Litera P – Podlasie

Podlasie. I. Surname. U polskich kronikarzy i w bullach papieskich XIII w. brzmi Pollexia, później Podlachia. Safarzyk wywodzi nazwę tę z Pod-lachy, na wzór nazw: Pod-czechy, Podlitowie (w nowogrodzkiem).

II. Granice i obszar. Najdawniejszą granicę Mazowsza and Litwy, a względnie Podlasia, podaje akt graniczny spisany między delegatami Kiejstuta litewskiego i Ziemowita mazowieckiego w 1358 r., a odnowiony w czasie zatargów o Podlasie 1434 r. (Kod. Mazow., № 80). Dział ten ma wytykać kresy powiatu grodzieńskiego od strony Litwy a wiskiego i goniądzkiego (ze strony Mazowsza). Stanowiły je rzeki, których bieg, porównany z dzisiejszym, okazuje różnice. Granice te zaczynają się od Kamiennego brodu prosto na Rajgród, a od niego „przez rzekę Mietę“, to się znaczy jej korytem aż do Biebrzy, i tej korytem aż do „Targowiska“ (dziś Targonie, które 1413 r. leżały nad Śliną, dzielącą wedle aktu 1499 r. Mazowsze od Litwy (Kapica, Her­barz, 415, 270, 180). Od Targowiska szła do „ujścia wielkiej strugi“, jej biegiem do źródeł „małej Suchołdy“ a posuwając się jej korytem aż do rzeki „Sprząśla“ (Supraśl, dopływ Narwi, wpadający do niej pod Złotoryą), a tej korytem do „Popielowego siedliska“, od którego granice dochodzą do „Niewotyńca ujścia“ (dziś Niewodnica pod Topielcem łącząca się z Narwią). Dla granicy północnej od zach. ściany w 1607 r. za punkt wyjścia wskazano słup murowany między Prostkami and Boguszami „na granicy podlaskiej“ (około rz. Łyk i dzisiejszej granicy pruskiej). Zestawiwszy z tem zagarnięcie Węgrowa na stałe w 1444 r. przez Kazimierza Jagiellończyka, widzimy że w XVI w. granice Podlasia są bardzo na zachód wysunięte ku Mazowszu i Lu­bel­skie­mu. Wykaz skarbowy poborów z 1578 (Pawiński, Źródła dziejowe, IV, 279) wymienia w woj. podlaskiem następne miasta: Bielsk, Narew, Knyszyn, Augustów, Kleszczele, Suraż, Tykocin, Goniądz, Rajgród (w pow. bielskim), Drohiczyn, Mokobody, Węgrów, Mordy, Sokołów, Międzylesie, Ciechanowiec, Siemiatycze, Wysokie (Litewskie), Mielnik i Łosice (w pow. drohickim i mielnickim). Gwagnin w opisie z 1578 r. wymienił tylko Bielsko nad Białą, graniczną od Litwy, Brańsk, Suraż, Tykocin, Knyszyn, Narew, Augustów i nieznany w powyższym spisie Wasilków. Dwoma laty wcześniej, na sejmie toruńskim 1576 r. wynikły spory o granice woj. brzeskiego i podlaskiego. Widno z nich, że trakty „wohyński, łomaski i kodemarski“ zaliczały się do Korony nie do Litwy, o co właśnie był spór (Pawiński, Źródła dziejowe, XI, 304). W 1690 r. gdy szło o rozgraniczenie dóbr Wohyń z Radzyniem w ziemi łukowskiej, zastrzegano utrzymanie granic pow. mielnickiego wojew. podlaskiego (Vol. Leg.). O utworzeniu województwa podlaskiego, spotykamy sprzeczne dane. Naruszewicz (Hist. nar. pol. pod r. 1192) zna akt Zygmunta I z 1520 r. w Toruniu wydany dla Jana Chodkiewicza wwody witebskiego, na wojew. podlaskie. Wolf (Senator. i Dygn. lit., str. 427) fałszywie cytując Staroż. Polskę, która z Naruszewiczem zgodną jest, dowodzi, że erekcya województwa nastąpiła 1513—1514, a pierwszym wojewodą, miał być 1514 r. Iwan Siemionowicz Sapieha, a drugim od 1517 Janusz Kostewicz. Chodkiewicza nie zna on zupełnie. Akt w Skarbcu Daniłł. z Kostewiczem wwodą, podlaskim 1507 jest późniejszy od 1511 r. (№№ 2193, 2228 i 2229). Czacki utworzenie województwa kładzie na 1522 r. (O lit. i pol. prawach, I, str. 264 n. 2). Akt z 1528 r. zna ś. p. Jana Sapiehę wojewodę podlaskiego (Starożytna Polska, III, 409).

III. Historya. W 1132 r. Drohiczyn stanowi jedną całość z Pińskiem, Mińskiem i Turowem, w ręku Iziasława Mścisławicza, a 1142 trzymał go Wsiewołod Olgowicz (teść syna Władysława II syna Krzywoustego) z Brześciem Litewskim, Kleckiem, Rohaczewem i Gródkiem (Połn. sobr. rusk. ljet., I, str. 104, II, 19). W drugiej połowie XIII w. Drohiczynem władał syn Jaropełka Wasilko, a pokłóciwszy się z Włodzimierzem synem Wołodarka, a panem Mińska, uciekł się po pomoc do Leszka, syna Bolesława IV Kędzierzawego, pana Mazowsza i Ku­jaw (1173 † 1186) a swego szwagra i na jego rzecz „Podlaszie obłast“ Wasilko stracił (Bielowski, Monum., II, 398). Ze zgonom Leszka, Drohiczyn z okręgiem (podobnie jak Brześć) przeszły w ręce Kazimierza II, jego stryja († 1192). Konrad I, syn Kazimierza, posiadał te okolice jeszcze w 1237 r., w którym 8 marca „oddał zamku Drohiczyn i cały okręg leżący z tamtej strony zamku, od połowy rzeki Bugu i Nuru aż do granic ruskich“, zakonowi „rycerzy Chrystusa“ (Nasselbach, Codex Pomeraniae, I, str. 556). W 1248 Wasilko Rościsławicz pogonił za pustoszącymi Jadźwingami aż do bram Drohiczyna, pod któremi się rozpierzchli. W 1251 r. na takąż samą przeciw Jadźwingom wyprawę Daniło i inni książęta zebrali się w Drohiczynie; przeszedłszy błota, weszli w ich ziemie (Połn. sobr. rus. ljet., II, 182, 185). Wśród wojen z Mendogiem, królem litewskim, Daniło 1253 r. posłał brata Wasilka i swego syna Romana na zdobycie Grodna, a sam się wrócił z Bielska (II. 188). Koronacya Daniła 1255 r. odbyta w Drohiczynie, wobec Opisona legata papieskiego i Ziemowita księcia Mazowsza, w przededniu wyprawy na Jadźwingów, świadczy wraz z poprzedniemi faktami, że Daniło władał już Bielskiem, oprócz Drohiczyna. Pod 1255 i 1257 r. jest mowa o ziemi Polexia w bullach papieża i układach Kazimierza kujawsko-łęczyckiego i Zakonu (Voigt, Codex dipl. Prus., I, 98, 105), co zapewne ma oznaczać nie drohickie ziemie, lecz części przez Daniła na Jadźwingach zdobyte (Rajgród 1255 nad rz. Łyk 1251 r.). W 1260 r. kiedy Burundaj z Tatary najechał ziemie Daniła i Wasilka, Wasilko za brata przewodniczył Tatarom do Brześcia a Daniło modlił się w cerkwi Matki Boskiej w Mielniku i ślubował ją upiększyć. Zdobył on i Wołkowysk a potem przebywał w Drohiczynie do powrotu Tatarów z napadu dalszego. W 1262 r. wojska Mendoga poszły na Wasilka i wojowały koło Kamieńca, ale rozbił je Wasilko i gonił aż do Jasiołdy. Inny też oddział Litwinów łupiący okolice Mielnika, w czasie nieobecności Daniła (bawiącego w Węgrzech) rozbił także Wasilko i gonił aż do New­la. W 1274 Trojden (następca Mendoga i Wojsiełka) posłał swe oddziały grodzieńskie na Drohiczyn, zostający w ręku Lwa Daniłowicza i zdobył Drohiczyn w samą wielkanoc. Lew wezwał na pomoc Ruś i Tatarów. W 1277 r. Lew tylko Jerzego swego syna posłał z Tatarami na Litwę i Prusaków, podobnie jak 1282 r., gdy rabowano dwukrotnie Mazowsze po Wy­szo­gród i So­cha­czew, Lew został w Mielniku, wyprawiwszy tylko syna Jerzego (Połn. sobr. rus. ljet., II). Dopiero układy Kazimierza W. z Kiejstutem w 1366 r. prowadzone (Hist. Naruszewicza, pod tym r. akt) ujawniają fakt, że Kiejstut zagarnął kiedyś „Brześć, Kamieniec, Drohiczyn, Mielnik, Bielsk“ i że król polski nie ma mieć do nich żadnych pretensyi. Prawdopodobnie chodziło tu o spadek w linii zstępnej Lwa i jego syna Jerzego I (Andrzej I i Lew przed 1316, Andrzej II 1320 i Jerzy II 1324—1339), lubo w ich tytułach głównie Włodzimierz występuje. Tak podlasie (między 1340—1349) wpadło w ręce Kiejstuta, kiedy Kazimierz W. zabierał Chełm, Lwów, Brześć, Włodzimierz. W 1366 r. P. przyznane było Litwie. W sierpniu 1379 Krzyżacy całe pobrzeże Bugu i Narwi od Brześcia do Grodna spustoszyli a choć w dwukrotnem oblężeniu nie zdobyli Mielnika i Brześcia, złupili ziemie kamieniecką i bielską i zabrali 400 jeńców. W końcu września 1379 r. zawarty pokój z zakonem przez Jagiełłę i Kiejstuta zabezpieczył „Kamieniec, Suraż, Drohiczyn, Mielnik, Bielsk“ na lat dziesięć od najazdów krzyżackich (Script. Rer. Prussie., II, 543; Voigt, Cod. Pruss., III, 80; Kron. litew., wyd. Daniłłowicza, str. 52). Zdaje się, że Witold miał te ziemie dane w udziale, bo w styczniu 1380 r. rozdaje włości w ziemi kamienieckiej (Cod. epistol. Vitoldi, № 2) i w czasie zatargów Jagiełły z ojcem, stale bawił w Drohiczynie i dopiero w Grodnie zjechał się z Kiejstutem. Gdy Kiejstut zginął (1382) zięć jego Janusz ks. Mazowsza, zamiast dać mu pomoc, której się spodziewał, zagarnął Drohiczyn, Mielnik, Suraż, Kamieniec. W Brześciu zostawił Birutę Kiejstutową (Kron. lit., wyd. Narbutta, str. 25; Somersb., Script. Rer. Siles., II, 136—137). Sasin, marszałek dworu Janusza mazowieckiego, mimo dzielnej obrony Drohiczyna, którego był namiestnikiem, nie dotrzymał podlasia dla Mazurów i musiał przed Jagiełłą ustąpić, w którego ręce wpadł cały udział Kiejstuta i Witolda. Gdy Witold po chwilowym pobycie na Mazowszu i u zakonu (1384 Cod. epistol. Vitoldi, № 13, 15; Cod. sec, XV, № 1; Kron. litew. Daniłłowicza, 198) pogodził się z Jagiełłą, uzyskał od niego dział ojca: Brześć, Wołkowysk, Grodno i podlasie, t. j. „Drohiczyn, Mielnik, Bielsk, Suraż, Kamieniec“ (Skarbiec Daniłł., № 498) zapewne po sierpniu 1384 r. (Baliński, Hist. Wilna, I, 188 i 52). Od 1385—1390 r. Witołd w swych tytułach bądź wymienia Drohiczyn, bądź czyni nadania w drohiczyńskiem i odpowiada za spokój publiczny, gdy starosta kamieniecki 1390 r. uwięził i zrabował kupca wro­c­ław­skie­go, żyda Klemensa (Cod. epist. Vit., № 42; Skarbiec, № 438, 558, 559). Już jednak tego 1390 r. Jagiełło znów zagarnął dzielnicę Witołda (Długosz, Lindenblat) i 1391 dał wtenczas ziemię drohicką z Drohiczynem, Mielnikiem, Surażem i Bielskiem, chwilowemu jej posiadaczowi z 1382—3 r., Januszowi Mazowieckiemu (Kod. Mazow., № 120). Mimo tego nadania, Witołd przez stosunki z Krzyżakami, utrzymał się na podlasiu, i gdy przez nową zgodę z Jagiełłą i Skirgiełłą 1392, oburzył na się Krzyżaków, ci najechali podlasie, i ledwo nie pojmali w Surażu, byłego biskupa płoc­kie­go, Hen­ry­ka, żonatego z Ryngałłą córką Witolda. W 1408 r., wydając akt swobód żydom, Witold pisze się drohickim panem, i władzę tę wykonywa 1418 r., gdy ujmuje się za zabitymi w Kurszanach przez Krzyżaków trzema podlasiakami; a zwłaszcza za byłym wójtem Drohiczyna. W 1426 r. nadawał prawo nie­mie­c­kie Tykocinowi, i oponował przeciw rozdawnictwu ziem w drohickiem i mielnickiem przez Janusza Mazowieckiego. W 1430 r. nadał prawo niemieckie Bielskowi, a wtedy u jego boku występuje „wojewoda drohicki“ Nasuta (Cod. Vitoldi i Skarbiec, № 1427,1491). Posłowie do Jagiełły w sprawie koronacyi królewskiej Witolda, zdaje się mieli w Drohiczynie zdawać mu sprawę z swej misyi (Cod. Vitoldi, № 1364). W razie wybuchu wojny w końcu września 1430 r. spodziewanej, miał być Drohiczyn z woli Witolda spalony, a natomiast obwarowane Pobrecicze (№ 1653). Kiedy Swidrygiełło wszedł w zmowę z zakonem, Drohiczyn w połowie maja 1432 r. trzymał jego stronę (Skarbiec, № 1603). Gdy na miejsce Swidrygiełły, obrano Zygmunta Kiejstutowicza wielkim księciem, od Drohiczyna i Tykocina spieszono na pomoc (Skarbiec, № 1623). W 1434 r. w drohickiem, może dawny wwoda drohicki Witolda, Mikołaj Na­su­ta Wy­szy­ń­ski, otrzymał od owego Zygmunta wielką przestrzeń (Krzemień, Osnówkę, Pełch, z obu brzegami Buga, Czortkowice i Niemojki (Niesiecki, Korona, IV, str. 620). W 1437 r. w Tykocinie funduje kościół Jan Gasztold, namiestnik smo­leń­ski (Ka­pi­ca, Her­barz, str. 493), zwolennik Zygmunta i jego poseł do Polski z żądaniem pomocy 1432 r. (Skarbiec, № 1639). Pierwszy raz wówczas spotykamy Pietkę, wojewodę bielskiego. Gdy Zygmunta ubili Czartoryscy, Bolesław IV mazowiecki, powołując się na zapis zabitego, zagarnął podlasie, i znalazł nietylko poparcie w Zbigniewie Oleśnickim (Mon. med. aevi, II, 139), który pisał do Kazimierza, by nie rabował Mazowsza i Drohiczyna i nastręczał się na rozjemcę. Nadto Wincenty arcybiskup i Jan Oleśnicki (wedle Długosza), wyznaczeni na pośredników w tej sprawie, potwierdzili w War­sza­wie 1444 r. dokument Jagiełły z 1391 r., nadający Podlasie Mazowszu. Wszakże za 6000 kóp Bolesław odstąpił Drohiczyn, z warunkiem odstąpienia mu Węgrowa, ale Kazimierz tego warunku niedotrzymał (Długosz, XII, 711—713). Jan Gasztold, wysłany przez Kazimierza, usunął z Drohiczyna i Mielnika namiestnika Bolesławowego, mazura Jerzego Nasutę (Stryjkowski). W 1448 r. Drohiczanie pod wodzą Kazimierza, jako w. ks. Litwy, bili się przeciw najazdowi Tatarów (Mon. m. aevi, II, B, str. 45). 1450 r. Kazimierz Jagiel. oddał Brańsk Iwanowi Możajskiemu (Akty… zapad. Rusi, I. str. 67, № 52). Pod tę porę jest już wojewoda bielski Pietko, Arkwist podsędek suraski (Ka­pi­ca, Her­barz, 177) i chorąży drohicki Bo­ru­ta (Jus polonic. Bandtke, str. 957). O ile te tytuły świadczą o zupełnej już administracyi i organizacyi sądowej na Podlasiu, o tyle zadziwia obecność chorążego w War­sza­wie u boku Bolesława IV mazowieckiego, elekta do korony polskiej. W 1491 r. Polacy spustoszyli Drohiczyn, na co Mikołaj Radziwiłł, krajczy Aleksandra w. ks. Litwy 1492 r. skarżył się królowi Olbrachtowi (Akty zap. Rusi, I, 122, № 104). W 1495 r. Bielsk w „ziemi drohickiej“ dostaje prawo niemieckie od w. ks. Litwy Aleksandra a Mikołaj Mikołajewicz Radziwiłł jest starostą bielskim i podczaszym litewskim, który to urząd piastuje i 1499 r. i wówczas na akcie odnowienia unii Litwy z Koroną, figuruje starosta bielski Radziwiłł, Jakób Dowojnowicz drohicki i Niemira Grzymałowicz mielnicki (Skarbiec, № 2091, 2111). W Mielniku, obrany królem Aleksander, wydał sławny akt z 1501 r., stanowiący rząd możnowładczy w koronie (№ 2140). Stąd wysłał posłów do Mo­s­kwy po rozejm sześcioletni (Akty zapadnoj Rusi, I, str. 320, № 192). Z Mielnika też pierwszy podatek koronacyjny wysłano Zygmuntowi I nowoobranemu (Ks. Lubomirski, Trzy Rozdziały). He­le­na, wdowa po Aleksandrze, 1507 r. uzyskała dożywociem Bielsk, Suraż i Brańsk (Skarbiec, № 2239; Akty, II, str. 6), a 1511 r. określono władzę i juryzdykcyą starostów drohickich (№ 2227). W 1516 r. „powiat drohicki“ w myśl przywilei Kazimierza i Aleksandra, na żądanie ziemian, otrzymał w Wilnie od Zygmunta, jako w. księcia, prawo polskie, zniesienie „dzieckich“ nadal utrzymano, pozwy po rusku, elekcya sędziów ziemskiego i grodzkiego, z ziemian miejscowych, ale katolików i t. d. Pieczęć nadana „koń z jeźdzcem zbrojnym“ (Vol. leg., I, str. 174—175). Wcześniejszą musi być sprawa Litawora z drohickiemi ziemianami w kwestyi stosowania praw, nadanych przez Kazimierza i Aleksandra (Skarbiec, № 2320 niby 1523). W 1516 r. dla ułatwienia sobie drogi Zygmunt założył Milejczyce między Mielnikiem a Bielskiem (Skarbiec, № 2270), na prawie niemieckiem, jak Bielsk i Mielnik. Olbracht Martynowicz Gasztold, wojewoda wileński, kanclerz i starosta bielski († 1539), z polecenia królewskiego kolonizował te strony, jak Kleszczele (1523 r., Skarbiec, № 2296). Zamęt i zmiany, jakie stąd powstały, umorzył Zygmunt August 1569 r., zatwierdzając stan istniejący (Vol. leg., II, str. 79, § 6). Księgi wszelako, chowane w Rajgrodzie, Tykocinie i Goniądzu, a zawierające akta z czasów Gasztolda, dopiero 1607 r. odesłano do sądu ziemskiego ziemi bielskiej (Vol. leg., II, 444, § 47). Tę działalność Gasztolda, Czacki zestawia z podobnem rozdawnictwem ziem królewskich osobom prywatnym przez Konstantego ks. Ostrogskiego na Wo­ły­niu, a przez Siemiona ks. Słuc­kie­go w Ki­jo­w­szczy­ź­nie, też za Zygmunta I (O lit. pol. prawach, I, str. 265). Za panowania tegoż króla przed 1531 r., Wodzyński Jan założył Międzylesie (Star. Polska, III, 416), wyszedłszy z Mniszewa i Kołoząba na Mazowszu. Była to puszcza—za Paprockiego „gdy lasy rozkopano, było do samych Wodyń lepiej niż 20 wsi, oprócz folwarków“ (Her­by, str. 390). Stała się głośną sprawa Feliksa Zielińskiego, awanturnika, przeciw któremu powołano miejscowe pospolite ruszenie. Druga sprawa, podlaską, w której o też zasady chodziło co w sprawie Halszki z Ostroga, było wydanie starszej córki podskarbiny ziemskiej litewskiej Bohuszyny (wdowy po Bohuszu Bohowitynowiczu † 1530 r.) przez matkę za Tęczyńskiego, wbrew woli męża i opiekunów. Sprowadziło to zabór jej dóbr podlaskich i Siemiatycz dla zamku królewskiego Mielnika, a Koszeli do Bielska (innych do Brześcia, Słowisznia i Puń. Skarbiec, № 2326; St. Polska, III, 422—3). W 1539 r. Siemiatycze zwrócono Bohuszowej, a w 1546 na prośby jej zięcia, Zygmunt I wcielił ich majątek Siemiatycze do ptu drohickiego, przenosząc z mielnickiego. Jednocześnie, t. j. 1538 r., skarżył się Nikodem, starosta mielnicki, że wojewoda lu­bel­ski zostawszy opiekunem dzieci Niemiry (Grzymały, b. ssty mielnickiego z 1529 r. ?), wbrew prawu, zajął wiele ziem w powiecie mielnickim, po za juryzdykcyą praw litewskich. Uważano to za anektowanie do Korony ziem litewskich. Żalono się dalej, na pozywanie ziemian P. do sądów polskich zamiast litewskich. Odwrotnie Jan Mikołajewicz Radziwiłł, ssta żmudzki, skarżył się, iż go pozywał Mikołaj Ko­ry­c­ki, namiestnik brański i suraski, do prawa bielskiego. Te zatargi o juryzdykcyą świadczą o niejasnym stosunku Podlasia do obu połów Rzpltej. Ekonomia bielska nadana została jako oprawa Bonie, która 1544 r. w Kleszczelach założyła kościół. Na jesieni 1553 r. z nową żoną, Katarzyną rakuską, Zygmunt August przybył do Knyszyna i zaprosił do siebie Radziwiłła, wojewoda wojewodę trockiego (Przeźdz., Jagiell. polski, II, 29). Bawili tu jeszcze oboje w styczniu 1554 r., i król z radą, senatu rozważał sprawę zabicia Dymitra Sanguszki, męża Halszki z Ostroga (V, str. LXXXIV, CXXXVII). Zakończyła się ona nakazem pojmania Dymitra (1554 r.). Jednocześnie w Tykocinie traktowała się sprawa Iza­bel­li, królowy węgierskiej, siostry królewskiej. W 1564 r. odbył się sejm w Bielsku litewskim wobec niektórych panów rad koronnych, celem unii z Koroną. Obrady przeciągnęły się aż na sejmie w Parczewie (Kron. Joach. Bielsk.). W 1569 r. wcielono Podlasie do Korony, z przyznaniem tej ziemi praw koronnych, prócz stosowania statutu o dobrach królewskich z sejmu piotrkowskiego 1504 r., oraz ponowień tego statutu z czasów następnych. Urzędnicy podlascy w sejmie po mazowieckich siedzą. Przyznano P. wszystkie sądy (grodzkie, ziemskie, komisarskie i podkomorskie). Roki ziemskie potrójne 2-tygodniowe naznaczono w Drohiczynie i Mielniku (terminy ich zmieniano 1581, 1588 i 1611 r.). W ruchu religijnym reformatorskim P. uczestniczy przez swego przedstawiciela Pio­t­ra Giezka z Goniądza, który w 1549 r. w Krakowie występuje przeciw Stankarowi co do jego negacyi obcowania śś., a 1556 r. w Seceminie głosi jego zasady antytrynitarskie. Umarł proboszczem w Węgrowie, dziedzictwie Kiszków w 1581 r. W Mordach 1565 r. odbył się synod antytrynitarski (Łu­ka­sze­wicz, Hist. wyzn. Helweck. w Litwie, II). W Knyszynie 1572 r. zmarł Zygmunt August. Dla zarazy grasującej w tem mieście, zwłoki przeniesiono do Tykocina, wnętrzności pogrzebiono w Knyszynie. Kozacy litewscy, przez Zygmunta Augusta rozstawieni na stacyach leśnych od Ostroga do Wasylkowa, zabierali wszystko co iść miało na dwór. Litwini postanowili dochody z Podlasia zabierać do swego skarbu wbrew unii 1569 r. Po ucieczce Hen­ry­ka, wśród ogólnego zamętu, 1574 r. Ste­fan Bie­law­ski zabrał Zabiele ze sstwa knyszyńskiego. Stefan Batory po koronacyi przybył do Knyszyna i Tykocina po skarbiec i na naradę z Litwą. Poczem przez Bielsk wrócił do War­sza­wy (Hejdenstejn). Na zjazd koronacyjny i to­ru­ń­ski przybyłym 5 i 6 posłom podlaskim wypłacono ze skarbca po 48 fl. dyjet na głowę (Pawiński, Źródła, IX, str. 92, 93). Wiece ziemskie 1578 r. naznaczono w Drohiczynie, a do trybunału tamże z Podlasia nakazano wybierać dwu posłów. Z dygnitarzy ziemskich ustanowiono podczaszego, stolnika, cześnika i podstolego. W Drohiczynie też Stefan Batory wydał urządzenia dla Ry­gi, które zaprzysięgli posłowie w Sokołowie (Solikowski, Comentarii). W 1581 r. nowe wiece w Tykocinie ustanowiono za Zygmunta III, co 1588 r. tak zmieniono, że roki ziemskie bielskie odbywały się w Brańsku i Surażu, a potem w Tykocinie sądziły parafie rajgrodzką goniądzką i tykocińską. W 1590 r. Zygmunt III na sejmie odebrał Sapiehom Suraż, dany im przez Zygmunta Augusta, w zamian innych dóbr. Po kilku zmianach w sądowych kadencyach 1601, 1611, w r. 1616 odłączono od Suraża parafię kobylnicką, i sądy z niej odbywano w Tykocinie, dla trudnej przeprawy przez rz. Łyzę. Mimo ogólnej represyi katolickiej za Zygmunta III, odbył się w Orli podlaskiej 1626 r. zjazd kalwiński w sprawie przekładu biblii t. z. gdańskiej (Łukaszewicz, Dz. kośc. belw. w Małopolsce, str. 272). Puszcza trzebiona 1531 r. przez Wodyńskich tak się zaludniła, ze dla nowych osad 1631 r. (potem 1678) nowe sądy ziemskie „dla Zabużan“ ustanowiono w Miedznej i Międzylesiu. W r. 1630 w grudniu schronił się Zygmunt III do Tykocina z rodziną przed zarazą, używszy 1610 dział miejscowych pod Smoleńskiem. 1633 (1638) Wiesiołowski, ssta knyszyński, założył w Tykocinie szpital żołnierski, i jak Zygmunta III tak Władysława IV 1633 r. podejmował. 1644 r. nowy zjazd kalwiński odbył się w Orli (Łukasz.). W 1645 r. wojsko najemne zwane Lisowczykami łupieżyło Podlasie i spaliło Rososze. W 1648 r. podlasiacy, biorący udział na wyprawie, zostali uwolnieni od podatków. W 1653 r. grasowała na P. zaraza, i księgi sądowe dla tego przeniesiono z Brańska do Suraża, a potem do Chojewa. W 1655 r. Bogusław Radziwiłł z nadania Gustawa Karola Szwedzkiego miał posiąść Podlasie dziedzictwem. Dumne plany skończyły się klęską, pod Prostkami, w której Tatarzyn syn Gnazyagi wziął arkanem Bogusława. W 1657 r. Gosiewski hetman i Paweł Sapieha odbili Szwedom Tykocin. W kwietniu i maju tegoż roku Karol Gustaw z wojskiem bawił między Krzemieniem a Węgrowem. Po ugodzie welawskiej, Bogusław Radziwiłł był sstą brańskim 1659 r., a 1661 posłem do Warszawy, mimo że jako namiestnik brandeburski rządził Prusami królewieckiemi (Kulicki, Walewski). W 1660 r. Czarnecki w Konstantynowie szedł na Rosyę, a 1661 r. za zasługi dostał dziedzictwem sstwo tykocińskie wraz z Bia­łym­sto­kiem (po † Wiesiołowskiego 1637 wcielonym do sstwa). Po śmierci Glińskiego, władyki włodzimierskiego i brześciańskiego, zaszły niepokoje o zmianę cerkwi unickich na Podlasiu (w Drohiczynie) 1676 r., co odłożono do 1678 r. mimo żądań posłów i nowego władyki ks. Zaleskiego. Ciągłe zrywanie sejmików „dla niesforności i zawziętości niechętnych między sobą, (podlaskich) obywateli“, wywołało zaprowadzenie głosowania większością głosów, 1678 r., i urządzenia alternaty w wyborze drugiego deputata trybunalskiego 1699. W r. 1702 w Tykocinie toczyły się układy delegatów Karola XII i Augusta II (Załuski, Epist. hist. fam., III, 175), a 1704 r. Podlasie przez usta swego posła Jeruzalskiego zaprotestowało przeciw elekcyi Leszczyńskiego (IV, 319). W tym roku przez Węgrów szedł Karol IV pod Pułtusk przeciw Augustowi II. W 1705 roku na Podlasiu pod Tykocinem schroniła się konfederacya sandomierska Denhofa pod opiekę nadchodzącego Piotra W. W ogóle częsty na Podlasiu jest ruch Szwedów i Rosyan w tej epoce. W 1706 r. Rosyanie zajmują, Tykocin, Karol XII przechodził ku Grodnu i Polesiu. Na jesieni 1707 r. wraca Piotr W. Konfederacya tarnogrodzka w październiku 1716 r. staje w Węgrowie, chcąc się bić z Sasami, zdobyć Tykocin i t. d. Doczekała się tu sejmu niemego. W 1726 i 1729 r., jadąc do Grodna, stanął August II w Bia­łym­sto­ku, już własności zięcia Czarneckiego, J. Kaź. Branickiego, chorąż. w. kor. W 1733 r. zwolennicy Augusta III cofnęli się przed stronnikami Leszczyńskiego z War­sza­wy do Węg­ro­wa i doczekali się wejścia jenerała Lascy z Rosyanami do Tykocina (tegoż roku). W 1736 r. ustanowiono alternatę obioru drugiego deputata z Podlasia. W 1744, 1752 i 1755 r. August III bawi w Bia­łym­sto­ku, a 1759 r. królewicz Karol, jadąc do Kurlandyi. Miasto zyskuje miano „Wersalu podlaskiego“, albo „małego Wersalu“ (Verdum). Od 1761—1786 r. dokonywają się ważne reformy włościańskie w Siemiatyczach Jabłonowskich, co daje początek wierszom: „Wszystkim chłopom i mieszczanom tego losu życzę, jaki mają Wysokie, Kock i Siemiatycze“ (Krasicki). W 1767 r. hetmani Jan Kl. Branicki i Wacław Rzewuski protestują w Brańsku przeciw konfederacyi radomskiej. W 1768 r. nastąpiły zmiany w miejscach obioru deputatów trybunalskich z Podlasia, oraz sędziów ziemskich. Józef Pułaski z Pułaź należy do konfederacyi barskiej. Wiktor Sadkowski, episkop perejasławski i boryspolski wizytuje monastyry greckie na Podlasiu (Aneksa do relacyi w materyi o buntach 1790 r., str. 103, por. Lelewel Considerations). W 1780 r. w Węgrowie odbył się synod ewangielicki pod dyrekcją A. St. Golcza z Golczewa, jen. lejtn. W tymże roku pod na­z­wą hr. Fulkenstejn przejeżdżał cesarz Józef II z Petersburga przez Bia­ły­stok, kędy bawił Stanisław August. Po trzecim rozbiorze Rzpltej w 1795 r., przeważna część P. przeszła pod panowanie pruskie i weszła wraz z częścią Żmudzi, wojew. trockiego i Mazowsza, w skład departamentu bia­ło­sto­c­kie­go. Departament ten miał w przybliżeniu 550 mil kwadr. obszaru i dzielił się na 11 powiatów (okręgów): Maryampol, Kalwarya, Wigry, Dąbrowa, Bia­ły­s­tok, Bielsk, Drohiczyn, Suraż, Goniądz, Łomża. Stolicą był Bia­ły­stok, mający w 1800 r. 459 dm., 3370 mk., gimnazyum z 50 uczniami, szpital, garnizon wojskowy i władze miejscowe z personelem złożonym z 200 przeszło osób. Powiaty wchodzące w skład dawnego Podlasia były: bia­ło­sto­c­ki, mający do 60 mil kwadr., 10599 dymów i 55712 mk. Dobra królewskie dzieliły się na 5 ekonomii (amtów), obejmujących 50 fol., 194 wsi, 4376 dymów i 20723 mk., dobra zaś szla­che­c­kie 4023 dm., 23649 mk. Miasta królewskie miały 1085 dm. i 4973 mk., szla­che­c­kie zaś 1025 dm., 6368 mk. W pow. bielskim na 36 mil kwadr. były 3 ekonomie królew. z 25 fol., 112 wsiami, mające 4651 dm., 20974 mk., zaś wsie szla­che­c­kie 2450 dm., 9980 dusz przeważnie drobnej szla­ch­ty; 691 dm. miejskich król. i 3296 mk. a 464 dm. szla­che­c­kich i 1948 mk.; w ogóle w powiecie 8256 dm. i 36148 mk. Powiat drohiczyński miał 50 mil kwadr., 1 ekon. dóbr król. z 9 fol. i 18 wsiami, w których 399 dm., 2162 dusz, zaś w szla­che­c­kich 7058 dm., 39434 mk.; w miastach królewskich 314 dm., 1806 mk., w szlach. 793 dm., 6249 mk.; w ogóle 8564 dm., 49651 mk. Powiat suraski na 25 mil kwadr. 2 ekon. król. z 15 fol., 54 wsiami, 1259 dm., 6442 mk., w szlachec. wsiach 5962 dm., 30203 mk., z tych 271 wsi drobnej szla­ch­ty mających często od 80 do 100 posiadaczy częściowych. W miastach król. 317 dm. 1735 mk., w szlach. 372 dm., 2783 mk.; w ogóle w pow. 7910 dm., 41163 mk. Powiat goniądzki miał 60 mil kwadr., 3 ekon. królew. 33 fol., 82 wsi, 1706 dm., 11410 mk.; szlach. 5789 dm. i 25973 mk.; w miastach król. 1158 dm., 6513 mk. i 374 dm. szlach., 2760 mk.; w ogóle 9027 dm., 46650 mk. (Por. Geografią Holsche’go). Przy utworzeniu księstwa warszawskiego w 1807 r. departament bia­ło­sto­c­ki został rozdzielony. Z większej połowy utworzony został departament łomżyński ze stolicą w Łomży, rozdzielony na 7 powiatów (Łomża, Tykocin, Biebrza, Wigry, Kalwarya, Maryampol, Dąbrowa), z drugiej połowy utworzony został obwód bia­ło­sto­c­ki (4 powiaty: Bia­ły­s­tok, Bielsk, Sokółka, Drohiczyn). W 1842 r. obwód bia­ło­sto­c­ki włączony został do gubernii grodzieńskiej. Część Podlasia zostająca pod panowaniem Austryi została także wcieloną do księstwa warszawskiego w 1809 r., jako nowy departament siedlecki. Departament ten obejmował dwa austryackie cyrkuły: bialski i siedlecki, utworzone z części dawnego wojew. podlaskiego, miał 214 mil kwadr. Po utworzeniu królestwa kongresowego powstało województwo podlaskie, które w 1840 r. otrzymało na­z­wę gubernii a w 1844 r. wcielone zostało w skład gubernii lubelskiej. Województwo to w 1836 r. miało trzy obwody (łukowski, bialski, radzyński), 9 powiatów, 466 gmin, 13 miast rząd., 32 prywat., 253 wsi rząd., 1425 prywat. i 397944 mk. W 1867 r. z powiatów dawnego Podlasia utworzono gub. siedlecką.

IV. Pod względem kościelnym P. należało dawniej do dyecezyi łuckiej. W 1818 r. utworzoną została podlaska dyecezya, którą w 1866 r. wcielono do lu­bel­s­kiej. Dzieliła się na 10 dekanatów: bialski, gar­wo­liń­ski, janowski, łaskarzewski, łukowski, międzyrzecki, parczowski, siedlecki, stężycki i węgrowski. Katedra i siedziba biskupa była w Janowie.

V. Szkoły na Podlasiu. Za Kiszki Jana, krajczego w. kor. była aryańska w Węgrowie koło 1570. W 1734 mieli tam szkoły księża komuniści. Jako podwydziałowe miały 1782/3 r. uczni 250. W 1576 były szkoły w Tykocinie, 1581 r. w Drohiczynie (Pawiński, Źródła, IX, cz. 1, str. 53; cz. 2, str. 43). Od 1661 r. jezuici otworzyli w Drohiczynie swoje kolegium wyższe z teologią i filozofią, które komisya edukacyjna oddała pijarom, z konwiktem na 15 uczni, na co 1200 fl. przeznaczone było. W 1782/3 r. liczyły drohickie szkoły 258 uczni. W Biały były akademickie od 1628—1633, a komisya edukacyjna utworzyła szkoły podwydziałowe 3-klasowe (Łu­ka­sze­wicz, Hist. szkół). W Bia­łym­sto­ku istniała szkoła podwydziałowa od 1777 r.

VI. Dochody. W 1529 r. (Skarbiec, № 2309) nakazano złożyć na wyprawę wojenną z Bielska, Drohiczyna, po 100 kóp groszy; z Suraża, Mielnika po 20 kóp; z Łosic 15; z Brańska, Kleszczel, Milejczyc po 10; z Narwy 5 kóp. Za podwody co roku płacono z Bielska 37 fl. 15 gr., z Mielnika 14 fl. 12 gr., Drohiczyna 9 fl. 9 gr. 13 den. (Pawiński, Źródła dziej., IX) w 1577 r. i 1590 więc może i poprzednio. W 1570 i 1573 drohicki i mielnicki powiat dopłaciły 557 fl. W 1576 r. z powiatu bielskiego (2128 fl. 20 gr.) i leśnictwa (250 fl.) było 2378 fl. 20 gr. dochodu; z drohickiego i mielnickiego 2730 fl. W 1577 r. z bielskiego, jeszcze za 1576 dopłacono 731, a w 1578 za ten sam rok 1576 dopłaty jeszcze wniesiono 837, tak, że za 1576 r. powiat bielski przyniósł rzeczywiście 3795 fl. 20 gr. W 1577 r. bielski i brański powiaty dały 3165 fl. 6 gr. a drohicki i mielnicki 812 fl. 4 gr. W końcu 1579 r. z 3-ch powiatów bielskiego, brańskiego i suraskiego było 8530 fl. 11 gr. z drohickiego i mielnickiego 8671 fl. 10 gr. Cło od ryb 1580 r. dało 59 fl. 25 gr. Cło podlaskie 1582 dało 1600 fl. Podymne od 1569 r. spłacane 1580 i 1581 r. dało 1795 fl. 1580 r. z bielskiego dało 1642, mielnickiego i drohickiego 1503 fl. 28 gr. Przykomórek celny 1613 r. był w Drohiczynie, a drugi ustanowiono 1616 r. w Ninicach pow. mielnickiego. W 1623 r. w Nurze urządzono skład soli dla Podlasia w ilości 1000 beczek, po 4 fl. za beczkę. Nadto od 1631 r. w Ska­ry­sze­wie pod War­sza­wą (dziś ulica Ska­ry­sze­w­ska na Pradze) był trzeci, za beczkę soli płacono cenę mazowiecką, t. j. po 2 tl. 10 gr. Obok tych dochodów skarbowych, król miał własne źródło dochodów w starostwach i ekonomiach. Na Podlasiu w 1578 r. wykazano do dochodów królewskich następne starostwa: łosickie, bielskie, mielnickie, knyszyńskie, goniądzkie, drohickie, rajgrodzkie, augustowskie (od Augustowa, założonego przez Zygmunta Augusta), oraz dzierżawy: Kleszczele, Łomazy i Wohyn, nadto wójtostwo bielskie i leśnictwo knyszyńskie, tykocińskie i bielskie. Znany w literaturze Górnicki († 1603) był starostą niegrodowym w Tykocinie od 1571 r. a od 1586 miał jeszcze ststwo wasilkowskie, ufundowane dopiero 1567 r. nad Supraślą, „pod puszczą Kryńską w uroczysku Wasilków“. Jan Zamoyski († 1605) był starostą knyszyńskim i goniądzkim. Za Zygmunta III dla Anny Austryackiej wyznaczono na gwarancyą oprawy, między innemi, bielskie i rajgrodzkie starostwo 1593 r. Zapis dla Cecylii Renaty na starostwach suraskiem i tykocińskiem zniesiono 1647 r. Stefan Czarniecki bohater wojen szwedzkich, dostał ststwo tykocińskie 1658 r. dziedzictwem. Orsettowie trzymali goniądzkie i knyszyńskie 1664 r. w 553,444 fl. 21 gr. 9 den. Gniński, wojewoda cheł­miń­ski wykupił oba 1676 r. i darowawszy Rzpltej 100,000, trzymać je miał „ośmiorgiem dożywociem“ z wypłatą kwarty. Bielskie i rajgrodzkie 1664 r. było uposażeniem Maryi Ludwiki, jako ekonomia z obwodem 359 włók i leśnictwo. W 1775 r. nastąpiło rozdanie starostw; kasztelanowa kra­ko­w­ska Branicka Gryfowa, wzięła „nagrodą“ ststwo bielskie; Czarnocki Kleszczele; Kar­wo­w­ski augustowskie i narewskie; Mol­ski brygadyer, grunta w Kobylinie; Oża­ro­w­ski pisarz w. kor. suraskie; Ossoliński drohickie; Ry­dze­w­ski rajgrodzkie; Szyd­ło­w­ski mielnickie. Wedle wykazu z 1588 r. (taksacyjnego), miało dawać dochodu ststwo łosickie 2278 fl. 8 gr. (kwarty 255 fl. 19 gr.). Wedle lustracyi z 1664 r. miało być utworzone z części mielnickiego i dawało kwarty 4401 fl. 36 gr., hyberny 3033 fl. 10 gr. Bielskiego w 1580 r. otaksowano dochód 8562 fl. 21 gr., kwarta 1712 fl. 16 gr.; w 1775 r. płaciło kwarty 13916 fl. 11 gr. Kleszczele 1580 r. także 1804 fl. 28 gr., kwarta 360 fl. 29 gr.; w 1664 r. z kwartą 1158 fl. i hyberną 3626 fl. 29 gr. Dochody knyszyńskie i goniądzkie 1580 r. otaksowano 6613 fl. 22 gr. (kwarta 1322 fl. 22 gr.; w 1771 płaciły kwarty 12627 fl. 25 gr., hyberny 4221 gr. 22. Tykocińskie 1580 r. taksa 2263 fl. 12 gr. (kwarta 452 fl. 20 gr.). drohickie t. s. r. taks. 1346 fl. 10 gr., kwarta 269 fl. 6 gr.; w 1771 r. płaciło kwarty 637 fl. 21 gr., hyberny 2413 fl. 5 gr. Tenuta augustowska i rajgrodzka 1580 r. taksa 2967 fl. 25 gr., dawały kwarty 593 fl. 17 gr. Augustowska płaciła 1771 r. kwarty 3003 fl. 5 gr. Rajgrodzka t. s. r. 1771 przynosiła kwarty 1298 fl. 18 gr. a hyberny 1096 fl. 29 gr. Ststwo suraskie dawało 1771 r. kwarty 5053 fl. 27 gr. Mielnickie 1580 r. taksa 2743 fl. 5 gr., z tego kwarta 578 fl. 19 gr.; w 1771 kwarta wynosiła 3404 fl. 12 gr., hyberna 2830 fl. Lasy bielskie 1580 r. taksa 1297 fl. 15 gr., kwarta 255 fl. 15 gr. Tykocińskie i goniądzkie taksa 574 fl. 10, kwarta 114 fl. 26 gr. Krzywa w ststwie knyszyńskiem 159 fl. 19 gr., kwarta 31 fl. 27 gr. W ciągu XVII w. zaległości się tworzyły podatkowe. Tak podymne (po 16 gr. od dymu szla­che­c­kie­go) należne 1611 r. z okolic Rajgroda i Augustowa, było nieoddane 1616, 1638, 1641 i 1647 r. mimo przypominań sejmowych. W 1643 r. drohicka ziemia zapłaciła z 1626 r. 3106 fl. 5 gr.; z 1628 r. dwojga podymnego 2166 fl.; z 1640 r. 3956 fl.; z 1642 r. 700 fl. Z podatków 1635 r. na żołnierza powiatowego do Prus uchwalonego, zostało 9200 fl., czego nie spłacono jeszcze 1643 r. W 1636 (u Niemcewicza: Dzieje panowania Zygmunta III, I, str. 19th) z ziemi drohickiej obliczono za jeden pobór 3888 fl., za symplę podymnego 5560 fl., za czopowe rocznie 2000 fl.; z mielnickiej pobór 2148 fl., podymne 3593 fl., czopowe 1000 fl.; z bielskiej 728, 3008, 3000 fl. R. 1648 z uchwal bezkrólewia winien powiat drohicki 2838 fl., mielnicki 1876 fl., bielski czworo podymnego. W 1650 uchwaliło podlaskie podatek w sumie 8 poborów, ale do 1653 r. nieopłaciło i uchwaliło nowy w ilości 17 poborów. W 1654 na pokrycie starego długu wojskom, uchwalono sumę odpowiednią 24 poborom. Jeszcze zalegano 1655, ale z powodu, że „summe agravatur nobilitas i dobra królewskie od poborców wymyślonemi ekspedycyami“, za podstawę wzięto „najdoskonalsze“ kwity ur. Skiwskiego, pisarza grodzkiego brańskiego, do opłaty z włóki po 30 gr. a z czynszowej po 10 gr. według sympli z 1629 Miano to opłacić 1657 r. W 1678 według taryfy 1673 r. od godności i osoby podatek stanowiącej, zgodzono się płacić z ziemi drohickiej 2½ a z dwu innych po 4 pogłównego. W 1683 r. z sumy 125000 deklarowanej z całego województwa, drohickie 44000, mielnickie 28000 a bielskie 53000 wzięło na siebie. W 1685 r. niemając taryfy sprawiedliwej deklarowało P. 160000; ziemia drohicka na dwa lata pozwala po 58000; mielnicka niemogąc podołać taryfie 1661 r. ofiaruje 34700, bielska 66600 fl. W 1690 r. gdy posłów nie było od podlaskiego, sejm sumę 140000 rozłożył tak: na drohicką 50000, na mielnicką 30000, bielską 60000 fl. W r. 1717 na wojsko wyznaczono licząc 1 lutego na pół roku; z ziemi drohickiej 62616 gr. 23, mielnickiej 15034 gr. 22, bielskiej fl. 45683 gr. 17. E. S. S.

W dziele „Polska wieku XVI“ (Zródła dziejowe), województwo podlaskie zajmować będzie tom cały, który choć już wydrukowany, nie został dotąd puszczony w obieg księgarski.