilka wiorst. [Obecnie oficjalnie jest to potok Barwieszanka, nazwany od wsi Barwisze (lit.). Chyba najbardziej nieudane hasło odnoszące się do Suwalszczyzny.]

Krejwas, jezioro, w pow. suwalskim w gm. Kadaryszki (?), ma około 15 mr. obszaru, leży w pobliżu jezioro Pierty i Wysokie. L. Wolski. [Krejwelek ?]

Krejwiany 1.) wś, pow. suwalski, gm. Kadaryszki, par. Lubowo. Odl. 34 w. od Suwałk ma 24 dm., 293 mk. W r. 1827 16 dm., 155 mk., wś rządowa w par. Urdomin. 2.) K., wś, pow. suwalski, gm. Andrzejewo, par. Puńsk. Odl. 27 w. od Suwałk, ma 31 dm., 230 mk. W 1827 r. 19 dm., 127 mk., wieś rządowa w par. Jeleniewo.

Krejwie, wś, pow. władysławowski, gm. spiskiem Światoszyn, par. Iłgowo. Odl. 43 w. od Władysławowa, ma 4 dm., 33 mk.

Krejwińce al. Krewińce, al. Krejwańce, wś, pow. sejneński, gm. i par. Berżniki. Odl. 5 w. od Sejn, ma 20 dm., 128. W 1827 r. 11 dm., 107 mk., wś rządowa.

Krekszczany, wś, pow. kalwaryjski, gm. i par. Krakopol. Odl. 40 w. od Kalwaryi, ma 71 dm., 560 mk. W 1827 r. 42 dm., 334 mk., wś rządowa.

Krelwutschen (niem.), dobra, pow. wystrucki. st. p. Didlacken.

Kremuszówka, rz., lewy dopływ Niemna, ma źródło w pow. nowogródzkim, gub. mińskiej, ujście w gub. wileńskiej, przyjmuje Nalibówkę, por. Kramuszynka and Krzemuszówka.

Krepputschen (niem.), al. Schilgallen, wś, pow. wystrucki, st. p. Pelleningken.

Kreszynia, ob. Dubissa.

Kretkompie 1.) folw., pow. władysławowski, gm. Dobrowola, par. Poniemoń, odl. 56 w. od Władysławowa. W 1821 r. 17 dm., 115 mk.; obocnie 87 mk. Folw. K. lit. A B C E nad rz. Niemnem rozległy mr. 339, grunta orne i ogr. mr. 207, łąk mr. 25, pastwisk mr. 31, lasu mr. 55, zarośli mr. 7, nieużytki i place mr. 15, bud. z drzewa 16. 2.) K., folw. i os., pow. władysławowski, gm. Światoszyn, par. Poniemoń, odl. 56 w. od Władysławowa; folw. ma 86 mk., os. 5 mk. W 1827 r. K. (nazwane w Spisie wsi: okolica); ma 5 dm., 28 mk. Folw. K. Wojzbuna (z wsią, Tyżmiany, kol. Tyżmiany i os. Syberya) rozległy mr. 548, grunta orne i ogr. mr. 201, łąk mr. 41, pastw. mr. 128, lasu mr. 111, zarośli mr. 27, wody mr. 9, nieużytki i place mr. 31, bud. z drzewa 17, młyn i wiatrak, gorzelnia (1871); wś Tyżmiany os. 6, z grunt mr. 276; kolonia v. osada Tyżmiany os. 10, z grun. mr. 28; osada Syberya os. 1, z grunt mr. 3. Br. Ch., A Pal.

Kreutzofen (ob.) Krzyże al. Piecki, pow. jańsborski.

Krewel, jez., pomiędzy wsią Sidory a folw. Kleszczówek łączy się z przyległymi jez. Okrgłe and Przechodnie jak jedno ogniwo z całego łańcucha małych jezior (ob. Gulbin). Brzegi płaskie, bezleśne, obszar niewielki. Br. Ch. [Krejwelek]

Krewicze, ob. Krywicze.

Krewińce, ob. Krejwińce.

Krewniszki, wś i folw., pow. kalwaryjski, gm. Nadniemeńska, par. Rumbowicze. Odl. 58 w. od Kalwaryi, wś ma 25 dm. i 177 mk., folw. 9 dm., 81 mk. W 1827 r. było tu 17 dm.; 112 i wś rządowa. Por. Kiże.

Krewo, miasto rząd., nad rz. Krewianką pow. Oszmiański, 2 okr. adm., o 97 w. od Wilna, 28 w. od Oszmiany. R. 1866 było tu: 246 dm., 1285 mk., z tego 639 prawosł., 337 katolików, 68 mahomet., 241 żydów. Dziś 1923 mk., własność Skarbu, który ziemię oddał włościanom na wykup. Był tu katolicki kościół parafialny dekanatu oszmiańskiego, jeden z ośmiu przez Jagiełłę fundowanych, od którego zależały kaplice w Miłejkowie i Krzywsku. Gmina K. ma 587 dymów, 5145 włościan ob. płci. Zarząd gminny znajduje się w m. Krewo. Gmina składa się z 8 okręgów wiejskich: 1) Myssa, 2) Popielewicze, 3) Sakowicze, 4) Czuchny, 5) Rakowce, 6) Krewo, 7) Wierbusz, 8) Bojarska. Gmina ma 90 wsi. „Sławne to jest, pisze Staroż. Polska, i wiekopomnemi wypadkami w dziejach litewskich uświęcone miejsce. Posępne położenie jego między rozłogiem dwóch łańcuchów nagich pagórków, okolice bezleśne kamieniami gęsto usiane, zdają się uprzedzać przybywającego tam, że to jest scena krwawego dramatu, który się tu przed kilku wiekami odegrał. Zamek ten stołeczny niegdyś księstwa krewskiego, dziedzictwo Olgerda, leżał w dolinie oblanej od północy strumieniem, od wschodu małym stawem. Zwaliska jego otoczone są teraz z innych stron łąkami, które dawniej zapewne wodą zalane, ubezpieczały warownię od napaści nieprzyjaciół, nieznających jeszcze ognistej broni. Mury do dziś pozostałe, z czerwonej cegły bez tynku jak zazwyczaj wzniesione, mogły mieć z górą 20 łokci wysokości. Obwód ich prostokątny z jednego boku długi jest na sto kroków, z drugiego na 140. Dwie bramy od południa i wschodu ze zwodzonemi zapewne mostami prowadziły do wnętrza obwodu, na którego obszernym dziedzińcu była wielka sadzawka i niektóre budowle drewniane, a w rogu murów między południem a wschodem niewielka wieża do mieszkania i obrony, znacznie nad mury wywyższona. Strzelnice u góry ścian zamkowych i gdzie niegdzie drewniane blanki, co pozostałych dotąd belek dębowych końce ukazują, służyły rycerstwu do rażenia zbliżających się napastników. Do obwodu murów tych przytykała zewnątrz ich w rogu od północy wzniesiona wielka baszta, blisko 20 łokci w kwadrat przestronna, a więcej niż na trzy piętra prócz dołu wysoka. W niej to były mieszkania nietylko dla przywódców załogi, ale i dla książąt w których dzielnicy różnemi czasy Krewo zostawało. Dotąd jeszcze w groźnych jej rozwalinach, otwory trzypiętrowych okien gotyckich widzieć się dają, a pod niemi u spodu małe okno więzienia zamkowego. Podstawa tej baszty aż do wysokości sześciu łokci nad ziemię, jest z wielkich kamieni polowych, tak jak i wszystkie mury na około: wyżej zaś, ściany wszystkich pięter, chociaż z tegoż materyału murowane, wielką jednakże i gładką cegłą podwójnie wewnątrz i zewnątrz są wyłożone. Główne komnaty książęce musiały być na drugiem piętrze, miarkując ze śladu najszerszych okien jaki dotąd pozostał, a sama baszta była zapewne daleko wznioślejsza, bo nad oknami trzeciego piętra jest jeszcze otwór, który służył za miejsce do wnijścia ku wierzchołkowi baszty na wschody, albo do jakiegoś mieszkania. Krewo z całem księstwem aż do większej Berezyny rozciągającem się, w podziale Litwy przez Gedymina pomiędzy synów około r. 1338 dostało się Olgerdowi. Tu syn jego Jagiełło po niespodzianej zmianie rządu w Wilnie roku 1381, zrzucony z wielkiego księstwa od stryja swego Kiejstuta, wrócił z matką księżną Julianną, jako do ojczystej dzielnicy sobie na utrzymanie oddanej. Ale od krzyżaków podburzany i wspierany, opuścił wkrótce to ustronie, a przemógłszy podejściem stryja, znowu do władzy przyszedł. Na jego miejscu powrócił do Krewa r. 1382 stary bohater i ostatni obrońca bałwochwalczej Litwy, Kiejstut książe Trok i Żmudzi, lecz jako niewolnik w kajdany okuty. Bez względu na wiek i dostojeństwo osadzono go zaraz w więzieniu, które było w głębi owej baszty. Tam ciemnością i wilgocią otoczony, przez jedne tylko małe okienko, którego otwór dotąd w całości widzieć się daje, poglądał na dzienne światło; i tam cztery doby w towarzystwie wiernego sobie pacholęcia przepędził. Tymczasem zguba jego na dworze Jagiełły postanowioną została, może nie przez wyraźny rozkaz w. książęcia, z widocznej jednak chęci pozbycia się raz na zawsze niebezpiecznego więźnia, może nawet przez zabiegi Maryi, siostry Jagiełłowej a żony Wojdyłły, którego Kiejstut powiesić kazał. Cóżkolwiekbądź, piątej nocy weszli do więzienia, Proksza podczaszy Jagiełły z bratem Bilgenem, a z niemi Mostew, Getko mieszczanin z Krewa, Lisica, Żybintis pokojowiec W. księcia i Kuczuk ziemianin, i złotym sznurem od ferezyi Kiejstuta udusili. Chciano potem i z synem jego Witowdem również postąpić, wszakże osadzono go tylko w komnatach książęcych na zamku. Lecz Anna żona młodego Witowda, która miała pozwolenie odwiedzać codzień męża, znalazła w swej miłości środek ocalenia jego. Przebrawszy sługę swą, czy też samę siebie zostawiwszy w zamku, ułatwiła ucieczkę Witowdowi, który potem naród swój do takiej potęgi i sławy podnieść umiał. W rok po tych wypadkach umocniony Jagiełło w zwierzchności swej nad Litwą, zamierzywszy zasiąść tron Piastów i rękę Jadwigi osięgnąć, tu w sierpniu (r. 1383) przyjął posłów polskich i węgierskich, i tu zawarł w wigilią Wniebowzięcia P. Maryi z niemi układ określający warunki, pod jakiemi miał panować nad Polską. Od r. 1387 posiadał księstwo krewskie Aleksander Wigunt, najulubieńszy brat Jagiełły, i najzdolniejszy, aż do r. 1391, kiedy od zadanej trucizny z powszechnym żalem życie zakończył. Po bezpotomnym, Krewo przyłączone zostało do wielkiego księstwa litewskiego, i odtąd zostawszy starostwem przynosiło w r. 1782 kwarty rocznej złp. 2010. Jednakże podczas najazdu Tatarów na Litwę za króla Aleksandra, zamek tutejszy zburzony od nich został i miasteczko zniszczone. Powracający z Moskwy w r. 1518 poseł cesarski Herbersztein zastał go już opustoszałym. Pomimo tego juryzdykcya zamkowa zawsze się utrzymywała, są bowiem akta okolicznych majętności w zamku krewskim aktykowane i przyznawane po roku 1500. Ratusz długo mieścił się w budynku drewnianym w obwodzie zwalisk zamkowych stojącym, gdzie był zapewne i gród. Ale się potem spalił. Do ośmiu kościołów parafialnych wyznania rzymskiego, w dzień zniszczenia bałwochwalstwa Perkuna fundowanych w Litwie, należało i Krewo. Sam kościół drewniany r. 1387 tu założony, powstał zapewne na zwaliskach jakiejś świątyni pogańskiej. Kazimierz IV r. 1440 fundacyą tę odnowiwszy, dobra Puciłow i Łoszko (Łosk) oraz dziesięcinę kościołowi nadał, roku zaś 1626 Gastoldowie fundusz probostwa powiększyli. O 2 wiorsty od miasta Krewa przy drodze do Smorgoń po prawej stronie, daje się widzieć góra na 10 sążni wyniesiona nad poziom, stromo w ostrokrąg skopana, którą dotąd nazywają Horodyszczem. Wierzchołek jej zajmuje mórg przestrzeni, ale tak jest wydrążony w kształcie owalnym głęboko, że ściany owalu tworzą okop na 2 sążnie wysoki. Wewnątrz wyraźne ślady studni, a wszystko tak zewnątrz jak wewnątrz najpiękniejszą murawą porosłe. Rozkopując tę górę widać rozmaite warstwy ziemi, co oczywiście pokazuje że była ku wierzchołkowi przynajmniej sypaną. Podług podania gminnego, stąd aż do zamku krewskiego szedł podziemny loch, tak szeroki, że sześć koni obok siebie zaprzężonych można było przezeń prowadzić. Góra ta jest niewątpliwie dawnym grodziskiem czyli warownią, sięgającą odleglejszych czasów niż założenie samego zamku w Krewie. O wiorstę od tego grodziska znajdują się cztery wysokie mogiły starożytne, zwane pospolicie w Litwie kurhanami. W Krewie mieszkał czas niejakiś ów znajomy w dziejach wychodziec ruski, książe Kurbski, który od Zygmunta Augusta dzierżawę tę otrzymał. Tatarowie owi osadnicy Witoldowscy, zamieszkują znaczną część parafii krewskiej, a między niemi są i tacy którzy od kilkunastu dymów folwarki posiadają; meczet zaś jest we wsi Doubuciszkach pod Krewem. Niegrodowe starostwo krewskie podług spisów podskarbińskich z r. 1569 zaliczało się do dóbr stołowych królewskich. Następnie stało się starostwem i składało się z miasta Krewo z przyległościami. W r. 1771 posiadał je Sli­żeń, podkomorzy słonimski, opłacając z niego kwarty złp. 2,010 gr. 17. Na sejmie warszawskim z r. 1773—75 stany rzpltej nadały toż starostwo w 50-letnie posiadanie emfiteutyczne Jó­ze­fo­wi Skarb­ko­wi Wa­żyń­skie­mu podkomorzemu oszmiańskiemu. Ruiny zamku pomieścił Orda w Albumie. Suryn w Tyg. Ill. 1878 Nr. 130 opisuje K.

Krieszynia, dopływ rz. Dubissy, nazwa zapewne przekręcona.

Kriukowa al. Czibriz, rz., prawy dopływ rzeczki Snow, do Desny wpadającej z prawego brzegu.

Krochotka, rz., dopływ Zelwy.

Kroechern (niem.), folw., pow. gierdawski, st. p. Gierdawy.

Kroeligkeim (niem.), wś i leśna os., pow. gierdawski, st. p. Doenhofstaedt i Sępopel.

Krokotschen (niem.) al. Soffen, wś, pow. łecki, st. p. Ełk. [Krokocie]

Kroksztyńskie jez., ob. Klusy, pow. łecki. [Dziś jez. Kraksztyn, pow. piski.]

Krolowollen (niem.), wś, pow. lecki, ob. Królowa wola al. Królowola.

Kropien (niem.), wś, pow. ragnecki, st. p. Szillen.

Kropinia, os., pow. maryampolski, gm. Balwierzyszki, par. Gudele; odl. 24 w. od Maryampola, ma 2 dm., 20 mk. Por. Iwaniszki.

Kropiwna, wś w pow. sokólskim, gub. grodz., o 34 w. od Sokółki.

Kropiwne Stare and K. Nowe, wś, pow. suwalski, gm. Kuków, par. Bakałarzew. Odl. 9 w. od Suwałk. W 1827 r. wś rządowa, 20 dm., 116 mk., obecnie K. Stare 33 dm., 265 mk., a K. Nowe 11 dm., 63 mk.

Kropiwnica, wś, pow. wołkowyski, własność Do­mi­ni­ka Ta­ra­so­wi­cza.

Kropywna (rus.), ob. Kropiwna.

Kroszewo, wś, pow. szczuczyński, gm. Pruska, par. Rajgród. W 1827 r. 15 dm., 87 mk. K. położone na wsch. jeziora t. n. zajmującego około 7 wł. Grunta wzgórzyste, po większej części gliniaste, pokryte kamieniami narzutowymi; niziny pomiędzy górami zawierają obszerne łąki lądowe; rozległość wynosi około włók 56, komunikacyą ma K. z traktem bitym kowieńskim o wiorst 1½; znajduje się tu cmenarzysko z czasów pogańskich na łące zwanej Żurawiniec, obłożone kamieniami dużych rozmiarów. Rozległy las pod nazwą Rafałówka wytrzebiony (dziś 8 włók), należy do K. W dawnych czasach K. należało w części do drobnej szla­ch­ty; z postępem czasu, jako siedziba główna Karwowskich, stało się ich własnością w zupełności i oni przeszło 4½ wieków je dzierżyli. Wieś pomieniona została rozkolonizowana pomiędzy włościan miejscowych w r. 1864, a dwom właścicielom pozostały małe folwarki. St. J. K.

Kroszówka, wś, pow. szczuczyński, gm. Pruska, par. Rajgród, zamieszkała przez włościan (należała do par. Bargłowo), leży na wsch. Kroszewa, grunta rozciągają się na płd. nad jez. błotnistem, należącem do wsi Górskie. Ma ono około włók 3 rozległości, otoczone łąkami bagnistemi, tak, iż trudny przystęp do jeziora; w czasie zimy mroźnej, obfitującej w śniegi, ryby zasypiają i z nastąpieniem wiosny stają się pastwą drapieżnego ptastwa. K. ma rozległości około włók 25, należała niegdyś do starostwa rajgródzkiego, a jako własność rządu wraz z innemi folwarkami należącemi do starostwa, zakupił ją na licytacyi w r. 1820 Bagiński. W krótkim czasie wspólnie z innemi rozległemi dobrami b. starostwa K. przeszła na własność żydów, a po r. 1863 rozkolonizowana pomiędzy włościan. R. 1827 było tu 12 dm., 92 mk. St. J. K.

Krotel, zowie się w dok. z r. 1481 góra w pow. margrabowskim położona, na pruskich Mazurach, przy wsi Liski. Jan, Stanisław, Paweł, Tomasz, Marcin i Mikołaj posiadali wtedy 15 włók roli na górze Krotel między dworem liskowskim, Heinfliess (?) a jez. Rekient i Garbar. Ob. Kętrz.: Ludność polska w Prusiech, str. 503. Kś. F.

Kroże, po litew. Krażej, mko prywatne na Żmujdzi, pow. rossieński, nad rz. Krożentą, wpadającą do Dubissy, po obu jej stronach zbudowane, o 43 w. w kierunku płn.-zach. od pow. msta Rosienie, pod 55° 36 płn. szer. i 40° 21′ wsch. dłg. położone, należy w części do obywatela Szukszty, w części zaś stanowi własność dziedzica sąsiedniej majętności Płuszcze, Adol­fa Prze­ci­szew­skie­go, w posiadaniu ro­du którego Płuszcze już od r. 1608 stale pozostają. Jeden z przodków teraźniejszego dziedzica Płuszcz, a mianowicie pierwszy ich właściciel Jan Prze­ci­szew­ski h. Grzy­ma­ła, któremu te dobra przywilejem króla Zygmunta III z d. 14 czerwca r. 1608 za to konferowane zostały, iż losem wojny wyzuty został z dóbr jemu, w końcu XVI stulecia, za zasługi rycerskie w Inflantach, w kremońskiem i derpskiem (Cremonen und Dörpt), przez królów polskich nadanych, pojąwszy za żonę Elż­bie­tę Sie­masz­kie­wi­czów­nę, odziedziczył z nią, jak świadczy dokument z r. 1613 d. 15 czerwca, część majętności K., która wszakże już w roku następnym 1614 wraca do książąt Radziwiłłów i zaledwie w wieku bieżącym przez ojca teraźniejszego właściciela, w części pod mkiem K. leżącej i mury po-jezuiokie obejmującej, prawem kupna nabytą i do głównej majętności Płuszcz powtórnie przyłączoną została. K. nader zajmującą mają przeszłość. Za czasów pogańskich w pobliżu K., na górze zwanej Miedziakalnie (góra drzew?) miała być oddawaną cześć bogini myśliwstwa Medżiejma zwanej, którą wyobrażano w szacie ze skóry niedźwiedziej z łukiem w ręku. W r. 1257 król Mendog, po przyjęciu wiary chrześcijańskiej, nadając wiele dóbr na Żmujdzi zakonowi inflanckiemu, darował także i K. (Raczyński: „Kodeks dyplom. litewski“ str. 13). Gdy wszakże stosunki te Litwy z zakonem krzyżackim rozerwały się z czasem, miejsce to urosło ze wsi w miasteczko i stało się naczelnem powiatu tegoż imienia (Baliński: „Starożytna Polska“ III, 535; tudzież dzieło rossyjskie: „Gorodskija posielenija“ Petersb. 1861, t. II, str. 534). Około r. 1547 K. nadane zostały jednemu z Kieżgajłłów za zasługi, ale nie na dziedzictwo zapewne, jak słusznie przypuszcza Baliński, gdyż w r. 1559 Katarzyna ks. Suffolk i mąż jej Ryszard Berth, emigranci angielscy, przybywszy do Polski, już od Zygmunta Augusta w zastaw te dobra wzięli za 3676 talarów, czyli 1613 kóp groszy litew. i 2 gr. Że zaś po Annie Radziwiłłównie żonie ostatniego z Kieżgajłłów Mikołaja, marsz. w. ks. litew., a córce Jana Radziwiłła Brodatego, Radziwiłłowie jakiegoś prawa do K. nabyli, przeto Mikołaj Radziwiłł wojewoda wileński, wypłaciwszy powyższą sumę powracającym do kraju Anglikom, wszedł w ich prawa i usadowiwszy się tam jak w dziedzictwie zamek sobie obronny wymurował, a wodami go rzeki K. otoczył. Następca jego Mikołaj Krzysztof Radziwiłł dostał K. na dziedzictwo przywilejem Zygmunta Augusta z 1-go czerwca r. 1568 w Grodnie wydanym a po spaleniu się jego potwierdzonym od króla Stefana Batorego w Malborgu r. 1577 (Baliński tamże, III. 535 i Siemienow: „Słown. geogr.“ II, 791). Radziwiłłowie, jak wiadomo, w w. XVII już się pisali hra­bia­mi na Krożach. Kościół farny tutejszy należy do 9-ciu pierwiastkowych chrześciańskich kościołów założonych w tej ziemi r. 1413 przez Jagiełłę i Witowda (Balinski i Siemionów, tamże) i najbogatszym funduszem jest opatrzony ze wszystkich probostw na Zmujdzi; wszakże kościół jest drewniany. Jan Karol Chodkiewicz fundował w mieście tem, dziedzictwie naonczas Mikołaja Krzysztofa Radziwiłła, wojew. wileń., r. 1614 kolegium jezuickie wielkie murowane (Naruszewicz: „Historya J. K. Chodkiewicza“ t. II, 72) i, jak powiada za innymi Michał Baliński, zamek na nie obrócił, w którym zakonnicy ci szkołę wyższą otworzyli. Roku zaś 1621 wyjeżdżając na wojnę turecką, założył przy niem fundamenta kościoła pod wezw. N. M. Panny, który zaledwie w wieku bieżącym skasowany został, a gruzy jego wraz z murami pojezuickiemi nabył dziedzic sąsiedniej majętności Płuszcz. Sławny Ka­zi­mierz Sar­biew­ski na początku XVII stulecia słynący poezyami łacińskiemi na pamiątkę położenia węgielnego do tego kościoła przez Stanisława Kiszkę biskupa żmujdzkiego, napisał piękną odę p. t.: „Sacra Lithottesis cum Chodkiewitius contra Osmannum exercitus moveret“ w roku 1621 drukiem ogłoszoną. O odzie tej, jako wydanej w Wilnie, wspomina J. I. Kraszewski („Wilno od początków jego istnienia do r. 1750“ t. IV, str. 166). Tu w K. wiekopomny ten liryk, przez niemały czas mieszkając, znaczną część swoich wzniosłych pieśni utworzył, tu szukał nieraz natchnienia przechadzając się samotnie między odwiecznemi dębami ocieniającemi wierzchołek wspomnionej mytycznej góry, zwanej dotąd przez lud miejscowy Miedziakalnie (druga podobno Żwirokalnie). Później kolegium tutejsze zaszczycało się także należącemi do grona swego innemi zasłużonemi w literaturze mężami, a mianowicie znanym ziemiopisarzem księdzem Karolem Wyrwiczem. Od 1797 do 1817 utrzymywali tu karmelici 6 klas, a 1817—42 było gimnazyum, potem do Kowna przeniesione. W K. w bieżącym stuleciu był w gimnazyum nauczycielem ś. p. Jędrzej Benedykt Kłągiewicz, biskup wileński, jeden z najznakomitszych pasterzy naszych, a przedtem profesor teologii w uniwersytecie wileńskim (por. Chwałojnie). Jezuici prócz szkoły akademickiej, a raczej przed jej utworzeniem, mieli w K. seminaryum do kształcenia proboszczów w dyec. żmujdzkiej, które około r. 1570 ufundował tu Jerzy Pietkiewicz, biskup żmujdzki. Trwało ono do r. 1740, kiedy biskup Antoni Tyszkiewicz przeniósł cały ten zakład do Worń czyli Miednik. U krzyżaków zwało się to mko Medenikiem, Medwagen, a nawet czasem Medwalgen. Szczegółowa historya tego pierwotnie w K. założonego seminaryum znajduje się w książce: „Wspomnienia Żmujdzi“ przez Ludwika Adama Jucewicza w r. 1842 w Wilnie wydanej. Oprócz wspomnionych kościołów jest jeszcze W K. kościół murowany z klasztorem drewnianym panien benedyktynek (Baliński, III, 537). Król Stanisław August nadał w r. 1780 miastu z K. dwa targi w tygodniu i 3 kilkotygodniowe jarmarki do roku. Wspomina o nich pobieżnie Siemienow l. c., a obszerniej Baliński, III, 537. Że jednak K. nie są miastem handlowem, skończyło się rzeczywiście na jednym targu co tydzień i 5-ciu jarmarkach jednodniowych na bydło i konie. W okolicach K., leżących w samym środku Żmujdzi, blisko źródeł Windawy czyli Wenty, znajduje się także znaczna liczba mogił stożkowych. Jeden z miejscowych miłośników starożytności, odkopawszy kilka takich kurhanów, znalazł w głębi ich grobowiska z kamieni ułożone, z których jedne zawierały zwłoki lub popioły ludzkie, drugie kości końskie. O tych poszukiwaniach szeroko się rozwodzi pismo niemieckie: „Sendungen der kurländischen Gesellschaft für Literatur u. Kunst”. Czy tamy tam w tomie I. na str. 47 i 48, że groby, zwane Mylżyniukapaj, napotykają się nie tylko w Kurlandyi, ale i w powiatach rossieńskim, telszewskim i szawelskim. Są to odwieczne mogiły z kilku a czasem nawet z dziesięciu kurhanów złożone, z których się wykopują sprzęty najrozmaitsze, broń, łzawniki czyli lakrymatoria, a niekiedy i małe posążki bóstw niegdyś tu czczonych. Gdy piszący to niemieckie sprawozdanie r. 1837 znajdywał się w okolicach K., obfitujących w kurhany na brzegach rzeki Okmiany, najął sobie robotników celem odkopania mogił koniecznych. Wszystkie przez niego odkopane grobowiska składały się z kamieni i zawierały zwłoki bądź ludzkie, bądź końskie, wcale dobrze zachowane. W jednem z nich znalazł małą liczbę monet czworogrannych miedzianych, do takiego wszakże stopnia zniedokwaszonych, że żadnego na nich znaku nie można było rozpoznać. K. przed laty 30-stu słynęły z dobrej fabryki płótna, która już nie istnieje. Obecnie liczą tam mieszkańców 1560, domów 132, kościołów katol. już tylko 2, a mianowicie: kościół paraf. drewniany, datujący z XV stulecia, a 1745 przez kś. Tomasza Uwojnia odnowiony i kościół murowany przy drewnianym klasztorze panien benedyktynek z r. 1751 fundacyi J. Chryz. Wołodkowicza. Dawny kościół jezuicki i mury po-jezuickiego kolegium już tylko do historyi m. K. należą, K. posiadają dwie synagogi żydowskie. Parafia kroska dek. szydłowskiego, do której głównie wchodzą majętności okoliczne, w r. 1881 liczyła wiernych 7000. Filia w Pokrożenciu i Pojurzu. Niegrodowe ststwo kroskie w księstwie żmujdzkiem, pow. kroskim, podług spisów podskarbińskich z r. 1569 zaliczało się do dóbr stołowych królewskich; następnie podzielone na różne dzierżawy, składało się z miasta powiat. K. i z dzierżaw: Gordziany, Domejki, Janiszki albo Lomiadowsze, Iwibie i Jodajcie, z których posesorowie opłacali kwarty złp. 273 gr. 7. Plebania kroska do 1832 r. posiadała intratny folw. Pojurze i 2226 rs. kapitału. Było to najbogatsze na Zmujdzi probostwo. Kieżgajłowie zapisali byli na altarystów przy farze tutejszej dobra Linkówek (Kalnica) i Wajgowo. Według popisu osiadłej szla­ch­ty żmujdzkiej 1528 r. było w kroskiej włości (powiat) 171 szla­ch­ty stawiającej po jednym koniu z 8 włók. Z nich 13 stawiło 2 do 4 koni, skąd wypada, że włość ta miała 1500 włók z górą. Jezuici mieli pod K. folw. Grejtyszki. Roku 1872 wyszło w Wilnie u Zawadzkiego dziełko przez J. B. p. t.: „Kroże, ich przeszłość i stan obecny”. G. M. and A. K. Ł.

Krożenta, Krożęta, rz., dopływ Dubissy, poczyna się na wsch. od Worń, wpada do Dubissy we wsi Podubiś Grużewskich, ma 45 w. dług., 6 sąż. szer., 4 st. głęb. Bardzo rybna. Przyjmuje z lewej strony Kalnicę.

Królestwo Polskie, ob. Polska.

Królew, wś, pow. prużański, na wschód od Prużany.

Królewiec, (po niem. Königsberg, po litew. Karalancuge, u Długosza Królów Gród, Regiomons, stolica Prus starych i regencyi królewieckiej, druga rezydencya królów pruskich, leży nad rz. Preglem, na której siedm zbudowano mostów, o milę od ujścia tejże do zatoki Fryszhafu, o 46 kil. od Pilawy, o 91 od Wystruci, o 163 od Tczewa, o 201 od Grajewa, 589 od Berlina. Zbudowane na pograniczu południowo-żmudzkiem (Samland), miasto to odlegle jest od morza Baltyckiego o mil 6 ku zachodowi, o mil 4 ku północy i składa się z 3-ch głównych części, to jest: Starego miasta, Löbenicht’u i Kneiphof’u. Wliczywszy do tego 4 przedmieścia większe i 14 mniejszych czyli wól (Freiheiten), ma ono dwie mile obwodu; w tej przestrzeni mnóstwo jednak jeszcze mieści się ogrodów, długi staw zamkowy ocieniony drzewami i kilka pustych placów i pól uprawnych. Gród ten założony r. 1256 przez krzyżaków i na cześć króla czeskiego Ottokara czyli Przemysława III, który im przyszedł w pomoc Królewcem przezwany, nosi tytuł stolicy z powodu, że od r. 1457 do 1525 był rezydencyą wielkich mistrzów zakonu teutońskiego (po ustąpieniu ich z Malborga) i dwóch pierwszych książąt pruskich, hołdowników Polski. Zamek leży na małem wyniesieniu; jeden jego bok blisko kościoła świętego Mikołaja, założył sam król czeski Ottokar; reszta zaś tworząca wielki czworokąt, w różnych przybudowana czasach miała podwójny mur i 9 wież i dotąd nie została jeszcze wykończoną; przed głównym przodkowym frontem, przy murze masztalni wzniesiono 3 sierpnia 1802 r. bronzowy posąg króla Fryderyka I, wykonany w Berlinie przez Jakobi’ego i Schlüter’a. Miasto ma 21 kościołów, a między niemi jeden polski ewang., jeden litewski ewang., a jeden katolicki z r. 1616 (odnowiony 1777 r.), modlitewnię mennonitów i piękną synagogę wzniesioną po pożarze w r. 1811. Nie jest ono ni pięknie, ni regularnie zabudowanem; wszakże w niektórych jego częściach dają się widzieć okazałe budowle, jak przy ulicy Królewskiej (v. neue Sorge) i Junkrowskiej, na placu teatralnym, w cyrkule powstałym po wielkim pożarze r. 1811, a zwanym Vordere Vorstadt i na stąd prowadzącej ulicy głównej (Langgasse) około bursy do starożytnego cyrkułu Kneiphofu (Knipawy), na palach na wyspie Preglu zbudowanego, będącego dziś siedzibą zamożnego kupiectwa. W pośrodku Knipawy wznosi się kościół katedralny czyli tum, zbudowany r. 1332 przez w. mistrza księcia Lotaryusza (Ludara) Brunświckiego, na 286 stóp długi, na 93 stóp szeroki, z wieżą wysoką na 184 stóp, pysznemi organami, wykonanemi r. 1721 przez słynnego organmistrza Jana Jozuego Mosengella, grobami 6-ciu ostatnich wielkich mistrzów i książąt pruskich i biblioteki zwanej Wallenrod’owską, ustawionej w dwóch izbach wieży katedralnej, złożonej z 10,000 tomów i zawierającej wiele ważnych w rękopiśmie dokumentów do dziejów ziem pruskich i tamtejszej szla­ch­ty. W r. 1519, w piątek środopostny odbyła się w kościele tym ostatnia solenna procesya duchowieństwa katolickiego, poczem rozpoczął w nim r. 1523 naukę i reformacyę Pruss, pierwszy protestancki biskup samlandzki, Jerzy von Polenz (porównaj Gebser’a i Hagena „Beschreibung des Doms zu Königsberg (Królewiec, 1833—35 tomów 2). Wówczas to założono także pierwszą w mieście drukarnię Hansa Weinreich’a. Królewiec liczy obecnie 126,500 mieszkańców (w r. 1780 liczył ich 54,000), między któremi około 3000 żydów, i jest siedzibą ober-prezydenta Prus wschodnich, regencyi, sądu głównego apellacyjnego, wschodnio-pruskiego kolegium handlowego i admiralicyjnego, towarzystwa kredyt. (General-landschaft), głównodowodzącego 1-szym korpusem armii, wreszcie uniwersytetu. Ostatni, założony w r. 1544 przez margrabiego brandeburskiego i księcia pruskiego Alberta I, a stąd Collegium Albertinum zwany, liczył r. 1644 za czasów wielkiego elektora przeszło 2000 uczniów. Pierwszym rektorem był tu Jerzy Sabinus, zięć Melanchtona. W r. 1844 obchodził uniwersytet w d. 27—31 sierpnia z wielką okazałością, 300-letnią rocznicę swego istnienia, w czasie której to uroczystości król sam położył 31 sierpnia kamień węgielny do nowego gmachu uniwersyteckiego na placu teatralnym, na którym stoi także od 3 sierpnia 1851 r. bronzowy posąg Fryderyka Wilhelma III na koniu, wykonany przez Kiss’a. Budowla uniwersytecka (Albertinum) obok tumu się znajdująca, zwana także niegdyś Regiomontana i Pregeliana, w dziedzińcu której umieszczono Stoa Kantiana, grobowiec Kanta, służyła w części za mieszkanie dla uboższych studentów, którym nadto przychodzi w pomoc wiele fundacyj prywatnych w stypendyach i wolnych stołach (Freitische). Uniwersytet w ciągu trójwiekowego swego istnienia, mnóstwo liczył znakomitości w zawodzie naukowym, że tylko wspomnimy tu imiona takie jak: Bessel, Burdach, Bohlen, Fichte, Herburt, Jacobi, Kant, Lobeck, Olshausen i Rosenkranz. Z główniejszych Polaków żył tu dziejopis Stanisław Sarnicki i malarz Maksymilian Piotrowski († 1876). Uniwersytet posiada 5 klinik, 8 seminaryów, między któremi odznacza się założone r. 1723 przez Fryderyka Wilhelma I seminaryum dla księży polskich i litewskich (ewangelickich), niegdy pod kierunkiem znawcy litewszczyzny profes. Rhesa, ogród botaniczny, założony w r. 1809, a następnie wielce rozszerzony, gabinet anatomiczny, muzeum zoologiczne doprowadzone pod względem technicznym do wysokiej doskonałości przez konserwatora Wiedemanna, gabinet numizmatyczny, mineralogiczny i zbiór instrumentów fizycznych, dzieł sztuki i odlewów gipsowych według antyków, nadto piękne obserwatoryum w r. 1811—13 zbudowane, w korzystnem nader położeniu, bo panujące nad całym prawie horyzontem, tak, że nawet spostrzeżenia co do łamania się promieni gwiazd w pomniejszych wysokościach dopełnianemi być mogą. Pomiędzy instrumentami astronomicznemi, wykonanemi w większej części pod dozorem Bessla, znajduje się od r. 1819 wielkie koło południkowe przez Reichenbacha, dzieło najdoskonalsze może, jakie w tym rodzaju dokonano. Później wyrobiono w Mnichowie dla tutejszego obserwatoryum wielki heliometr, z częścią optyczną wedle Frauenhofer’a, który r. 1829 ustawiono w wieży zbudowanej po nad salą północną. Biblioteka uniwersytecka, po przyłączeniu do niej zamkowej i miejskiej, wzrosła do 100,000 tomów; po darze i zapisie prywatnego księgozbioru po byłym dyrektorze gimnazyalnym T. A. Gottholdzie, liczy ona do 150000 tomów, obok mnóstwa rękopisów. szacownych inkunabułów i miedziorytów. Tajne archiwum po niegdy zakonie krzyżackim, zawiera ważne akta i dokumenta do historyi Prus, Polski i Niemiec, począwszy od r. 1225 i zostaje od r. 1811 pod dozorem osobnego dyrektora, jakim był od tego czasu prof. Voigt. Znajdujące się w tutejszych archiwach ciekawe dokumenta do historyi Prus wylicza Kętrzyński (Ludność polska, XV—XIX. Szczęśliwszy od innych miast K., dochował tam w zupełności nietknięte źródła historyczne i jest dotąd najobfitszym skarbem dla dziejopisów zakonu krzyżackiego, Prus, Polski i Litwy. Por. Gervais’a: „Die Gründung der Universität K. und deren Secularfeier 1644 und 1744“ (Gdańsk, 1844); Witt’a: „Die dritte Jubelfeier der Albertus-Universität zu K.“ (Królewiec, 1844). Oprócz trzech gimnazyów, między któremi odznacza się Collegium Fridericianum, trzech wyższych szkół obywatelskich, wyższej szkoły żeńskiej, szkoły francuskiej, seminaryum nauczycielskiego, połączonego z domem sierot, posiada miasto akademią sztuk pięknych, staraniem Schöna r. 1845 urządzoną, szkołę przemysłową, handlową (od r. 1849), piękny teatr, instytut głuchoniemych, zakład oftalmiczny i kilka uczonych towarzystw, między któremi jest towarzystwo niemieckie, zawiązane r. 1741, towarz. fizyczno-ekonomiczne, zawiązane r. 1789 w Morądze (Mohrungen), a w r. 1799 tu przeniesione i towarz. archeologiczne Prussia, zawiązane w r. 1847. W XVIII w. wychodziło tu pismo polskie też i w r. 1863 (Przyjaciel ludu). Miasto oświetlone gazem. Z pośród rozlicznych wyrobów królewieckich, słyną dotąd powszechnie wyroby cukiernicze, mianowicie marcypany, które i za granicą znajdują odbyt. Z tutejszego (wyłącznie niemal) portu wywozi się bursztyn. Są tu 4 jarmarki na rok. Naprzeciwko Kneiphofu czyli Knipawy, leży cytadela Friedrichsburg, czworogran otoczony fosą i wałami, mieszcząca w sobie kościół i arsenał, a obok niej grobla filozofów (Philosophen Damm), gdzie jest dworzec kolei żelaznej wschodniej i pomnik Kanta. Mieszkańcy K. są po największej części Niemcami lub zgermanizowanemi Słowianami i Litwinami. Obecne warownie K. znacznie zostały pomnożone i rozprzestrzenione i ciągłego jeszcze doznają umacniania. R. 1843—73 obwiedziono K. wałem długim na 11 kilometrów. Po 1875 r. zbudowano 12 osobnych fortów w okręgu 40 kil. Jestto dość dość wielka twierdza obozowa, a port K. Piława jest także fortecą. K. był w ręku Rossyan po bitwie pod Gross-Jaegersdorf, a w ręku Francuzów po Frydlądzie. Dzieje K. wspominają nam, że gród ten przed zbudowaniem zamku u pogańskich Prusaków czyli Sambitów zwał się Tuwangste. R. 1286 Konrad Turberg, mistrz prowincyonalny pruski, dał mieszkańcom pierwszy przywilej. Od 1312 komturat. W r. 1455 gdy powstała część Löbenicht, zamek i część jego okoliczną, przezwano Starem-miastem. Kościół św. Mikołaja tak nazwany polski, w którym niegdyś nabożeństwo w polskim języku zawsze się odbywało, jest najstarszą z królewieckich świątyń i założony był w r. 1255, leżał na Starem-mieście, równie jak i Dinghaus, w którym niegdyś sądy się odprawiały. Löbenicht w pierwszym przywileju Bertolda Bruhan nazwany jest Nowem-miastem, skąd się pokazuje, że na­z­wi­s­ko Löbenicht jest późniejsze; dzieli się na dwie części, z których pierwsza pospolicie nazywana Górą, druga zaś niższa posiadała ratusz, wielki szpital z własnym kościołem, który dawniej był klasztorem panien, fundowanym około r. 1346 przez Dusnera Arlberg, w. mistrza, na podziękowanie Bogu za odniesione zwycięstwo nad Litwinami. Knipawa, ze wszystkich części miasta najpóźniejsza, założona była według Hartknocha (noty do Duisburga) przez Wernera z Urselu, który jej pierwszy przywilej nadał r. 1324. Przez co także zbija się podanie Gwagnina, który czas założenia Knipawy odnosi do r. 1380 i założycielem być mieni w. mistrza krzyżackiego Winryka de Kniprode, od którego także na­z­wi­s­ko swe wziąć miała. Tum tutejszy był początkowo w starem-mieście w kościele św. Ducha, i tu został przeniesiony przez Ludera księcia brunświckiego w. mistrza r. 1332. R. 1410 kiedy po zwycięstwie pod Grunwaldem i oblężeniu Malborga, K. razem ze wszystkiemi miastami pruskiemi poddał się Jagielle. R. 1454, kiedy 56 miast i stany pruskie wypowiedziały posłuszeństwo krzyżakom i poddały się rzpltej polskiej, król Kazimierz Jagiellończyk ustanowił w K. stolicę województwa i powierzył ją Augustynowi de Schene, a mieszczanie zamek królewiecki zburzyli. Tegoż jednakże jeszcze roku, gdy się krzyżacy zbliżyli, mieszkańcy starego i nowego miasta natychmiast im bramy otworzyli i tylko jedna Knipawa wierną Polakom pozostała, a dopiero po długiej obronie, nie widząc znikąd posiłków, uległa przemocy. R. 1466, kiedy Prusy ostatecznie się Polakom poddały, tylko ta część, która później nosiła na­z­wi­s­ko Prus książęcych, z K., jako miastem stołecznem, pozostała przy zakonie krzyżackim, który odtąd hołdował rzpltej. Wielcy mistrze musieli opuścić Malborg, a przenieść się do K. R. 1520 Albrecht, w. mistrz, nie chciał Zygmuntowi I hołdu złożyć, a wojsko polskie pod dowództwem Mikołaja Firleja, odbywszy szczęśliwie wyprawę do Prus, zbliżyło się pod K., lecz zawarta z królem w Toruniu ugoda, uwolniła miasto od oblężenia. R. 1525, gdy tenże Albrecht wyrzekł się dawnej wiary i ślubów zakonnych, przyjąwszy wiarę reformowaną, został K. stolicą hołdujących wprawdzie Królestwu Polskiemu, ale już dziedzicznych książąt pruskich. R. 1619, przez spadek dziedziczny przeszły Prusy książęce pod panowanie elektorów brandeburskich, w Berlinie rezydujących, a odtąd K. stał się tylko miastem prowincyonalnem. Wał miasto otaczający, w r. 1626 miał 1¾ mili długości, 8 bram i zamykał w sobie wiele ogrodów, staw zamkowy, łąki i role. R. 1649 wielki pomór w K. panował; r. 1656 powstał rozruch w czasie Zielonych Świątek, napadnięto na kościół katolicki i rozmaite zdrożności popełniono. Mieszkańcy Polacy wiele wtedy prześladowań wycierpieli, elektor jednakże, jak donosi Cellarius kazał winnych wyszukać i ukarać. R. 1657, gdy przez traktat w Welawie Prusy książęce od hołdownictwa uwolnione zostały, znikła tem samem wszelka polityczna styczność Królewca z rzpltą polską. Por. „Starożytności polskie“ (tom I, Poznań, 1842 r.). Porównaj też art. Gąbin and Prusy w tym „Słowniku“. Dla znacznego obszaru ziem polskich ważny jest handel K. Dosięgał on w ostatnich latach następującego rozmiaru w milion. rubli metalicz. W 1871 r. 60.5 przywóz, 54.1 wywóz; w 1872 r. 64.3 przyw., 54.5 wyw.; w 1873 r. 76.4 przyw., 70.8 wyw.; w 1874 r. 78.0 przyw., 66.5 wyw.; w 1875 r. 86.5 przyw., 68.9 wyw.; w 1876 r. 64.7 przyw., 56.4 wyw. Cyfry te pokazują, że handel K. do 1876 r. ciągle się powiększał; dopiero w tym roku daje się spostrzegać zmniejszenie w przywozie o 8.45% a w wywozie o 8.19%. Towary są tu przywożone morzem i w znaczniejszej części kolejami żelaznemi; przywóz morzem wynosi zaledwie od 27.7% do 41.8% ogólnego dowozu. Towary wywożone są z K. także przeważnie kolejami; morzem zaś, wywozi się tylko od 31.3% do 44.1 %. Morzem przywozi się głównie herbatę; dowóz jej stanowi ⅓ wartości wszystkich przywożonych tą drogą towarów. Głównym zaś artykułem przywozu koleją jest zboże 39.9% w 1876 r.), po którem pierwsze miejsce len zajmuje. Głównym artykułem wywozu K. jest zboże (29.6% w 1876 r.), dalej len i konopie (11.6% w 1876 r.), a z kolei następuje herbata (13.5 również w 1876 r.). Morzem wywozi się głównie zboże, len i konopie, kolejami zaś herbatę. Przywóz zboża do K. powiększał się aż do 1875 r. i w tym roku wynosił 439,600 beczek czyli około 2.9 milion. czetwerti; najmniejszy zaś był w 1869 r., zaledwie 181,800 beczek czyli 1.2 milion. czetw. Największą część tego zboża dostawiają prowincye polskie i Rossya. Dowóz ten znakomicie się w ostatnich latach powiększył kiedy bowiem w okresie od 1869—1873 r. nie przewyższał 29.7% ogólnego przywozu zboża do K., w r. 1874 podniósł się do 67.0% a w 1876 r. nawet do 72.9%. Cyfry te mówią także, że największy przywóz zboża od nas i z Rossyi miał miejsce w 1874 r. wynosił 292,300 beczek czyli około 1.9 milion. czetw. zboża. Do Gdańska odstawiano przeważnie pszenicę, do K. najwięcej żyta i owsa. W 1874 r. dostawione żyto, wynosiło 41.7%, a owies 18.7% ogólnego przywozu zboża. Pszenica zaledwie 11.3%, reszta zaś przypada na jęczmień, groch i siemie lniane. Zboże z Królestwa i zachodnich gubernij Cesarstwa przybywa dwoma drogami: a) warsz.-petersb. przez Wierzbołów, a następnie wschodnią pruską (Ostbahn) i b) brzesko-grajewską (Südbahn). Z ogólnego wywozu zboża, najwięcej otrzymują z K. i Pilawy północne Niemcy, bo 30.6% ogólnego wywozu (w 1876 r.), następnie Anglia 22.6%. Żyto wywozi się głównie północnych Niemiec i Norwegii; pszenica zaś do Anglii, Holandii i Belgii. Według obliczeń J. G. Blocha (Ekonomista, 15 lipca 1879 r.) potrzeba 3608 okrętów dla wywiezienia maksymalnej ilości zboża oznaczonej przez niego na 23.8 milion. czetw. Do tej pory wychodziło stąd okrętów naładowanych zbożem, jak następuje: w 1874 r. z Pilawy 1410, z Królewca 1241, razem 2651; w 1875 r. z Pilawy 1521, z Królewca 1356, razem 2877; w 1876 r. z Pilawy 1149, z Królewca 967, razem 2116. Potrzebaby więc powiększyć tylko liczbę odpływających okrętów z 2877 do 3608, co z łatwością może być uskutecznionem, gdyż bywały miesiące, w których z portów tych, wyruszał już o wiele większy transport. K. więc i Gdańsk są bardzo ważne rynki dla międzynarodowego handlu i olbrzymią, nieporównaną z niczem, wyrządzili nam Niemcy krzywdę, odebraniem tych portów. Okrąg regencyjny królewiecki Prus Wschodnich graniczy na zach. z Prusami Zachodniemi, na płn. z Baltykiem, na wsch. z gub. kurlandzką, kowieńska i okręgiem gąbińskim, na płd. z Królestwem Polskiem. Rozl. 415 mil kw., ludności 1,100.000. Powiatów 20, kłajpedzki, labiewski, welawski, królewiecki, miasto K., fyszhuski, gierdawski, rasteński, frydlądzki, pruskoiławski, świętosiekierski, braniewski, licbarski, reszelski, olsztyński, szczycieński, niborski, ostródzki, morąski, pasłęcki (dawniej w tej liczbie szakieński, krzyżborski, zinteński). Główne wody: zatoka kuryjska, część fryskiej, wiele jeziór w powiatach południowych; rzeki Niemen, Pregola, Łyna, Pasarya. Kraj piaszczysty, niegdyś lesisty; dziś tylko ślady puszczy kaparowskiej. Mieszkańcy głównie Niemcy, z wyjątkiem pewnej małej liczby Polaków w Warmii i Litwinów w powiecie kłajpedzkim i labiewskim; wszyscy też, prócz warmijskich katolików, ewangelicy. Obwód regencyjny K. miał 1858 r.: dóbr i lasów rząd. 883,537 mr., szla­che­c­kich 2,169,347 mr., innych 203,829 mr., miasta 351,640 mr., grunta chłopskie 4,174,349 mr. F. S.

Królowa góra, ob. Grabowo [15.)], pow. augustowski.

Królowa wola al. Zalesie, niem. Krolowollen, wś, pow. łecki; na Mazurach pruskich, st. p. Grabnik, oddawna przez ludność polską zajęta, istniała r. 1600. Czyt. Kętrz., Ludność polska, str. 464. X. F.

Królowe Krzesło, folw., pow. wyłkowyski, gmina i par. Pojewoń. Odl. 16 w. od Wyłkowyszek. W 1827 r. 4 dm., 75 mk., obecnie 9 dm., 188 mk. K.-Krzesło stanowiło dawniej jeden z kluczy ekonomii królewskiej Olickiej (Olita). Z dóbr tych wydzielone zostały majoraty, między innemi w roku 1837 generałowi jazdy Gerstenzwejg dobra Królowe-Krzesło składające się z folwarku: K.-Krzesło rozległości mr. 949; wś Sausienniki osad 41, z gruntem mr. 1634; wś Staławka wielka os. 19, z grunt mr. 823; wś Użbole os. 14 z grun. mr. 551; wś Jakiszki os. 21, z grun. mr. 749; wś Daże os. 32, z grun. mr. 50. Podług wiadomości z roku 1854 pozostało przy rządzie: folwark Staławka rozległości mr. 797; folw. Podborek rozl. mr. 549; folw. Szyłosady rozl. mr. 876; folw. Rostkowszczyzna rozl. mr. 228; folw. Łankupa rozl. mr. 308; lasu rozl. mr. 205; nadto wsie Saławka mała z grun. mr. 362; wś Budwiecie z grun. mr. 1669; wś Meszliny z grun. mr. 457; wś Gudele z grun. mr. 502; wś Talerzyszki z grun. mr. 383; wś Kregzdzie z grun. mr. 684; wś Kumiecie z grun mr. 472; wś Szyłosady z grun. mr. 1088; wś Tryłówka z grunt mr. 950; wś Karpijewo z grunt mr. 870; wś Rostkowszczyzna z grun. mr. 152. A zatem ogólna rozległość posiadłości rządowej w folwarkach i wsiach wynosi mr. 10554. A. Pal.

Królowokrześl, w XVIII w. klucz ekonomii olickiej, ob. Królowe Krzesło.

Królowy Most, wś w pow. bia­ło­sto­c­kim. Posiada fabrykę kortów Fr. Frisza o 40 warsztatach ręcznych.

Królówek, os. w pobliżu jeziora t. n., pow. suwalski, gm. Huta, par. Wigry; odl. 11 w. od Suwałk, ma 9 dm., 52 mk.

Królówek, jezioro w pow. suwalskim, gm. Huta, między wsiami: Piertaniami i Leszczewem i os. K. Łączy się z jez. Pierty i mają oba 78 mr. obszaru, według wykazu jeziór podanego przez L. Wolskiego (Kalend. obserw. Warsz. 1861 r.) Według mapy sztabu gener. (XIV—2) obszar jego musi być znacznie większy. Długość (od połud. ku płn.) wynosi 2½ w. szerokość średnia 1 wiorstę. Brzegi od zach.-płn. i wsch. strony lesiste, zresztą płaskie. przyjmuje wody trzech strumieni i łączy się z jez. Wigry kanałem [Dziś oficjalnie Piertanka, także Piertówka, wcześniej zwana też Omulówką.] przerzynającym szosę z Suwałk do Sejn. Br. Ch. [Z opisu wygląda na jez. Pierty, natomiast występujące w opisie Pierty to być może Omułówek, ew. prawdziwy Królówek. W r. 1569 rzeczka (!) Krylowka; K. O. Falk podejrzewa źródłosłów jaćwieski.]

Krucieniszki, wś, pow. suwalski, gm. Sejwy, par. Krasnopol, odl. 20 w. od Suwałk; ma 14 dm., 104 mk.

Krucklancken (niem.), ob. Kruklanki.

Kruglanken (niem.), wś, pow. węgoborski, ob. Kruklanki.

Kruhlany, wieś, w pow. sokólskim, gub. grodz., o 12 w. od Sokółki.

Kruhle, wś, pow. bielski, gub. grodzieńskiej. Była tu kaplica b. parafii katolickiej w Kleszczelach.

Kruhłe 1.) wś, pow. prużański, na płd.-wschód od Prużany. 2.) K., por. Kruhle.

Kruhłe, ross. Kruhłoje, mko i dobra, pow. mohilewski, o 55 w. od Mohilewa gub., nad jez. Sitno, na praw. brz. Drui. Jest tu dawny cmentarz tatarski.

Kruhłe, ob. Kruhły.

Kruhło, wś w pow. sokólskim, gub. grodz., o 24 w. od Sokółki.

Kruhłoje, ob. Kruhłe.

Kruki 1.) wś, pow. nowo-miński, gm. Chruścice, par. Kałuszyn (ob.). W 1827 r. 11 dm., 70 mk. 2.) K., kol., pow. kutnowski, gm. Żychlin, par. Sleszyn, dm. 13, mk. 138, posiadają gruntu mr. 114, żytniego, osad 17. 3.) K., os., pow. iłżycki, gm. Błaziny, par. Iłża, od Iłży w. 13, grun. mr. 63, dm. 2, mk. 11. 4.) K., wś szlach., pow. ostrołęcki, par. Ostrołęka. W 1827 r. 7 dm., 50 mk. Jestto stare gnia­z­do ro­du Kru­ko­w­skich, wspominane w dokumentach z 1428 r. (Gloger); 5.) K., wś, pow. władysławowski, gm. Światoszyn, par. Poniemoń, nad Niemnem, wprost Średnik, odl. 47 w. od Władysławowa; ma 34 dm., 296 mk. W 1827 r. było 15 dm., 129 mk. Br. Ch.

Kruki, niem. Krugken, wś, pow. darkiemski, st. p. Wikiszki. [Teraz w pow. gołdapskim, ok. 13 km na zach. od miasta pow. a ~ 2 km od granicy. Na płn.-wsch. od wsi znajdują się Góry Kruckie 157 m wys. Wikiszki, niem. Wikischken, leżą za granicą.]

Kruklanki, dok. Kraugklienen, Krucklanicken, niem. Kruglanken, wś kościelna nad strugą kruklińską, pow. węgoborski, na pruskich Mazurach, oddawna przez ludność polską zamieszkana i założona. R. 1545 Jan Pasz starosta węgoborski, sprzedaje Janowi Bębelnikowi 6 włók sołeckich nad jez. Kruklin za 180 grz. celem założenia wsi dannickiej na 54 włók.: otrzymali 6 lat wolności. Ob. Kętrz., „Ludność polska“, str. 532. Kościół oddawna tu istniał. R. 1479 Marcin z Leca prezentuje na proboszcza w K. Engelbrechta, z dyec. warmińskiej. Około r. 1574 budowano nowy kościół. Parafia K. ma 2300 Polaków a 3759 Niemców. Sama wś K., o 19 kil. od miasta pow. Węgoborka, w pagórkowatej okolicy, obfitującej w jeziora, ma grunta piaszczyste, żwirowate, a zatem nieurodzajne, mk. 638 mówiących po polsku, w okolicy 5 gorzelni. Jest w K. agentura pocztowa. Por. Gołdopiwa. Kś. F.

Kruklin, niem. Kruklinnen, dok. Kruglienen, Kronglinen, wś, pow. lecki, na pruskich Mazurach, nad jez. t. n., o 2 mile od Leca, oddawna przez ludność polską zamieszkana. R. 1552 książę Olbracht podaje do wiadomości, że Jerzy Krosta, starosta lecki, założył wś dannicką na 40 włók, nad jez. Kruklin, nadając Wawrzyńcowi von Perkun (z Pierkunowa ?) 4 włóki sołeckie na prawie chełmińskiem. R. 1625 wś K. posiada samych polskich mieszkańców. Ob. Kętrz.: „Ludność polska“, str. 493. Kś. F.

Krukliny, ob. Kruklin.

Kruklińska struga, niem. Kruklinner Fluss, wypływa w pow. węgoborskim, z jez. kruklińskiego, które łączy z Gołdopiwą (Goldappgar). Stąd ma odpływ w kierunku północnym do jez. Stręgiel, Święcajno, Mamry i t. d. Młyn znajdujący się przedtem na strudze w Kruklankach został teraz zniesiony.

Krukliński kanał, niem. Kruklinner Kanal, w pow. węgoborskim, na polsko-pruskich Mazurach, około pół mili długi, łączy jez. Kruklińskie z Gołdopiwą (Goldappgar), r. 1841—1842 przeważnie korytem strugi Kruklińskiej przekopany w celach melioryzacyjnych. Koszta rządowe wydane na to przedsięwzięcie wynosiły 46000 talarów. Kś. F.

Kruklińskie jezioro, niem. Kruklinner See, pow. lecki, na polsko-pruskich Mazurach, ma nazwę od wsi Kruklin, przeszło milę długie, w północnej części leży już w pow. węgoborskim; za pomocą Kruklińskiej strugi stoi w związku z jez. Gołdopiwą (Goldappgar) i wielkiem jez. Mamry (Mauer See). R. 1841—42 wykopano stąd kanał głębszy, wiodący do Gołdopiwy, przez co wody na 20 stóp opadły.

Krukowszczyzna, wś w pow. sokólskim, gub. grodz., o 31 w. od Sokółki, chat 59.

Krummenfliess (niem.), strumyk, pow. jańsborski, ob. Krzywe.

Kruna, rz., dopływ Niemna z prawej strony, uchodzi między Karczupą a Wilią ob. Krona.

Krupa, niem. Kruppa, młyn, pow. jańsborski, st. p. Rudozanny.

Krupczyce 1.) wś, pow. kobryński, o mil 2 od Kobrynia przy drodze do Brześcia, niedaleko rzeki Trościanicy. Miejsce to pamiętne jest bitwą stoczoną 18 września 1794 r. przez jenerała Karola Sierakowskiego, z korpusem jenerała Suworowa. Po wytrzymaniu walki przez dzień cały, Sierakowski, mniejsze mając siły, uskutecznił pomyślny odwrót do Brześcia. Kościół parafialny egzystował tu do r. 1865, obecnie cerkiew prawosławna. Były kościół, dawna filia, przy wizycie biskupa Masalskiego z Wilna za staraniem kasztelana Nestorowicza podniesiony do godności parafialnego, z nadaniem przez tegoż wsi Niejołowicz i fundacyą gmachu klasztornego dla oo. karmelitów. Parafia ta miała kaplicę w Oziatach. Do czasu przeprowadzenia szosy warszawsko–moskiewskiej K. były punktem ożywionym, była tu stacya pocztowa, klasztor zaś przy częstych odpustach odwiedzany był licznie. Na cmentarzu wznosi się pomnik na grobie francuza hrabiego de Polignac, emigranta z czasów rewolucyjnych. 3.) K., wieś na granicy pow. sokólskiego i grodzieńskiego, nad Łosośną.

Krupice, dobra w gub. grodzieńskiej, pow. bial­skim, par. Sie­mia­ty­cze, w b. ziemi dro­hi­c­kiej, województwa pod­la­s­kie­go. pomiędzy m. Dro­hi­czy­nem i Sie­manda­ty­czami, odległe od pierwszego w. 8. a od ostatnich 7. Należały w przeszłym wieku do Za­le­s­kich, od r. 1818 do Sar­ne­c­kich, następnie do Trusz­kow­skie­go h. Gryf, obecnie dom. Krupice należą do Wiktora Za­le­s­kie­go. Ziemia falista, mocne szczerki, bardzo urodzajna i żyzne smugi nad dwoma strumieniami wpadającemi do Buga, a zowiącemi się Górna i Bujakówka. Przy strumieniu Górnej młyn wodny nad stawem. Miejscowość ta, w czasach przedhistorycznych, należała niezawodnie do siedzib Jadźwingów, jak świadczy nazwa lasu należącego do Krupic, zowiącego się „Jadźwiny“, oraz liczne prastare groby na wzgórzu koło wiatraka, które lud miejscowy od czasów niepamiętnych nazywa „grobami Jadźwingów“. Opisywał je hr. Wiktor Ossoliński. Groby te mają formę nieregularną, a każdy obłożony jest w koło wielkiemi głazami kamiennemi; wewnątrz od wierzchu są drobne kamienie, niżej większe, a w końcu rodzaj kamiennej płyty, pod którą spoczywa kościotrup. Oprócz tego, nad łąką, pośród brzozowego gaju jest znaczny nasyp a obok dwa mniejsze; wewnątrz żadnych nie zawierają szczątków ludzkich. Przestrzeń obecna ziemi dworskiej w K. zajmuje ogółem 432 dziesięcin, w czem jest ogrodów 5 dzies., 206 dzies. ziemi ornej, 45 dzies. łąk, 130 dzies. lasu, 30. dzies. brzozowego gaju, 6 dzies. zagajnika. Włościanie w połowie katolicy, w połowie dawni unici dziś prawosławni, posiadają 489 dziesięcin roli, łąk i pastwisk. Osad we wsi jest 37, w których zamieszkuje 130 mężcz. i 115 kobiet. M. H. T.

Krupin, niem. Krupinnen 1.) pierwotnie Markowice, Makwitz, wś, pow. margrabowski, st. p. Wieliczki, na pruskich Mazurach, oddawna przez ludność polską zajmowana. R. 1561 Wawrzyniec von Halle, star. oleckowski, sprzedaje Pawłowi i Stańkowi Markowiczom, braciom z Niedźwiedzkich, 4 wł. boru na sołectwo, włókę za 54 grz., celem założenia wsi dannickiej na 40 wł., położonych między Wolą Markowiczową czyli Markowskiemi a miastem Margrabową. R. 1600 w K. mieszkają sami Polacy. Ob. Kętrz., Ludność polska str. 516. 2) K., wieś, pow. łecki, na Mazurach pruskich, st. p. Prostki, od początku przez osadników polskich zajęta, istniała r. 1553. Siedzieli tu szla­che­t­ni Cie­siel­s­cy, Wil­ko­w­scy, Dul­scy i inni. Kś. F.

Krupiny, pow. łecki i olecki, ob. Krupin.

Krupniki, wieś, pow. bia­ło­s­to­c­ki, par. Choroszcza, niegdyś własność klasztoru dominikanów w Choroszczy.

Kruschinen (niem.). wieś, pow. wystrucki, st. p. Jodlauken.

Krusinn (niem.) al. Krusinnen, dobra, pow. wystrucki, st. p. Wystruć.

Krusko, jezioro koło wsi Krusza, niedaleko Kolna, pow. kolneński, dziś zwane Serafin. Było w XVI w. bardzo rybne i zaopatrywało dalekie okolice w ryby. (Ob. Święcicki, opis Mazowsza, Kwartal. Kłosów). Br. Ch.

Krusza, wś, pow. kolneński, gm. i par. Turośl. Leży śród błot rozległych i lasów, ma 56 dm. i 1049 mr. obszaru. W 1827 r. wieś rządowa miała 26 dm., 172 mk. Wspomina tę wieś Święcicki (opis Mazowsza), iż leży nad rz. t. n. (kwartal. Kłosów, str. 110).

Kruszewo, wś, pow. bia­ło­s­to­c­ki, par. Choroszcza.

Kruszewo 1.) wś, pow. płocki, gm. Brwilno, par. Proboszczowice, nad rz. Wierzbicą, odl. o 10 w. od Płocka, ma 15 dm., 101 mk., 509 mr. gruntu (504 mr. ornego). Dom modlitwy ewang. i młyn wodny. 2.) K., wś, pow. sierpecki, gm. Żuromin, par. Chamsk, odl. o 29 w. od Sierpca, ma 5 dm., 81 mk., 70 mr. gruntu, 4 mr. nieuż. 3.) K., kol. włośc., nad rz. Narew, pow. ostrołęcki, gm. Szczawin, par. Goworowo, ma mk. 346 i 956 mr. obszaru. W 1827 r. wś rząd. miała 33 dm., 164 mk. 4.) K., pow. mazowiecki, gm. Piszczaty, par. Kobylin. 5.) K.–Brodowo, K.–Wypychy and K.–Głą­by, wś szlach. i włośc., pow. ma­zo­wie­cki, gm. i par. So­ko­ły, o 9 w. od st. dr. żelaz. Łapy. W 1827 r. K.-Brodowo miało 20 dm., 125 mk. K.-Głą­by 30 dm., 245 mk. i K. probostwo (to samo co Wypychy?) 11 dm., 63 mk. Jestto dawne gnia­z­do ro­du Kruszewskich; wspomnandana w aktach z 1426 r. (Gloger). Folw. K.-Głą­by (z osadą So­ko­ły, wsiami: K.-Wy­py­chy i No­wo­sioł­ki-So­ko­ły) rozległy mr. 460: grunta orne i ogr. mr. 225, łąk mr. 67, lasu mr. 148, nieużytki i place mr. 11, bud. mur. 1, z drzewa 14; płodozmian 9-polowy. Wś K.-Wy­py­chy os. 9, z grun. mr. 132; wś No­wo­sioł­ki-So­ko­ły os. 15, z grun. mr. 39; osada So­ko­ły os. 135, z grun. 114. 6.) K. and K.–Rudnik, pow. szczuczyński, gm. Pruska, parafia Rajgród. Br. Ch.

Kruszewo 1.). niem. Kruschewen, włośc. wś, pow. kościerski, blisko traktu bitego chojnicko-kościerskiego, w okolicy lesistej i piaszczystej. Obszaru liczy mr. 357, gbur. 2, katol. 33, dm. 3. Par. Lipusz, szkoła i poczta Kalisz. Ostatni znany przywilej, nadany tej wsi 5 lipca 1766. 2.) K., w dok. Crusevo, Crasauo, nazywała się wś przy mieście Kamieniu w pow. złotowskim, którą książę Świętopełk r. 1236 nadał arcyb. Fulkonowi razem z wsią Orle i Mochle. Obecnie pod tą nazwą nie jest znana. Ob. Perlbach, Pommer. Urkunden. 3.) K., niem. Krussewen, dok. Kruschewen, wś, pow. jańsborski, na pruskich Mazurach, st. p. Biała, oddawna przez ludność polską zamieszkana. R. 1529 Paweł Ozor odprzedał połowę swego działu i majątku w Pawłoczynach i Kruszewie, z przyzwoleniem Henryka Krosty (Krösten), burgrabi jańsborskiego. Mikołajowi, Markowi, Janowi, Wielisławowi i matce ich Katarzynie. Ob. Kętrz.: „Ludność polska“, str. 443. Kś. F.

Kruszki, wś, pow. suwalski, gm. Pawłówka, par. Przerośl, odleg. 27 w. od Suwałk, ma 16 dm.; 158 mk.; w 1827 r. 12 dm., 89 mk.

Krusznik, wś nad jez. t. n., pow. augustowski, gm. Szczebro-Olszanka, par. Wigry, odl. 23 w. od Augustowa, 13 od Suwałk; ma 33 dm., 220 mk.; w 1827 r. 13 dm., 82 mk.

Krusznik, jez. przy wsi t. n., pow. suwalski, należy do grupy jezior otaczających jez. Wigry, od którego oddziela je pas ziemi niemający wiorsty szerokości. Samo jezioro ma do 113 mr. obszaru, a głębokość dochodzi 80 stóp. Brzegi płaskie, niskie, bezleśne. Jestto widocznie część dawnego jez. Wigry, utworzona skutkiem opadnięcia poziomu jego wód. Leży ono we wschodniej stronie jez. Wigry. Na południe o pół wiorsty pod wsią K. leży drugie jez. Mulaczyk. Br. Ch.

Kruszyniany, wś w pow. grodzieńskim, o milę od Krynek, dziedziczna imienia Krzyczewskich Tatarów. Nadał ją król Jan III Samuelowi Krzyczewskiemu, ich przodkowi, który, będąc rotmistrzem chorągwi tatarskiej, w bitwie pod Parkanami przyczynił się do ocalenia życia oswobodzicielowi Wiednia. Wdzięczny król mianował go, prócz tego, pułkownikiem, i udając się z Warszawy na sejm do Grodna r. 1688 wstąpił do Krzyczewskiego na obiad, a powracając z sejmu toż samo uczynił. Wieś, podzielona z czasem między potomków Samuela po mieczu i kądzieli, zamieniła się w okolicę tatarską; ale zostały stare lipy, które przy odwiedzinach królewskich ocieniały dom mężnego wojaka. Prawnucy zaś jego dotąd z religijnem uszanowaniem zachowują, prosty drewniany stołek z poręczami, na którym siedział Jan III. Autentyczne dokumenta, pozostałe w ręku Krzyczewskich, są dowodem całego tego zdarzenia.

Kruta, Kręta, prawy dopływ rz. Wereśni, wpadającej do Uszy.

Krutinnen (niem.), wś, pow. ządzborski, ob. Krutyn.

Krutinner Fluss (niem.), ob. Krutyńska struga.

Krutule, wś, pow. władysławowski, gm. Zyple, par. Szaki, odl. 26 w. od Władysławowa. Ma 5 dm., 41 mk. Por. Giełgudyszki dolne.

Krutyn, niem. Krutinnen, wś, pow. ządzborski, nad strugą krutyńską, w okolicy lesistej, na polsko-pruskich Mazurach, st. p. Stara Ukta. W nowszym czasie filiponi z Rossyi zaludnili te puste knieje i kilka osad założyli. R. 1839 Fryderyk Wilhelm IV, wtedy jeszcze następca tronu pruski, zwiedzał te osady.

Krutyńska struga, niem. Krutinner Fluss, Krutting, początek bierze w jez. Beldan, pow. ządzborski, na polsko-pruskich Mazurach. Początkowo płynie w kierunku niemal południowym, liczne zakręty czyniąc, przy wsi kościelnej Ukta przechodzi bity trakt jańsborsko-ządzborski, mija Wojnowo (Ekertsdorf), pod Rosochą (Jagerswalde) zwraca się ku północy, oblewa Krutyn i uchodzi do jez. Mokre. Długość wynosi około 3 mile. Po największej części płynie przez wielkie bory i niemało jest użyteczną do spuszczania drzewa, które łatwo potem przewożą lub spławiają przez jez. Beldau do Rynu, skąd kanałem taltowskim do Leca, Węgoborka, a nawet strugą Węgorapią, aż do Litwy. Kś. F.

Krużmorgi, wś, pow. wyłkowyski, gm. Pojeziory, par. Wyłkowyszki, odl. 8 w. od Wyłkowyszek, ma 3 dm., 43 mk.

Krykle, wieś, pow. władysławowski, gm. Leśnictwo, par. Władysławów. Odl. 7 w. od Władysławowa, ma 7 dm., 61 mk.

Krykstanka, Kryksztanka, Kregzdautis, Grygzdanka, rzeczka, bierze początek na wschód Krykstan w pow. władysławowskim, płynie ku zachodowi przez Krykstany, Kiepszty, Jokieliszki i pod Gieliczami wpada z praw. brzegu do Jotyi. Długa około 10 w. J. Bliz.

Kryksztany, wś i folw., pow. sejneński, gm. Kudrany, par. Sereje. Odl. 45 w. od Sejn, ma 49 dm., 375 mk. W 1827 r. były tu trzy oddzielne części: K. meneckie, K. stare i K. starościńskie, leżały w par. Mirosław i stanowiły własn. rządową. We wszystkich częściach. było 32 dm. i 230 mk.

Kryłatka, wś, pow. augustowski, gm. Sztabin, par. Krasnybór. Odl. 19 w. od Augustowa, ma 18 dm., 119 mk. W 1827 r. 8 dm., 46 mk.

Krynica, wś o 20 w. od Grodna, przy byłym trakcie handl. z Grodna do Wilna i Kowna.

Krynica, rz., dopływ Łutowni, która z lewej strony do Narewki uchodzi.

Krynka, ob. Nietupa.

Krynki, mko, pow. grodzieński, o 46 w. od Grodna, o 21 od Sokółki, niedaleko rz. Świsłoczy, ma zarząd 2-go okr. adm. i gm. kryńskiej. Do okręgu adm. kryńskiego należy 5 gmin: kryńska, indurska, wielko- i małobrzostowicka, hołyńska. R. 1878 K. miały 3336 mk., w tem 2823 izrael. Parafialny kościół katol. Ś. Anny, z drzewa wzniesiony 1522 r. przez króla Zygmunta. Parafia katol. dekanatu grodzieńskiego: dusz 4753 w pow. grodzieńskim i sokólskim. Tu król Władysław Jagiełło na prośby usilne Zygmunta Kiejstutowicza w. książęcia litews., zjechawszy po skończonych łowach w puszczy białowieskiej w początkach marca r. 1434, odnowił jedność Litwy z Koroną i węzłem ją utwierdził. Zygmunt, który mu ze wszystkimi prałatami i panami litewskimi zabiegł drogę w Krynkach, największą mu cześć, jako dobrodziejowi swemu, oddając przy złożeniu bogatych podarunków, błagał, żeby król głębiej do Litwy i zapewne do jej stolicy pojechał; ale Jagiełło nie dał się uprosić, bądź dla podeszłych lat, bądź dla nie ustalonej spokojności zupełnie w tym kraju od Swidrygajłły. Układy jednak zamierzone wszystkie przyszły do skutku. Stanęło naprzód, znowu wieczne zjednoczenie obu narodów, które Zygmunt w osobnym przywileju W Grodnie t. r. pod jego i 39 baronów i bojarów litewskich pieczęciami danym utwierdził. Poczem Jagiełło uznał i ogłosił Zygmunta prawdziwym wielkim książęciem litewskim, pod zwierzchnością swoją. Nadto Zygmunt na wstawienie się króla, podobnież w tym samym czasie, potwierdził prawa i swobody litewskie. Król po załatwieniu tak ważnego dzieła, wrócił się z Krynek do Polski, i wprost do Lublina pojechał. Za drugiej wojny szwedzkiej, Karol XII, chcąc ubiedz Augusta II w zimie r. 1706 w Grodnie z wojskiem swem leże mającego, gdy wysilonym pochodem śpieszył z Polski do Litwy, tu w Krynkach we 12 godzin 7 mil z Zabłudowa uszedłszy z głównym korpusem, d. 12 stycznia t. r. stanął. Wszystkie domy miasteczka zostawiwszy chorym żołnierzom, sam z całem wojskiem pomimo zimna przez jeden dzień i dwie nocy leżał obozem pod szałasami.

Kryżbork, po niem. Kreutzburg, po łotew. Kryżborga, w dawnych łacińskich kronikach Cruceborch, zamek starodawny i dobra rozległe tudzież mko prywatne w Inflantach polskich, powiecie dyneburskim, o mil 12 od Dyneburga w kierunku północno-zachodnim, pod 56° 31′ płn. szer. i 43° 31′ wsch. dłg. geogr., na praw. brzegu Dźwiny położone, stanowią własność bar. Korf­fa przydomku Schmy­sing, piszącego się wszakże zwykle Korff-Kreutzburg. Zamek starodawny i okazały wznosi się na miejscu przez biskupa ryskiego Mikołaja I w r. 1237 wzniesionego grodu Czeutzburg, zwanego przez dawnych łotyszów Krystziejmies-pile. W pobliżu zamku 1849 r. niezręcznie zmodernizowanego, znajduje się wspaniały zbór protestancki murowany, w pięknym stylu gotyckim. Zamek ten podczas wojny inflanckiej r. 1577 opanowany został przez cara Iwana Wasilewicza. Pod Krejcburgiem doścignął r. 1626 Aleksander Gąsiewski uchodzącego z pod Liksny szwedzkiego generała Horna, który, połączywszy się z królem Gustawem Adolfem, stanął do bitwy; lecz i Gąsiewskiemu przybył na pomoc Lew Sapieha, hetman w. litew. Szwedzi usiłowali przeprawić się przez rzekę, za którą wojsko rzpltej uszykowane do boju stało; gdy zaś pod Gustawem Adolfem konia ubito, cofnęli się Szwedzi do zamku Dahlen, który wkrótce przez Polaków opanowany został. K. od r. 1585 dziedziczą Korffowie. Ta polsko-inflancka gałąź Korffów na Kryżborku pochodzi od Mikołaja, dziedzica Preekuln w Kurlandyi, któremu w r. 1585 król Stefan Batory zamek Kryżbork (Kreutzburg) jure feudi nadał wieczyście. Przywilej ten Zygmunt III zatwierdził w r. 1589. Dom ten zawsze był wiernym rzpliej i dotąd przechowuje cenne pamiątki po królu Stefanie Batorym. W r. 1632 Nicolaus Korff dictus de Schmysing był posłem ziemi inflanckiej na sejm. Za Jana Kazimierza Korffowie kryżborscy wsławili się w wojennych sprawach, a mianowicie Mikołaj, natenczas wojewoda wendeński i Wilhelm starosta orleński; ostatni walecznie bronił Smoleńska. Na początku XVIII w. dwóch z rzędu Korffów kryżborskich posiadało ststwo rzeżyckie, najprzód Mikołaj, a potem syn jego Zygmunt. Dobra kryżborskie, niezwykle rozległe, ciągną się nad praw. brzegiem Dźwiny od stacyi Carogród wzdłuż kolei żelaznej rysko-dyneburskiej aż dwie mile za stacyą kryżborską, na przestrzeni mil kilkunastu. To też stacye kolei Liwenhof, Treppenhof i Kreutzburg (o 4 w. od Jakobsztatu, o 83 w. od Dyneburga), leżą na ziemi kryżborskiej, a i stacya Carogród niemal przytyka do folwarku Szlossberg, wchodzącego w skład kryżborskiej majętności Liwenhof. Mko Kreutzburg liczy obecnie mk. płci obojga 1415 i 276 domów. K. posiada kaplicę rzym.-katol., wspomniany już wyżej wspaniały zbór protestancki, 3 żydowskie domy modlitwy, szpital, stacyą, pocztową, stacyą kolei żelaznej rysko-dyneburskiej, gorzelnię i browar piwny. W obrębie dóbr kryżborskich leży jeszcze druga prywatna mieścina niedaleko ujścia Ewikszty do Dźwiny. Po polsku nazywają ją Głazmanką, po niem. Trentelberg. Ta mieścina również jak K. zaludnioną jest wyłącznie przez małą ilość żydów, o których powszechnie ale błędnie utrzymują, że zajmują się rolnictwem i z niego się utrzymują. Całe wewnętrzne urządzenie domów i dziedzińców jest tego rodzaju, że nie można przypuścić, aby mieszkańcy czem innem jak handlem mogli się zajmować. Ludność wiejska w rozległych dobrach kryżborskich składa się wyłącznie z łotyszów. Z nich wszakże nie wszyscy są wyznania katolickiego. Pomiędzy niemi liczą ⅔ lutrów. Ostatnia okoliczność bezwątpienia była powodem, że akademik petersburski Piotr Köppen, na swojej etnograficznej karcie, błędnie w tej okolicy umieścił kilka tysięcy estów. Błąd ten powstał oczywiście z niedokładnych statystycznych wiadomości, jakie podają miejscowi urzędnicy rossyjscy. Oznaczają oni zwykle wyrazem „łatysz“ łotyszów katolickich, protestanckich zaś zowią, „czuchna“, który to wyraz z nazwą czud, fin, est jednoznaczne zdaje się mieć znaczenie. Protestanccy łotysze w dobrach krzyżborskich stanowią osóbną parafią protestancką, mającą swój zbór w samym K. Ci zaś co są wyznania rzymsko-katolickiego, tworzą parafią liwenhofską, wchodzącą w skład dekanatu Dyneburga niższego, i posiadają okazały kościół katolicki w Liwenhofie. G. M.

Krzemianka, wś, pow. suwalski, gm. i par. Jeleniewo, odl. 11 w. od Suwałk, ma 21 dm., 158 mk. W 1827 wś rząd., 16 dm., 115 mk.

Krzemianka, rz., dopływ Supraśli z prawej strony.

Krzemienica, rz., dopływ Zelwy, przyjmuje Marcinówkę.

Krzemieniucha, al. Krzemionka, najwyższa góra w okolicy Suwałk, w stronie północno-zachodniej, o jakie 10 wiorst od tegoż miasta, na polach wsi Żywa Woda. Wznosi się na 1000 stóp nad poziom morza. Widać ją nietylko z miasta, ale na dwie mile i dalej w około. Jest to właściwie pasmo pagórków nagich, żwirowatych, kamienistych. Patrząc z Suwałk, widać cztery wierzchołki, jeden od drugiego coraz wyższe. Z tej góry widok na okolicę i m. Suwałki bardzo ładny.

Krzemień, wś, pow. bielski, gub. grodz., nad Bugiem, niegdyś st. poczt. za Stanisława Augusta. Por. Granne.

Krzewin 1.) wś, pow. radomski, gm. i par. Radom, od Radomia 7 w.; gruntu mr. 161; 9 dm., 47 mk. 2.) K. al. Spajsznie, os. i folw., pow. sejneński, gm. Lejpuny, par. Liszkowo; odl. 45 w. od Sejn; ma 10 dm., 52 mk. Roku 1876 folw. miał 1525 mr. rozl.

Krzisahnen (niem.), powiat lecki, ob. Krzyżany.

Krziseffken (niem.), ob. Krzyżewko.

Krzisoewen (niem.), ob. Krzyżewo.

Krziwen (niem.). ob. Krzywe.

Krzyczew, nad rz. Bugiem wś i folw., pow. konstantynowski, gm. Bohukały, par. Pratulin i Krzyczew, poczta Terespol. W 1827 r. było tu 38 dm., 337 mk.; dziś 46 dm., 379 mk. Jest tu cerkiew parafialna, niewiadomej erekcyi, drewniana; w 1683 r. na miejscu dawnej wzniesiono nową. Na terytoryum K. wzniesiono nowy fort twierdzy Brześć Litewski, na lewym brzegu Bugu, na północ od linii drogi żelaz. terespolskiej. Ziemia piaszczysta, w lata mokre tylko urodzajna, łąki nadrzeczne tylko podczas wylewu Bugu dają dobre rezultaty. K. należał w końcu zeszłego wieku do większych dóbr Pratulin i był własnością, hr. Mos­tow­skich. Nabył je od p. Szy­ma­now­skiej z domu Mos­tow­skiej, Je­rzy Dra­miń­ski; w posagu za Zo­fią Dra­miń­ską przeszły do Mi­cha­ła Bo­gu­s­ław­skie­go, od którego nabył je baron Brüningk; obecny właściciel Ku­czew­ski Ka­zi­mierz. Znajduje się tu ładny ogród angielski z wyniosłemi aleami lipowemi. Dom murowany frontem do rz. Bugu zwrócony; dwa budynki murowane. z których jeden do dziś nazywany jest lamusem, a drugi skarbcem; stylem swoim zdradzają dawną budowę. W lesie należącym do Krzyczewa, nazwanym Kurhanki, znajdują się dwie olbrzymie mogiły czyli kurhany; lud tamtejszy utrzymuje, że one kryją zwłoki w wojnach ze Szwedami poległych. Nikt dotychczas, dla przekonania się co owe kurhany zawierają, takowych nie rozkopywał. Folw. K. z attynencyą Łany rozległy mr. 1282: grunta orne i ogrody mr. 545. łąk mr. 221, pastwisk mr. 210, lasu mr. 193. nieużytki i place mr. 113, bud. mur. 4, z drzewa 20; płodozmian 8-polowy; 8 jeziór zajmuje mr. 103; w niektórych miejscowościach są pokłady torfu i kamienia wapiennego. Wś K. osad 55, z gruntem mr. 825.

Krzyczew, rus. Kryczew, miasteczko prywatne, dość handlowe, w pow. czerykowskim, na praw. brzegu rz. Sożu, po obu stronach rzeczki Krzyczewatki położone, o 4 mile od Czerykowa a o 15 od Mohilewa odległe. Według dawnego podania na­z­wi­s­ko swoje otrzymać miało przed przyjęciem wiary chrześciańskiej od głosu czyli krzyku, który dał się słyszeć z nieba mieszkańcom zebranym na jednej z sąsiednich gór i palącym ofiary bogom. (Por. Krzyk). Wypadek ten, jak głosi tradycya, miał ich skłonić nawet do porzucenia pogaństwa. Na pamiątkę zaś tego zdarzenia wystawiony był na tem miejscu klasztor p. wez. Wniebowzięcia Panny Maryi, zamieniony następnie na kościół parafialny, dotąd istniejący. K. należał dawniej do wielk. księstwa smoleńskiego kiedy zaś został zajęty przez Litwę, Kazimierz. w. ks. litewski, ustąpił go w r. 1440 Lingwenisowi, synowi Semena a wnukowi Olgierda, wraz z miastem Mścisławiem, podobnież do Smoleńska należącem. W r. 1507 podczas napadu Michała Glińskiego, walne nad nim odniósł zwycięstwo pod tem miastem Stanisław Kiszka, hetman polny litewski, chociaż K. był wtedy przez wojska zniszczony i spalony. W następnym roku oba wojska ruskie i litewskie znowu zaciętą walkę tu stoczyły, przyczem sąsiednie wsie wiele ucierpiały. W roku 1514, kiedy Litwa oblegała Micisław, w którym naówczas panował Michał, jeden z licznych Gedymina potomków, mieszczanie krzyczewscy poddali się wielkiemu księciu moskiewskiemu. W rok potem złożyli znowu przysięgę na wierność Zygmuntowi I, królowi polskiemu. W r. 1535 wojewoda Bazyli Szujski spalił do szczętu to miasto; odbudowało się atoli potem łatwo i obdarzone będąc licznemi przywilejami królów, nadane prawem niemieckiem, szczególnie za Władysława IV w latach 1634 i 37 rozmaite otrzymało swobody, miało wyznaczone jarmarki, uwolnienia od opłat, danin i t. p.; co później potwierdzali Jan Kazimierz w r. 1650 i następni monarchowie. Starostwo tutejsze, założone przez Lingwenisów, po wygaśnieniu tychże w r. 1550 przeszło na własność wielkich książąt litewskich, którzy z ramienia swego wyznaczali rządców. Po połączeniu Litwy z Polską, K. oddawano w czasowe lub dożywotnie posiadanie rozmaitym panom obu krajów. Tak dzierżawcami jego byli książęta Sołomereccy, Łukomscy, Pacowie, Radziwiłłowie, w końcu Mniszkowie. Po upadku rzpltej, gdy K. przyłączony został do Rossyi, starostwo przeszło na skarb. miasto zaś zostało dziedzicznem księcia Potemkina. Na wysokiej górze nad rzeką Soż stał tu niegdyś obszerny zamek. otoczony głębokim rowem, napełnionym wodą, przez którą rzucony był most zwodzony na łańcuchach. Dotąd są jeszcze ślady podziemnych kurytarzy i mieszkań, teraz wznosi się tam kościół prawosławny p. t. św. Mikołaja. Za czasów rządu polskiego w zamku tym osadzano więźniów politycznych i szla­ch­tę wykraczającą przeciwko prawom. Do ostatnich wspomnień K. należy, iż tu za Jana Kazimierza zaszła bitwa w r. 1664 pomiędzy wojskiem dowodzonem przez króla, a rossyjskiem pod wodzą księcia Czerkaskiego. W czasie kampanii ze Szwedami, Piotr Wielki stał obozem nad rz. Soż na łące, dotąd na tę pamiątkę nazywaną Piotrową łąką, na której mieszkańcy K. w dzień św. Trójcy corocznie zbierają się, urządzając rozmaite zabawy i igrzyska. W tymże samym 1703 r. Karol XII po klęsce pod Połtawą, cofając się przez rzekę Soż, chwilowo bawił w mieście. Obecnie K. posiada przeszło 6000 mk., 5 cerkwi prawosławnych i jeden kościół rzymsko-katolicki. Parafia katol. dekan. czeryk.-czausowskiego, właściwie filia par. czerykowskiej, ma 411 dusz. Kościół Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Panny Maryi, z muru wzniesiony 1855 r. kosztem Ste­fa­na Ho­łyń­skie­go (na miejscu poprzedniego, który jeszcze Bona 1620 zbudować kazała), a kosztem Win­cen­te­go Ho­łyń­skie­go 1874 r. wykończony w czystym gotyckim stylu. Jednę z cerkwi, pod wezwaniem ś. Eliasza, fundował tu Kazimierz Jagiellończyk na pamiątkę ocalenia od śmierci tonącej swej żony. Czyt. „Tyg. illust.“ 1872 Nr. 248. Por. Czeryków.

Krzymek al. Zatyki, niem. Satticken, wś, pow. margrabowski, na pruskich Mazurach, od dawna przez ludność polską zajęta, istniała już 1567 r. R. 1600 mieszkają tu sami Polacy. (Kętrz.: Ludność polska, str. 524). Kś. F.

Krzysewen (niem.), ob. Krzyżewo and Krzyżówko.

Krzysoewken (niem.), ob. Krzyżewko.

Krzysowken (niem.), ob. Krzyżówko.

Krzyszewki, Krzyszewo, pow. olecki, ob. pod Krzyż… [Krzyżewo]

Krzyszpork, ob. Kryżbork, Kiszpork.

Krzywa 1.) wś, pow. kalwaryjski, gm. Janów, par. Ludwinów, odl. 8 w. od Kalwaryi. W 1827 r. wś rząd. ma 25 dm., 210 mk., obecnie 32 dm., 209 mk. 2.) K., wś, pow. kalwaryjski, gm. i par. Kalwarya, odl. 2 w. od Kalwaryi. W 1827 r. wś rząd. ma 20 dm., 185 mk., obecnie 22 dm., 246 mk.

Krzywa, osada w pow. bia­ło­sto­c­kim. Posiada fabrykę maszyn i odlewów A. Świę­ci­c­kie­go i Wie­czo­r­ka, której produkcya roczna 1879 wyniosła 60000 rs.

Krzywa struga, ob. Krzywa wieś.

Krzywa wieś, dawniej też Krzywa struga, niem. Krummfliess, włośc. wś, pow. złotowski, przy granicy pow. człu­chow­skiego i Pomeranii. Obszaru liczy mr. 5065, bud. 174, dm. 66, katol. 4, ew. 531. Parafia Radownica, szkoła w miejscu, poczta Lendyczek. K. należała dawniej do obszernego klucza dóbr radownickich. Zaraz przy wsi ciągnie się szereg wzgórz piaszczystych, z których ostatnie znacznie jest wyższe. Tu, powiadają, za dawnych czasów przyprowadzono czarownicę na stos. Biedna głośno wyznawała swoję niewinność. Kiedy już płomień ją zajmował, słyszeli, jak Boga prosiła, żeby znak jaki uczynił jej niewinności. I otóż, skoro tylko stos się wypalił, pokazała się nagle roślina nieznana, bardzo cudowna, o której wszyscy opowiadali, że od wielu set lat ani się powiększała, ani urosła. Ob. Tettau i Temme, Sagen aus Ost- und West-Preussen, str. 233. W K. znajdował się oddawna kościół filialny, katolicki, przyłączony do Radownicy, budowany z drzewa, patronatu prywatnego. W nim ołtarz jeden, ambona i ławek 12 stanowiły całą ozdobę. Do takiego ubóstwa doszedł w ręku inowierców niemieckich, którzy go przez długie czasy posiadali. Dopiero w r. 1722 napowrót oddany został katolikom. Około r. 1766 nabożeństwo rzadko się tylko odprawiało, a kościołek był już bardzo nadwątlony. Na cmentarzu chowali się wbrew ówczesnemu państwowemu prawu głośno z uroczystością luteranie. Dla prob. przeznaczona była w K. jedna włóka roli, od której Mich. Wendland i Jak. Dreys płacili każdy po 7 tal. Szkółka także wtedy istniała. Po okupacyi kościół w K. zupełnie zaniedbano a na jego miejscu wzniesiono później zbór luterski, który dotąd istnieje, przyłączony jako filia do Lendyczka. Ob. Utracone kościoły w dyec. chełm., str. 296, Schmitt: der Kreis Flatow, str. 290. Kś. F.

Krzywańce, wś, pow. sejneński, gm. Kopciowo, par. Mirosław. Odl. 37 w. od Sejn. W 1827 r. wś rząd., 6 dm., 43 mk., obecnie 9 dm., 95 mk.

Krzywe 1.) wś, pow. krasnostawski, gm. i par. Łopiennik. W 1827 r. 36 dm., 215 mk. Według Tow. Kred. Ziems. folw. K. z wsiami K., Majdan Krzywski i Olszanka, od Trawnik w. 10, od rz. Wieprza w. 6. Rozległość wynosi mr. 1019: grunta orne i ogrody mr. 528, łąk mr. 47, pastwisk mr. 1, wody mr. 3, lasu mr. 393, nieużytki i place mr. 42, bud. mur. 3, z drzewa 11, płodozmian 9-polowy; pokłady kamienia wapiennego i budulcowego. Wś K. os. 51, z grunt mr. 626; wś Majdan Krzywski os. 32, z gruntem mr. 473; wś Olszanka os. 17, z grunt mr. 189. 2.) K., wś i os. leśna, nad jez. t. n., pow. suwalski, gm. Huta, par. Suwałki, odl. 5 w. od Suwałk. Wś ma 42 dm., 318 mk.; os. leśna 1 dom, 10 mk.

Krzywe 1.) niem. Krzywen, Krziwen, w dok. Schriffen, wś, pow. łecki, na pruskich Mazurach, oddawna przez ludność polską zajęta. R. 1439 Oswald von Holzapfel, wójt łecki, nadaje Stańkowi Bösetag włók 30 na prawie magd. Ob. Kętrz.: Ludność polska str. 449. 2.) K. lit. A i B, wś, pow. łecki, st. p. Pisanica. 3.) Alt- lub Gross–K., wś, pow. łecki, st. p. Nowe Juchy. 4.) Klein–K. al. Wólka, wś tamże. 5.) K., niem. Krziwen, wś, pow. margrabowski, na pruskich Mazurach, st. poczt. Gąski, oddawna przez ludność polską zajmowana; istniała już r. 1562. R. 1563 książę Olbracht podaje do wiadomości, że Maciej Lipiński i Jakub Dąbrowski, sołtysi w K., nabyli 5 wł. sołeckich i 51 wł. osadzili dannikami. Książę teraz dopiero wystawia przywilej i nadaje prawo chełmińskie. Ob. Kętrz. Ludność polska, str. 518. 6.) K. Małe, wś, pow. margrabowski na Mazurach pruskich. R. 1566 posiada tu Pa­weł Wierz­biń­ski 3 włóki i karczmę. 7.) K. Stare, niem. Krziwen, Krummensee, wś, pow. margrabowski, na pruskich Mazurach, od dawna przez ludność polską, zamieszkiwana. R. 1472 Wit von Gich, komtur brandenburski, nadaje Jakubowi Bartnikowi, Stanisławowi i Janowi, braciom, oraz Buczkowi, Jakubowi i Walterowi 15 wł. na prawie magdeb. nad jeziorem Krzywił (Krummensee) [Por. Krzywianka] z obowiązkiem jednej służby zbrojnej. R. 1475 Jan von Tiefen, wielki komtur, nadaje Jakubowi, Maćkowi, Stańkowi, Rutkowi, Buczkowi, Stańkowi i Jakubowi na prawie magdeb. 15 wł. z obowiązkiem 1 służby zbrojnej. Ob. Kętrz.: Ludność polska, str. 499. 8.) K., niem. Krummendorf, dok. Kromenitze, wś, pow. ządzborski, R. 1437 mieszkańcy pełnili w wojnie 6 służb; r. 1698 ma samą tylko polską ludność. Czyt. Kętrz.: Ludność polska. str. 416. 9.) K., dobra, pow. lecki, st. poczt. Neuhof. Kś. F.

Krzywe, jezioro w pow. suwalskim, o 3 w. od Suwałk, w stronie wschodniej, przy wsi t. n. Ma brzegi niskie, od wschodu lesiste; na brzegach wsie: Nowa Huta i Krzywe, w pobliżu 6 małych jeziór, połączonych strumieniem z jeziorem Leszczewo [Powinno być: Pierty.], tworzącym część systemu wodnego jez. Wigry. Ma 50 mr. obszaru i do 30 stóp głęb. Na jeziorze K. i 9 sąsiednich zaprowadzona przez rząd systematyczna hodowla ryb. [Por. Krzywiec.] 2.) K., jez. w pow. suwalskim, o 1 w. na płd. od os. Przerośli, przy wsi Krzywulka. Długie na 1½ w., szerokie 200 do 300 sążni, głębokie do 30 stóp; brzegi wzgórkowate. Stanowi jedno z ogniw łańcucha jeziór ciągnących się od Filipowa ku Przerośli i po za granicę od Prus; stanowią go jeziora: Białe, Przystajnie, Krzywe i Kościelne, połączone z sobą krótkimi naturalnymi kanałami, tudzież z drugim sąsiednim łańcuchem jeziór od Filipowa idących, z których głównem jest Rospuda [Błąd, Rospuda nie łączy się z tymi jeziorami.]. Pośredniem ogniwem jest jezioro Czostków, z którego wypływa Krywulka, wpadająca do jeziora Krzywe. [Por. jez. Krzywulka (2) i rzeka Krzywulka (2).] 3.) K., jez. w pow. augustowskim, na zach. [Powinno być: na wschód.] od Augustowa, pomiędzy jeziorem Paniewo i Mokaszewo [Mikaszewo], stanowi część systemu wodnego Kanału Augustowskiego, brzeg południowy lesisty. Br. Ch.

Krzywe, niem. Krummenfliess, strumień, pow. jańsborski, na pruskich Mazurach. Około r. 1461 Ulryk von Ottenberg, wójt jańsborski, nadaje Stańkowi Okurowskiemu 10 włók położonych za Zalesiem, po obu brzegach strumyka Krzywego. Na włókach tych powstała potem wś Wolisko. Ob. Kętrz.: Ludność polska w Prusiech, str. 428.

Krzywe, jez., pow. łecki, na pruskich Mazurach. Podług dokumentu z r. 1543 wś Płachetno al. Ciosy [Cziessen teraz Cisy. Por. Czyże.] posiadała wolne rybołóstwo w tem jeziorze. Ob. Kętrz.: Ludność polska w Prusiech, str. 463. Zapewne inne jez. Krzywe, w tymże pow. łeckim położone, znajdowało się przy wsi Zawady [To jezioro jest właśnie na płn. od wsi Zawady. Są też Zawady Ełckie, dość daleko, bo ok. 5 km na płd.-zach. od drugiego jeziora t. n. (Krzywener) leżącego na płn.-wsch. od jez. Łaśmiady.]. R. 1588 Bartosz i Maciej Rogalowie nabyli tę wieś wraz z jez. Krzywe za 3000 zł. Ob. Kętrz. l. c. str. 464.

Krzywianka, niem. Krummensee, jez., pow. łecki, na pruskich Mazurach, przy wsi Romejki. R. 1472 Stan. Romejko posiada 12 roli nad jeziorem Krzywianką. Ob. Kętrz.: Ludność polska w Prusiech, str. 499.

Krzywiczanie, Krywiczanie, Krewicze, Krywicze, Krzywicze, plemię nieoznaczonego dotąd pochodzenia, jak Jadźwingowie (ob.), stanowiło przejście od Litwy do Rusi; ich miejsce, od Smoleńska do Grodna, od Połocka do Mozyrza, zajęła dziś Ruś Biała i Czarna czyli Ruś Krywicka. Nazwę różni różnie wywodzą. Według pols.-litew. słownika Kurmina Łotysze nazywają Ruś Białą „Krywa zeme“, t. j. ziemią Krywów. W zebranych przez Sprogisa pieśniach łotewskich: „voj Krievos“ znaczy: „na Rusi“. (J. Karłowicz w Pam. fizyogr. II, 1883).

Krzywiec, pod Suwałkami, był zakład sztucznego rozmnażania ryb. R. 1859 b. Komisya Skarbu sprowadziła do jeziora Krzywe ikrę „fera“ (coregonus fera), należącej do łososiowatych.

Krzywieńsko, na Mazurach, ob. Krzywińskie.

Krzywińskie al. Krzywinki, dok. Krzywintzken, Miszedel, Misedel, wś, pow. węgoborski, st. p. Budry, na pruskich Mazurach, przez ludność polską oddawna osadzoną. R. 1557 Jan Pusz, ststa węgoborski, sprzedaje Marcin. Krzywińskiemu 4 wł. sołeckie za Stręgielem, nazwane Misedel, włókę za 30 grz., celem założenia wsi dannickiei. Ob. Kętrz.: Ludn. polska, str. 534.

Krzywińskie, niem. Krsziwinsken, wś, pow. jańsborski, st. p. Gr. Rosinsko.

Krzywobole, wś, pow. wyłkowyski, gm. i par. Bartniki, odl. 23 w. od Wyłkowyszek. W 1827 r. było tu 19 dm., 146 mk.; obecnie 13 dm., 92 mk. Br. Ch.

Krzywokonna, wś, pow. wołkowyski, na zachód od wsi Konnej.

Krzywólka, ob. Krzywulka.

Krzywulka, 1.) wś, pow. suwalski, gm. Zaboryszki, par. Puńsk. W 1827 r. 12 dm., 100 mk.; obecnie 15 dm., 147 mk. 2.) K., wś, pow. suwalski, gm. Kukowo, par. Suwałki odl. 3 w. od Suwałk. W 1827 r. wś, rząd. ma 33 dm., 197 mk., obecnie 49 dm., 286 mk. 3.) K., wś, pow. suwalski, gm. Czostków (ob), par. Przerośl, odl. 26 w. od Suwałk. W 1827 r. 14 dm., 114 mk., obecnie 18 dm., 209 mk. Por. Hańcza czarna. [Odnośnik dotyczy punktu 2.] Br. Ch.

Krzywulka, al. Zakręcielka (w Enc. Orgelbr. Zakrzcielna 1.) rzeczka w pow. suwalskim, wypływa z jez. Garbaś koło wsi Matlak i przez Zuśno, Olszankę, Motule płynie ku północy; pod Tobołówką, skręca ku wschodowi i wpada do jez. Łanowicze. Od Olszanki płynie lesistą i błotnistą doliną, stanowiącą, widocznie dno dawnego jeziora, którego ostatkiem jest płytkie błotniste jez. Motule i większe jez. Łanowicze. [Wygląda na Zuśniankę puszczoną w przeciwną stronę. Por. też (błędnie) Błędzianka.] 2.) K., al. Szla­ch­ta, rz., bierze początek w jeziorze Czostków al. Krzywulka i upłynąwszy kilka wiorst, wpada do jez. Krzywe [jez. Krzywólka] pod wsią Krzywulką. Jestto właściwie kanał naturalny łączący dwa jeziora. [Dziś uważa się, że Krzywólka płynie aż do jez. Kościelnego i jest dopływem (czy też górnym biegiem) Bludzi.] Br. Ch.

Krzywulka, 1.) jez. w dobrach Motule, w pow. suwalskim, ma 206 mr. obszaru, przepływa je rz. Zakręcielka. [Por. jez. Krzywe. (2.)] 2.) K. al. Czostków, jez. w dobrach Czostków, ma 41 mr. obszaru, 39 st. głęb.; przepływa je rz. Szlachta. Br. Ch. [Por. też wyżej Krzywulka.]

Krzyżewko, niem. Krziseffken al. Krzysöwken, wś, pow. margrabowski, na pruskich Mazurach, oddawna przez polskich osadników zajmowana. R. 1559 Krzysztof von Glaubitz star. straduński, sprzedaje Januszowi Kirschner z Niedźwiedzkich, starszemu kościoła wieliczkowskiego, 6 wł. ziemiańskich, włókę za 50 grz., między granicami Urbana Wilkas, Tomka, Wojtka, Miśka i Jana braci z Niedźwiedzkich, a granicą litewską z 10 letnią wolnością. Ob. Kętrz., Ludność polska, str. 514. Kś. F. [Czasem błędnie Krzyżewo, na zach. od Urbanek.]

Krzyżewo 1.) niem. Krzisöwen, wś, pow. margrabowski, na pruskich Mazurach, zdawna przez ludność polską zamieszkana. R. 1471 Wit von Gich, komtur brandenburski, nadaje Bogdanowi 15 włók wolnych od czynszu, dziesięcin i tłoki na prawie magdb. Ob. Kętrz., Ludność polska str. 498. [Może Krzyżewko ?.] 2.) K., niem. Krzysewen, wś, pow. łecki, st. p. Kalinowo. Kś. F.

Krzyżowo al. Rynie, dok. Krzyszowa, Ringen, wś, pow. margrabowski, na pruskich Mazurach, zdawna ludnością polską osadzona. R. 1562 książę Olbracht nadaje komornikowi straduńskiemu Maciejowi Jeżewiczowi 3 wł. w K. nad strumykiem Czerwonką. R. 1614 proszą Maciej, Grzegorz i Jan Jeżowie z Piątek o odnowienie zniszczonego przez ogień przywileju, który mniej więcej 30 lat temu nabyli, 5 wł. za 250 grz. Ob. Kętrz., Ludność polska, str. 518. Kś. F. [Rynie, na płd.-zach. od wsi Nieszki.]

Krzyżówko, niem. Krzysewen al. Krzysowken, wś, pow. olecki. Ob. Krzyżewko.

Ksebki, Ksepka, wś, pow. kolneński, gm. Turośl, par. Myszyniec. Leży nad kanałem bagien Turośli, śród błot, ma 90 dm., 766 mk., 1841 mr. obsz. Por. Kolno, IV, 226. Br. Ch.

Kubbeln, (niem.), wś, pow. gąbiński, st. p. Judtschen.

Kubelczyszki, os., pow. maryampolski, gm. Chlebiszki, par. Płutyszki, odl. 27 w. od Maryampola, ma 2 dm., 22 mk. W 1827 r. os. rząd. 1 dom, 13 mk. Br. Ch.

Kubełdzie, os. młyn., pow. sejneński, gm. Hołny-Wolmera (ob.), odl. 8 w. od Sejn. Jest tu młyn z foluszem, 3 dm., 26 mk.

Kuberka, os., pow. kolneński, gm. Kubra, par. Przytuły. W 1827 r. 4 dm., 23 mk. Por. Kubra.

Kubile, wieś, pow. władysławowski, gm. Błogosławieństwo, par. Iłgowo, odl. 39 w. od Władysławowa; ma 24 dm., 266 mk. W 1827 r. 20 dm., 218 mk.

Kubilele,, pow. władysławowski, gm. Leśnictwo, par. Władysławów, odl. 3 w. od Władysławowa; ma 15 dm., 108 mk.

Kubiliszki, 1.) wś, pow. władysławowski, gm. i par. Gryszkabuda, odl. 24 w. od Władysławowa; ma 3 dm., 30 mk. 2.) K. Borowe, wś, pow. władysławowski, gm. Tomaszbuda, par. Gryszkabuda, odl. 30 w. od Władysławowa; ma 6 dm., 49 mk. Br. Ch.

Kubillehlen (niem.), 1.) wś, pow. ragnecki, st. p. Rautenberg. 2.) K. wś, pow. stołupiański, st. p. Trakieny. 3.) K. wś, pow. piłkalski, st. p. Sodargen.

Kubillehnen (niem.), wś, pow. ragnecki, st. p. Rautenberg.

Kubillen (niem.), wś, pow. gołdapski, st. p. Walterkehmen.

Kubilnica, rzeka, uchodzi do Niemna pod Przewałkiem.

Kubra al. Kuberka, wś i folw., pow. kolneński, gm. Kubra, par. Przytuły. Jest tu szkoła pocz. Wś ma 1560 mr. obszaru. W 1827 r. 28 dm., 163 mk. Gm. K. ma 5209 mk., rozl. 10627 mr., z urzędem we wsi Przytuły–majorat; sąd gm. okr. I i st. p. w os. Stawiski. W skład gm. wchodzi 24 wsi szla­che­c­kich: Bagienice, Barwiki-Jurgiele, Borawskie-Przytuły, Brychy-Karwowo, Chrostowo-Wielkie, Chrzanowo-Wypychy, Czaki-Slazy, Gardoty, Gnatowo, Grzymki, Kurkowo, Łoje-Awyssa, Łoje-Gręzko, M.ieczki-Czarne, Mroczki-Kamienny-Stok, Obrytki, Pieńki-Grodzisko, Pluty-Rogowo, Ramoty, Rosochate, Supy-Gręzko, Slazy-Gręzko, Trzaski i Wagi-Gnaty, oraz 16 wsi włościańskich: Aleksandrowo, Chrzanowo-Cyprki, Dębówka, Doliny, Glinki, Konopki-Błonie, Kubra al. Kuberka, Liay, Okrasin, Przytuły, P.-Poduchowne, P.-Majorat, Racibory-Pergi, Romany, Siwki i Wilamowo. Według Tow. Kred. Ziems. folwark Kubra rozległy mr. 1106, grunta orne i ogrody mr. 605, łąk mr. 36, pastw. mr. 75, lasu mr. 200, zarośli mr. 150, nieużytki i place mr. 40, bud. mur. 3, z drzewa 14; płodozmian 7-polowy; gorzelnia, młyn wodny, pokłady torfu i wapna; rzeczka Przytulanka przepływa; wś Kubra osad 34, z grunt. mr. 111. Br. Ch.

Kubra, por. Galindya, II, 475.

Kubrzanka, Kubrzenica (ob.), Stemżeń al. Strumżeń, Przytulanka, rzeczka, bierze początek pod wsią Kubrzanami w pow. kolneńskim, płynie ku półn. przez Karwowo, Niecki, Przytuły, Kubrę i w pow. szczuczyńskim pod Radziłowem wpada z praw. brzegu do Matlaka. Długa 14 wiorst. J. Bliz.

Kubrzany, wś szlach, pow. kolneński,gm. i par. Jedwabno. Ma 400 mr. obsz. W 1827 r. 17 dm., 105 mk.

Kubrzenica. Tak zowie lustracya 1660 r. rzeczkę płynącą pod Radziłowem. R. 1789 zowie się Stuczą. Wpada do Wysy. Por. Kubrzanka.

Kubusze, ob. Jańsbork, III, 441.

Kuce, niem. Kutzen, ob. Kucze.

Kucharskinie al. Kucharskińce, wieś nad Niemnem, pow. władysławowski, gm. Kidule, par. Kajmele; odl. 34 w. od Władysławowa, ma 5 dm., 66 mk. Była tu komora celna. W 1827 r. os. rząd. 4 dm., 39 mk. Por. Kidule.

Kuchnia 1.) dwie posiadł. w pow. toruńskim: a) K. szlach., niem. Adl.-Kuchnia, leśn. do Nowej Grabi, bud. 4, dm. 2, kat. 54, ewan. 28. Parafia i szkoła Grabia, poczta Toruń. b) K. król., Königl.-Kuchnia, od 1880 Weissenberg, dobra, dawniej do kapituły chełmińskiej należące, przez rząd pruski po okupacyi zabrane, nad jeziorem chełmżyńskiem, ⅓ mili od Chełmży. Obszaru liczy mr. 337, bud. 7, dm. 2, katol. 29, ewan. 7. Parafia, szkoła i poczta w Chełmży. 2.) K., niem. Küche, dok. Beru, Bern, Berwi, wś i dobra, pow. kwidzyński, w nizinach na lewym brzegu Wis­ły, z natury wyspa naokół starą i nową Wis­łą oblana, 1 milę od Gniewu. a) dobra, obszaru mr. (razem ze wsią) 2118, bud. 12, dm. 4, katol., 68, ewan. 2. Parafia Walichnowy, szkoła Gronówko, poczta Gniew. b) wś do dóbr K., bud. 23, dm. 11, katol. 8, ewan. 16. Parafia, poczta, szkoła, jak wyżej. Dawniej za książąt pomorskich i krzyżaków była to miejscowość bardzo ważna także ze strategicznego stanowiska, ponieważ zabezpieczała okolicę od grodu warownego Zantyr, na przeciwnej stronie Wis­ły wonczas zbudowanego. R. 1245 wraz z całą ziemią gniewska, czyli wąską, darem książąt należała do oo. cystersów w Oliwie. R. 1253 Sambor II daje tę ważną posiadłość krzyżakom, uwikłany w ich sieci. R. 1281 Mestwin II napowrót ją zatwierdza cystersom. R. 1283 Mestwin przemocą party oddaje krzyżakom K. wraz z całą ziemią gniewską, cystersów w innej okolicy wynagradzając. Ob. Perlbach: Pommer. Urkunden. 3.) K., os. do wsi Ciche, pow. lubawski, w okolicy lesistej, między dwu jeziorami. Bud. 4, dom 1, ewan. 11. Parafia Lipinki, szkoła Ciche, poczta Łąkorz. 4.) K., os., pow. olecki, st. p. Ciche. [Dziś nie istnieje; na zach. od wsi Cichy; młyn.] Kś. F.

Kuchty, wś, pow. maryampolski, gm. Jaworowo, par. Maryaropol, odl. 6 w. od Maryampola; ma 23 dm., 250 mk. W 1827 r. wś rząd. 19 dm., 158 mk.

Kuchtyszki, wś, pow. maryampolski, odl. 3 w. od Maryampola, 7 dm., 70 mk.

Kuciuliszki, folw., pow. sejneński, gm. Kudrany, par. Sereje, odl. 43 w. od Sejn. Ma 2 dm., 51 mk.; należy do dóbr Kudrany.

Kuciuny, wś, pow. sejneński, gm. Hołny-Wolmera, odl. 12 w. od Sejn. Posiada szkołę początkową. W 1827 r. było tu 9 dm., 92 mk.; obecnie 51 dm., 378 mk.

Kucklen (niem.), pow. jańsborski, ob. Kukły.

Kucklinsberg (niem.), góra pod Darkiejmami, 164 m. n. p. Baltyku.

Kuckow (niem.), ob. Kukowo.

Kuckowen (niem.), pow. olecki, ob. Kukowo Stare.

Kucze 1.) al. Cierpięty, niem. Kutzen, dok. Cirpienten, Zierpient, Scirpiunt, Kutschen, wś, pow. lecki, st. p. Pisanica, na prusk. Mazurach; od początku jak się zdaje przez ludność polską zajęta. R. 1492 Rudolf von Diepoltskirchen, komtur ryński, odnawia Jakubowi Kukszowi z Cierpiąt przywilej wystawiony przez Kikierzyca na 2 i pół mr. łąk. Tenże nadaje r. 1509 Stankowi, Mikołajowi i Wawrzyńcowi na prawie magdeburskiem 7 i pół włók w Cierpiętach po obu brzegach strumyka Małkiń, między Sypitkami i Staczami, z obowiązkiem pół służby zbrojnej. W XVII wieku posiadają K. Mro­cz­ko­wie. Ob. Kętrz.: Ludność polska, str. 453. 2.) K., niem. Kutzen, wś, pow. margrabowski, st. p. Kowale, na pruskich Mazurach, oddawna przez ludność polską zajmowana. R. 1565 książę Olbracht nadaje Grzegorzowi, Pawłowi i Andrzejowi Langheimom al. Borkowskim, braciom i siostrom stryjecznym, którzy mu swoje posiadłości w pow. jańsborskim (piskim) odstąpili, na prawie magdeb. 40 wł. pod Żelaskami w pow. straduńskim, gdzie przedtem już posiadali 10 włók. Na tym obszarze oprócz wsi K. powstała druga wieś Borkowiny, od której Langheimowie pisali się Borkowscy. R. 1615 znalazło się w K. i Borkowinach 3 wł. i 16 mr. nadwyżki. W następnych czasach posiadają te dobra Mro­cz­ko­wie. Ob. Kętrz.: Ludność polska, str. 523. 3) K., niem. Kutzen, wś, pow. ządzboraki, st. poczt. Baranowo. 4) K., ob. Kutzen. Kś F.

Kuczyna-Bohdańce, wś, gub. grodzieńska, w b. ziemi biel­skiej.

Kuczyszki, wś, pow. maryampolski, gm., i par. Pilwiszki, odl. 24 w. od Maryampola, ma 2 dm., 25 mk. W 1827 r. os. rząd. 2 dm., 21 mk.

Kuddern (niem.), wś i os., pow. darkiemski, st. p. Kleschowen.

Kuderowszczyna, wś w pow. Sokólskim gub. grodz., o 42 w. od Sokółki.

Kudiaucken (niem.) al. Uszaelxnen, wś, pow. ragnecki, st. p. Szillen.

Kudłaczewo, wś, pow. szczuczyński, gm. i par. Wąsosz.

Kudra, os., pow. władysławowski, gm. Błogosławieństwo, par. Iłgowo; odl. 35 w. od Władysławowa, ma 1 dm., 4, mk. Br. Ch.

Kudrany, folw., pow. sejneński, gm. Kudrany, par. Liszkowo; odl. od Suwałk 78 w., od Sejn 48 w. W 1827 r. było tu 1 dm., 17 mk.; obecnie 9 dm., 110 mk. Dobra K. składają się z folwarków: Kudrany, Rusingi, Karolinowo, Burbańce, Kajetanowo i nomenklatury Posereje; wsie niżej wymienione; od Porzecza w. 27; rzeka Niemen stanowi granicę północną i wschodnią. Rozległość wynosi mr. 4339: grunta orne i ogrody mr. 1256, łąk mr. 109, pastw. mr. 21, wody mr. 115, lasu mr. 2735, zarośli mr. 79, nieuż. i place mr. 16, bud. mur. 3, z drzewa 28, płodozmian 4 i 9-polowy; gorzelnia, młyn wodny, 7 jeziór, pokłady kamienia wapiennego i torfu. Wieś Burbańce osad 7, z gruntem mr. 32; wieś Miżańce osad 12, z gruntem mr. 703; wieś Szawłany osad 7, z gruntem mr. 625; wieś Kociuliszki osad 4, z gruntem mr. 11; wieś Dąbrówka osad 6, z gruntem mr. 417; wieś Gudańce osad 14, z gruntem mr. 1029; wieś Janiańce osad 13, z gruntem mr. 835; wieś Bordziuny 12, z gruntem mr. 864; wieś Dropole osad 9, z gruntem mr. 755; wieś Szymoniańce osad 64, z gruntem mr. 434; wieś Karolinowo osad 4, z gruntem mr. 10; wieś Dubokleńce osad 9, z gruntem mr. 600; osada Podmerecze osad 2, z gruntem mr. 1. Dawniej do dóbr K. należały folw.: Burbańce, Kajetanowo, Karolinowo, Kuciuliszki, Rusingi. W dobrach tych są jeziora większe: Krasta, Drapolsk, Żerwinek, Szawluk. Gmina K. ma 5286 mk., rozległości 22024 mr., sąd gminny ok. III i st. p. os. Sereje o 15 w. W skład gminy wchodzą: Bordziuny, Burbańce al. Nowiki, wś i folw. Cimoniuńce, Dąbrówka, Dropole, Dubokłańce, Gienie, Gierodwicie, Gudańce, Gudele, Jakubiszki, Janówka, Janiańce, Karkliny, Karolinowo, Kasztanówka, Kibisze, Kuciuliszki, Kryksztany wś i folw., Kudrany, Kułakiszki, Lewońce, Liszkowo, Makaryszki, Małgorzaty, Miżańce, Podmerecz, Podsoleniki, Pohulanka, Ponary, Poniemoń, Posereje, Rusingi, Sarkojedy, Stroczyny, Ulczyszcze, Wawery, Wilkowce, Zagaje, Zaścianiszki, Żarnowo, Żejmy i Żywulciszki. W gminie Kudrany istnieje kasa wkładowo-zaliczkowa.

Kudrawka, wś w pow. sokólskim, gub. grodz., o 24 w. od Sokółki.

Kudrynki, os., pow. augustowski, gm. Kuryanki, par. (?), odl. 34 w. od Augustowa, ma 3 dm., 48 mk.

Kuebarten (niem.), ob. Kiebarten and Kibarty.

Kueche (niem.), ob. Kuchnia.

Kuehnort (niem.), folw., pow. węgoborski, st. p. Rosengarten. Por. też Kinort and Kopisze.

Kueweo (niem.) al. Kyoewen, wś i dobra, pow. olecki, st. p. Gąski; por. Kijewo.

Kufliess (niem.), dobra, pow. wystrucki, st. poczt. Taplacken.

Kugen al. Kujen, Abschermeningken, Abscherningken, wś, pow. gąbiński, st. p. Nemmersdorf.

Kuinen (niem.), wś, pow. darkiemski, st. p. Sodehnen.

Kujawa 1.) posiadłość z młynem, pow. brodnicki, nad strugą, bezimienną, do Drwęcy wpadającą, w okolicy lasistej, obszaru mr. 576, bud. 14, dm. 4, katol. 30, ewang. 17. Parafia Łobdowo, szkoła Hamer, poczta Wrock. 2.) K., dok. Quiewo, wś, pow. margrabowski, st. p. Mieruńskie, na pruskich Mazurach, oddawna przez osadników polskich zajmowana. R. 1573 książę Olbracht podaje do wiadomości, że ojciec jego książę Olbracht nadał Baltazarowi Zenger dobra K. z 30 włókami, oraz 4 wł. nad strugą Białą, t. j. Lenarty na prawie lennem z wyższem i niższem sądownictwem i z obowiązkiem 1 służby zbrojnej. Ob. Kętrz.: Ludność polska str. 524. [Na płd.-wsch. od Lenart, dziś nie istnieje.] Kś. F.

Kujawy 1.) wś i folw., pow. sandomierski, gm. Górki, par. Iwaniska, odl. 27 w. od Sandomierza; ma 19 dm., 126 mk., 514 mr. ziemi dworsk. i 135 mr. włośc. W 1827 r. 16 dm., 112 mk. Folw. 1874 r. oddzielony od dóbr Konary. 2.) K., wś, pow. łukowski, gm. i par. Stanin; ma 35 dm., 320 mk., 2484 mr. obszaru. Dobra te zostały w 1861 r. przez właściciela ich, Włodzimierza Młockiego, zapisane Szkole Głównej warszawskiej na fundusz stypendyalny. Przynosiły one rocznego dochodu 16000 zł. Według Tow. Kred. Ziems. folw. Kujawy (z wsią K. i Jarczówek) rozległe mr. 2125, a mianowicie: grunta orne i ogr. mr. 677, łąk mr. 157, lasu mr. 1041, pastw. i zarośli mr. 174, nieuż. mr. 76. Wieś K. i Jarczówek osad 36, z grunt mr. 968. 3.) K., wś włośc., pow. lipnowski, gmina i parafia Skępe, odl. o 13 w. od Lipna, ma 2 dm., 17 mk., 75 mr. gruntu. 4.) K., kol., pow. lipnowski, gm. Nowogród, par. Ciechocin, odl. o 28 w. od Lipna, ma 25 dm., 159 mk., 468 mr. gruntu, 33 nieuż. Por. Ciechocin. 5.) K., os. karcz., pow. augustowski, gm. Szczebro-Olszanka, par. Augustów, odl. 14 w. od Augustowa, ma 3 dm., 24 mk. 6.) K., por. Kujawki. Br. Ch.

Kuje, wś, pow. maryampolski, gm. Gudele, par. Wysoka-Ruda; odl. 34 w. od Maryampola, ma 12 dm., 105 mk.

Kujehlen (niem.) 1.) al. Jon-Kujeleit, wś, pow. tylżycki, st. p. Szameitkehmen. 2.) K. al. Schilleningken, wś, pow. stołupiański, st. p. Pillupoenen.

Kukiszki, os., pow. wyłkowyski, gm. Kibarty, par. Wierzbołów; odl. 14 w. od Wyłkowyszek, ma 1 dm., 23 mk.

Kuklanka, rz., dopływ Świsłoczy z praw. str.; przyjmuje rz. Kwaterkę.

Kukle 1.) wś, pow. sejneński, gm. Hołny Wolmera, par. Łoździeje; odl. 19 w. od Sejn. W 1827 r. miała 15 dm., 125 mk., obecnie 35 dm., 358 mk. Por. Hołny Wolmera. 2) K., wś, pow. sejneński, gm. i par. Berżniki; odl. od Sejn 7 w.; ma 28 dm., 157 mk. W 1827 r. wś rząd. miała 11 dm., 83 mk. Br. Ch.

Kukłacze, wś, pow. wołkowyski, na wschód od N. Dworu.

Kukły, niem. Kuckeln, w dok. Kuklen, wś, pow. jańsborski, na pruskich Mazurach, st. p. Biała; oddawna przez ludność polską zamieszkana. R. 1471 Zygfryd Flach von Schwarzburg, komtur baldzki, nadaje Andrzejowi, Maciejowi, Austynowi i Janowi 11 włók w K. na prawie magdeburskiem. Ob. Kętrz., Ludność polska, str. 433.

Kuknielno (Kukielno?), jezioro, pow. sejneński, pod wsią Iwaszki, w gm. Kopciowo. Połączone z pobliskiemi jeziorami Kokner [Czarny Kokner] i Kawiszki. Obszar niewielki. [Mapa WIG: Kuknielno, lit. Kauknorielis.]

Kukowen (niem.), pow. olecki, ob. Kukowo.

Kukowken (niem.), pow. olecki, ob. Kukówko.

Kukowo 1.) wś i folw., pow. lipnowski, gm. Skępe, par. Ligowo. Ma gruntów włośc. 92 mr., w tem 53 ornych, 7 dm., 138 mk. Folw. K., należący do dóbr Skępe, liczy 8 mk., a osada karczemna z domem zajezdnym 7 mk. K., wieś drobnej szla­ch­ty, liczy 232 mr., w tem 201 mr. ornych, 4 dm., 30 mk. We wsi wiatrak i karczma. W 1827 r. 17 dm., 154 mk. R. 1789 włas. Zie­liń­skich i Li­gow­skich: wysiewano tu 35 korcy żyta, wś płaciła 100 złp. czynszu. 2.) K., wś i folw., i K.–Małe, os., pow. suwalski, gm. Kukowo, par. Suwałki, odl. 6 w. od Suwałk. Leży na lewo od drogi bitej z Suwałk do Filipowa, na rozległej i wyniosłej wyżynie (800 przeszło stóp), z której wypływają rzeki: Szeszupa, Hańcza, Czarna, Rospuda i inne pomniejsze. W 1827 r. wś rząd. ma 19 dm., 115 mk., obecnie wś ma 25 dm., 198 mk.; folw. zaś 8 dm., 158 mk. K.-Małe 2 dm., 12 mk. Gm. K. ma 7631 mk., rozl. 25287 mr., sąd gminny okr. 1 i st. p. Suwałki. W skład gm. wchodzą: Agrafinówka, Aleksandrowo, Bartna-Góra, Bród, Chmielówka, Chmielówka-Nowa, Chochłuszka, Ciepłówka, Czarne, Dubowo, Duszka, Góra, Grabieńszczyzna, Karkliny, Karobiec, Kierzek, Kropiwnie-Nowe, Kropiwnie-Stare, Krzywulka, Kuków, Kutozówka, Maryna, Niemcowizna, Orłowo, Osowo, Poddubówek, Podgórze, Podkarkliny, Podniemcowizna, Podżyliny, Potasznia, Przebród, Sadowa, Smoleńska, Sokołowo, Tacewo, Trzcianne, Turówka, Ustronie, Woleninowo, Wychodne, Zielone Kamedulskie, Zielone Królewskie, Zdrojczyszki i Żyliny. [Dziś Kuków.] 3.) K., wś, pow. augustowski, gm. Bargłów, par. Rajgród; odl. 17 w. od Augustowa; 10 dm., 107 mk. [Na płn. od wsi Reszki, przy jez. Kukowo (w Słowniku: jez. Kuków.).] Br. Ch.

Kukowo-Stare, niem. Kuckowen, Kukowen, Kukoffen, Kochinwein, wś, pow. margrabowski, na pruskich Mazurach, st. p. Margrabowa; od początku ludnością polską osadzona. R. 1471 Wit von Gich, komtur brandenburski, nadaje Stańkowi Musowi 30 wł. w K. na prawie magdeb. z obowiązkiem 2 służb zbrojnych. R. 1563 książę Olbracht nadaje Stasiowi i Wojtkowi z K. 6 włók sołeckich celem założenia wsi dannickiej na 60 wł. chełmińskich; sołtysom przyznaje wolne rybołówstwo w małem jeziorze oleckowskim 2 sakami oraz watami na potrzebę stołową, mieszkańcom zaś 4 wł. nadwyżki. R. 1600 mieszkają w K. sami Polacy. Ob. Kętrz., Ludność polska, str. 499. [Dziś Kukowo.]

Kuków, jezioro w pobliżu wsi Łabętnika, w pow. augustowskim. Leży na lewo od drogi bitej z Rajgrodu do Augustowa, przy samej granicy od Prus, śród piaszczystej bezleśnej okolicy, brzegi wzgórkowate puste. Ma niewielki obszar, połączone kanałem wykopanym z jeziorem Reszki. Br. Ch. [Dziś Kukowo.]

Kukówka, jezioro, pow. margrabowski, na pruskich Mazurach, przy wsi Rydzewo. Roku 1526 istniał kawał boru między jeziorem Kukówką [Kukowino, mapa WIG: Kukowker.] a Kociółek [Mapa WIG: Kotzollek.], który miał być wytrzebiony. Ob. Kętrz., Ludność polska w Prusiech, str. 505. [Zapewne chodzi o jez. Kukowino, ale nie przy wsi Rydzewo, gdyż leżało tam jez. Kociołek (dziś jez. Rydzewo).]

Kukówko, niem. Kukowken, Kukoffken, wś, pow. margrabowski na pruskich Mazurach, st. p. Gąski, ludnością polską osadzona, istniała przed rokiem 1652. Kętrz. „Ludność Polska,“ str. 518.

Kulbaki, okolica, pow. grodzieński, na zach. od drogi żel. warsz.-petersb.

Kulczyki, wś, pow. władysławowski, gm. i par. Gryszkabuda, odl. 23 w. od Władysławowa, ma 3 dm., 23 mk.

Kuledycze, wś, pow. prużański, na płd. od Waszczynic.

Kulesze, ob. Kulisze.

Kulesze–Chobotki and K.–Kosówka, dwie wsie gub. grodz., w b. ziemi bielskiej.

Kulig, ob. Jańsbork and Kulik.

Kuligi, wś szlach. i włośc., nad rz. Jegrznią, pow. szczuczyński, gm. Bełda, par. Rajgród. W 1827 r. wś rząd., 19 dm., 114 mk. Por. Ciszewo.

Kulik, niem. Kullick, nadleśnictwo, pow. jańsborski, st. p. Jańsbork.

Kulikówka, rz., dopływ Narwi z prawej strony, uchodzi poniżej Jurczyki.

Kulinga, wś, pow. maryampolski, gm. Jaworowo, par. Igłówka; odl. 19 w. od Maryampola; ma 8 dm., 84 mk.

Kulisze, Kulesze, niem. Kulischen, Kulissen, wś kiedyś w pow. leckim [?], na pruskich Mazurach, dziś pow. łecki, st. p. Pisanica; oddawna przez ludność polską zamieszkała. R. 1558 książę Olbracht nadaje Mikołajowi Kuliszowi 7½ wł. w Rękusach na prawie magdeburskiem. K. leżały w sąsiedztwie wsi Rękusy. Obecnie wieś ta [Rękusy] nie istnieje, kiedy zaginęła, nie wiadomo. Ob. Kętrz., Ludność polska, str. 463. [Nad jez. Skomętno.]

Kulligkehmen (niem.), wś, pow. gąbiński, nad rz. Romintą, st. p. Gąbin.

Kulnie, wś, pow. władysławowski, gm. Światoszyn, par. Iłgowo; odl. 46 w. od Władysławowa, ma 4 dm., 32 mk. W 1827 r. należą do par. Poniemoń, mają 3 dm., 22 mk.

Kulowce, wś, pow. sokólski, gm. Kruhlany, 180 dz.

Kulsze, niem. Kulszen, Kulschen, wś, pow. węgoborski na prus. Mazur., st. p. Banie, oddawna przez osadników pols. zajmowana. R. 1576 Jan v. Ostau, burgrabia węgoborski, sprzedaje 3 włóki sołeckie Maciejowi Sapale [W pobliżu wieś Sapałówka and Maciejowa Wola, niem. Matzwolla.] z pow. oleckowskiego, celem założenia wsi dannickiej na 30 wł. Marcin Pępek i Maciej Mazeński, którzy przedtem już na 30 włókach siedzieli, ustępują ze swych działów. Ob. Kętrz.: Ludność polska, str. 540.

Kułaki, wś, pow. kalwaryjski, gm. i par. Ludwinowo, odl. 16 w. od Kalwaryi. W 1827 r. wś rząd. ma 25 dm., 162 mk.; obecnie 37 dm., 283 mk.

Kułakiszki, os., pow. sejneński, gm. Kudrany, par. Liszkowo, odl. 45 w. od Sejn, ma 1 dom, 5 mk.

Kułakowszczyzna, wś i folw., pow. augustowski, gm. Hołynka, par. Teolin (rus. Pierstuń), odl. 51 w. od Augustowa. Folw. 2 dm., 7 mk.; wś 4 dm., 37 mk.

Kułańce, wś, pow. sejneński, gm. Lejpuny, par. Wiejsieje, odl. 28 w. od Sejn, ma 6 dm., 53 mk.

Kumat, uroczysko w pow. bielskim, gub. grodzieńskiej, o pół mili od Brańska, śród błot przy zejściu się Bronki z Nurem, na gruncie folwarku rządowego Kiersznówka; mogiła (horodyszcze), w której po zaciętej obronie zginął na czele Jadźwingów wódz ich Kumat, w walce z hufcami ks. mazowieckich i krzyżaków 24 czerwca 1264 r. Ta klęska zniszczyła samoistny byt Jadźwingów. Przy rozkopywaniu w 1829 r. znaleziono popielnice. Czyt. Wspomnienie z Pod­la­sia o uroczysku historycznem zwanem Kumat, przez Wiktora hr. z Tęczyna Ossolińskiego. Biblioteka Warsz. 1848, IV, 465.

Kumelany, wś, pow. kalwaryjski, gm. Ludwinowo, par. Maryampol; odl. od Maryampola 3 w., od Kalwaryi 14 w. Ma 37 dm., 312 mk. W 1827 r. 27 dm., 263 mk.

Kumelischken (dok.), ob. Kumielsk.

Kumelsk, wś, pow. szczuczyński, gm. Grabowo, par. Lachowo, o 35 w. od Łomży, o 28 od Grajewa. W 1827 r. 32 dm., 194 mk. Gnia­z­do Kumelskich, wspominane w dokumentach z 1425 r. (Gloger, Ziem. łomż.). Folw. K. (z wsią K. i Kowalewo) rozległy mr. 1000, grunta orne i ogr. mr. 610, łąk mr. 176, pastw. mr. 8, lasu mr. 174, nieuż. i place mr. 32, bud. mur. 14, z drzewa 3; płodozmian 11-polowy, pokłady torfu. Wś K. osad 37, z grun. mr. 217; wś Kowalewo osad 19, z grunt mr. 469.

Kumiała, wś w pow. sokólskim, gub. grodz., o 31 w. od Sokółki, chat 86.

Kumiałbole, wś, pow. wyłkowyski, gm. i par. Wyłkowyszki; odl. 5 w. od Wyłkowyszek. Ma 4 dm., 29 mk.

Kumiałka, wś w pow. sokólskim gub. grodz., o 17 w. od Sokółki.

Kumiałka, rz., dopływ Brzozówki w gub. grodzieńskiej, ma źródła w błotach kolonii Grochowszczyzna, długa 20 w.

Kumiecie 1.) folw., pow. sejneński, gm. i par. Metele; odl. 45 w. od Sejn, 4 dm., 42 mk. Folw. K.-Obelica (z wsią Obelica), podług wiadomości z r. 1844 rozległy około mr. 500. Wieś Obelica osad 7, z grun. mr. 121. 2.) K., wś, pow. kalwaryjski, gm. i par. Kalwarya; odl. 6 w. od Kalwaryi. Ma 18 dm., 99 mk. W 1827 r. wś rząd., 9 dm., 89 mk. 3.) K., wś, pow. kalwaryjski, gm. Podawinie, par. Dauksze; odl. 22 w. od Kalwaryi, ma 20 dm., 149 mk. W 1827 r. wś rząd., 10 dm., 97 mk. 4.) K., I i II, wsie, nad rz. Bredejką, pow. wyłkowyski, gm. Olwita, par. Łankieliszki. K. I odl. 5 w. od Wyłkowyszek mają 16 dm., 112 mk.; K. II odl. 13 w. od Wyłkowyszek mają 20 dm., 153 mk. W 1827 r. 19 dm., 150 mk., wś rząd. Por. Królowe Krzesło. 5.) K., wś nad rz. Niemnem, pow. władysławowski, gm. i par. Błogosławieństwo; odl. 38 w. od Władysławowa. Ma 8 dm., 54 mk.; w 1827 r. 7 dm., 63 mk. 6.) K., wś, pow. władysławowski, gm. Światoszyn, par. Poniemoń; odl. 49 w. od Władysławowa. Ma 5 dm., 68 mk. Br. Ch.

Kumieciszki, os., pow. kalwaryjski, gm. Janów, par. Ludwinów; odl. 7 w. od Kalwaryi, ma 3 dm., 26 mk. Tu w 1819 r. ur. Jerzy Aleksandrowicz, prof. botaniki i dyrektor ogrodu botanicznego w Warszawie.

Kumielsk al. Kumilsk, Kumilsko, w dok. Kumelischken, Kumilszken, Komilsken, wś, pow. jańsborski, na pruskich Mazurach, od początku zapewne istnienia polską ludnością osadzona, istniała r. 1471. R. 1499 Hieronim von Gebesattel, komtur baldzki, nadaje Grzegorzowi Guzaj na prawie magdeburskiem młyn pod Kumielskiem, który nabył od Sulimy i jego braci. R. 1539 mieszkają w K. sami Polacy. Kętrz., Ludność polska, str. 432. Leży K. o 19 kil. od miasta powiat. Jańsborka, nad granicą rosyjską, 138′ nad poziomem Bałtyku. Grunta są, mieszaniną piasku i żwiru, napełnione do tego kamieniami, co utrudnia orkę. Mk. 361, przeważnie luteranów, po polsku mówiących; agentura pocztowa, a w pobliżu gorzelnia. Przed reformacyą istniał tu kościół. Więcej o nim nic nad to że istniał nie wiadomo. Kś. F.

Kumilsko, ob. Kumielsk.

Kummetschen (niem.), 1.) dobra, pow. wystrucki. W nich leży instytut normalny dla nauczycieli wiejskich, który na pamiątkę królowej Ludwiki zowie się Karalene. 2.) K., wś i dobra, pow. piłkalski, st. p. Schirwindt. 3.) K., wś, pow. gołdapski, st. p. Gołdap.’ [Na zach. brzegu jez. Gołdap.] 4.) K. al. Kummutschen, wś, pow. ragnecki, st. p. Rautenberg.

Kumpis, ob. Windawski Kanał.

Kumpupie 1.) wś, pow. władysławowski, gm. Giełgudyszki (ob.), par. Szaki; odl. 26 w. od Władysławowa, ma 11 dm., 125 mieszk.; w 1827 r. 8 dm., 96 mk. 2.) K., wś, pow. władysławowski, gm. Zyple, par. Łuksze; odl. 28 w. od Władysławowa, ma 5 dm., 35 mk.

Kundern (niem.), wś, pow. wystrucki, st. p. Pelleningken.

Kundschicken (niem.), wś, pow. darkiejmski, st. p. Darkijemy.

Kundzin, wieś kościelna, pow. sokólski, w pięknej okolicy przy linii kol. żelaznej pet.-warsz. Dobra te, niegdyś własność W. Ks. Litewskiego, posiadały ogromne dębowe lasy; tu był zbudowany pałacyk myśliwski, i królowie nieraz w tych czarnych kniejach odbywali łowy. Tu właśnie polował Stefan Batory i, stąd udawszy się do Grodna, w parę dni życie zakończył. Zygmunt August 1565 r. założył tu kościół p. w. Narodz. N. M. P., pierwotnie drewniany. Zygmunt III dobra całe nadaje jezuitom grodzieńskim i ci z pałacyku przerabiają, klasztor. Po zwinięciu jezuitów dobra skarb rzeczpospolitej sprzedał Bouffałowi, które następnie koleją losów przechodząc w kilka rąk, dziś dostały się w ręce p. Konstantego Gąsowskiego. W r. 1856 miejscowy proboszcz ks. Jaworowski na miejscu drewnianego wzniósł przy pomocy parafian murowany kościół dziś egzystujący. W parafii dusz 1754.

Kunicha, wś, pow. augustowski, gm. Sztabin, par. Krasnybór; odl. 20 w. od Augustowa, ma 12 dm., 113 mk. [Na pewnej mapie błędnie: Kuchnia (sic!).]

Kunigałówka, wś, pow. sejneński, gm. i par. Metele, odl. 66 w. od Sejn, ma 2 dm., 8 mk.

Kunigas, lit. wyraz, oznacza ksiądz, pan, książę i t. p.

Kunigehlen (niem.) al. Strapawischken, wś, pow. darkiejmski, st. p. Darkiejmy.

Kunigesburg, litewsko-niemiecka nazwa m. Królewca w Prusiech wsch.

Kunigiszki, lit. Kuigiszkiej. Pod tą nazwą spotyka się w granicach języka litewskiego bardzo wiele miejscowości, które oznaczały lub oznaczają własność księżą (kunigas, ksiądz) i leżą najczęściej koło miasteczek. M. D. S.

Kunigiszki 1.) wieś, pow. maryampolski, gm. i par. Balwierzyszki, odl. 35 w. od Maryampola. W 1827 r. było 22 dm., 198 mk., obecnie 36 dm., 268 mk. 2.) K., wś, nad rz. Jewoną, pow. wyłkowski, gm. i par. Pojewoń, odl. 21 w. od Wyłkowyszek, ma 25 dm., 149 mk. 3.) K.–Bartnickie and K.–Łankieliskie, wsie, pow. wyłkowyski, gm. Bartniki, par. Bartniki i Łankieliszki, odl. od Wyłkowyszek 24 w. K.-Bartnickie mają 36 dm., 217 mk.; K.-Łankieliskie 11 dm., 35 mk. Br. Ch.

Kuningi, Koenige (Kurische), ob. Kurlandya.

Kunis, jezioro w pow. sejneńskim, pomiędzy jez. Pomorze a Iłgiel, połączone z niemi strumieniami; brzegi przeważnie wzgórzyste i lesiste.

Kupczyszki, wś, pow. wyłkowyski, gm. Pojeziory, par. Szumsk; odl. 14 w. od Wyłkowyszek, ma 11 dm., 95 mk.

Kupischken al. Woidballen (niem.), dobra, pow. ragnecki, st. p. Wischwill.

Kupiska, rz., wpada do Czarnej, dopływu Supraśli.

Kupiski, ob. Cędry.

Kupisze, w dok. Cupischen, Kopischen, pierwotnie Zabielno, wś, pow. jańsborski, na pruskich Mazurach, oddawna przez ludność polską zamieszkana. Roku 1471 Zygfryd Flach von Schwarzburg, komtur baldzki, nadaje Trojanowi i Grze­go­rzo­wi Lorkowi, Ja­no­wi i Mi­ko­ła­jowi na prawie magdeb. tyle włók, ile ostrów Malestre zawiera między Kaliszkami (Hennitz), Drygałami, piłą w Wykowczykach i Giętczykami (Giętkie). R. 1569 mieszkają w K. sami Polacy. Ob. Kętrz.: Ludność polska, str. 436.

Kuplin, dwór i wś, pow. prużański, o 1 milę od Prużany, o 2 od Sielca; dawniej własność Bu­cho­wie­c­kich, potem Mo­ra­cze­w­skich, dziś rozdzielone przeszły we władanie Ka­je­ta­na Kra­szew­skie­go (Stary K. i Dołhe) i Kor­sa­ków.

Kuplisk wś, pow. sokólski, gm. Nowowola, 20 w. od Sokółki, 911 dz.

Kupliska, wś w pow. sokólskim, gub. grodzieńskiej, o 23 w. od Sokółki, chat 70. [Por. Kuplisk]

Kupnino, ob. Chludnie.

Kupowo, folw., i Kupowo Małe, wś nad jez. t. n., pow. suwalski, gm. Andrzejewo, par. Lubowo, odl. 26 w. od Suwałk. W 1827 r. była to wś rząd., miała 22 dm. i 161 mk. Por. Kadaryszki.

Kupowo, jez. przy wsi t. n., pow. suwalski, ma brzeg wschodni wzgórzysty, zachodni niski, około 20 mr. obszaru; przepływa przez nie rzeka Szelmentka. Br. Ch.

Kupre, wś, pow. władysławowski, gm. Zyple, par. Łuksze, odl. 29 w. od Władysławowa, ma 20 dm., 142 mk.

Kuprelek, jez. w pow. suwalskim, w gm. Kadaryszki, ma 15 mr. obszaru.

Kupreliszki, wś, pow. wyłkowyski, gm. Pojeziory, par. Szumsk, odl. 14 w. od Wyłkowyszek. W 1827 r. wś rząd., 12 dm., 101 mk., obecnie 20 dm., 113 mk.

Kupry 1.) wś, pow. władysławowski, gm. Kidule, par. Sudargi, odl. 28 w. od Władysławowa. W 1827 r. wś rząd., 7 dm., 50 mk.; obecnie 11 dm., 89 mk. Por. Kidule. 2.) K., wś, pow. maryampolski, gm. Gudele, par. Skrawdzie, odl. 29 w. od Maryaropola. W 1827 r. wś rząd., ma 9 dm., 91 mk., obecnie 29 dm., 239 mk.

Kupstinnis (niem.), os. pod Wystrucią.

Kura, wś, pow. władysławowski, gm. Dobrowola, par. Sapieżyszki, odl. 50 w. od Władysławowa. W 1827 r. 13 dm., 155 mk.; obecnie 53 dm., 525 mk.

Kurbatowszczyzna, pow. wyłkowski, gm. i par. Wisztyniec. Pominięta w spisie urzęd. (Pam. Kn. gub. suwal. 1878 r.).

Kurcieniszki, wś, pow. kalwaryjski, gm. Balkuny, par. Mirosław, odl. 46 w. od Kalwaryi, ma 11 dm., 43 mk.

Kurczątka al. Miechy, niem. Mniechen, dok. Kursundtken, wś, pow. lecki, st. p. Milki, na pruskich Mazurach, zdawna przez ludność polską zamieszkana. R. 1508 Jakób Reiff, zwany Walter, wójt lecki, podaje do wiadomości, że Jakób z Kurczątek nabył 15 włók w K. od burgrabiego Jerzego Wolfa. Ob. Kętrz.: Ludność polska, str. 491. Kś. F.

Kurczątki, niem. Kurzontken, w dok. Kurzuntken, wś, pow. jańsborski, st. p. W. Rózyńsko, na pruskich Mazurach, oddawna przez ludność polską zamieszkana. R. 1473 Zygfryd Flach von Schwarzburg, komtur baldzki, nadaje Trojanowi 30 włók z 2 służbami w Dąbrowie rożyńskiej między jeziorami Tobolką a Rogalą. R. 1539 mieszkają w K. sami Polacy. Ob. Kętrz.: Ludność polska, str. 435. Kś. F.

Kurdymokszty, folw., pow. sejneński, gm. Święto-Jeziory, par. Łoździeje, odl. 27 w. od Sejn, ma 3 dm., 16 mk. Por. Gębaszyn, Folw. K. (z wsiami: Wersztominy-Kurdymokszty, Kamionki, Budy i Komisarówka) rozległy mr. 278: grunta orne i ogrody mr. 126, łąk mr. 123, pastwisk mr. 19, nieużytki i place mr. 10, bud. mur. 2, z drzewa 8, płodozmian 4-polowy, pokłady torfu. Wś Wersztominy-K. os. 25, z grun. mr. 645; wś Kamionki os. 4, z grun. mr. 205; wś Budy os. 7, z grun. mr. 48; wś Komisarówka os. 32, z grun. mr. 106.

Kurejewka, wś włośc., pow. szczuczyński, gm. Bogusze, par. Grajewo. W 1827 r. 8 dm., 51 mk.

Kurejwa al. Korejwa, wś szlach. i włośc., pow. szczuczyński, gm. Bogusze, par. Grajewo. Ma 1597 mr. W 1827 r. 13 dm., 79 mk. Według Tow. Kred. Ziems. folw. K. i Cyprki rozległy mr. 1374: grunta orne i ogrody mr. 639, łąk mr. 300, pastwisk mr. 50, lasu mr. 312, nieużytki i place mr. 62. bud. mur. 11, z drzewa 8. Dobra te w r. 1876 oddzielone od dóbr Rydzewo-Czarny-las.

Kureń (niem.), ob. Kuronowie and Kurlandia.

Kurische Koenige (niem.), ob. Kurlandya.

Kurische Nehrung (niem.), ob. Kurońska mierzeja.

Kurische Niederung (niem.), ob. Kurońskie niziny.

Kurisches Haff (niem.), ob. Kurońska zatoka.

Kurki 1.) wś włośc. nad rz. Wis­łą, pow. ko­zie­ni­c­ki, gm. Trze­bień, par. Mag­nu­szew, od Ko­zie­nic 27 w.; gruntu mr. 168, dm. 10, mk. 180; wiatrak. W 1827 r. 9 dm., 60 mk. 2.) K.–Tań­skie, wś, pow. prza­s­ny­s­ki, gmina i parafia Dzierz­go­wo, odl. o 28 w. od Prza­s­ny­sza, 5 dm., 60 mk., 124 mr. gruntu, 4 nieuż. 3.) K., wś szlach., pow. szczuczyński, gm. Szczuczyn, par. Niedźwiadno. W 1827 r. 10 dm., 61 mk., wś rząd. 4.) K., wś, pow. szczuczyński, gm. Bogusze, par. Grajewo. W 1827 r. 13 dm., 79 mk. Według Tow. Kred. Ziems. folw. i wś K.-Różyńsko, od Grajewa w. 7, od północy graniczy z Prusami, rozległy mr. 320: grunta orne i ogrody mr. 119, łąk mr. 60, pastwisk mr. 9, lasu mr. 100, zarośli mr. 19, nieużytki i place mr. 13, bud. z drzewa 14; pokłady torfu. Wś Kurki-Różyńsko osad 5, z gruntem mr. 12. Br. Ch.

Kurkieże, wś, pow. grodzieński, gm. Brzostowica Mała, 121 dz.

Kurkowo, wś szlach., pow. kolneński. gm. Kubra, par. Romany. W 1827 r. wś rząd., 19 dm., 113 mk.

Kurkowo 1.) w dok. Kurkaw, niem. Kurkau, wś, pow. niborski, dawniejszy działdowski, na pruskich Mazurach, nad Działdówką, pierwszy raz wspominana r. 1350. R. 1383 Kuno von Liebenstein, komtur ostródzki, zakłada w K. wś dannicką na 60 włókach, nadając sołectwo jakiemuś Janowi. R. 1542 mieszkają tu sami Polacy. Ob. Kętrz., Ludność polska, str. 313. 2.) K., niem. Kurkenfeld, dobra ryc., pow. gierdawski, st. p. Nordenburg.

Kurkówko, niem. Kurkowken folw., pow. gierdawski, st. p. Nordenburg.

Kurkuł, os., pow. augustowski, gm. Wołowiczowce, par. Teolin. Nie zamieszcz. W urzęd. spis. (Pam. Kn. 1878).

Kurland (niem.) 1.) os. do Szymkowa, pow. świecki, o 2 kil. od traktu bitego świecko-tucholskiego, bud. 15, dm. 13, ewang. 76. Parafia Drzycim, szkoła Jeziorki, poczta Brunstplatz. 2.) K., dobra, pow. darkiejmski, st. p. Trempen.

Kurlandzkie…. Por. Kurońskie…

Kurmalskie góry, ob. Kurlandya.

Kurnatowszczyzna, fol., pow. sokólski, gm. Makowlany, 17 w. od Sokółki, Kur­na­tow­skich 80 dz.

Kurnehnen al. Parsziszken (niem.), wś, pow. gołdapski, st. poczt. Gawaiten.

Kurniany, wś, pow. kalwaryjski, gm. Balkuny, par. Olita, odl. 46 w. od Kalwaryi. W 1821 r. wś rząd., 16 dm., 111 mk.; obecnie 26 dm., 168 mk. Br. Ch.

Kuronia, ob. Kurlandya.

Kuronowie pruscy al. Kurończycy, niem. Kuren, odrębny szczep ludności, z Litwinami pokrewny, w Prusach wschodnich. Prócz kurońskiej mierzei zamieszkuje [ziemie] na wschód zatoki kurońskiej położone, od nich także nazwane niziny kurońskie, więcej niż 70 kwadrat. mil obejmujące, w pow. szyłokarczemskim, nizinnym i w części kłajpedzkiego, ragnickiego, tylżyckiego i labiewskiego powiatu. Ogółem podają ludności w owych nizinach do 200,000. Ilu jednak z pomiędzy niej jest Kuronów, trudno orzec, ponieważ statyści i geografowie zaliczają ich zwykle do Litwinów pruskich; także wielu Niemców znajduje się na owych nizinach, szczególnie w miastach i bogatszych osadach. Nie musi jednak ich liczba być mała, kiedy sami niemieccy pisarze przyznają, że Kuronowie zajmują prawie wyłącznie powiat szyłokarczemski (mk. 39000, Kuronów 23000), a w nizinnym pow. liczą ich około 14000. Dodawszy do tego ludność kurońską na mierzei kurońskiej, z pow. kłajpedzkiego (niziny), labiewskiego znacznej części, przyznamy, że liczba ogólna 50 do 70 tysięcy raczej za nisko aniżeli za wysoko wzięta. Religią wyznawają Kuronowie bez wyjątku luterską, przez zlutrzałych krzyżaków zaprowadzoną. Na każdym kroku widać ich moralne jak materyalne zanedbanie. Mieszkania mają brudne, sami też niechlujni, do pracy leniwi, nieokrzesani. Gorzałki nie nadużywają, do opilstwa jednak nader skłonni; pewien rodzaj zupy, mięszanina z chleba, syropu i gorzałki, bardzo u nich rozpowszechniony. Niczem niepohamowana żądza procesowania się u Kuronów ogólna; o małe drobnostki nieraz i kilka lat proces toczą, choćby i majątek stracić; sądy w Kłajpedzie, Szyłokarczmie, Labiewie, nie mogą się z niemi uporać. Każdy Kurończyk, bogaty czy ubogi, to urodzony złodziej na zwierzynę i drzewo królewskie. Do mowy jednak rodzinnej mocno przywiązany, choć zna język niemiecki; na sądach swojem tylko narzeczem litewskiem odpowiada. Także kościół pilnie odwiedza, jest pobożny, szanuje duchownych. Pod względem zatrudnienia i sposobu życia panuje wielka rozmaitość u Kuronów. W części nizin najdalej wysuniętej od zatoki, nieco wyższej, kwitnie rolnictwo. Gleba tu żyzna, żuławska, wydaje wszelkiego rodzaju zboża. Przeważnie jednak hodują zboża jarzynne z powodu zbytniej wilgoci, osobliwie czasu powodzi na wiosnę. Nieco pszenicy na wyższych miejscach z powodzeniem siewają. Jarzyna wyśmienicie udaje się. Uprawa w ogóle dość uciążliwa, ponieważ deszcze czynią rolę grzęską, susze skamieniałą. Łąk stałych mało mają, tylko role orne ugorem zostawiają na kilka lat. Bydła szczególnie dużo trzymają z wielkim pożytkiem. Posiadaczami są drobni gburzy, najczęściej na jednej włóce lub mniejszym kawałku ziemi osiedli. Rzadkie gospodarstwa 4-ro albo 6-cio włóczne. Dóbr zaś więcej niż 19 włók mających ani widać. Jedyne tylko hrabstwo rautenberskie posiada wyjątkowym sposobem więcej niż milowy kwadratowy obszar. Zresztą żadnego majątku szla­che­c­kie­go nie masz. Wiosek wielkich i pięknie zbudowanych nie natrafisz u Kuronów; każdy na swoim zwykle gruncie osóbno siedzi. Domy budowane z drzewa, słomą kryte. Zamożność posiadaczy dość ogólna, tylko powodzie częste i wylewy z zatoki im szkodzą. Bliżej ku zatoce, w części niższej i średniej, panuje gospodarstwo łączne: tam gdzie spojrzysz, same tylko łąki ujrzysz; chyba w ogrodzie, przy domu, warzywa i nieco zboża sieją. Siano, nadzwyczaj plenne i pożywne, trzy razy w roku zbierane bywa. Zbioru 50-centnar. z małego morga magdeb. nie liczą do rzadkości. Wodą stąd do Kłajpedy, Tylży, Królewca, ba na całą prowincyą i do Rosyi siano rozchodzi się. Gospodarza łatwa tu praca. Oprócz krów, kilku wieprzów, które sianem żywią, cieląt i nieco bydła, nie trzyma innego inwentarza. Konia nie ujrzysz. Także wół w pługu nie ciągnie, tylko w stajni się tuczy na sprzedaż. Bywają te woły daleko poszukiwane dla smakowitego i tłustego mięsa. Siano do gumien najczęściej łodzią zwożą po wodzie. Częste wylewy nadzwyczajne i tu wiele szkody czynią; wiosenne powodzie więcej są pożyteczne dla szlamu żyznego. Odmienne znów życie przy zatoce. Tu płaszczyzna niska, wszelkim igraszkom złowrogiej wody wystawiona, groblami ani ku zatoce, ani przy rzekach niestrzeżona. W piaszczystych często bagnistych tych okolicach, osady rzadkie, ubogie: kraj to niemal wyłączny rybaków. Ważniejsze ich osady na wybrzeżu są: Juwent, Lilia, Tawa, Insa, Karkle, Warusa, Pokalna. Wszędzie tu czuć ryby, w szkole, na probostwie, w kościele. W każdym domu wyrabiają tran rybi, najwięcej z małych ryb, stynek, które krociami łowią w zatoce. Tran częścią w gospodarstwie do oświetlania spotrzebowują, częścią sprzedają. Każdy tu łowi, pastor nawet i szulmistrz w chwilach wolnych. Ryba też głównym jest pokarmem dla ludzi jako i zwierząt, ryb używają w miejsce mięsa, jako i chleb przyprawiony z warzywa jedzą. Rybami kury karmią, kaczki, gęsi i świnie, których mięso tranem smakuje. W zapasie na zimę mają, ryby suszone, solone. Nawet dochód pastorowi i nauczycielowi rybami głównie wypłacają. Na połów kilka przynajmniej dni poprzednio się szykują, milami zwykle daleko wyjeżdżają na zatokę; dłuższy też czas, najczęściej całe lato, tam przetrawią. Pokarmem ich przy rybołóstwie, chleba nieco, cebula i okowita; zresztą jedzą ryby, które złowią, świeże, suszone, pieczone. Ułowione ryby albo zaraz na miejscu sprzedają żydom, którzy się u nich stawią, albo też dalej zawożą na handel do miast. Najwięcej ryb do Litwy i Polski rozchodzi się. Domy ich nędzne, ubogie, na lagunach zatoki kurońskiej zwykle po nad wodą zbudowane. Najpiękniej śród wody leżą Karkle, kurońską Wenecyą nazywane. Komunikacya wszelka wodą się odbywa, mianowicie w czasie powodzi, kiedy nietylko wioski ale i domy pojedyńcze, niby wyspy, wodą dokoła zalane. Przy każdym też domu jednę albo kilka widzisz łodzi. Na łodzi dzieci jadą do szkoły, łódź ludzi do kościoła wiezie, robotników na łąki zawozi, siano do gumna. Rolnictwo tu zupełnie wyłączone; tylko na wynioślejszych miejscach sieją nieco jarzyny. Za to pilnie uprawiają warzywa, jako to: kapustę, marchew, pasternak, ćwikieł, brukiew, pietruszkę, cebulę, kartofle itp. Pługa, brony, woza nikt nie zna; konia chyba w zimie ujrzy, kiedy obcy jadą po lodzie. Z pasternaku wyrabiają chleb smakowity, z pewnego rodzaju ćwikły dobre piwo. Kartofle, atłasowemi zwane dla delikatnej, cienkiej łupiny, bardzo poszukiwane i smaczne, wybornie udają się na torfiastym gruncie. Niemały wreszcie pożytek biorą z gęstej i wysokiej trzciny, nad brzegiem zatoki rosnącej, którą na dachy w dalekie nieraz strony sprzedają; także w piecu palą trzciną. Ob. Otto Glagau, Littauen und die Littauer, str. 66—100.

Kurończycy, ob. Kuronowie.

Kurońska cieśnina, niem. Memeler Tief, ob. Kłajpedzka cieśnina.

Kurońska mierzeja, niem. Kurische Nehrung, półwysep wąski i długi, w Prusach wschodnich, w pow. królewieckim i kłajpedzkim, ciągnie się w kierunku półn.-połud. od strony Królewca do Kłajpedy, otoczony Baltykiem, cieśniną kłajpedzką (Memeler Tief) i zatoką kurońską. Długość wynosi przeszło mil 15, największa szerokość pół mili, przeciętna ćwierć mili. Najwęższa przestrzeń znajduje się nieco po za wsią Sarkowem i zajmuje tylko prętów 160: jestto t. z po niem. Kolk, gdzie woda z morza łatwiej się przelewa w czasie burz do zatoki, i obawiają się, żeby tu otworu nowego nie wyrobiła. Obszaru mierzei liczą więcej niż 6000 mórg, czyli około 2⅔ mili kwadr. Poczyna się ten półwysep 4 mile po za Królewcem przy wsi Kranz, z morskich kąpieli sławnej. Z wyjątkiem jedynej wsi Rosity, gdzie grunta urodzajniejsze, cała powierzchnia piaszczysta. A piasek taki lekki i delikatny, że lada powiew wiatru go poruszy i w powietrze unosi. Niebezpiecznie tu obcemu w podróż się puścić bez przewodnika, bo drogi nie ma ode wsi do wsi. A kiedy wiatr rozpocznie piaszczystą zawieję, łatwo zbłądzić, i niejeden śmiałek nieostrożność swoję życiem przypłacił. Gęste tu t. zw. wilcze doły, na niebacznych ludzi od piasku utworzone, t. j. przepaście z góry cienką warstwą przelatującego piasku zasypane; jeden krok fałszywy, a niechybnie zginiesz. Przecież i przy zachowanej przezorności wielu tam zginęło. Na początku tego wieku, piszą, że cała poczta królewiecka z ludźmi i 4 końami przepadła bez śladu. Bo trzeba wiedzieć, że nim drogi bite i koleje żel. po drugiej stronie kurońskiej zatoki zbudowano, wiódł tu trakt główny do Rosyi i do Prus na Królewiec. Słupy powbijane i wierzby tu i owdzie rosnące drogę znaczyły. Często tędy cesarz i książęta rosyjscy, mianowicie cesarzowa Aleksandra przejeżdżała w odwiedziny do Berlina. Obecnie tej drogi nie używają, i tylko słup gdzie zgniły albo stara wierzba spróchniała z piasku wyzierająca o niej świadczy. Nie bez przyczyny więc Saharą pruską mianują kurońską mierzeję. Niemal po całej mierzei znajdujące się większe i mniejsze pagórki, nieraz w oka mgnieniu tworzą się i nikną od piasku. Wzdłuż zaś półwyspu ciągną; się zazwyczaj kilku rzędami wzgórza piaszczyste (niem. Dünen), często 200 stóp wysokości dosięgające. Żadna trawka nie przyjmie ani ostoi się na piasku. Nie usłyszysz śpiewającego ptaka. Tylko gdzieniegdzie małe liche łączki i lasu resztki zwiastują ludzkie osady. Ogółem znajduje się 7 wsi na mierzei: Sarkowo, po za wsią Krancem, Rosity z kościółkiem i glebą lepszą, Piłkopy, Nidy, Preil, Perwelk i Schwarzort z parafią luterską i morskiemi kąpielami. Więcej daleko osad zaginęło w zawiejach piaszczystych, jako np. w tem naszem stuleciu niemniej jak 8 wiosek zasypanych zostało. Osady te bez wyjątku nad brzegiem zatoki zbudowane, widocznie z powodu wody słodkiej, która tu jedynie znachodzi się. Domy osad, wyjąwszy chyba Rosit, nędzne, ubogie, bez komina stawiane. W wielkiej sieni cała rodzina zebrana, inne pokoje tylko w zimie i w nocy do snu używane. Ściany mnóstwem garncarskich sprzętów poobwieszane, przy ścianach ławy drewniane poustawiane. Kobiet ulubiony kolor ciemno-niebieski; mężczyźni noszą kaftan czarny wełniany, na który, gdy z domu wychodzą, kurtkę płócienną również koloru niebieskiego wdziewają. Trudnią się, z wyjątkiem wsi Rosit, gdzie są gospodarze, rybołówstwem w pobliskiej zatoce, na której zwykle przez całe lato z żoną i dziećmi w łodziach, albo namiotach przenośnych przebywają. Używają narzecza kurońskiego, odmiennego nieco od mowy litewskiej: z pochodzenia są to Kurończycy, szczątki podobno niewytępionych starych Prusaków. Obecnie także wielu zniemczonych mieszkańców znachodzi się na mierzei. Religią wyznawają Kurończycy luterską, do duchownych swoich przywiązani, pobożni. Parkanu ani najlichszego płotu nie ujrzysz przy ich domach; nawet cmentarze bez ogrodzenia zostawione na otwartem polu; z pod wywianego piasku trumny zwykle wyzierają. Klimat na mierzei znacznie surowszy, aniżeli na stałym lądzie. Sąsiednie morze i obszerna zatoka kurońska dozwalają wolnego przystępu wiatrom. Wichry też, burze tu częste, cichy zaś i spokojny dzień należy do rzadkości. Zima ostra, zazwyczaj trwa długo; wiosna krótka, przymrozki aż do lata przeciągają się. Lato zbyt gorące. Za to jesień długa i pogodna, gdyż wody ogrzane nie tak łatwo zimna dopuszczają. Na wiosnę przelatuje tu nadzwyczaj wiele wron ku stronom północnym, które mieszkańcy chwytają i mięso ich, bądź solone, bądź świeże, jedzą. Zresztą jedynym pokarmem biednych osadników są ryby. Wszelkie dzikie zwierzęta, jako to: jelenie, zając i t. d., do jednego wytępione, najwięcej żeby szkody nie robiły w świeżych zaroślach, które nowszymi czasy po usypach wzgórzystych czyli dynach (niem. Dünen), jedynej obronie półwyspu od morza pielęgnują. Brzeg mierzei ku zatoce zwolna spada, ze strony morza zaś: urwisty, spadzisty, żeglarzom niebezpieczny; wichry tu nieraz okręty rozbijają, z których towary rozbierają Kurończycy, nim nadejdą dozorcy; obfite to wtedy żniwo dla nich. Bursztyn morze na brzeg wyrzuca, ale w małej teraz obfitości, tak że nie zasługuje niemal na uwagę. Za to z wielkiem powodzeniem wydobywają go z wody, osobliwie z zatoki kurońskiej (ob. Kurońska zatoka). Dawniej cały półwysep pokryty był lasem bujnym, po którym teraz jeszcze trzy peryody zniszczenia dość wyraźnie rozeznać można. Kopiąc w ziemi mniej więcej 5 stóp głęboko, niemal po całej mierzei napotkasz najgłębszą około 3 cale grubą warstwę brunatnej ziemi, która w wodzie oparzona ciemny kolor kawy wydaje: są to pokłady pierwotnego najbujniejszego boru zniszczonego. Średnia warstwa okazuje drugi peryod lasu, głównie dębowego, i nareszcie górna, najświeższa, przeważnie jodłowego, po którym tu i owdzie przy osadach reszty się zachowały. Teraz jeszcze opowiadają Kurończycy, że wielkie lasy istniały kiedyś na mierzei, z których oni największy pożytek mieli; mianowicie dla bydła, które w lesie pasali. Wiele okrętów i wsi z drzewa tego pobudowano. Nawet z drugiej strony zatoki brali stąd drzewo na potrzebę. Niemniej jest pewnem, że rosyjskie wojska w czasie wojny 7-letniej bardzo te lasy spustoszyły. Reszty zniszczenia dokonały potem wichry, które piaskiem nie tylko las rozrzodzony, ale i wioski zasypały. Co się tyczy początku kurońskiej mierzei, twierdzą uczeni geologowie, że jej wcale niegdyś nie było, tylko stały ląd żyzny istniał, gdzie teraz się znajduje. Dopiero około XII najpóźniej wieku przed przybyciom Krzyżaków zbyt silny prąd morski ląd ten zalał, a z piaszczystego dawniejszego brzegu morskiego półwysep ten się utworzył, najprzód od wsi Kranz do Rosit, a następnie aż do ujścia zatoki przy Kłajpedzie. Mierzeja ta stanowi główną zaporę przeciwko dalszemu zalaniu lądu. Z tej przyczyny wiele teraz łożą starania około utrzymania i wzmocnienia mierzei, mianowicie po nowych usypach piaszczystych czyli dynach stosowne rodzaje drzew, krzewów i roślin z wielkim trudem zasadzają. Do 1830 r. wzdłuż tej mierzei szedł wspomniany wielki trakt pocz. prus.-rosyj. nie na Tylżę. Stacye tego traktu były: Sarkau, Rossitten, Nidden, Schwarzort, Kłajpeda. Czyt. „Preuss. Prov. Blaetter“ I, 195—220 i Otto Glagau „Littauen“ 163—219. Kś. F.

Kurońska zatoka, niem. Kurisches Haff, największa z lądowych wód pruskich, zwana pierwotnie Mummel, zapewne od największej rzeki Memel al. Niemen, która do niej wpływa, w Prusach wschodnich. Otoczona z zachodu od morza wąską mierzeją kurońską, na południe styka się z pow. królewieckim i labiewskim, na wschód z kłajpedzkim, szyłokarczemskim i nizinnym. Z morzem baltyckiem połączona za pomocą cieśniny kłajpedzkiej (Memmeler Tief). Postać dla trójkąta. Długość zatoki z północy na połud. wynosi mil 13, szeroko na południu przy wsi Kranz mil 6, przy ujściu rz. Rusy 2 mile, a w cieśninie kłajpedzkiej, gdzie do morza uchodzi, tylko 100 prętów. Powierzchnia obejmuje obszaru przeszło 28 kwadr. mil. Przy zwyczajnym, spokojnym stanie wody jest niejaki (choć mały) odpływ cieśniną do morza, przeciwnie zaś podczas wichrów zachodnich z morza napływa woda do zatoki. Brzegi ma zatoka ze wschodu przeważnie niskie, łąki i bagniska litewskie; z południa między Labiewem a Krancem w dawniejszej Samlandyi nieco wyniesione, pagórkowate; z zachodu na mierzei usypy piaszczyste (Dünen), do 200 stóp wysokie. Ze strony wschodniej i południowej wpływają liczne rzeki do kurońskiej zatoki, jako to, z południa zaczynając, prócz kilku pomniejszych: Dejma, odnoga Pregla, Niemonin, Lilia (Gilge), Tawel (Tawell), Inza (Inse), Łoja (Loye), Rungul, Karkel, Akminia (Akminge), Skirwit, Warnsa, Pokalna, Szysza, Rusa (są to głównie ujścia Niemna) i Minią. Z miast główniejszych znajdują się w pobliżu zatoki: Królewiec, Labiewo, Tylża i Kłajpeda. Głębokość wody bardzo nierówna: przy Kłajpedzie wynosi około 24 stóp, dalej na połud. 5—6 stóp, zresztą przecięciowo 8—15 stóp. Oprócz mielizn utrudniają żeglugę na zatoce burze częste, a bardziej jeszcze kamienie wielkie znachodzące się i ryfy wystające. Osobliwie koło wsi Schwarzort na dość długiej przestrzeni, jedno jest tylko miejsce ku mierzei wygłębione, wąskie i kręte, śród mielizn, ryf i kamieni, które statki z niemałem niebezpieczeństwem przebywają. Prawdziwym przestrachem zaś dla żeglarzy jest t. zw. kąt windoborski (Windenburger Ecke), na zachód północnego ujścia rzeki Rusy położony, skąd daleko w wodę ciągną się wystające kamienie i głazy w zatoce. Przedtem był tu ląd stały; około r. 1409 zbudowali krzyżacy zamek warowny, Windenburg zwany; potem go woda zabrała. Kościół także stał, gdzie teraz te głazy, rozebrany wreszcie dopiero r. 1705. Najwięcej widać tratew na zatoce z drzewem polskiem i litewskiem, łodzi rybackich i różnego rodzaju statków pomniejszych. W ostatnim czasie kursują także parowce między Kłajpedą, Tylżą, Labiewem, Królewcem i wsią Kranz. W ogóle jednak żegluga daleko mniej tu ożywiona, aniżeli na sąsiedniej zatoce Świeżej (Frisches Haft). Aż do dziś dnia zatoka kurońska jest nadzwyczaj rybna, we wszelkie rodzaje ryb obfituje; całą oną Litwę zaopatruje w ryby, tanio i w wielkim wyborze. Rybołówstwem zajmują się wyłącznie ubodzy Litwini i Kurończycy z mierzei kurońskiej. Opuściwszy nędzne osady przez całe lato zwykle bądź w łodzi na wodzie, bądź też w namiotach nad brzegiem poustawianych z żoną i dziećmi przepędzają. Jako ludy koczujące z miejsca na miejsce wędrują, lepszej wciąż zdobyczy szukając. Jedynem ich pożywieniem są ryby: suszone. gotowane, albo smażone, a podobno i surowe niektórzy zajadają. Zdobycz swoję, albo zaraz na miejscu sprzedają, albo też do miast większych wożą na handel, jako to do Kłajpedy, Królewca i t. d.; najwięcej, jak zwykle, kupują żydzi. Lepszą zdobyczą jest bursztyn. R. 1862 dwóch mieszczan z Kłajpedy, szyper Stantien i żyd handlarz Becker, majątkowo wtedy niemal bez grosza, na szczęśliwą myśl wpadli: szukać bursztynu w zatoce i to w tem miejscu, gdzie i na lądzie go znajdowano. Dobre ćwierć mili na północ wioski Schwarzort na mierzei najprzód jednym małym ręcznym statkiem zaczęli robić. Przedsięwzięcie nadzwyczaj pomyślny miało skutek. R. 1868 pracowało już 12 statków, mniejszych i większych, parą poruszanych. Przy każdym statku znajdowało się 10—25 robotników. Wydobywają bursztyn, zwykle z piaskiem, szlamem pomięszany, za pomocą węborków, po obu stronach statku przyrządzonych. Zatapiają je aż do 22 stóp głębokości w wodę, w gruncie zatoki nadto kopią do stóp 4, ba, nawet do 10 i 12 stóp. Dzień i noc pracują na statkach robotnicy, począwszy od wczesnej wiosny aż do późnej jesieni, dopóki nie zamarznie. Co 8 godzin przychodzi nowy oddział do roboty. Przecięciowo wydobywa jeden statek w 8 godzinach 30 funtów bursztynu. R. 1867 w 30 około tygodniach wydobyli 75000 funtów na 12 statkach. Dwaj przedsiębiercy, dawniej biedacy, obecnie milionerzy. Cła płacili rządowi rocznie około 25000 tal., a obecnie znacznie więcej dają. Przeszło 500 ludzi zatrudnionych bywa przy tych robotach; na brzegu, gdzie mieszkają, powstała znaczna osada. Bursztyn tutejszy w najodleglejsze okolice rozsyłają, jako do Konstantynopola, Kalkuty, Bombay, Honkong, Meksyku i t. d. Bardzo uderza, że pomiędzy zwyczajnym bursztynem znachodzą się większe kawałki, widocznie ręką ludzką gładzone i obrabiane, jako to: ozdoby różne, okrągłego, podłużnego kształtu i t. d. Nawet dwie figurki osób ludzkich, 3 i pół cala wysokie, znaleziono W zatoce. Niektóre ozdoby widocznie dopiero w robocie rozpoczęte i niedokończone. Przypuszczają ogólnie, że w bardzo odległych czasach kopalnie i pracownie bursztynu, będące na tem właśnie miejscu, wodą nagle zalane zostały, gdzie aż dotąd w gruncie się znajdują. Tak bowiem twierdzą uczeni geologowie, że kurońskiej zatoki dawniej wcale nie było, tylko ląd się ciągnął od windoborskiego kąta po za Rosity na mierzei. Także i na północ brzeg lądu dalej występował w morze. Jak wykazał dr. J. Schumann, rzeka Niemen miała przedtem ujście prosto do morza. około 6 mil poniżej ujścia dzisiejszej Rusy. Silne prądy tej rzeki połączone z morzem coraz szkodliwiej na ląd oddziaływały, aż w końcu zupełnie go przerwały i zalały. Teraz jeszcze wpływające do zatoki wody Rusy, brzeg silny kamienisty kąta widoborskiego coraz bardziej podrywają. Jak utrzymuje Henneberger, stało się to zalanie najpóźniej w XII wieku, przed przybyciem krzyżaków. Rzeka Niemen otrzymała potem kierunek dzisiejszy, więcej północny. Na wynioślejszej zaś części lądu ze strony morza utworzył się najprzód stały pomost od wsi Kranz do Rosit, a stąd później ku Kłajpedzie (ob. o kurońskiej mierzei). Co się wreszcie tyczy przyszłości kurońskiej zatoki, uczeni nie są w zgodzie. Jedni utrzymują, że zatoka, coraz bardziej szlamem tak wielu rzek tu uchodzących zamulona, w łąki się ostatecznie i niziny żyzne zamieni. Inni zaś, a na ich czele doświadczony znawca dr. Schumann, przeciwnie twierdzą, że morze znów górę weźmie, zerwie, jak rzeczywiście coraz bardziej wciąż zarywa, mierzeję i z zatoką się złączy. Ob. Otto Glagau. Littauen und die Littauer, 163, 184—190, 213, 214. Kś. F.

Kurońskie niziny, niem. Kurische al. Littauische Niederung, zowie się nisko położona płaszczyzna ziemi w Prusach wschodnich nad zatoką kurońską. Imię wzięły od mieszkańców dotąd ją przeważnie zajmujących, Kuronów (ob). Ciągną się od Kłajpedy aż ku Labiewu w długości około 20 mil. Obejmują cały pow. tylżycki, szyłokarczemski, nizinny, część ragnickiego, labiewskiego i kłajpedzkiego powiatu. Obszaru liczą przeszło 70 mil. kwadr. Miast żadnych prócz Tylży na tej przestrzeni nie znajdziesz. Także kolej żel., wyjąwszy przy Tylży, je omija. Za to całą siecią rzek tu uchodzących i kanałami licznemi poprzerzynane. Najprzód z północy koło Kłajpedy płynie Danga żmudzka. Dalej na południu Minia (Minge) z dopływami: Aglona, Wewirża (Wewirse) i Tenna; Niemen z licznemi swemi ujściami, jako to: Rusa, Atmata z Szyszą, Skirwit z Pokalną i Warusą; nadbrzeżne rzeki: Akminia (Akminge), Karkle, Rangul; drugie główne ujście Niemna Lilia (Gilge), z Loją, Pajtą, Inzą, Tawą; rzeka Niemonin z Laukną, utworzoną przez dopływy: Arga, Budup, Ossa, Ossat i Parwaj do Laukny wpływa nadto struga Medlauk, wreszcie pod Labiewam Dejma z poboczną Auer. O rzece Niemoninie twierdzi dr. Schumann, że ona jest dawniejszem ujściem Niemna, który, po utworzeniu zatoki Kurońskiej, dzisiejszy północny przyjął kierunek. Na rzece Skirwit urządzony jest sławny jaz na łososie. Kanały ważniejsze są: Tymberski kanał (Timber Canal) w wielkiem bagnisku zwanem po niem. Der gr. Moosbruch, ściąga stąd wody do Niemonina; Fryderykowska wielka przekopa (Der gr. Friedrichsgraben) łączy Dejmę z Niemoninem; Grejtuszka czyli mała przekopa Fryderykowska (kl. Friedriechsgraben) łączy Niemonin z Lilią. Za pomocą kanałów tych odbywa się ożywiona żegluga pomiędzy Królewcem a Litwą, i dalej z Rossyą; aż do Czarnego morza statki przechodzą Ogińskiego kanałem. Nareszcie od r. 1863 nowo budowany kanał Wilhelma (Kaiser Wilhelm Canal) wielce także pożyteczny żegludze, ponieważ statki na nim omijają bardzo niebezpieczny kąt windoborski (Windenburger Ecke) w zatoce Kurońskiej. Przed 200 około laty niziny kurońskie mało albo wcale (mianowicie bliżej ku zatoce) nie były zamieszkałe; tworzyły wtedy puste moczadła, dzikim chyba zwierzętom przystępne. Najpierw zaczęto wyżej położone miejsca uprawiać; następnie ścieśniając groblami rzeki, zaludniono zwolna miejsca niższe. Obecnie niziny kurońskie zaliczają się do najbogatszych okolic pruskiego państwa; mianowicie niemeńska delta, to istny Gozen pruski. Prawda, że od strony zatoki nie są jeszcze groblami zabezpieczone te okolice i stąd podlegają zalewom regularnym wiosennym i jesiennym, takie nadzwyczajne powodzie w czasie burz i wiatrów zachodnich nie są rzadkie; wylewy te jednak więcej pożytku aniżeli szkody przynoszą, podobnie jak Nil szlam żyzny po sobie zostawiając. Pod względem użytków i położenia niziny kurońskie rozpadają się na trzy różne działy. Najwięcej od zatoki oddalona część nizin, nieco nad poziom morza wyniesiona, stanowi najurodzajniejszą rolę orną, którą i na łąki od czasu do czasu zamieniają uprawiana bywa z najlepszym skutkiem przez drobnych gburów, najczęściej na włóce albo na mniejszym kawale osiadłych. Średnia część, na łąki bujne obrócona, nie bywa do uprawy roli używana. Najbliższa nareszcie zatoki część nizin najmniej jest użyteczną. Składa się przeważnie z bagnisk torfiastych i piasków. Także znaczne lasy zajmują te obszary. Po obu stronach Tymberskiego kanału po za rzekę Lauknę ku Niemoninowi ciągną się bagna wielkie, po niem. der grosse Moosbruch zwane; w głębokiej rzece Lauknie utrzymują się tu dodziśdnia bobry, a z pomiędzy ptaków gnieżdżą puhacze i żórawie dość licznie. W nowszych czasach została także choć rzadko bardzo zaludniona ta puszcza; znajdują się tu wioski: Schenkendorf, Schöndorf i Mausern. Zaraz w sąsiedztwie owych bagnisk leży las niemoński i ibenhorski. Ostatni jest sławny z dość licznych łosiów (Elchwild, Ellenthier), starannie tu chowanych i strzeżonych. Rzadkie te a ciekawe zwierzęta utrzymują się jeszcze tylko w rossyjskich prowincyach nadbaltyckich i w Skandynawii, ale są bliskie wymarcia. Także na południe wielkich błocisk koło Labiewa znajdują się dość znaczne lasy nizinne; w ogóle jest tu 7 leśnictw. Cała ta opisana trzecia część nizin zamieszkaną jest z małym wyjątkiem przez ubogich rybaków, robotników i ogrodników, na 5—6 morgach siedzących. Co rok na wiosnę i na jesień, a częściej w czasie burz i wichrów, wystawione są te okolice na ogólną powódź, nie są bowiem ani ze strony rzek ani zatoki groblami zabezpieczone. Ob. Otto Glagau, Littauen und die Littauer, str. 66—100. Kś. F.

Kuropaty, wś, pow. wołkowyski, gm. Roś, 78 dz.

Kurowszczyzna, 1.) wś i dwa fol., powiat prużański, gm. Sielec, 32 w. od Prużany. Wś ma 167 dz.; jeden z fol. (124 dz.) należy do Janiszewskich, drugi (64 dz.) do Kornacewiczów. 2.) K., wś w pow. sokólskim gub. grodz., gm. Kamionka, o 8 w. od Sokółki, 450 dzies.

Kurpie (Kierpcarze, Puszczaki), są to mazurskiego pochodzenia osadnicy, zamieszkujący od wieków obszar puszcz leśnych, zajmujących i ogródkiem prawe dorzecze Narwi i przerzniętych przez jej dopływy Omulew, Rozogę, Szkwę i Pisnę. Domysły, jakoby K. byli szczątkami Jadźwingów, przybyszami z Karpat i w ogóle obcego pochodzenia, nie mają żadnej, zarówno historycznej, jak lingwistycznej i etnograficznej podstawy. Wyróżniające ich odrębności są naturalnym wynikiem odosobnionego życia w odrębnych warunkach w ciągu wielu wieków. Podczas, gdy w innych częściach Mazowsza rolnictwo zdawna się rozpowszechniło i stanowiło podstawę bytu ludności, to w obszarach za Narwią gospodarstwo leśne dawało przez długie wieki łatwiejsze utrzymanie miejscowym osadnikom niż licha piaszczysta i bagnista gleba, którą można było zdobyć przez mozolne karczowanie. Bartnictwo (hodowla pszczół), myślistwo i rybołóstwo dostarczały środków pożywienia, odzieży i produktów zbytu. Wyroby z drzewa i spotykany często bursztyn stanowiły dodatkowe źródła dochodu ubogich osadników. Nieprzystępność puszcz czyniła Kurpiów prawie niezależnymi. Obszar zamieszkiwany przez nich był wprawdzie własnością książąt mazowieckich a następnie królów polskich, ale wykonywanie tego zwierzchnictwa nie było rzeczą łatwą, w obec braku środków, którymi można było ująć w karby dziką swobodę leśnych mieszkańców. Przez długie wieki kościół katolicki nawet nie mógł czy nie starał się rozciągnąć opieki nad tą ludnością. Dopiero w połowie XVII wieku propaganda pastorów protestanckich z Prus wschodnich skłoniła duchowieństwo katolickie do czynnego wystąpienia. W 1650 r. wzniesiono w Myszyńcu kaplicę i zorganizowano misyą jezuicką. Dla braku wiadomości nie możemy stanowczo twierdzić, czy do tej epoki przechował się jeszcze kult pogański. Prawdopodobnie nie istniał u Kurpiów zdawna ani kult jakikolwiek, ani kapłani, tylko mieszanina pojęć, obrzędów, zwyczajów. Przyniósłszy tu z pierwotnych siedzib pewne religijne, społeczne, prawne pojęcia, urządzenia, zwyczaje, nie zatracili takowych, lecz tylko przekształcili odpowiednio do wymagań i warunków nowego życia. Stąd wytworzyło się tak zwane prawo bartne, które Krzysztof Niszczycki, starosta ciechanowski i przasnyski, zwierzchnik puszcz nadnarwiańskich, zebrał z ustnej tradycyi i ogłosił drukiem. Prawo to i przywilej Zygmunta III wydany w 1630 r. bartnikom nowogrodzkim, przedstawiają nam ciekawy i pełny obraz życia i organizacyi tej leśnej rzeczypospolitej. Każda rodzina mieści się w tak zwanej budzie, która z pierwotnego ciasnego i biednego schroniska przekształciła się w chatę, otoczoną zabudowaniami gospodarskimi i and ogródkiem na len i warzywa. Każda taka osada, czyli buda miała swój oddzielny bór, t. j. część puszczy, oddaną pod jej wyłączne użytkowanie. Za to obowiązaną była (w XVII wieku) dawać staroście łomżyńskiemu rączkę miodu (15¼ garnca) i za kunę, t. j. pozwolenie polowania, płacić 15 groszy rocznie. W czasie bytności królów, którzy w ostatnich wiekach zjeżdżali tu na łowy, Kurpie obowiązani byli pełnić obowiązki osoczników i mieć na swem stanowisku przygotowany stożek siana dla strzelców królewskich lub zapłacić w zamian 15 groszy. Zresztą mieli oni zupełną swobodę i samorząd; sami wybierali swego starostę bartnego, tudzież podsędka i pisarza; później dodano jeszcze dwóch ławników. Sądzili oni na podstawie starodawnego prawa bartnego; apelacya od ich wyroków szła do starosty i króla. Cały obszar puszcz zamieszkiwanych przez Kurpiów dzielił się na dwie części: ostrołęcką i nowogrodzką. W obrębie puszczy nowogrodzkiej były trzy dwory myśliwskie królów: jeden pod Nowogrodem (izba z kuchnią), drugi pod Kolnem nad rz. Piasną (dwie izby z kuchnią), trzeci nad jeziorem Serafin (trzy izby, kuchnia i piwnica). W puszczy ostrołęckiej głównem gniazdem, stolicą niejako Kurpiów, był i jest Myszyniec. W skutek napływu świeżych osadników, którzy przekładali gospodarstwo rolne na wykarczowanych gruntach nad życie leśne, zmniejszał się obręb kurpiowskiej rzpltej, i oni sami, porzucając lasy, osiadali po tworzących się śród puszcz wioskach. Rozrodzenie się rodzin kurpiowskich sprowadziło wielkie rozdrobnienie działów leśnych (borów), mających dostarczać im utrzymania; tępiona zwierzyna stawała się coraz rzadszą, mały obszar nie dawał należytej ilości paszy dla bydła i koni, trzeba było w uprawia roli szukać źródła nowych środków życia i produktów zbytu. Osady Kurpiów rozciągają się obecnie w dwóch dzisiejszych guberniach: płockiej i łomżyńskiej; w tej ostatniej liczą ludności do 30 tysięcy, a w płockiej znacznie więcej. Kurp, na piaszczystej ziemi osiadły, zamieszkując kiedyś obszerne lasy, więcej był łowcem i bartnikiem niż rolnikiem; stąd rozrzucone ich osady zaledwie później po wytrzebieniu lasów zaczęły się układać w większe wioski. Wzięli swoją nazwę od chodaków na nogach, plecionych z łyka lipowego, zwanych kurpiami; zwyczajnym ubiorem Kurpia jest sukmana z ciemno-siwego sukna, z klapami granatowemi, ze stojącym kołnierzem, z tylu fałdowana, z kieszeniami po bokach, przepasana pasem czerwonym. Kamizelki w święto tylko używa, kapelusz na głowie niski z wąskiemi skrzydłami, sznurkami szychowemi i kutasami przewiązany, ustrojony piórem; koszula biała, pod szyją na wstążkę czerwoną zawiązana, spodnie sukienne lub płócienne. Kobiety chodzą w sukmanach burych lub siwych, spódnice w pasy swojej roboty noszą, chustka duża na głowie, raz w tyle związana, fartuch na plecach, przy szyi związany; latem boso lub w kurpiach, w trzewikach chodzą. W niedzielę lub święto dziewki ubierają się w gorsety różnokolorowe, spódnice kramikowe perkalowe jasne, chustki na głowie w tyle raz związane, noga czysto obuta w pończochy niciane lub wełniane i trzewiki sukienne kolorowe na wysokich korkach, koszule białe płócienne cienkie, wyszywane przy kołnierzu i rękawach sznurkiem czerwonym. Na piersiach szkaplerz na czerwonej wstędze, na szyi mnóstwo korali prawdziwych i bursztynowych noszą. Domy mieszkalne Kurpiów i zabudowania wyróżniają się od budowli włościan sąsiednich, nawet Mazurów. Nie zobaczy tu w izbie cieląt, prosiąt i gęsi pomieszanych z dziećmi kmiecia; dom zazwyczaj obszerny. okna jasne i duże, częstokroć okiennicami malowanemi opatrzone. Na piaskach rodzą się kartofle, przy błotach i nizinach kapusta, sieją równie w lepszych miejscach żyto, różne zboża jarzynne i hodują dużo trzody chlewnej; obuwie sam sobie Kurp’ plecie, a pracowitsze od mężów niewiasty i dziewki sukno na sukmany i płótno na koszule wyrabiają. Do zarobku należy policzyć kopalnie bursztynu, w których ochotnie pracują; z brył bursztynu umieją wyrabiać piękne ozdoby do fajek, perełki, filiżanki i t. p. Po lasach trzymają niemało koni i bydła, a wyrabiane brony, kopańki, łopaty, na jarmarku sprzedają; konie ich, małe i rącze, nie zwalniają biegu nawet śród piasków, z których cała okolica kurpiowska słynie. Kurpie w ogóle odznaczają się pobożnością, do kościoła uczęszczają zwykle gromadami, śpiewając pieśni nabożne. Lubią odbywać dalekie pielgrzymki do miejsc świętych. Przechowali w sobie ducha wojowniczego i zręczność strzelecką, rozwinięte śród niebezpieczeństwa życia myśliwskiego. Niejednokrotnie w dawnych czasach okazali przywiązanie do ziemi, na której wzrośli, i do królów, którym na wierność przysięgli. Tak, gdy za Augusta II, Szwedzi pod wodzą Karola XII przechodzili w 2000 wojska przez lasy myszynieckie. Kurpie, którzy przysięgali na wierność Augustowi II, tak dzielnie stawili opór, że Karol XII cały swój oddział stracił, i ledwie z dwoma towarzyszami: pułkownikiem Hornem i powiernikiem Piper’em, uciec zdołał. Korzystała równie z odwagi Kurpiów pani Działyńska, wojewodzina chełmińska, która, zebrawszy 6000 Kurpiów, pierwsza zwycięskim sztandarom Szwedów opór stawiła. Wysłane oddziały Szwedów rozbite zostały, a gdy się ich do 300 na cmentarzu miejskim w Ostrołęce obwarowało, Kurpie uderzyli, szturmem cmentarz zdobyli i wszystkich Szwedów zabrali. Po śmierci Augusta II w r. 1733, gdy wybuchła wojna o tron polski, Kurpie stanęli w obronie praw króla Stanisława Leszczyńskiego. Wiele krwi i czasu kosztowało nim ten lud uparty, mężny i zręczny w strzelaniu, pokonanym został. Na czele tego ludu stał wtedy Kurp’ na­z­wi­s­kiem Konwa, wodzem przez nich obrany; ten w licznych walkach dał dowody wielkiego męstwa i zdolności. W lesie Jedynaczewskim, o pół mili od Łomży, pokazują do dziś dnia mogiłę, pod którą, spoczywają zwłoki tego wodza Kurpiów. W latach 1794 i 1809 dali Kurpie dowody świetnej odwagi i dzielnego męstwa. Mowa ich odznacza się pewnemi właściwościami brzmień spółgłoskowych; pieśni cechuje humor, swoboda i siła wyrażeń. O K. pisali: W. Gawarecki (Pamiętnik Płocki z 1830 r., str. 60 i nast.), K. Wł. Wójcicki (Zarysy Domowe, Warszawa, 1842, t. II), A. Połujański (Wędrówki po gubernii augustowskiej, Warszawa, 1859). Pieśni i zwyczaje tego ludu zbiera znany badacz na polu archeologii i etnografii Zygmunt Gloger. Br. Ch. Opracowania o K. ogłosili: W. Czajewski, „Kurpie“ (Przegl. bibliogr. archeol, r. 1881). L. Krzywicki: „Kurpie“ (Bibl. Warsz., r. 1892, t. II i III. Nowe rozszerzone wydanie tej pięknej, źródłowej pracy przygotowane jest do druku.

Kurpie Stare and K.-Szla­che­c­kie, wś szlach., pow. ostrołęcki, gm. i par. Troszyn. W 1827 r. K.-Szla­che­c­kie 7 dm., 40 mk. Jestto stare gnia­z­do ro­du Kurpiewskich, wspominane już w aktach z XV w. (Gloger).

Kurpiesze, wś i urocz., pow. słonimski, gm. Zdzięcioł, 48 w. od Słonima. Wś ma 312 dz.; urocz. należy do dóbr Zielony Dwór.

Kurpiewo, na karcie Chrzanowskiego Kurpicze, wś nad Kotrą, pow. grodzieński, gm. Żydomla. W spisie osad, miejscowości i dóbr niepodana. Należała do wójtowstwa sowoliskiego, we włości kotrańskiej ekon. grodzieńskiej. Podług reg. pomiar. z r. 1548 było we wsi 4 włóki gruntu średniego. Poddani mieli 15 wołów i 8 koni; zobowiązani byli robić po dwa dni w tydzień; płacili 1 kopę 40 gr, nadto dawali 8 beczek owsa i wnosili za odwóz 40 grz. [Zapewne gr. nie grz.]

Kurpiki 1.) wś nad rz. Narwią, pow. łomżyński, gm. Chlebiotki, par. Zawady. W 1827 r. wś rząd. 3 dm., 34 mk. K. straż leśna w leśnictwie Zambrów. 2.) K., wś, pow. wyłkowyski, gm. Kopsodzie, par. Wierzbołów; odl. 23 w. od Wyłkowyszek, ma 26 dm., 178 mk.

Kurreiten (niem.), dobra, pow. wystrucki, st. p. Neunischken.

Kurschen (niem.) 1.) wś, pow. kłajpedzki, st. p. Plicken. 2.) K., wś, pow. darkiemski, st. p. Sodehnen. 3.) K., dobra, pow. ragnecki, st. p. Ragneta. 4.) K., wś, pow. piłkalski, st. p. Pilkały. 5.) K. in. Andres-K. al. Lieren, wś, pow. kłajpedzki, st. p. Kretynga Niemiecka. 6.) K. al. Papuduppen, wś, pow. ragnecki, st. p. Budwethen.

Kurska zatoka, ob. Kurońska.

Kursundtken (dok.), ob. Kurczątka.

Kurtynie, wś, pow. władysławowski, gm. i par. Giełgudyszki (ob.); odl. 34 w. od Władysławowa, ma 8 dm., 108 mk.

Kurwiarola, niem. Huhrenkampf, probostwo, pow. obornicki.

Kurwie, nadleśnictwo, ob. Jańsbork. [Karwica]

Kurwig (niem.), wś, pow. szczycieńki, st. p. Puppen.

Kurwik, ob. Klebark.

Kurwit, niem. Kurwith, jezioro wąskie, podłużne, na pograniczu pow. szczycieńskiego, ządzborskiego i jańsborskiego. Porów. Kerwik. Kś. F.

Kuryanki, 1.) wś, pow. suwalski, gmina Koniecbór, par. Raczki, odl. 15 w. od Suwałk. W 1827 r. wś rząd. 31 dm., 185 mk., obecnie 75 dm., 561 mk. [Pierwotnie zwana Kurjanowicze.] 2.) K., wś, pow. augustowski, gm. Kuryanki, par. Lipsk; odl. o 3 w. na wschód od Lipska, o 38 w. od Augustowa. W 1827 r. wś rząd., 55 dm., 290 mk., obecnie 66 dm., 448 mk. Gm. K. ma 3927 mk., rozl. 18718 mr., sąd gminny okr. II Jastrzębna o 16 w., st. p. Lipsk. W skład gm. wchodzą: Bańki, Bohatery-Leśne, Brody, Chorażowce [Chorużowce], Dulkowszczyzna, Gruszki, Hruskie, Jaczniki, Jałowy róg, Jasieniewo, Jazy, Krasne, Kudrynki, Kuryanka, Kurzyniec. Lipiny, Lipsk-Murowany, Makaszówka, Okolnie, Ostryniek, Paniewo, Pankowskie, Perkuć, Rubcowo wś i folw., Rudawka, Rygłówka, Siołko, Skiebielewo, Sołojewszczyzna, Sosnówka, Starożyńce, Tartak, Wołkusz i Wyżarnie.

Kuryły, miejscowość w pow. sokólskim, o 1 i pół w. od Sokółki, tuż przy drodze petersb.-warszaw. Leży nad wielkim stawem mającym do 2 wiorst kwadr. powierzchni; wypływa z niego rka Sokolda, a wpada mnóstwo pomniejszych rzeczek i kanałów z ogromnych łąk tamtejszych. Kilka kolonij rolniczych i młyn wodny zapełniają tę miejscowość w dosyć górzystej okolicy położoną.

Kuryły 1.) wś, pow. bia­ło­sto­c­ki, gm. Gródek, 69 dz. 2.) K., urocz., pow. sokólski, gm. Kamionka.

Kurza męka, os. do Borowa, pow. kartuski, przy trakcie bitym kartusko-gdańskim, parafia i poczta Żukowo. Dawniej własność norbertanek żukowskich. Rząd pruski wydał ją na własność czynszownikowi klasztornemu r. 1820 d. 23 lutego. Kś. F.

Kurza noga, os. nad strumieniem Kurzą nogą, pow. wieluński, gm. Kiełczygłów, par. Rząśnia, odl. od Wielunia w. 36; dom 1.

Kurza stopa, niem. Hühnerfuss, pojedyńcza osada, pow. międzychodzki; 1 dom, 11 mk.; 7 ewang., 4 katol.; 4 analf. Poczta najbliższa w Sierakowie, st. kol. żel. we Wronkach.

Kurzawa al. Babice, ob. Kleszczele.

Kurzątki, pow. jańsborski, ob. Kurczątki.

Kurzebrak (niem.), pol. Kurzybrak (?), wś, pow. kwi­dzyń­ski, śród nizin, po praw. brzegu Wis­ły, na głównym trakcie bitym czerwińsko-kwidzyńskim, ¾ mili od Kwi­dzy­na; przez Wis­łę urządzony tu szybki przewóz (fliegende Fähre). Obszaru liczy mr. 858, bud. 111, dm. 60, katol. 52, ewang. 584. Parafia i poczta Kwi­dzyn, szkoła w miejscu. Kś. F.

Kurzyniec 1.) wś rząd., pow. augustowski, gm. Wołowiczowce, par. Teolin. Leży nad Kanałem Augustowskim, śród lasów sosnowych, na piaskach; chaty nędzne, ludność uboga, żyje z rybołówstwa, pędzenia smoły, sieje grykę. Jest tu 10 dm. W 1827 r. 12 dm., 76 mk. Spis urzędowy miejsc. gub. suwalskiej (Pamiat. Kniż. z 1878 r.) nie podaje tej miejscowości. 2.) K., wś, pow. augustowski, gm. Kuryjanki, par. Hołynka; odl. 36 w. od Augustowa, ma 13 dm., 84 mk. Br. Ch.

Kusfeld (niem.), 1.) wś rybacka na piaszczystym wąskim półwyspie Hela, pow. wejherowski, liczy zagrodników-rybaków 21, mk. samych katol. 332, dm. 50. Parafia Jastarnia, szkoła w miejscu, poczta Puck. Odległość Wejherowa 5 i pół mil. Rolnictwem wcale się nie zajmują mieszkańcy. Początek wywodzi ta wieś, jak świadczy niemiecka jej nazwa, co najmniej od krzyżaków. R. 1663 stała tu tylko jedna chata, inne zapewne w czasie wojny szwedzkiej zrujnowane i opuszczone. Wś K. należała do dóbr star. puckiego. Lustracya tegoż star. z r. 1678 donosi: Od r. 1660 trzymał tę osadę Wojciech Byzewski jure emphiteutico do lat 30. Ale popełniwszy kryminał praedae z rozbitego okrętu i circumstancyi zabicia ludzi niewinnych w tym okręcie od nawałności salwowanych z zięciem swoim Matysem Walkowcem suspectus, zgodził się z panem Karolem Fondoren, plenipotentem pryncypałów przerzeczonego okrętu lubeckiego i residuitatem annorum emphiteuticorum puścił temu to Fondoren. Powinność posesora taka: brzegu morskiego pilnować, piwo pańskie i gorzałkę szynkować i czynszu na rok dawać fl. 8. Por. Hela. 2.) K., niem. Kussfeld, dwie posiadłości w pow. ho­lą­dz­kim, Stary and Nowy-K., własność szpitala św. Ducha w El­blą­gu, nad strugą Duminą i Klepą. Stary K. liczy włók 15, rozgart i 5 włók lasu dębowego i jodłowego; wydawany bywał przedtem włościanom. W Nowym-K. jest znaczny folwark z browarem i młynem wodnym o 2 gankach nad strugą, Duminą do Klepy wpadającą. Przedtem zasilany był nadto wodą płynącą z t. z. jeziora, czyli stawu pogańskiego (Haidenteich) 6⅔ włók liczącego. Ale teraz jest to jezioro wysuszone i na żyzne łąki zamienione. R. 1852 wynosił wysiew oziminy k. 447, jarzyny 453, siana zebrano centn. 3494. Dobra te nabył szpital św. Ducha r. 1266 za 50 m. od spadkobierców Piotra von Olau. Włók liczono wtedy 48 „in campo qui Cesvelt dicitur.“ Zaciągów żadnych nie przejął szpital. R. 1466 wzięte dobra K. w posiadanie krzyżaków i dopiero za wstawieniem się króla polskiego wydane napowrót szpitalowi r. 1476. Wś była wtedy w skutek wojen pusta. Roku 1483 na folw. obrócona za rocznym czynszem 12 m. później znowu wydana gburom. Gospodarstwo jednak bardzo wolno się podnosiło. Role po większej części porosły borem. Jeszcze r. 1592 i 1631 wymaga szpital, aby każdy gbur co rok 1 mórg boru wykarczował. Roku 1658 wojska brandeburskie napadły te wsie i z ziemią zrównały. R. 1660 pisze naoczny świadek: W Nowym-K. dwór, wszystkie budynki, browar. młyn, śluza, zniszczone, zrujnowane. Miejsce, gdzie przedtem stały budynki, ostem i cierniem zarosłe, że nawet znaku po nich nie widać. W Starym-K. było 6 gburów, ale teraz wszystko spalone i próżne. Bór kusfeldzki dębowy i jodłowy prawie cały wycięty od nieprzyjaciół. Ob. Mich. Fuchs: Beschreibung der Stadt Elbing und ihres Gebiets V, 97. Kś. F.

Kusin, pow. wołkowyski, ob. Kosin.

Kusinowo; niem. Kusinowen, wś, pow. łecki, blisko polskiej granicy, na polsko-pruskich Mazurach. W XVII wieku osiedlili się tu Aryanie z Polski i Prus król. wydaleni. Roku 1748 radca nadworny pruski Lucanus z chlubą wspomina ich gospodarność, spokojne zachowanie się, zmysł o rzemiosł; kobiety mianowicie wykonywały prześliczne hafty i inne wyroby i ozdoby. R. 1776 pozwolił im rząd pruski zbudować sobie kościół, gdyż dotąd w domu prywatnym tylko nabożeństwo odprawiali. Kś. F.

Kusińce, wś, pow. wołkowyski, gm. Hornostajewicze, 23 w. od Wołkowyska, 118 dz.

Kuszelewszczyzna, wś, pow. maryampolski, gm. Michaliszki, par. Płutyszki; odl. 23 w. od Maryampola, ma 16 dm., 151 mk.

Kuszlejki, wś, pow. władysławowski, gm. Szyłgale, par. Syntowty; odl. 21 w. od Władysławowa, ma 7 dm., 60 mk.

Kuszliszki (?), por. Kalwarya, t. III, str. 711.

Kuszmen al. Kuzmen (niem.), wś, pow. łecki, st. p. Bajtkowy.

Kuścin, dobra, pow. sokólski, niegdyś Sierzputowskiego, mają garbarnię.

Kuścińce, wieś w pow. sokólskim gub. grodz., gm. Kruhlany, o 24 w. od Sokółki. Leżą na wys. 778 stóp npm. Wś ma 347 dz. (wraz ze wsią K.-Wołyńce); dobra, własność Kos­sa­kow­skich, 100 dz.

Kutas, os. włośc., pow. piotr­kow­ski, gm. Woź­ni­ki; ma 3 dm., 20 mk., 15 mr. rozległa. W spisie z 1827 r. mieści się wieś t. n. W parafii Krzep­czów, mająca 13 dm., 109 mk.

Kutaski, wś i folw., pow. węgrowski, gm. Prostyń; ma 26 dm., 315 mk., 954 mr. obszaru, w tem 438 mr. włośc. na 33 osadach. W 1827 r. 18 dm., 151 mk.

Kutasy, ob. Goszczyno.

Kutasy, zaśc. szlach., pow. wi­leń­ski, 5 okr. adm., o 35 w. od Wil­na, 1 dom. 8 mk. staroobr. (1866).

Kutniki, wś, pow. wołkowyski, gm. Krzemienica, 61 dz.

Kutten (niem.), ob. Kuty.

Kutten (niem.), wś, pow. gąbiński,. st. p. Gerwischkehmen.

Kuttkuhnen (niem.), wś, pow. gąbiński, st. Gąbin.

Kutuzówka, wś, pow. suwalski, gm. Kuków, par. Filipów; odl. 14 w. od Suwałk, ma 3 dm., 21 mk. [Na wsch. od Bartnej Góry.]

Kuty, wś, pow. władysławowski, gm. Leśnictwo, par. Władysławów; odl. 11 w. od Władysławowa, ma 15 dm., 108 mk. W 1827 6 dm., 42 mk.

Kuty, niem. Kutten, wś kościelna luterska, pow. węgoborski, na polsko-pruskich Mazurach. Kościół paraf. istniał na pewno w XVI w. Nad organami zawieszony jest wielki obraz, przedstawiający spustoszenie śmierci podczas morowego powietrza z r. 1710. Obraz ten kazał zrobić pastor Paweł Drygalski. K. założone zostały 1552 r. przez ludność polską. Por. Grodzisko. Kś. F.

Kutyły Podsumowo, pow. suwalski, ob. Podsumowo.

Kuzie-puszczańskie, wś, pow. kolneński, gm. Gawrychy. par. Nowogród-majdan; 1332 mr. obszaru. W 1827 r. wś rząd. parafii Małopłock ma 52 dm., 310 mk.

Kuziewicze 1.) wś, pow. wołkowyski, przy drodze z Wołkowyska do Różany. 2.) K., wś w pow. borysowskim, 2 okr. adm., w gm. hajeńskiej, nad rzeką Hajną, przy drożynie wiodącej z Dobreniewa do Krasnego Boru, ma osad włócznych 9. Miejscowość wzgórkowata, lesista, grunta lekkie. B. własność Gał­gie­wi­cza. Al. Jel.

Kuzy, wś, pow. maryampolski, gm. Kwieciszki, par. Maryampol, Odl. 12 w. od Maryampola, ma 18 dm., 132 mk. W 1827 r. 6 dm., 97 mk.

Kuźmy, niem. Kutzmen, wś, pow. łecki, na Mazurach pruskich, st. p. Clauszen, oddawna przez ludność polską zajęta, istniała już około r. 1574. Później mieszkali tu Arciszewscy. [Dziś nie istnieje (obszar wsi Mąki).]

Kuźnica, mko, pow. sokólski, nad Łosośną, gm. Kruhlany, w pięknem położeniu, o 22 w. od Grodna, o 216 od Warszawy, o 15 od Sokółki, 560 dz. miesz., 55 cerk., 65 kośc. Par. praw. dek. (błagoczynia) sokólskiego, 1029 dusz. Dawniej był tu klasztor bazylianów, założony przez możny dom Maciutów, którzy klasztorowi nadali i dobra K., rezerwując w nadaniu, że, w razie upadku klasztoru, dobra wrócą do rodziny. To nie nastąpiło, włościanom dobra K. rozdano. Na miejscu klasztoru stoi dziś cerkiew prawosławna. Drugi kościół katol. założony przez Zygmunta I w 1545, wzniesiony był z drzewa modrzewiowego. R. 1860 miejscowy proboszcz ks. Pisanko wymurował tu przy spółudziale parafian piękny kościół; parafia ma dusz 4200. Jest też tu lit. dr. żel. petersb.-warsz., na przestrzeni Bia­ły­s­tok — Wilno, miedzy Sokółką a Grodnem, o 24 w. od Grodna. Domów 191, mk. 1083 t. j. 445 katol., 438 izr., 38 prawosł. Zarząd polic. (stan) dla 4-ch gmin wiejskich i zarząd gm. kruglańskiej. Cerkiew, 3 dm. modl. Handel bardzo nieznaczny: 10 sklepów. W okolicy poławiają się pstrągi. Otrzymała K. prawo miejskie od królowej Bony 1546 r.; r. 1588 zaliczała się do dóbr stołowych królewskich. Klucz. kuźnicki, ekon. grodzieńskiej czynił w 1680 r. 2339 złp. 29 gr. W XVIII w. była w posiadaniu Tyzenhauza. 1796—1808 koronne miasto pruskie. Por. Grodno (II, 831).

Kwasówka, wś, pow. grodzieński, ma paraf. kościół katol. Wniebowz. i Niep. Pocz. N. P. M., zbudowany z muru przez wiernych 1871. Parafia katol. dekanatu grodzieńskiego: dusz 1961. Dawniej miała filią w Poniemuniu. Okolica, płaska, bezleśna, gleba wapienna i gliniasta. Świsłocz w tej parafii do Niemna uchodzi. Por. Grodno.

Kwasówka 1.) dobra, pow. grodzieński, gm. Łasza (6 w.), 23 w. od Grodna, własność Niem­ce­wi­czow, z fol. Doroszewicze 147 dz. Nadto 36 dz. kośc. Wś należała do wójtowstwa poniemońskiego we włości dworu kwasewskiego, ekonomii grodzieńskiej. Podług reg. pomiar. w r. 1558 było we wsi 35 włók gruntu dobrego, t. j. 1 na gumiennego i 34 na służbę ciągłą. Dochód ogólny, oprócz owsa i odwozu, czynił 21 kop 4 den. Włość dworu kwasowskiego obejmowała wójtowstwa: ilkowskie, poniemońskie, grajewskie i hornickie. W r. 1680 klucz kwasowski czynił 9686 złp. 26 gr. 2.) K., fol., tamże, należy do dóbr Świsłocz Górna. 3.) K., tamże, gm. Indura, ob. Pogorzany. 4.) K., urocz. przy wsi Kumiałka, pow. sokólski. 5.) K., urocz., tamże, gm. Ostra Góra.

Kwatery 1.) dobra, pow. wołkowyski, gmina Świsłocz (10 w.), 28 w. od Wołkowyska, własność Glin­dzi­czów, z fol. Frankowo 950 dz., młyn wodny. 2.) K., wś, os. i chutor, tamże, gm. Szydłowicze, 27 w. od Wołkowyska. Wś z os. ma 766 dz.

Kwiatkowszczyzna, os. nad rz. Kirśnianką, pow. kalwaryjski, gm. Raudań, par. Kalwarya (ob.). Rozległość wynosi mr. 197: grunta orne i ogrody mr. 106, łąk mr. 75, wody mr. 12, nieużytki i place mr. 4, bud. z drzewa 8, pokłady torfu, jezioro.

Kwieciszki, folw., pow. maryampolski, gm. Kwieciszki, par. Maryampol, odl. od Suwałk 68 w., od Maryampola 2 w., ma 11 dm., 197 mk. K. gmina ma 6281 mk., rozl. 20692 mr.; sąd gm. okr. I-go i st. poczt. w Maryampolu. W skład gm. wchodzą: Adamiszki, Adamiszki Nowe, Alekandrowo, Baroginie, Bendoryszki, Borsztynie, Dąbrówka, Dzięciołówka, Elżbiecin, Elżbiecinek, Giełażynie, Gołębiszki, Gustajcie, Iżdagiele, Jegieryszki, Kantaliszki, Kaźmierzpol, Kiermelinie, Klewinie, Klewinkalnie, Kuzy, Kwieciszki, Łopiszki, Marczukinie, Narty, Nartele, Nendryniszki, Netyczkampie, Nowina-Narty, Ochotna, Oczkiszki, Poddzięciołówka, Podgołębiszki, Podkantaliszki, Podklewinie, Podśmilgie, Podtopieliszki, Podwęglisko, Podwysoka, Pokuzy, Posienie, Potaszynie, Puskielnie, Rajczyska, Rudziszki I, Rudziszki II, Sosnowo, Stefaniszki, Smilgie, Swirnowecie, Tabun, Topieliszki, Trabiszki, Trokiszki, Walczewo, Węglisko folw., Węglisko I, II i III, Wiszniołówka, Wojtyszki, Wowieryszki, Wysoka, Zarzeczki i Żujkiszki.

Kwietkapusze, wś, pow. maryampolski, gm. Antonowo, par. Pilwiszki; odl. 21 w. od Maryampola, ma 2 dm., 26 mk.

Kwietyszki 1.) wś, pow. maryampolski, gm. Michaliszki, par. Preny; odl. 28 w. od Maryampola, ma 7 dm., 61 mk. 2.) K., wś, pow. maryampolski, gm. Gudele, par. Skrawdzie; odl. 19 w. od Maryampola, ma 20 dm., 156 mk. Br. Ch.

Kwik 1.) niem. Quicka, wś, pow. janśborski, przy trakcie bitym z Janśborka do Lecu, 15 kil. od m. pow., nad jez. Białoławskiem, śród bagnisk między jez. Śniardławskiem i Roszyńskiem, osuszonych już W części i przez kanał obadwa jeziora łączący, wykopany od 1845—49 r., zamienionych na grunta urodzajne. Mk. 304 ewang., mówiących po polsku, trudniących się obok rolnictwa rybołóstwem i handlęm ryb. Osada powstała w XV stul.; w pobliżu 3 gorzelnie, w miejscu agentura pocztowa i poczta osobowa do Lecu i Janśborka. R. 1434 Gerlach von Mertz, wójt rastemborski, nadaje Sędkowi (Sandek) 30 włók pod Kwikiem na prawie chełmińskiem z obowiązkiem dwóch służb zbrojnych. Czyt. Kętrzyński, Ludność polska, str. 470. 2.) K., niem. Kuiken, dwie wsie i os. leśna, pow. gołdapski, stacya pocztowa Gołdap’ [Kujki, na płn.-zach. od Gołdapi.] i Szittkehmen. [Na płn. od Żytkiejm, obwód kaliningradzki.] J. B.

Kyoewen (niem.), ob. Kijewo.