Nowogródek, mto powiat. gub. mińskiej. Starożytny gród słowiański, zwany u kronikarzy ruskich Nowo-Horodok, w dok. łacińskich Parva Novogardia al. Neogardia, u historyków polskich Nowogródek Litewski al. N. Krywiczański, za czasów Rzpltej główne mto wdztwa nowogródzkiego, po drugim zaś trzecim (nie zaś drugim) podziale kraju z kolei mto pow. gub. słonimskiej, litewskiej, grodzieńskiej, a od r. 1843 mińskiej. Leży pod 53° 56′ płn. szer. i 43° 30′ wsch. dłg., w dorzeczu Niemna, w malowniczej miejscowości, pełnej ruczajów, dopływów Niemna, rozchodzących się ztąd w różnych kierunkach. Odl. 142 w. od Mińska, 141 od Wilna, 165 od Grodna, 176 od Słucka, 223 od Pińska a 497 w. od Warszawy (tr. poczt.). Ma około 12,000 mk. płci ob., w tem około 470 prawosł. Białorusinów, około 2200 katol. Polaków, około 1160 mahomet. liczących się do społeczności polskiej, resztę wypełniają żydzi. W 1817 r. było W N. 437 dm. (w tem 9 mur.) i 1571 mk. incl. 726 żydów i 319 Tatarów. W N. znajduje się st. poczt. i st. tel. międzynarodowa, dalej 2 cerkwie mur., 2 kościoły katol., parafialny i filialny z kaplicą mur., synagoga żydowska mur., 5 szkół żyd. al. domów modlitwy (1 mur. i 4 drewn.), oraz drewn. meczet; dalej około 130 dm. mur. i przeszło 780 drewnianych, wtem 86 sklepów mur. i 10 drewn. W 1877 r. było 27 rzemieślników przygotowujących przedmioty służące na pokarm, 70 do ubrania i 105 do gospodarstwa. Pod względem przemysłu było w N. w 1881 r.: 3 browary, zatrudn. 6 ludzi i produk. piwa za 1700 rs., 1 miodosytnia, zatrudn. 2 ludzi i produk. za 200 rs., fabryka kafli, zatrud. 4 robotników, wartość produk. 2725 rs. W 1881 r. zawarto 93 ślubów, urodziło się 320 dzieci prawych, 5 nieprawych, umarło 290 osób, w tem 164 męż., 126 kobiet. Przyrost ludności wynosi + 35. W tymże roku dochód miasta wynosił 6498, rozchód 5138 rs. Pod względem obsługi sanitarnej znajduje się w mieście: 2 apteki, 3 lekarzy, w tej liczbie jeden powiatowy, dwa szpitale: miejski i żydowski. Dom przytułku dla sierot pochodzenia szlacheckiego na 16 osób, posiada przeszło 19,000 rs. kapitału. Miasto posiada 703 dzies. gruntów oraz 3 domy w mieście wydzierżawione osobom prywatnym. Straż ogniowa składa się z 7 osób i posiada: 4 konie, 4 sikawki, 12 beczek i odpowiednią ilość innych narzędzi; wszystko to razem kosztowało miasto około 814 mk. Co się tyczy środków oświaty, to po kasacie szkoły dominikańskiej była tu od 1834 r. 5-klasowa szkoła powiatowa, przekształcona w 1858 r. na 7-klasowe gimnazyum, które w 1868 r. zostało zamienione na 4- klas. szkołę powiatową, mającą równoległe oddziały dla dla chłopców i dziewcząt, w której uczy się do 400 dzieci. Istnieje też od niedawna prywatna pensya żeńska. Dawniej N. słynął z kontraktów marcowych, na które zjeżdżała tłumnie szlachta. Teraz wszystko to ustało. Istnieją jednak zajazdy dla podróżnych, restauracya i kilka porządnych magazynów. Pomimo czarującej pozycyi, miasto ma ubogi i brudny wygląd, jest ono opuszczone, z najgorszym brukiem. Co niedziela odbywają się tu targi na produkta wiejskie, a 19 marca doroczny jarmark na konie i bydło, obrót którego obliczają, na 10,000 rs. Początkowe dzieje miasta niewyjaśnione. Miejsce to położone na pograniczu dawnej Litwy i osad Jadźwingów, musiało posiadać warownię już w czasach odległych. Gdy zdobywcy waregscy rozleli się po ziemi słowiańskiej w X wieku, wszędzie utwierdzali swe panowanie przez zakładanie lub wzmacnianie grodów, to też w kronikach istnieje podanie o założeniu przez samego jakoby Woldemara (Włodzimierza Wielkiego), kununga kijowskiego, lub też przez syna jego Jarislejfa (Jarosława) po wyprawie na Litwę około 1044 r., lub wreszcie przez Jaropełka, syna Włodzimierza Monomacha, w 1116 r. Pewniejsze nieco dzieje N. zaczynają się od połowy prawie XII w., mianowicie od zhołdowania Litwie tej dzielnicy słowiańskiej przez ks. Erdziwiłła, który po spustoszeniu N. przez Mongołów pod wodzą Kajdana w 1241 r., korzystając z rozproszenia waregskich władców, zajął opuszczony gród i okoliczną krainę i podniósłszy zamek z gruzów odbudował go i często w nim przebywał. Atoli N. stał się stolicą Litwy dopiero za panowania brata Erdziwiłła, dzielnego Mendoga (właściwie Mindowga). Założywszy stolicę w N. Mendog po mężnem odparciu najazdu szwagra swego Daniela, ks. halickiego, wyjednał sobie u papieża Innocentego IV tytuł króla Litwy, przyjął chrzest razem z swą żoną Martą i koronował się 1252 r. w swej nowej stolicy. Historyk Litwy, Teodor Narbutt, twierdzi wprawdzie, że akt ten dziejowy odbył się w Nowogródku Litewskim, w pobliżu Kiernowa, zwanym u Krzyżaków Nauenpille (ob. Dz. Nar. Lit. t. IV, str. 135). Jakkolwiek przez przyjęcie chrztu Mendog utwierdził się na tronie litewskim, z tem wszystkiem rody kniaziów ruskich nie zapominały praw swoich do dzielnic słowiańskich i z tego powodu Mendog musiał ciągle walczyć z nimi, a rozprawa ta o supremacyą tem cięższą była, iż zawistny krewny Mendoga Towciwiłł wichrzył ciągle i łączył się z nieprzyjacioły Litwy. Tak w 1256 r. Towciwiłł sprzymierzony z kniaziami ruskimi i Jadźwingami zagroził N., ale go Mendog ubiegł pod Wrutą (dzisiejsze mko Horodyszcze pod Nowogródkiem) i zmusił do cofnięcia się. W 1258 r. ks. halicki Daniel dobijając się panowania nad Rusią, pomknął pod Grodno, Litwini zaś wkroczyli na odwet w jego posiadłości, co spowodowało układ miedzy Danielem i Mendogiem, na mocy którego pierwszy zrzekł się na zawsze praw do N. i innych dzielnic słowiańskich w Litwie. Mendog osadził potem w N. syna swego Wojsiełka, z tytułem ks. nowogródzkiego. Księstwo to, jak powiada Narbutt, oblane było Jasiołdą, Bugiem, Narwią i Niemnem (Dz. Nar. Lit., t. IV, str. 182). Ale niedługo panował Wojsiełk na nowogródzkiem księstwie, za zezwoleniem bowiem ojca ustąpił je bratu ciotecznemu Romanowi Daniłowiczowi halickiemu, a sam wstąpił do monasteru w Połonnej, później zaś zamieszkał w monasterze Ławryszewskim nad Niemnem; wreszcie, gdy wiarołomny Trojden zamordowawszy Mendoga przywłaszczył rządy nad Litwą, Wojsiełk tajemnie schronił się do monasteru Leszczyńskiego pod Pińskiem. Po zamordowaniu Trojdena w 1265 r. Wojsiełk pozostając w Leszczu, powołał na tron litewski szwagra swego, ks. Swarna Daniłowicza chełmskiego, wszakże po rychłej śmierci jego, uproszony przez naród, objął rządy Litwy, lecz nie mieszkał już w N., jeno w Kiernowie. Za panowania Wojsiełka i następcy jego Swentoroga milczą kroniki o N. W 1274 r. przy w. ks. Germundzie doznał N. napadu Tatarów pod wodzą Jaruna, sprzymierzonych z kniaziami Rusi. Mężny opór załogi i waśnie sprzymierzeńców ocaliły gród, który stracił w pożodze tylko jedno przedmieście, a poróżnieni napastnicy rozeszli się, łupiąc bezbronnych kraju mieszkańców. W. ks. lit. Germund lubił N. i tu często przesiadując czuwał nad pretensyami napastników różnych. Za w. ks. Giligina, syna Germundowego, mianowicie w 1278 r., Tatarzy wspierający książąt Rusi południowej stanęli koszem pod N. i nie mogąc go zdobyć, odeszli z niczem. W tymże roku po śmierci w. ks. lit. Giligina na tron wielko-książęcy został wyniesiony w N. syn jego Romund; była to okoliczność świetna dla miasta, lecz nowy książę wkrótce tajemniczo zakończył życie. Następca jego Trabus nie opuszczał N., ale po śmierci tego w. ks. lit. Narymund w 1280 r. przeniósł znowu stolicę do Kiernowa. Odtąd cicho czas jakiś o nowogrodzkiej dzielnicy, aż dopiero w. ks. litewski Witenes w 1297 r. reguluje granice tego księstwa od ziemi Dregowiczan, aż po Jasiołdę i Niemen górny. W 1314 r. komtur Henryk von Plozke powziął myśl podbicia Rusi u górnego Niemna i z doborowym żołnierzem podążył puszczami ku odległemu N. i spalił miasto. Mieszkańcy jednak schronili się do zamku, dzielnie odpierali szturmy i robiąc z murów śmiałe wycieczki, odwagą swą skruszyli nadzieje Krzyżowców tak, że ci wycieńczeni, musieli się cofnąć i w drodze nad Niemnem, nieopodal N., zawadziwszy o warowne Krywicze, po krwawej potyczce i stracie walecznego rycerza Divonesa, już w popłochu biegli w strony swoje, wreszcie zdziesiątkowani chorobami i głodem na puszczy, zapisali ten nieszczęsny pochód w kronikach swoich. Daniłowicz Ignacy w „Skarbcu“ swym przytacza te szczegóły z Dusburga i innych (ob. t. I, str. 143, № 278). W 1323 r. w. ks. lit. Gedymin w przywilejach swoich wspomina o istnieniu w N. franciszkanów przez niego fundowanych, a w następnym roku papież Jan XXII wysyłał w pomoc misyjną nowych zakonników (ob. „Skarbiec“ Daniłowicza, t. I, № 299, 300). W 1329 r. piąty z rzędu syn Gedymina i Olgi rusinki, Koryat, otrzymał od ojca księstwo nowogródzkie jako dzielnicę i koronował się w N. Po śmierci jego księstwo nowogródzkie około 1239 r. otrzymał Teodor, drugi z rzędu syn jego, który tu panował do 1352 r. Na nim zakończa się ród Koryatowiczów w nowogródzkiej dzielnicy. Następnie otrzymał dzielnicę nowogródzką dziesiąty z rzędu syn w. ks. lit. Olgerda, Dymitr Korybut, lecz gdy potem podniósł rokosz przeciwko w. ks. Witoldowi, pokonany pod Dokudowem i zabrany w niewolę, postradał udział nowogródzki; wszakże wkrótce potem, mianowicie w 1392 r., podczas ugody Jagiełły z Witoldem, przy uregulowaniu stosunków familijnych, przywrócono mu N., którym władał nie długo, bo Witold chcąc go oddalić jako wichrzyciela od granic Litwy, oddał mu w 1393 r. księstwo siewierskie, a Nowogródek Litewski, przestawszy być lenną dzielnicą, wrócił do korony. W 1394 r. zbrojne zastępy Krzyżaków w porze zimowej oparły się aż o N. Mieszkańcy wcześnie uwiadomieni o ciągnięciu nieprzyjaciół, spalili zamek i schronili się do lasów. Krzyżacy nie mając co robić na zgliszczach nowogrodzkich wrócili na Drohiczyn, paląc i niszcząc kraj (ob. „Skarbiec“ Daniłowicza, t. I, XII 646). Witold podniósł zamek nowogródzki z gruzów, fundował tu kościół farny, zabudował miasto, osadził je Tatarami a w 1415 r. chcąc ze względów politycznych kościół słowiański oderwać od wpływów patryarchy carogrodzkiego, zebrał w połowie listopada w N. sobór władyków cerkwi ruskiej, dla obrania metropolity i ustanowienia jego oddzielnej hierarchii. Zebrali się wówczas w N. władycy: czernihowski, połocki, łucki, chełmski, włodzimierski, halicki, smoleński, czerwieński i turowski i obrali jednozgodnie metropolitą Hrehora Cemblaka, przeznaczając mu trzy katedry: w Kijowie, Wilnie i Nowogródku. W 1422 r. N. został upamiętniony nowym festynem, albowiem król Władysław Jagiełło poślubił tu czwartą żonę, Sońkę, córkę Andrzeja kn. Holszańskiego. W 1426 r. Witold wracając w tryumfie z wyprawy na Pskowian, w N. rozdawał dary mężnemu rycerstwu swemu. W 1444 roku król Kazimierz Jagiellończyk ustanawia magdeburgią w Nowogródku, gdy zaś w 1447 r. na sejmie lubelskim zaszły waśnie pomiędzy panami Polski i Litwy, Kazimierz Jagiellończyk dla zażegnania burzy domowej zebrał sejm litewski do N. d. 8 września 1448 r. i radził o uspokojeniu umysłów. Podczas najścia Tatarów perekopskich na Litwę za króla Aleksandra w latach 1503-1506, N. kilka razy widział ich kosze pod ścianami swemi i uległ łupiestwu. Chociaż przywilej Kazimierza Jagiellończyka z 1444 r. wydany w Brześciu, podnosił Nowogródek do znaczenia większego miasta i ustanawiał magdeburgią, wszakże takowa ostatecznie zorganizowała się dopiero w 1511 r., w którym Zygmunt Stary potwierdził nadania ojca i nowe dodał przywileje miastu. Kiedy szlachta wezwana przez wicie Zygmunta I w 1537 r., miała się zebrać pod Lwowem, litewskie rycerstwo pierwej zgromadziło się w N. i stąd pociągnęło do Lwowa na osławiony sejmik (wojnę kokoszą). W 1581 r. Stefan Batory ustanawiając trybunał w. ks. litew., polecił, aby tak zwana kadencya ruska zasiadała co dwa lata przez 22 niedziel na przemian w Nowogródku i Mińsku. Zjazdy te trybunalskie niezmiernie podniosły miasto, zwłaszcza że się tu przechowywały archiwa i szlachta potrzebująca dokumentów zjeżdżała się tłumnie. Dla bezpieczeństwa dokumentów wyjednano w 1638 r. konstytucyą, na mocy której przeznaczoną została na archiwum województwa nowogródzkiego wieża zamkowa, zwana Szczytowską, (ob. Vol. Leg., t. III, fol. 457), część jednak archiwów przechowywała się i w klasztorze ks. dominikanów. Podczas najścia wojsk cara Aleksego Michajłowicza pod kn. Trubeckim w 1662 r. znaczna część archiwum zabraną została przez nieprzyjaciela, a d. 1 maja 1751 r. straszny pożar zniszczywszy niemal całe miasto, nie oszczędził i archiwum. Po pierwszym podziale kraju w 1775 r. sądy trybunalskie wraz z pozostałą częścią archiwum przeniesiono z N. do Grodna. W 1676 r. N. otrzymał od króla Jana Sobieskiego dwa ważne przywileje; przez jeden z nich zostało miasto oswobodzone na zawsze od kwaterunku wojskowego a nawet i hiberny, a to w skutek konsystencyi tu trybunału, przez drugi, nowo zbudowany ratusz zrównany w prawach z innemi ratuszami, ustanowiony urząd horodniczego, którym został natenczas Samuel Korsak ( ob. Vol. Leg., t. V, fol. 440, 444). Obrządek słowiański na Rusi litewskiej wiele wyprzedził łaciński, to też w N. od czasów niepamiętnych istniały dwie cerkwie: jedna na zamku pod wez. Wniebowzięcia N. M. P., a druga w mieście t. z. Borysohlebska, ta ostatnia jakoby fundacyi kn. Wojsiełka Mendogowicza. Na wzniesienie cerkwi tej hetman litewski Konstanty Ostrogski w 1517 r. zapisał majętność Bykowicze w powiecie cyryńskim, w stronie wsch. od Nowogródka położoną. W 1636 r. metropolita Weliamin Rudzki przy tej cerkwi fundował zakon bazylianów, uposażony przez rodzinę Chreptowiczów, których tu są groby. Monaster borysohlebski w 1800 r. uczyniono filialnym monasteru ławryszewskiego, a po 1830 r. skasowano. Jeszcze w XVII wieku oprócz dwóch wzmiankowanych, istniało w N. ośm cerkwi: Podwyższenia ś. Krzyża, ś. Mikołaja cudotwórcy, Zmartwychwstania, ś. Jana, ś. Trójcy, s. Mikołaja męczennika, ś. Paraskewii, i ś. Symeona na zamku. Cerkwie te są wymienione w dyplomacie Zygmunta III z 1610 r. Częste pożogi wojenne niszcząc miasto nie oszczędziły i świątyń, jakoż ze wszystkich wymienionych cerkwi starożytnych pozostała tylko borysohlebska, w drugiej zaś ś. Mikołaja, mniej starej, gdyż fundowanej przez księży franciszkanów w 1780 r., znajduje się starożytny obraz Bogarodzicy, ocalony z pierwotnej świątyni zamkowej. Obraz Bogarodzicy, niegdyś z cerkwi zamkowej, znajduje się dziś w cerkwi Borysoglebskiej (po-bazyliańskiej, nie zaś w cerkwi św. Mikołaja. Około 1620 r. Adam Chreptowicz, podkomorzy nowogródzki, fundował przy cerkwi borysohlebskiej, obok klasztoru bazylianów, klasztor żeński bazylianek. Bazylianki skasowane w 1839 r. i jednocześnie założono prawosławny monaster czernic w Wolnej. Co do świątyń wyznania łacińskiego, to wyżej nadmieniono, że założycielem franciszkanów w N. był w. ks. litew. Gedymin, zaś w. ks. Witold miał fundować kościół farny na okopisku świątyni Peruna, lecz bliższych szczegółów tej erekcyi nie przechowały dzieje. Kościół z klasztorem ks. dominikanów w pierwszej połowie XVII w. fundował Krzysztof Chodkiewicz, koniuszy litewski, późniejszy wwda wileński. Powstały prawie jednocześnie fundacye: bonifratrów przez Kazimierza Lwa Sapiehę, jezuitów przez Moszyńskiego, zabitego w Nieświeżu podczas najścia Rossyan w 1659 r., tudzież dominikanek. Dominikanki funduje tu Michał Dąbrowski, kawaler maltański i nadaje im dobra Mogilnicę, Bułbrowszczyznę i Turzec. Kalwini mieli tu zbór od połowy XVI w.; nieco później pełnił przy tej świątyni obowiązki duchowne Jan Zygrowiusz. Mnożyli się tu i aryanie, nienawidzeni zarówno przez katolików i protestantów. Była to smutna chwila nietolerancyi i kontrowersyi, jakoż d. 9 stycznia 1616 r. Zygrowiusz odbył w N. pamiętną dysputę z jezuitą nieświeskim Benedyktem Brywilias. Dysputa ta Zygrowiusza w tymże roku została wydrukowaną w Lubczu. Zbór został zamknięty z rozkazu Zygmunta III w 1618 r. Wszystkie powyższe klasztory katolickie nie istnieją także w skutek kasat po 1830 i 1863 r. W 1785 r. król Stanisław August w przejeździe z Nieświeża do Grodna zwiedził N. i onego pamiątki. Z ocalałych pamiątek zasługują na uwagę resztki pięknych ruin historycznego zamczyska na wyniosłej górze, tudzież w pobliżu tych ruin góra, zwana Grobem Mendoga, ale rzecz nieprawdopodobna aby tu spoczywały zwłoki bohatera Litwy, zamordowany zdradziecko w 1263 r. w Inflantach. W kościele farnym, dziś na filialny zamienionym, znajduje się piękny pomnik marmurowy, wzniesiony przez Jana Rudominę, kasztelana nowogródzkiego, na pamiątkę poległych rycerzy w bitwie pod Chocimem w 1621 r. Zabytek ten sztuki przedstawia w wypukłorzeźbie samego naczelnika Rudominę, klęczącego w całej postaci, obok niego zaś klęczy dziewięciu towarzyszy broni z uciętemi głowami, które leżą u ich stóp. N. był miejscem chrztu i pobytu w dzieciństwie Adama Mickiewicza. Oprócz wymienionych źródeł liczne są artykuły dotyczące N. i jego dziejów, mianowicie: F. M. Sobieszczańskiego, w Wielkiej Encyklopedyi Orgelbranda (t. XIX); Adama Kirkora w Opiekunie Domowym (1875 r. № 32); Michała Hausmana, Opis N., po rossyj. (w Mińskich Guber. Wiedom. za 1877 r. № 25—29); w Tygodniku Ilustrow. (z 1862 r. t. V, str. 216 i z 1872 r. t. IX, str. 52); Wojniłowicza w Bibliotece Warsz. (1841 r., t. II, str. 178). Nowogródzkie sstwo grodowe podług ustaw sejmowych obejmowało mto N. z przyległościami i zamkiem, gdzie sądy swe odbywał trybunał w. ks. litewskiego co drugi rok przez 22 tygodnie. Sstwo to było zawsze połączone z godnością wojewody nowogródzkiego i spólnie z ekonomią królewską oraz wójtostwem nowogródzkiem opłacało kwarty w r. 1783 złp. 347 gr. 8, zaś hyberny złp. 412. Sejmiki, sądy ziemskie i popisy rycerstwa dla całego rycerstwa, odbywały się także w tem starostwie. Ostatnim posiadaczem był Józef ks. Jabłonowski, wojewoda nowogródzki. Do N. odnoszą się opracowania: Edward Pawłowicz: „N. w pierwszej połowie XIX stulecia“ z rys. Rusieckiego (Księga pamiątkowa na uczczenie setnej rocznicy A. Mickiewicza, Warszawa, t. II. str. 136—164). Podano tu w dopiskach listę wojewodów i kasztelanów nowogródzkich. X. W. K.: „O cudownych obrazach M. Bożej w N.“ (tamże, II, 257 i nast.). Pawłowicz Edward: „Z nad Wilii i Niemna“, Lwów, 1901. Tenże: „N. w XIX w.“, Kraków, 1902 r. [Por. Żełna.]
Nowogródzki powiat, był do 1793—95 r., t. j. do chwili zajęcia go przez Rossyą, jednym z trzech pow. wdztwa nowogródzkiego. W tym czasie wschodnia i północna część zostały przy nowoutworzonym pow. nieświeskim namiestnictwa mińskiego, zmienionym w pow. słucki przy ustanowieniu gub. mińskiej, zaś części: południowa i zachodnia weszły w skład gub. słonimskiej, a od 1796 r. włączone do gub. litewskiej, która w 1801 r. rozdzielona na dwie: wileńską i grodzieńską, przekazała swój powiat nowogródzki tej ostatniej. W 1842—43 z polecenia cesarza Mikołaja nastąpiła znowu przemiana granic i wtedy to pow. nowogródzki wcielono do gub. mińskiej. Tak więc części dawnego powiatu nowogródzkiego poodpadały w różne strony, są teraz bowiem w pow. słuckim, mozyrskim, mińskim, nieco w słonimskim i bobrujskim, ale rdzenna część onego dotąd pozostała pod nazwą dawną i stanowi najludniejszy i najbogatszy pow. gub. mińskiej, na zachodnim jej krańcu położony. Graniczy od płn.-zach. i płn. z pow. lidzkim i oszmiańskim gub. wileńskiej; od płn.-wsch. i wsch. z pow. mińskim i słuckim; od południa z pow. pińskim a od zach. z pow. słonimskim gub. grodzieńskiej i leży pomiędzy 43° a 45° płn. dl. i 53° a 54° wsch. szer. Według najświeższych obliczeń ma 4539 w. kw. obszaru, czyli przeszło 472800 dzies. ziemi. Skarb posiada 22206 dzies. w przestrzeniach leśnych i 7 dzies. gruntów skonfiskowanych; włościanom nadzielono: w dobrach skarbowych 41919 dzies., w dobrach prywatnych 164608 dzies., żołnierzom dymis. 768 dziesięcin; różnym 164 dziesięcin; do cerkwi należy 3766 dzies., do kośc. katolickich 147 dzies., do mta Nowogródka 703 dzies., reszta należy do właścicieli prywatnych. Około 1880 r. 173 właśc. prawosł. posiadało 25341 dzies., 507 właśc. Polaków różnych wyznań 178819 dzies. W 1881 r. 4880 dzies. należących do właścicieli polskich przeszło w inne ręce. Odtąd nie było znaczniejszych wyprzedaży własności polskich i chyba obecnie nastąpią wskutek klęsk w gospodarstwie 1885 r. i ekonomicznej w ogóle stagnacyi. W 1881 r. zasiano w pow. pszenicy ozimej 4187 beczek litewskich, żyta 35192 beczek, pszenicy jarej 5384, owsa, 10768, jęczmienia 4307, gryki 3059, różnych innych zbóż 3393; kartofli zasadzono 57147 beczek. Zbiór wynosił: pszenicy ozimej 16748 beczek, żyta 150762, pszen. jarej 26918, owsa 53840, jęczmienia 21535, gryki 15345, różnych innych zbóż 16962; kartofli 285738 beczek. Był to rok średnio urodzajny, można przeto powyższe cyfry uważać za przeciętne w stanie obecnej produkcyi. Pól ornych w pow. jest przeszło 280000 dzies., łąk wybornych około 40000 dzies., lasów około 90000 dzies., reszta pod błotami, wodami, pastwiskami, i t. p. Gleba w stronie zach., płn. i wsch. znakomita pszenna; w tych miejscowościach grunta są faliste, gliniasto-szczerkowe, posiadają dużo żywej wody. Część płn. i wsch. pozbawiane są lasów, lecz na płd. pow. ma charakter poleski, a na zach. tez lesisty z pewnemi przerwami. W latach około 1860 r. według statystycznych wiadomości urzędowych było w pow. 18195 koni, 62955 bydła rogatego, 40753 owiec prostych, 41460 cienkoweł., 27502 nierogacizny, 515 kóz. Pod względem etnograficznym N. pow. przedstawia charakterystyczną mieszaninę dawnych pokrewnych plemion słowiańsko-litewskich, bowiem zetknęły się tu szczepy Dregowiczan, Krywiczan, Jadźwingów i Litwinów i urobiły w typową Ruś, którą nasi historycy i etnografowie zaliczają do Czarnej lub do Białej. Zdania są w tem podzielone. Wśród owego plemienia rusińskiego od czasów bodaj Witoldowych zjawili się Żydzi i Tatary, a od doby unii politycznej Litwy z Polską rozrodzili się Polacy. Ludność cała wynosi około 185000 dusz, w tej liczbie około 18000 Polaków (Stołpiańskij). 9400 Litwinów, około 25000 Żydów, 408 Mahometan należących do społeczności polskiej, 268 protestantów należących do społeczności polskiej, około 4200 Rusinów katolików (Stołpiańskij), a resztę, t. j. około 137000, stanowią Rusini prawosławni, w 1839 r. z unii wyłączeni. W Nowogródku po zamknięciu gimnazyum, od 1868 r. istnieje szkoła czteroklasowa a w mku Mirze od tegoż prawie czasu szkoła dwuklasowa. Nadto przy każdej gminie znajduje się szkółka wiejska; najważniejsze szkółki gminne istnieją: w Szczorsach na 120 uczniów i w Niehniewiczach na 116 uczniów. Do szkółek gminnych uczęszczają nie tylko włościanie ale i szlachta drobna. Według ostatnich obliczeń statystycznych, jeden uczący się przypada na 110 mieszkańców. Tak szczupła oświata musi odbijać się na moralności ludu, to też wiele ona pozostawia do życzenia. W ogóle lud zaczyna zaniedbywać stary obyczaj, zmienia strój, kaleczy mowę macierzystą, a pieśń tradycyjną zamienia na erotyczno-obozową. W 1881 r. było 2684 ślubów, urodziło się 7840 dzieci prawych, 184 dzieci nieprawych, zmarło 6407 osób. Pożarów w 1881 r. było 163, w tej liczbie 74 od podpalenia (niemal polowa); spaliło się 948 domów, na summę 705156 rs. W tymże roku zaległość w podatkach wynosiła 125508 rs. W 1882 r. przemysł fabryczny wyraził się w następujących cyfrach: 8 browarów piwnych zatrudniało 16 robotn. i wyprodukowało za 3480 rs.; miodosytnia zatrud. 2 rob., wartość produkcyi 200 rs.; fabryka kafli, 4 robot., z produkcyą 2725 rs.; 6 cegielni, 26 rob., wyrob. na sumę 5265 rs.; l młyn parowy, 3 robotników, wartość produkcyi 71000 rs.; l olejarnia, 25 robot., produkcya 10500 rs.; 6 serowarni, 12 rob., wartość wyrobu 12975 rs.; 16 gorzelni, 80 robot., wartość produkcyi 765356 rs., 7 terpentyniarni, zatrud. 7 robot. i wyprod. na 3819 rs.; 8 smolarni, zatrud. 8 robot., i wyproduk. za 1650 rs. W ogóle 55 fabryk, zatrudniało 183 robot., suma wytworu 876970 rubl. Aptek w 1882 r. było trzy, mianowicie: 2 w Nowogródku i w mku Horodyszczu; szpitali trzy w Nowogródku; przy każdej gminie jest felczer i mała apteka. Pod względem dobroczynności publicznej, istnieje w Nowogródku przytulisko dla sierot, z legatów prywatnych powstałe, posiada ono 10781 rubli kapitału i wychowuje do l6-tu sierót szlacheckiego pochodzenia, wydając na to około 1345 rocznie, gdyż zawsze nadzwyczajne ofiary prywatne zasilają budżet roczny zakładu. Pod względem administracyjno-policyjnym pow. dzieli się na pięć okr. policyjnych (stanów) i 24 gminy, obejmujące 57 starostw wiejskich. Okrąg 1-szy niehniewicki, z zarządem w mku Niehniewiczach, obejmuje gminy: niehniewicką, szczorsowską, horodczańską, wereskowską, lubczańską i wsielubską; okr. pol. 2-gi z zarządem w mku Horodyszczu, obejmuje gminy: horodyszczańską, cyryńską, rajczańską, poczepowską i koszelewską; okr. pol. 3-ci, z zarządem w mku Nowej-Myszy, obejmuje gminy: nowomyską, stołowicką, czernichowską i żuchowicką; okr. pol. 4-ty z zarządem w mku Mirze, obejmuje gminy: mirską, horodziejską, korelicką i jeremicką; okr. pol. 5-ty z zarządem w mku Snowiu, obejm. gm.: darewską, snowską, jastreblewską, ostrowską i krzywoszyńską. Dalej powiat dzieli się na 4-ry okręgi sądowe i 4 okr. wojskowe, z zarządem w Nowogródku, Mirze, Horodyszczu i w Darewie. Według ostatnich obliczeń jest 723 wiosek, 371 folwarków, 54 zaścianków, 27 okolic szlacheckich i 25 miasteczek, mianowicie: Cyryn, Horodyszcze, Iszkołdź, Jeremicze, Korelicze, Kraszyn, Krzywoszyn, Lipsk, Lubcz, Mir, Nowogródek, Nowa-Mysz, Niehniewicze, Ostrów, Poczepowo, Połonka, Poruczyn, Połoneczka, Stołowicze, Swojatycze, Snów, Turzec, Wsielub, Walówka i Wiedżma. Jeden Nowogródek ma wygląd nieco porządniejszego miasta, wszystkie zaś inne stanowią typ znanych na Litwie ubogich, żydowskich przeważnie miasteczek, bez domów murowanych i brukowanych ulic. Zaznaczmy, iż jakkolwiek Horodziej nie liczy się za miasteczko, jednak w ostatnich czasach wskutek istnienia tu ważnej st. kolei żelaznej mosk.-brzeskiej, staraniem obywatela Marcinkiewicza zdobył się na porządne domy, zajazdy i kramy nawet, co mu nadaje prawo zwać się miasteczkiem. Najważniejszą rzeką w powiecie jest spławny Niemen, stanowiący na przestrzeni 122 w. płn.-zach. granicę powiatu; ma przystanie w Jeremiczach, Koladzinie, Szczorsach, Lubczu, Delatyczach, Moryniu i Krzywiczach. Spław odbywa się z powodu znacznych zakrętów rzeki bez żagli, za pomocą jeno wioseł lub szostów. Nie licząc wielu ruczajów i rzeczek bezimiennych wymieniamy 65 rzek mających ustalone nazwiska: Bieroza, Bierozka, Bienina, Bałajca, Czarna, Cetranka, Chadosa, Czerniawka, Chmarka, Czeszewla, Dzierewianka, Dzwieja, Dorogówka, Droczyłowka, Dziełomlanka, Izwa, Izówka, Jatra, Iszkołdź, Jabłonówka, Koczeryszka, Kołpienica, Kotówka, Kopanica, Krzemuszówka, Leszczanka, Lipnica, Miranka, Myszanka, Mołczadź, Mołczadka, Mezawna, Mołotówka, Maryanówka, Mutwica, Nowosadka, Nalibówka, Nieżatka, Niegrymówka, Newda, Osówka, Osa, Pietuchówka, Plisa, Ruta, Retima, Rudzica, Szczara, Szczorszówka, Szawelówka, Snówka, Sianieżyca, Świteź, Sworotwa, Słoczwa, Serwecz, Szarawa, Trościanka, Trepieczanka, Tartak, Usza, Wołownia, Wołowicz, Wiedźma, Zmiejka. Jezior wielkich powiat nie posiada wcale. Największe z nich Świteź, upamiętnione balladą Adama Mickiewicza, ma około 200 morgów i jest dość rybne. Inne największe są: Czyreszle (nad Niemnem), Douhoje (nad Niemnem), Douhoje drugie, Głuche, Kruhłoje, Krzywickie (nad Niemnem), Kołdyczewskie (z którego wypływa Szczara), Płosa, Sinie, Święte, Święte drugie, Szpakowskie, Snowskie, uformowane z rozlewu rz. Snowki. Tartackie uformowane z rozlewu. rz. Dzierewianki, Zabołockie i Żłobińskie. Znaczna część powiatu jest falista i malownicza, najwyższe jednak punkta nad powierzchnią morza znajdują się w okolicy Koladzina (126 sążni) i w okolicy Czernichowa (106 sążni). Komunikacyą lądową N. pow. od północy na południe stanowi dr. żel. moskiewsko-brzeska, ze stacyami: Horodziej, Pohorelcy, Baranowicze i Leśna, i część odnogi prowadzącej od stacyi Baranowicze ku Białemustokowi. Południowym krańcem powiatu przechodzi dawna szosa moskiewsko-warszawska; są też trzy trakty pocztowe, wiodące: z Nowogródka do Mińska, z Nowogródka do Lidy, z Nowogródka do Nieświeża i Słucka. Drogi wojenno-komunikacyjne prowadzą, z Nowogródka przez miasteczko Horodyszcze do Stołowicz; ze Stołowicz do mka Mołczadzia i Połonki; z mka Nowa-Mysz do Połonki, Nieświeża, Kiecka i Lachowicz. Trakty handlowe idą: z Nowogródka do mka Mołczadzia, z Nowogródka do Mikołajewa i do Horodyszcza, z Horodyszcza do Mołczadzia, z mka Stołowicz przez Nową-Mysz do szosy moskiewsko-warszawskiej i z mka Korelicz do mka Zbyńska w oszmiańskiem. Miejsca historyczne lub do których są przywiązane wspomnienia różne: Darewo (tu pogrzebiony Bochwic Floryan), Horodyszcze, starożytna Wruta (bitwa Mendoga z kniaziami waregskiemi około 1256 r.), Korelicze (pamiętne głównie utwierdzeniem się tu w 1733 r. frakcyi litewskiej króla Stanisława Leszczyńskiego), Krzywicze (pogrom Krzyżaków 1314 roku), Lubcz (starożytny gród słowiański, wsławiony drukarnią), Ławryszew (monaster), Ławczyce (miejsce święte litewskich Tatarów), Mir, Nowogródek, Nowa-Mysz, Niedźwiadka (miejsce urodzenia Ignacego Domejki), Osowiec (podług niektórych miejsce urodzenia w 1798 r. Adama Mickiewicza), Połonka (pamiętna bitwą z Tatarami w 1506 roku i zwycięstwem Stefana Czarnieckiego nad kn. Chowańskim w 1660 r.), Rzepiehowo (miejsce urodzenia Jana Czeczota), Ruta (miejsce urodzenia metropolity Weljamina Rutskiego), Soplicowo (upamiętnione w Panu Tadeuszu), Siedliszcze (miejsce urodzenia w 1791 r. Tomasza Zana), Tuhanowicze (miejsce zawierające wspomnienia po Mickiewiczu), Worończa (miejsce śmierci ostatniego wwdy nowogródzkiego Józefa Niesiołowskiego), Waszkowce (miejsce pobytu i śmierci w 1856 r. uczonego Floryana Bochwica). Zbiory naukowe lub pamiątkowe znajdują się: w Czeszewli Kobylińskich (księgozbiór, pamiątki, zbiór numizmatyczny), Niańkowie (zbiory przyrodnicze d-ra Władysława Dybowskiego), w Obryniu Kaszyców (zbiór porcelany, dzieła sztuki), w Połoneczce Radziwiłłów (biblioteka, archiwum, pamiątki, dzieła sztuki), Szczorsach Chreptowiczów (znakomita biblioteka, licząca 12000 tomów, wielkie archiwum i pamiątki), w Lipie Obuchowiczów (księgozbiór i archiwum), w Sworotwie Niezabitowskich (księgozbiór, archiwum, pamiątki, dzieła sztuki), Serweczu Niesiołowskich (archiwum dawne), w Waszkowcach Bochwiców (księgozbiór), w Wojnowie Nargielewicza (biblioteka), w Zamirzu A. Puciaty (ważny księgozbiór) i inne rezydencye bogate są w Obryniu; Wereskowie, Moryniu, Ostaszynie, w Szczorsach, w Horodzieju, w Połoneczce, w Sworotwie, Swojatyczach, w Snowiu i inne. Gospodarstwa wzorowe znajdują się w Szczorsach Chreptowicza, zarządzane przez F. Fiszera (ob. Jelskiego w Gazecie Rolniczej z 1880 roku, №№ 40—42), w Ostaszynie Bułhaka, w Waszkowcach Ottona Bochwica, w Rajcach Wereszczaki i niemało innych. Celniejsze Ogrody są: w Waszkowcach (na 30 morgach), Obryniu, w Swojatyczach Czapskich, w Sworotwie, w Horodzieju, w Szczorsach, w Połoneczce i inne. Stadniny znajdowały się dawniej: w Lipie i Swojatyczach Obuchowiczów, w Szczorsach Chreptowiczów, w Snowiu Rdułtowskich, w Odachowszczyźnie Rdułtowskich. Mieli też stadniny Niesiołowscy, Wereszczakowie, Rejtanowie, Radziwiłłowie i inni. Z pomiędzy wielu ludzi zasłużonych krajowi, pochodzących z pow. nowogródzkiego, lub którzy tu działali, ważniejsi: Mickiewicz Adam, Zan Tomasz, Czeczot Jan, Rejtan Tadeusz, Niesiołowski Józef, Ślizień Rafał (rzeźbiarz), Domejko Ignacy, Bochwic Floryan (filozof), Rutski Weljamin, Chreptowiczowie Joachim i Adam, Moskiewicz Samuel autor pamiętników, Jewłaszewski (pamiętnikarz), Korsak Julian, Korsak (poseł nowogródzki), Obuchowicz Michał (pamiętnikarz), d-r Władysław Dybowski (przyrodnik), Rudomina Jan (kasztelan nowogródzki, wsławiony odwagą i autor opisu wojny chocimskiej). Pod względem kościelnym do 1839 r. Rusini tutejsi należeli do unii, odtąd przyłączeni do wyznania panującego. W 1880 r. było 20 cerkwi murowanych, po większej części z kościołów przerobionych, 49 drewnianych, w tej liczbie 49 parafialnych; kaplic 1 murowana i 52 drewnianych. Do 1839 r. było w powiecie 50 parafij unickich. W granicach obecnego pow. nowogródzkiego 46 świątyń ruskich miało fundatorów lub benefaktorów w Polakach i duchowieństwie łacińskiem. Zapewne było tych fundacyi więcej, a pono żadna cerkiew nie powstała bez współudziału ziemian polskich, ale ślady o tem zaginęły w ciągłych burzach kraju. Rzecz pouczająca i z tego względu, iż nawet po kasacie unii, t. j. po 1839 r., niemało było erekcyi świątyń prawosławnych, dokonanych przez polskich obywateli. Szczegóły znajdują się w dziele archimandryty Mikołaja p. t. Istoriczesko- statisticzeskoje opisanie Minskoj Eparchii (1864 r.). Wymienimy pokrótce wszystkie świątynie wzniesione kosztem polskim w obrębie obecnego nowogródzkiego powiatu. I tak 1.) monaster Borysohlebski w Nowogródku do swych dobroczyńców zaliczył Adama Chreptowicza, właściciela Szczors; 2) monaster w Wolnej, fundacyi Krzysztofa Kamieńskiego z 1632 r. Benefaktorami w różnych czasach byli: Michał Domasławski, Kazimierz Malawski, Paweł Makaszycki; 3) monaster w Mirze z 1705 r., fundacyi ks. Karola Stanisława Radziwiłła, z zapisem sumy znacznej, zamknięty 1824 r.; 4) monaster w Darewie, miał benefaktorów Krzyżanowskich i Łopotów; 5) cerkiew w Nowogródku z roku 1780. r. fundacyi ks. franciszkanów; 6) cerk. w Berezcach, jej dobroczyńcami Radziwiłłowie przez zapis ziemi w 1627 r.; 7) cerk. w Wołkowiczach z 1787 r., fundacyi Korsaków; 8) cerk. w Miratyczach z 1713 r., fundacyi Jeśmanów; 9) cerk. w Walówce, fundacyi obywatela Kurcza; 10) cerk. we Wsielubiu, zbudowana w 1840 r. kosztem hr. Józefa O’Rurka; 11) cerk. w Wielkich-Żuchowiczach, fundacyi radziwiłłowskiej; 12) cerk. w Czernichowie, fundacyi Marcina Chaleckiego; 13) cerk. w Stojkach, fundacyi Judyckich; 14) cerk. w Horodzieju, zbudowana 1808 r. kosztem obywatela Brochockiego, benefaktorami jej Bykowscy; 15) cerk. w Oszpowie, fundacyi Miternawskich; 16) cerk. w Podlesiu z 1794 r., fundacyi Bykowskich; 17) cerk. w Horodyszczu z 1764 roku, fundacyi Paców; 18) cerk. w Darewie druga, z 1550 r., fundacyi Jurahów; 19) cerk. w Jeremiczach z 1790 r., fundacyi Chodkiewiczów; 20) cerk. w Załużu, fundacyi radziwiłłowskiej; 21) cerk. w Izwie z 1757 r., fundacyi Sobolewskich; 22) cerk. w Kołpienicy z 1781 r., fundacyi kapituły rz.-kat. do wileńskiej; 23) cerk. w Łukach z 1779 fundacyi Kossakowskich; 24) cerk. w Lipie z 1773 r., fundacyi Obuchowiczów, benefaktorowie Czapscy; 25) cerk. w Łysicy z 1689 roku, fundacyi Łyżykiewiczów; 26) cerkiew w Małych Żuchowiczach z 1783 r., fundacyi Niesiołowskich; 27) cerk. w Moryniu, fundacyi Pociejów, benefaktorami: Brochoccy i Krzysztof Radziwiłł; 28) cerk. w Ostrowiu, fundacyi Bakanowskich; 29) cerk. w Ostrowku, liczy do dobroczyńców Protasewiczów; 30) cerk. w Niedźwiadce, fundacyi Jabłońskich; 31) cerk. w Poczepowie z 1770 r., fundacyi Korsaków; 32) cerk. w Delatyczach, fundacyi Radziwiłłów; 33) cerk. w Połonce, fundacyi dominikanów; 34) cerk. w Poruczynie z 1783 r., fundacyi ks. łacińskiego Jakuba Kobylińskiego; 35) cerk. w Rajcach z 1817 roku, fundacyi Rajeckich; 36) cerk. w Luboniczach; z dawnego zapisu właściciel dóbr daje aunuatę; 37) cerk. w Swojatyczach, zbudowana w 1823 r. kosztem dziedziców Niezabitowskich; 38) cerk. w Siennej z 1770 roku, fundacyi Wołodkowiczów; 39) cerk. w Niańkowie z 1750 r., fundacyi Wojniłłowiczów; 40) cerk. w Sulatyczach, zbudowana z muru w 1850 r. k08ztem obywatelki Puchalskiej; 41) cerk. w Sulatyczach druga, zbudowana w 1824 r. kosztem obywatela Jaźwińskiego; 42) cerk. w Basinie, posiada z zapisu obywatela Ignacego Jaźwińskiego, uczynionego w 1839 roku, przytulisko dla 6 ubogich starców; 43) cerk. w Snowiu z 1836 roku, fundacyi Rdułtowskich; 44) cerkiew w Szczorsach z 1776 r., fundacyi Joachima Chreptowicza, kosztownie z muru wzniesiona i funduszem opatrzona; 45) cerk. w Jatrze z 1773 r., fundacyi Kaszyców; 46) cerk. w Jastreblewie, opatrzona funduszem przez Kotłubajów. Pod względem administracyjnym parochie sś podzielone na trzy dekanaty (błahoczynia): w Nowogródku, w Wielkich Żuchowiczach, w Kołpienicy. Kościół katolicki, zredukowany bardzo w świątyniach i osobach stanu duchownego, w 1869 r. z dyecezyi mińskiej, po jej kasacie, dołączony do wileńskiej, a obecnie od 1883 r. załączony do archidyecezyi mohilewskiej, liczy do 24360 wiernych płci obojga, ma siedm parafij: w Nowogródku, Wsielubiu, Worończy, Kroszynie, Darewie, Połoneczce i Nowej-Myszy. Bliższe szczegóły ob. Mińska dyecezya (t. VI, str. 470). Świątynie parafialne w Nowogródku, Worończy, Wsielubiu i Nowej-Myszy są wzniesione z muru, pozostałe zaś z drzewa. Wyznanie protestanckie posiada starożytny zbór murowany w Ostaszynie, fundacyi Szwejkowskich, (ob. Łukaszewicza, Dzieje kośc. wyzn. helw., t. II, str. 57). Kościół ostaszyński jest filią parafii słuckiej. Mahometanie mają dwa meczety, mianowicie: w Ławczycach (ob.) i w Nowogródku. Żydzi posiadają 7 synagog i 20 szkół lub domów modlitwy. Jarmarki odbywają się: w Lubczu na ś. Eliasza 20 lipca; w Koreliczach 1 października na ruskie Pokrowy; w Horodyszczu na ś. Jerzy ruski 23 kwietnia, tudzież na Zielone Świątki, 15 sierpnia, i 8 września; w Mirze na Trzy Króle 6 stycznia, i w dni ś. Mikołaja 9 maja i 6 grudnia. Obroty wszystkich tych jarmarków wynoszą do 30000 rubli. Przeważnym przedmiotem zbytu i kupna są konie i bydło; zwłaszcza jarmarki w Mirze i Lubczu w tem celują. Główny przemysł zawiera się w rolnictwie, jakoż powiat wywozi zboża prawie na 1000000 rubli rocznie, a koleje żelazne ułatwiają eksport. Lasu wyprzedawało się na 200000 rubli rocznie, lecz lasy coraz bardziej nikną. Wódki i spirytusu powiat zbywa na 200000 rubli; wełny na 80000 rs., rozmaitego bydła na 150000 rubli. Owoce, drób, przeróbki nabiałowe też pomnaża sumę wywozu. Natomiast powiat nabywa: soli, żelaza, śledzi, naczyń miedzianych, wyrobów stalowych, oraz towarów manufakturnych i kolonialnych przeszło za 500000 rubli. Pszczolnictwo jest reprezentowane zaledwo przez 3000 uli. Rybołówstwo w porównaniu z innymi powiatami gub. mińskiej jest nieznaczne i zaledwo starczy na miejscowe potrzeby. W rzekach i jeziorach poławiają się: szczupaki, okonie, liny, karasie, pstrągi, płocie, leszcze, jazgarze i inne drobniejsze. Co się tyczy zwierzyny, to części powiatu północna i wschodnia, ogołocone z lasów, mają zaledwo zające, lisy, kuropatwy, cietrzewie, ale w południowych częściach poleskich nierzadko zdarza się i zwierz gruby. Klimat umiarkowany, sprzyja roślinności ogrodowej, to też w sadach znajdują się wszędzie delikatne gatunki owoców, spotyka się nawet orzech włoski, winogrona przy ścianach, wyborne śliwy i grusze. Co do temperatury powiatu, to izotermy onego odpowiadają Suwałkom, Grodnu i Charkowowi; izotery Radomiowi, Niższemu – Nowogrodowi i, Permowi; izohimeny: Warszawie, Grodnu, Żytomierzowi i Stawropolowi. Najpospolitsze wiatry zachodnie i zachodnio-północne. Marszałkami pow. nowogródzkiego byli: Brochocki Władysław h. Osorya (ostatni z wyborów do 1863 r.), Jundził Jędrzej h. Łabędź, Adam Wierzejski (1799—1807), Korbut Józef h. Korczak (1807—12), hr. O’Rourk Aleksander h. własnego, ks. Radziwiłł Konstanty, Rdułtowski h. Drogosław, Rejtan Kazimierz h. Rejtan (przed 1805 r.), Józef Wojniłowicz (1816—1820), Rajecki Franciszek Dunin h. Łabędź (1822), Wojniłłowicz Józef h. Syrokomla z odmianą (1816—20), Józef Kaszyc (1830), Wojniłłowicz Józef t. h. (1858 roku), Wolski Mikołaj h. Półkozic, Wereszczaka Józef h. Lis (1825 r.).
Nowogródzkie księstwo, ob. Nowogródek.
Nowogródzkie województwo, ob. Litewskie województwa (t. V, str. 343). Utworzone zostało w styczniu 1507 r.; do tego czasu Nowogródkiem zarządzali namiestnicy. Namiestnikami nowogródzkimi byli: Montygerdowicz Piotr (1431—1452, † 1453), Gasztold Marcin (1464—1471), Moniwid Wojciech Janowicz (1471—1475), Montowtowicz Michał (1483—1484, † 1486), Sołtan Aleksandrowicz (właściwie Stretowicz Sołtan Aleksandrowicz, 1486—87), Radziwiłłowicz Mikołaj (1488—90), Pac Jurij (1492—96), Zabrzeziński Jan Jurjewicz (1496—98), Chreptowicz Jan Litawor (1498—1500), Holszański kniaź Semen Jurjewicz (1500), Hlebowicz Piotr (1502), Gasztold Olbracht Marcinowicz (1503—6). Szereg wojewodów zaczyna Hliński kn. Iwan Lwowicz (1507—8), dalej idą: Gasztold Olbracht Marcinowicz (1508), Zabrzeziński Jan Janowicz (1509—30), Gasztold Stanisław Olbrachtowicz (1530—42), Ostyk Hryhory Hryhorowicz (1542—44), Chodkiewicz Aleksander Iwanowicz (1544, † 1549), Połubiński kn. Aleksander Iwanowicz (1551), Hornostaj Iwan (1551, † 1558), Sapieha Paweł Iwanowicz (1558, † 1579), Radziwiłł ks. Mikołaj Mikołajewicz (1579, † 1589), Tyszkiewicz Teodor Skuminowicz (1590, † 1618), Sapieha Mikołaj Krzysztof (1618, † 1638), Słuszka Aleksander (1638—1642), Radziwiłł ks. Zygmunt Karol (1642), Sapieha Tomasz (1643, † 1646). Chreptowicz Jerzy (1646, † 1650), Chalecki Krzysztof (1650, † 1653), Wiażewicz Piotr Kazimierz (1653, † 1658), Wołodkowicz Krzysztof (1658, † 1670), Kiersznowski Jan (1670), Połubiński Dymitr Samuel (1671—1678), Unichowski Bogusław Aleksander (1689), Tyzenhaus Stefan (1689, † 1709), Radziwiłł ks. Jan Mikołaj (1709, † 1729), Radziwiłł ks. Mikołaj Faustyn (1729, † 1746), Radziwiłł ks. Jerzy (1746, † 1754), Jabłonowski ks. Józef Aleksander (1755-73), Niesiołowski Józef (ostatni od 1733; † 1814). Kasztelania nowogródzka utworzoną została w 1566 r. Kasztelanami byli: Wołowicz Hryhory Hryhorowicz (1566, † 1585), Połubiński kn. Aleksander Iwanowicz (1586, † l607), Wołowicz Samuel (1608, † 1626), Kopeć Wasil Wasilewicz (1626, † 1636), Rudomina Dusiatski Jan (1636, † 1646), Stetkiewicz Zawierski Bohdan Wilhelmowicz (1646, † 1651), Stetkiewicz Samuel (1652, † 1660). Judycki Mikołaj Władysław (1660, † 1670), Zenowicz Stanisław (1671, † 1672), Jesman Krzysztof (1672—1677), Przeździecki Mikołaj Władysław (1677, † 1683), Wojna Jasiennicki Aleksander (1684, † 1698). Aleksandrowicz Stefan (1698, † 1700), Obuchowicz Teodor Hieronim (1700, † 1707), Nowosielski Antoni (1709, † 1726). Oskierko Antoni (1726, † 1734), Niezabytowski Bogusław (1734, † 1739), Rdułtowski Jan (1739, † 1744), Szyszko Daniel (1744, † 1756), Chreptowicz Jan (1756, † 1765), Niesiołowski Józef (1765—73), Jeleński Rafał Józef (1773, † 1780), Jeleński Gedeon (ostatni, 1780, † 1798). A. Jelski.
English 
Polski 
