Litera L

(Z powodu wątpliwości co do sposobu wymawiania niektórych imion własnych, przez L, czy przez Ł, w razie nieznalezienia której nazwy pod L, prosimy szukać jej pod Ł).

Labab (niem.), folw., pow. węgoborski, st. p. Steinort.

Labab-Doben See (niem.), jez. na pruskich Mazurach, pow. węgoborski, zostaje w związku z jez. lewientyńskiem. Kś. Fr.

Labiawa al. Labiewo, Lubiawa, Łabiawa, niem. Labiaw (dok. Labiow, Labie, Lebbye, Labegow [1249 r.], Labio), msto powiat. w obwodzie regencyi królewieckiej, leży 6 mil na wsch. od Królewca, pod 54° 60′ płn. sz. i 38° 47′ wsch. dłg., 4.7 m. npm., nad lew. brzegiem spławnej Dejmy, 3 kil. od jej ujścia do zatoki Kurońskiej. Ponieważ ta zatoka jest bardzo miałka i burzliwa, dla tego przeprowadzono z Dejmy aż do Gilgi spławny 18 kil. długi kanał, który Wielkim Fryderykowskim przekopem nazywają (Gr. Friedrichs Graben). 1857 r. było tu 243 dm., mk. zaś. 1824 r. 2360, 1857 r. 3990, 1883 r. 4683, którzy po większej części są ewang. i mówią po niemiecku. Dla Litwinów mieszkających w pobliskich wioskach odprawia się tu w ewang. kościele raz w miesiąc nabożeństwo w litewskim języku. Murowany kościół ewang. pochodzi jeszcze z krzyżackich czasów i ma już przeszło 500 lat; ponieważ stoi na gruncie bardzo mokrym, dla tego mury o jakie 4—5 stóp w ziemię się zagłębiły. L. jest siedzibą zwyczajnych władz powiatowych, mianowicie landrata, fizyka i notaryusza powiatowego, miernika, budowniczego, inspektora tam i sądu okręgowego, przy którym jest 3 sędziów, 2 rzeczników. Prócz tego jest tu filia banku państwowego, towarzystwo pożyczkowe, apteka, drukarnia, browar, poczta 2-ej klasy i st. telegr., która r. 1878 odebrała 3192 depesz, a wysłała 3164. Listów nadesłano do poczty 150400; wysłano zaś 102400. Przekazów pocztow. nadeszło 8876 w kwocie 437286 marek, wysłano zaś 12397 sztuk, reprezentujących 706050 marek. Poczty idą do Królewca, do Tapiawy wprost na dworzec, do Melawiszek i do Niemenic. Liczba podróżujących wynosiła 2472 osób, które zapłaciły 27172 m. Najbliższa st. kol. żel. jest w Tapiawie, ale r. 1883 rozpoczęto już roboty wymiarowe dla nowej kolei między Labiawą a Tylżą przez trzęsawiska nad zatoka, Kurońską. Mieszkańcy trudnią się rolnictwem, rybołówstwem a szczególnie szewctwem; prócz tego kwitnie handel drzewa, któremu sprzyjają drogi spławne na Dejmie, na Pregoli, na zatoce Kurońskiej i na przekopie fryderykowskim. Dwom tartakom, w mieście się znajdującym, dostarczają pobliskie lasy litewskie drzewa budowlanego w wielkiej obfitości. Jarmarków odbywa się tu 7 do roku: 3 kramne, 3 na bydło i konie i 1 na płótno; dniami targowemi są środy i soboty. Labiawa istniała prawdopodobnie już przed przybyciem krzyżaków, lecz zamek tutejszy został przez nich zbudowany dopiero po roku 1274 jak przypuszcza Töppen (Script. rer. Prus. I, 134), aby sobie przezeń zabezpieczyć żeglugę z Dejmy do zatoki Kurońskiej, a stamtąd do Kłajpedy, dokąd już podówczas krzyżacy byli zapuścili swoje zagony. Tędy chodziły niegdyś statki polskie i litewskie z Niemna przez zatokę Kurońską Dejmę i Pregołę do Królewca, a cło na nie postanowione r. 1433 dało powód do kary przeciw zakonowi. Aż do upadku zakonu był zamek labiawski siedzibą wójtów (Pfleger), z których Voigt wylicza następujących: Wernicke 1288, Hans von der Narbe 1457, Hans Reber (Rober) 1517—1523. Wójtostwo labiawskie należało do komturstwa ragneckiego. Wielki kapitularz zamku jest ozdobiony portretami i her­ba­mi książąt brunświckich. R. 1699 odnowiono te obrazy. Dziś mieszczą się w tym gmachu władze rządowe i więzienie. Około zamku labiawskiego toczyły się krwawe zapasy między krzyżakami a Litwinami. R. 1352 w lutym Litwini, na których czele stali wówczas Olgierd i Kiejstut, najechali znienacka Sambią. Dotarłszy do zatoki Kurońskiej, podzielili się na cztery hufce, z których trzy z bogatemi łupami uszły szczęśliwie do Litwy. Ostatni oddział jednakowoż, i to właśnie ten, który wzdłuż Dejmy posuwał się ku L., uprowadzając z sobą 400 jeńców, wpadł tuż przy mieście w zasadzkę, którą mu zgotował komtur ragnecki, Henryk Schindekopf, i został tu pobity i zniesiony prawie do szczętu. Reszta usiłowała ratować się ucieczką, ale lody na Dejmie i zatoce Kurońskiej były za słabe, w skutek czego 500 ludzi, jak powiada stary kronikarz Wigand (Scrip. rer. Prus. II, 519), tu zatonęło. W następnym roku jednakowoż (1353) znowu wkroczyli Litwini, chcąc pomścić klęskę, którą pod L. ponieśli, do Sambii i, spaliwszy wiele wiosek, z wielką zdobyczą wrócili do domu. W najstarszym znanym nam przywileju labiawskim z XIV stulecia, nadaje komtur ragnecki Kuno v. Lichtenstein (1392—1396) za czasów w. mistrza Konrada v. Jungingen karczmarzom przed zamkiem i osadnikom tamże się znajdującym dwie włóki lasu i zarośli, które mieli wykarczować, za co byli zobowiązani odstawiać co rok kilka tłustych gęsi do zamku. Mocą drugiego przywileju z r. 1462 nadał W. mistrz Ludwik von Erlichshausen za wierne usługi sołtysowi, ławnikom i całej gminie przed zamkiem 3 włóki bagien niedaleko młyna i tamy nad Dejmą położone na pastwisko, z obowiązkiem dostarczania 20 tłustych gęsi na ś. Marcin. R. zaś 1495 w dzień ś. Jakóba zapisuje Hans Scherffchen, komtur ragnecki, óśmiu wiernym karczmarzom w L. rozgart, na którym ich stodoły stoją, na prawie chełmińskiem, nie wkładając za to na nich żadnych nowych obowiązków. We wszystkich tych przywilejach jest mowa o L. jako osadzie już od dawna istniejącej. R. 1642 posiadało miasto według urzędowej lustracyi 31 wł., 3 mr. i 104 pr. kwadr. R. 1642 wyniósł elektor brandenburski, Fryderyk Wilhelm III L. do rzędu miast. Za to mają mu płacić prócz dotychczasowego czynszu przy odebraniu niniejszego przywileju 109 tal. i tyleż co rok na ś. Marcin. Mieszkańcy mają się rządzić prawem chełm. Nowa pieczęć, której odtąd używać winni, ma przedstawiać na białej tarczy na wpół zielone z niebieskiej chmury wystające ramię, a w ręku róg myśliwski. Na dole ma się znajdować drzewo zielone, a nad tarczą żubry według dołączonego wzoru. Mieszkańcy miasta powinni burmistrzowi, sołtysowi albo sędziemu jako i radnym i urzędnikom sądowym być posłuszni, powinni na ich wezwanie dobrowolnie się stawiać i oczekiwać ich rozkazów. Dalej ma każdy sumiennie wykonywać to, co nakazuje wilkierz, który im, podobnie jak innym naszym miastom, nadany zostanie. Kto zaś w czemkolwiek przewini, ma według wilkierza być karany. Corok mają się odbywać 4 jarmarki: w 4-tą niedzielę po Ś. Trójcy i w poniedziałki: przed Wielkanocą, przed Zielonemi Świątkami i przed Gwiazdką. Dniem targowym ma być sobota. Mieszkańcy mają także mieć prawo warzenia piwa. Od kar pieniężnych będzie sołtys pobierał trzeci fenig a kasa zamku 2 fenigi. Kary zapadłe w sprawach kryminalnych będzie pobierał sołtys sam. Dochód z jatek jarmarcznych wpływać ma do kasy miejskiej. Dan w Królewcu d. 28 lipca 1642 r. Dokument niniejszy przechowuje się jeszcze po dziśdzień w aktach magistrackich w L. W historyi powszechnej miasto to pamiętne jest traktatem lebiawskim, zawartym d. 30 paźdz. 1656 r. przez elektora brandenburskiego Fryderyka Wilhelma i Karola Gustawa, króla szwedzkiego, mocą którego ten ostatni odstąpił elektorowi i jego potomkom płci męskiej cła w Prusach Wschodnich i zwierzchnictwo nad tymże krajem i nad Warmią. Rzeczpospolita polska układ ten traktatem welawskim (1657) w części zatwierdziła. Poznał też niebawem Fryderyk Wilhelm, że L. pod względem strategicznym ważną zajmuje pozycyą; dla tego rozkazał już r. 1657 miasto, którego komendantem był wówczas Krysztof Hildebrand v. Nettelhorst, od strony połud. i zach. ufortyfikować, bo drugie dwie strony, gdzie stoi zamek, były już od dawna głęboką fosą zabezpieczone. Z dalszych wiadomości o L. zapisujemy jeszcze następujące: R. 1680 było tu według ksiąg czynszowych 16 karczmarzy, 38 mk. posiadających domy w starem mieście, 22 mk. na przedmieściach (Kahlenberg i Neugasse), trudniących się rolnictwem. Jeden z karczmarzy, burmistrz Neumann, który przedtem płacił tylko 4 grzywny, płacił wówczas 12 grzywien i 22½ szelągów czynszu, reszta 15 każdy po 16 grzywien 52½ szel. Także i drudzy mieszkańcy płacili daleko więcej niż dawniej. R. 1692 liczono tu 100 domów, r. zaś 1725 już 110, ale ratusza i tedy jeszcze nie było. R. 1812 przechodziły przez L. pułki francuskie, a Dejmą Pregolą i Niemnem szły duże łodzie z żywością i amunicyą dla wojska. L. była wtedy siedzibą francuską kontr-admirała Baste, mającego główny dozór nad flotą transportową. Następnego roku ciągnęły tędy niedobitki armii francuskiej i stoczyły tu 2 stycznia 1813 r. małą potyczkę z nieprzyjacielem. Większe pożary nawiedziły miasto r. 1685, 1689, 1721 i 1835. Źródła: l) Adresshandbuch von Ostpreussen 1857, p. 194—195. 2) Altpreuss. Monatsschrift, IV, p. 515—527. 3) Beckher: Beschreibung d. Labiau, t. 2, str. 716, f. 721. 4) Preuss. Prov. blätter, rocznik 1845, p. 676. Powiat labiewski leży między 54° 41′ i 50° 4′ półn. szerok. a 38° 27′ i 39° 23′ wsch. dłg. geogr. i graniczy na północ z zatoką kurońską, na wschód z pow. nizinnym (Niederung) i wystruckim, na połud. z pow. wystruckim, welawskim i królewieckim, a na wschód także z pow. królewieckim. Obszar ziemi wynosi 25 mil kw. (czyli 106,355 ha.); blisko 5 mil kw. zajmują wody; mk. jest 51342. Jedynem miastem jest L. R. 1857 było w pow. 7 parafij ew., 23 dóbr ryc., 66 szkół i około 47000 mk., Niemców ⅔, Litwinów ⅓ Dziś stosunek ten zmienił się znacznie na korzyść żywiołu niem. Katolików było r. 1857 tylko 150, żydów 90. Z większych rzek zasługują na wzmiankę: Elxne, Schwenboge, Kanał Timberski, Niemonin, Gilia, Laukne i Parwe; są to wszystko same niem. nazwy z wyjątkiem Gilii, którą Niemcy zowią Gilge. Rzeka Elxne bierze swój początek w pow. wystruckim, wstępuje przy Eszerninkach w pow. labiawski, przerzyna go w północ.-zach. kierunku aż do Pipplina i łączy się tu z rzeką Schwenboge, przychodzącą z południowej części labiawskiego pow., który na małej przestrzeni dzieli od welawskiego. Odtąd przybierają te dwie złączone rzeczki nazwę Kanału Timberskiego, który się ciągnie na północ i pod wioską Timber uchodzi do Niemenicy. Niemenica przychodzi z pow. nizinnego, wstępuje przy Pietrzykach w pow. labiawski, przerzyna go aż do wioski Timber w połudn. kierunku, zwraca się potem na zach. i wpływa przy Niemenicach (Nemonin) do zatoki kurońskiej. Rzeczka Parwe (niem.), mająca swe źródło w pow. wystruckim, wstępuje pod Parwiszkami w pow. labiawski, tworzy potem w średnim biegu na kilkomilowej przestrzeni granicę między temi dwoma powiatami i wpada do rzeki Laukne (niem.), która przychodzi od wschodu z powiatu wystruckiego i pod wioską Timber (niem.) łączy się z wzmiankowaną już Niemenicą. Mniejsze strugi są jeszcze: Aula, Dume i przekopy Beck-Graben, Brase-Graben, Fauler-Graben i Mauergraben. Rzeki te w mokrej porze często występują z swego łoża i zalewają żyzne pola i łąki. Jeziór nie ma w powiecie, ale w północnej części są rozległe trzęsawiska (das grosse Moosbruch). a w południowej obszerne lasy (der grosse Baumwald). Bite trakty przerzynają lab. pow. w następ. kierunkach: 1) z Labiawy do Królewca na 20.6 kilometrowej przestrzeni; 2) z Królewca do Tylży (14.6 kil.); 3) z Labiawy na Laukischken i Mehlauken do Wystrucia (40 kil.); 4) z Labiawy do Tapiawy (5 kil.); 5) z wioski Agilla na Laukischken do Welawy (23 kil.); 6) z Nautzken przez Sielkeim do Tapiawy (9 kil.); 7) z Mehlauken do Piplina. (6 kil.) i 8) z Viehof do Berwałdu (10 kil.). Drogi żelazne nie przechodzą dotychczas przez pow. lab. Sądy okręg. są tylko w Labiawie i w Mehlauken, gdzie jest po 3 sędziów. Pod względem urodzajności jest gleba po lewej stronie Dejmy daleko żyzniejsza, niż po prawej, gdzie jest piaszczysta i bagnista. W końcu nadmieniamy jeszcze, że w średnich wiekach osiadali tu i polscy koloniści, czego według Kętrzyńs., dowodzą nazwy niektórych miejscowości, zachodzące w księgach czynszowych z roku 1436—37. jako to: Bartusze, Krokowo (Krokau), Pliki, Pierogi (Pierragen), Popielki i Soberskie (Ob. Kętrz., O ludn. pols., str. 569). W pow. lab. zajmuje rola orna 30.8 proc. całego obszaru, ogrody 1.2; łąki 13.4; pastw. 7.0; bory 34.8. Jeden hektar roli ornej przynosi przecięciowo 12.6 mrk. czystego zysku, 1 ha. ogrodu. 15.3, 1 ha. łąk 13.5, 1 ha. pastw. 7.2, 1 ha. lasu 3.0. Przecięciowo przynosi każdy hektar 7.5 mrk. zysku. Kś. Fr. [W obw. kaliningradzkim ros. Полесск.]

Labiewo ob. Labiawa.

Labiewski powiat, ob. Labiawa.

Labio, Labiow (dok.) ob. Labiawa.

Lablack, (niem.) 1.) wś i folw., pow. rastemborski, st. p. Korsze. 2.) L., dobra ryc., pow. labiewski, st. p. Seith. 3.) L., folw., pow. gierdawski, st. p. Gierdawa.

Labowischken (niem.), wś, pow. darkiemski, st. p. Sodehnen.

Labschicken (niem.), folw., pow. darkiemski, st. p. Jodlauken.

Labun, nazywał się dawniej gaj święty u starych Prusaków w ziemi dawniejszej Samlandyi. R. 1286 po wytępieniu Prusaków i zajęciu tej okolicy przez krzyżaków, otrzymali mieszkańcy nowo założonego miasta Królewca prawo wolnego wyrębu drzewa w tym lesie dla swojego użytku. Leżał ten las po drugiej stroniej Pregoły aż do pola (campus) zwanego wtenczas Laut. Ob. Perlbach, Preuss. Regesten. Kś. F.

Lachowo, wś, pow. szczuczyński, gm. Grabowo, par. Lachowo. Leży o 3 w. od linii granicznej od Prus, posiada kościół par. murowany, szkołę początkową, 30 dm., 2114 mr. obsz. W 1827 r. były tu dwie oddzielne wsie t. n.: I-a miała 27 dm., 101 mk.; II-a 8 dm., 46 mk. Wś tę wspominają dokumenta z 1437 r. (Gloger, Ziem. łom.). Podług wiadomości z r. 1866 rozl. folw. wynosi mr. 895, grunta orne i ogr. mr. 185, łąk mr. 14, lasu mr. 500, pastw. i zarośli mr. 110, nieuż. i place mr. 86. Wś L. osad 31, z grun. mr. 342. Kościół tutejszy w r. 1211 wzniesiony z modrzewia, wielokrotnie był naprawiany i podpierany troskliwie. R. 1593 innowacya erekcyi nastąpiła. Lecz mimo to runął 1817 r. w skutek burzy. Odtąd proboszczowie starali się o odbudowanie kościoła, ale, w skutek rozmaitych przeszkód, swoich starań do skutku nie doprowadzili. Dopiero obecny proboszcz ks. Pogorzelski, pozyskawszy pozwolenie, zaczął budować kościół w 1874 r. i po czterech latach niezmordowanej pracy wzniósł świątynię w stylu gotyckim, podług rysunku Adama Skowrońskiego. Długość kościoła wynosi stóp 106½, szer. st. 46, a wysokość do gzymsów stóp 26. Par. L. dek. szczuczyński, dawniej wiski, ma 3740 dusz.

Lachy al. Brodowo, dok. Lachen, Brodoffsken, wś, pow. łecki, na prusko-luterskich Mazurach, przez osadników polskich założona i trzymana. O pierwszym przywileju nadawczym nie wiemy. Roku 1513 Rudolf von Diepoltskirchen, komtur ryński, sprzedaje Szymonowi Koleśnickiemu z Cierpiąt 5 wł. w L. między Maciejem Giżą a Wiśniowem z obowiązkiem pół służby zbrojnej. Ob. Kętrz.: Ludn. pol. w Prusiech, str. 461. Kś. F.

Lackellen, Lakellen (ob.).

Lacten-See (niem.), ob. Lakty.

Laffken (dok.), ob. Ławki.

Lafke (niem.), ob. Ławki.

Laggarben (niem.), dobra, os. leśna i kościół, pow. gierdawski, st. p. Dietrichsdorf.

Lakaj (Lekie), Lokaj, rzka, bierze początek w pow. władysławowskim, pod wsią Jendzius, płynie w kierunku płn.-wschodnim pod wsiami Spragdany, Lokajcie i za Szujciami wpada z lewego brzegu do Niemna, o milę na płd. od miasteczka Wilkii w gubernii kowieńskiej. Długa około 12 w. J. Bliz.

Lakellen (niem.), wś, pow. olecki, st. poczt. Kowale.

Lakiele, wś, pow. olecki, ob. Lakellen (niem). [W. Kętrzyński proponował: Łakiele.]

Lakty, niem. Lacten-See, jez., pow. lecki, stanowi południową część wielkiego jeziora Lewientyna. Kś. F.

Lampseden (niem.) al. Dwilen, wś, pow. gąbiński, st. p. Judtschen.

Landesen (dok.), ob. Lanzania.

Langbrück (niem.), dobra, pow. węgoborski, st. p. Rosengarten.

Langenfeld (niem.), wś, pow. gierdawski, st. p. Nordenburg.

Langirren al. Lengirren (niem.), os. leśna, pow. gąbiński, st. p. Nemmersdorf.

Langkischken (niem.), wś, pow. gołdapski, st. p. Kiauten.

Langmichels (niem.), wś, pow. gierdawski, st. p. Gierdawa.

Langow (dok.), ob. Łęgowo.

Langowen (niem.), ob. Łęgowo. [3.).]

Lansania (dok.), ob. Lanzania.

Lanschmieden (niem.), Wilkińskie na wsch. od jez. Śniardowy (Spirding). Por. Laśmiady.

Lantz (niem.), Lanca lub Grzywka, lewy dopływ Dźwiny, wypływa z jeziora, przy którem wś Mukule, płynie zrazu na płdn. w okolicy wsi Restaniszki, zwraca się na płn. wsch., odlewa jezioro, nad którem leży msto na szlaku głównym, pomiędzy Dyneburgiem a Kownem: Jeziorosy, przez które przepływa, a przy wsi Pobiniszki zmienia kierunek na płn. i wpada powyżej Dyneburga przy wsi Grzywa do Dźwiny. Z praw. brzegu przybiera L. przy wsi Poskirno rzekę składającą się z dwóch strug. Jedna z nich wypływa z jeziora, przy którem wś Birniszki, płynie na płn. zach. łukiem wydanym ku płdn.; druga wypływa z jez. przy którem wś Antopol, płynie w płn; zach. kierunku, odlewając 4 jeziorka i przy wsi Turmont łączy się z poprzednią strugą. Stąd płyną już w północnym kierunku aż do ujścia; Druga rzeczka, która do L. z prawego brzegu wpada, wypływa z jeziorka przy osadzie Kumbole. Z początku płynie na zachód, później zwraca się na płn. zach., odlewając jeziorko przy wsi Fabianowo i poniżej wsi Czyżówka wpada do Lantzu. W. Pol.

Lanzania, Kętrz. Łężania, dok. Lansania, Landesen, nazywała się kiedyś ziemia staropruska w sąsiedztwie z ziemią lubawską and sasyńską położona, w pow. dzisiejszym niborskim, gdzie główne dwie osady Lenck i Przełęk dotąd imię jej noszą. R. 1216 pap. Inocenty III poswiadcza, jako Prusak Filip, przedtem zwany Warpoda, wraz z towarzyszami swymi, którzy niedawno w stolicy rzymskiej ochrzceni zostali, podarował ziemię Lanzanią biskup. pruskiemu Chrystyanowi. Następnie krzyżacy przywłaszczali sobie L. i kiedy zamek Pień nad Wis­łą zabrali, Swiętopełkowi, księciu pomorskiemu, ziemię tę w zamian ofiarowali. Darowizny tej, zapewne na korzyść biskupów chełmińskich, do których pierwotnie należała, zrzeka się książę r. 1248. Ziemia L. pomimo to nie utrzymała się przy biskupach, tylko krzyżacy ją zajęli: r. 1267 król czeski Ottokar, walcząc z Prusakami, oświadcza, jako krzyżakom dopomagać chce w posiadaniu ziemi Landesen i wcale im nie przeszkadzać. Dr. Kętrzyński w najnowszem dziele swojem: Ludność polska w Prusiech, str. 46, zupełnie fałszywie odnosi L. do okolic Łęcze, Lenzen, w dawniejszej prowincyi pruskiej Pogezanii, w dzisiejszym pow. elbląskim, gdyż ta ziemia najstosowniej przy Lubawie leżeć powinna, gdzie i bisk. Chrystyan przemieszkiwał i Prusak Warpoda miał posiadłości swoje. Por. Pogezania. Kś. F.

Laparda, rz., dopływ Szeszuwki z prawej strony.

Lapissena (niem.) al. Reisterbruch, kol., pow. ragnecki, st. p. Ragneta.

Lappoehnen (niem.) 1.) wś nad brzegiem samlandzkim, w pow. fyszhuskim, w pobliżu st. poczt. Sanct-Lorenz, ze stacyą do ratowania tonących okrętów. 2.) L., dobra, pow. wystrucki, st. p. Aulowoehnen.

Las, nazwa dziś powszechna obszaru pokrytego roślinnością drzewną, bez różnicy gatunku drzew. Lud jednakże, w stronach lesistych mianowicie, zachował jeszcze ściślejsze poczucie i odróżnienie w nazwach rozmaitych rodzajów lasu. Lasem nazywa on liściaste knieje; obszary porosłe sosną, zarosłe borówkami zwie borem. Puszcza wreszcie, to las lub bór w swej pierwotnej dzikości i nieładzie, wytworzonym przez gromadzące się a nieuprzątane pokłady martwych szczątków roślinnych i działanie obfitych wód leśnych. Liściaste obszary noszą nazwę Czarnego lasu, gdy przemaga w nich buk lub grab, które, rozrastając się szeroko, tworzą obszerne sklepienie z gałęzi i rozpościerają mrok tajemniczy. Dąbrowa, brzezie, brzeście, lipie i t. p. nazwy oznaczają lasy złożone przeważnie z jednego gatunku drzew. Gaj to niewielka grupa liściastych drzew, rozrzuconych z rzadka na trawiastem poszyciu. Polany są to łąki śród lasu występujące. Co do imienia osobistego L., ob. Lasota. Br. Ch.

Lasanka-Daniłowce, wieś i L.-Orzechowo, wś. pow. sejneński, gm. Pokrowsk, par. Sejny; odl. 2 w. od Sejn. L. Daniłowce 2 dm., 30 mk. L.-Orzechowo, 2 dm., 23 mk. Br. Ch.

Laschken (niem.). ob. Laszki.

Laschmiaden See (niem.). ob. Laśmiady.

Lasdehnen (niem.), 1.) wś, pow. wystrucki, st. p. Grünheide. 2.) L. al. Lasdiehnen, wś, pow. nizinny, st. p. Skajzgiry. 3.) L., wś, pow. tylżycki, st. p. Kallwen. 4.) L., dwie wsie i kol., pow. wystrucki, st. poczt. Berschkallen.

Lasdienen (niem.), wś, pow. darkiemski, st. poczt. Jodlauken.

Lasdinehlen (niem.). 1.) dobra, pow. gąbiński, st. p. Gąbin, o 5 kil. na wsch. od Gąbina. Tu w r. 1714 urodził się znakomity poeta litewski Donalejtys. 2.) L., dobra, pow. piłkalski, st. p. Lasdehnen.

Lasdinkalnis, góra pod Świętyszkami, w puszczy rominckiej, 738 stóp wysoka.

Lasek 1.) os., pow. no­wo­miń­ski, gm. Ot­wock, par. Kar­czew. Należy do dóbr Ot­wock Wielki. 2.) L., wś, pow. gos­tyń­s­ki, gm. Słu­bi­ce, par. Jam­no (ob.). Ma 12 dm., 97 mk., 281 mr. obszaru. 3.) L. (Łaski, Lib. ben. II, 470, wymienia os. L. w par. Kroś­nie­wi­ce). 4.) L., os. włośc., pow. wie­luń­ski, gm. Sko­m­lin, par. Oża­rów, odl. od Wie­lu­nia w. 11. Ma mk. 54. 5.) L., kol. i dwa folw., pow. sie­ra­dz­ki, gm. Dzier­zą­ż­na (ob.), par. Ro­so­szy­ca, o 6 i 7 w. od rz. War­ty. Folw. L. lit. A, ma 289 mr. rozl., w tem 248 mr. roli or., a folw. L. lit. B 227 mr.. w tem 101 roli or., 79 lasu. Pokłady torfu. 6.) L., wś, pow. kol­ski, gm. Som­pol­no, par. Lub­stó­wek, odl. od Ko­ła w. 14; dm. 4, mk. 55. 7.) L., część miasta Ło­dzi, według Łaskiego, Lib. ben. II, 381. 8.) L., os., pow. ko­ne­c­ki, gm. i par. Ra­do­szy­ce, od Koń­skich w. 19; gruntu mr. 10, dm. drewn. 2. Łaski wymienia t. n. osadę w par. Że­leź­ni­ca (I, 613). 9.) L., os., pow. augustowski, gm. Sztabin, par. Krasnybór, odl. 18 w. od Augustowa, ma 3 dm., 17 mk. Br. Ch.

Lasek 1.) niem. Lassek, od r. 1871 przezwana Ludwigsberg os. do Ligmuntu, pow. chojnicki, nad strugą Nieżórawą, w okolicy lesistej i piaszczystej; bud 8, dm. 3, katol. 17. Parafia i poczta Czersk, szkoła Ligmunt. 2.) L., wś, pow. starogrodzki, ob. Laski. 3.) L., niem. Lassek, dawniej wś stołowa królewska, pow. olecki, st. p. Margrabowa; 1857 r. 40 mk. [Na płd. brzegu jez. Sedraneckiego, dziś nie istnieje.] 4.) L., niem. Sophienruh, folw., pow. niborski, st. p. Uzdowo. 5.) L., ob. Laski and Drewniaczek.

Lasken (niem.), ob. Laszki and Młynik.

Laski 1.) niem. Leske, al. Leski. włośc. wś, pow. malborski, nad strugą Świętą, śród Żuław malborskich, ⅛ mili od Nytychu, przez który nową kolej żel. budują ze Starego Pola do Nowodworu, z przystankiem w Nytychu. Obszaru liczy włók 67, gbur. 14, zagr. 3, katol. 50, ew. 53. men. 36, dm., 18. Parafia i poczta Nytych, szkoła Trępnowo. Odległość od Malborka 1¼ mili. Wś L.; jak świadczy jej nazwa, powstała na gruncie wykarczowanych lasów, które tu dawniej się rozciągały. Istnieć musiała już przed przybyciem krzyżaków, inaczejby polskiej tej nazwy nie otrzymała. Krzyżacy urządzili swoje wójtostwo w L. z dworem i folwarkiem, nad którem wójtów osóbnych postanowili. Szczególnie hodowali tu koni wiele na potrzeby wojny. R. 1407 liczono wszystkich koni w L. 180, r. 1415 koni 148. R. 1419 wójt tutejszy pobierał czynszów: z młynów żyta i pszenicy łasztów 33, słodu korcy 950; z wiosek czynszu 205 m., z młyna olejowego 8 m., od rzeźników 20 kamieni łoju, od rybaków 4 sumy, 8 kóp minogów, 1 kopę szczupaków i t. d. R. 1454 d. 27 lutego przechodziło tu 6000 wojska gdańskiego naprzeciw krzyżakom; na krótki czas obóz urządzili, skąd go potem przenieśli do Kościeliszek. R. 1455 mistrz krzyżacki wydaje rozkaz wójtowi: żeby ludzi, co mocniejszych, uzbroił i czekał z nimi przy kościele w Bystrzu (Beisterfelde). Z pomiędzy wójtów laskowskich znani są Günther 1323, Fryderyk 1333, Hans 1338, Jan Pristam 1341, Burchard von Rosenberg 1345, Kirsilie 1350, Erkinbrecht 1361, Henryk v. Gans 1377, Winryk v. Ryndorf 1377—1384, Wilh. v. Helfenstein 1384—1387, Godfryd v. Trostdorf 1387—1391, Fryd. v. Hechenreyt 1391—1396, Herman v. Gans 1396—1404, Jan v. der Dolle 1404, Zygmunt v. Ramungen 1404—1407, Konrad v. Kunseck 1407—?, Michel v. Nesse ?—1413, Piotr v. Mussheim 1413—1415, Alf v. Suwern 1415, Jerzy (?) v. Seckendorf 1415—?, Mich. v. Nesse 1418 (?)—1419, Engelbrecht v. Krebs (?) 1419—1420, Itelhans v. Stoffelen ?—1431, Wilh. v. Helfenstein ?—1436; Henryk v. Rower 1436—1438, Kilian v. Exdorf 1438—1440, …Slepschenkel 1440, Jan Birkelin 1440, Mik. v. Gilsdorf 1440—1444, Helfryk v. Selbold 1444—?, Wojciech v. Swettern 1454. Po krzyżakach przejęli tę wieś na własność królowie polscy i folw. swój, do ekonomii malborskiej należący, utrzymywali; włók było tu wtedy 25. R. 1726 folw. tutejszy zniesiony i zamieniony został na wieś gburską. Ob. Herm. Eckerdt, Kreis Marienburg; Voigt, Namencodex. 2.) L. al. Lasek, niem. Lassek, leśn. i os. do nadleśn. Drewniaczek, pow. starogrodzki, w borach tucholskich, nad Czarną wodą. 3.) L. M. and W., dwie wsie, pow. łecki, ob. Laszki. 4.) L., os., pow. świecki, nad strugą Brzeziną, w lesistej i piaszczystej okolicy; obszaru mr. 630, bud. 67, dm. 30, katol. 132, ew. 24. Parafia i poczta Śliwice, szkoła Łążek. Kś. F.

Laskowethen (niem.), wś, pow. ragnecki, st. p. Budwethen.

Laskowo 1.) Głuche and L. Jakuszewo, wsie, pow. radzymiński, gm. Małopole, par. Dąbrówka. Należały do dóbr Jadów (ob.). Folw. L.-Głuchy i L.-Wszebory lit. A. z wsiami Laskowo-Głuchy i Wszebory lit. A., od Tłuszcza w. 5, od rz. Bugu w. 6, rozl. mr. 682, grunta orne i ogr. mr. 327, łąk mr. 8, pastw. mr. 123, wody mr. 1, lasu mr. 195, nieuż. i place mr. 16, zarośli mr. 12, bud. mur. 4, z drzewa 9. Wś Laskowo-Głuchy osad 15, z grun. mr. 42; wś Wszebory lit. A.. osad 3, z grun. mr. 83. Folw. L.-Jakuszewo, od Tłuszcza w. 7, od rz. Bugu w. 5, rozl. mr. 888, grunta orne i ogr. mr. 391, pastw. mr. 193, lasu mr. 277, nieuż. i place mr. 27, bud. z drzewa 13. Wś L.-Jakuszewo osad 10, z grun. mr. 27. 2.) L., wś, pow. maryampolski, gm. Gudele, par. Płutyszki, odl. 30 w. od Maryampola, ma 8 dm., 80 mk. Br. Ch.

Laskowskie, wś, pow. suwalski, gm. i par. Wiżajny; odl. 39 w. od Suwałk, ma 11 dm., 88 mk. Wchodziła do składu ekonomii rządowej Kadaryszki (ob.).

Lasota, Lasoch, Lason, Las, Lasek, rozmaite formy dawnego imienia, dały początek nazwom: Lasocin, Lasotki, Lasowice, a zapewne i wielu nazwom takim, jak: Laski, Laskowo, Laskowizna. Br. Ch.

Lassmiaden (niem.), ob. Laśmiady.

Laszeningken (niem.), wś, pow. wystrucki, st. p. Norkitten.

Laszki, niem. Laschken, Lasken, dwie miejscowości w pow. łeckim, na prusko-lutrskich Mazurach, przez osadników polskich założone. 1) L., Wielkie, niem. Gr.-Laschken, Lasken, nad jez. Selment, istniały już r. 1485. Nie wiadomo kiedy właściwie założone. R. 1526 Jakób z L. kupił 1 mr. łąki pod Pisanicą i Budziłowem od Wojtka i Jana Pietraszów z Sypitek. Ob. Kętrz.: Ludn. pol. w Prusiech, str. 457. 2) L. Małe, niem. Kl.-Lasken, Laschken, znacznie na płd. od L. Wielkich. O pierwszem powstaniu tej wsi także nie wiadomo. R. 1534 książę Albrecht nadaje Wojtkowi, Szymonowi, Markowi, Pawłowi, Janowi, Stańkowi 20 wł. w Małych L. pod Małkiniem na prawie magdeb. Ob. Kętrzyński: Ludn. pol. w Prusiech, str. 462. Ks. F.

Laszmiaden (niem.), ob. Laśmiady.

Laśmiady, niem. Lassmiaden al. Laszmiaden, wś nad jez. tej samej nazwy w pow. leckim na pol. Mazurach w Prusach wschodnich, osadzona na prawie chełmińskiem; ma swą szkołę; stacya poczt. Grabnik; r. 1857 było 88 mk. we wsi. Kś. Fr.

Laśmiady, niem. Gr. Lasmiaden, al. Lasmiaden al. Laszmiaden-See, znaczne jez. na pol. Mazurach w pow. łeckim; zachodnia odnoga nazywa się Ułówka. Do jez. tego wpływa z północnej strony rzeka Hasna [Dziś na tym odcinku także Ełk.], która po za jeziorem zowie się rzeką Ełk. Por. t. II. str. 351 i 507. Kś. Fr.

Lauda, rz., dopływ Niewiaży z prawej strony, uchodzi pod Sasami, płynie mil kilka, głównie śród siedzib szla­ch­ty zagonowej. Całe po-Laudzie zowią też Laudą, Lawdą (por. Dębowo). Rzeka L. przyjmuje z lewej strony Nikiełpę i Kiemsrot z Salwisem, a z prawej strony Gordunkę, Druskalnis, Nikis i Wernobil.

Laudyńskie, os., pow. władysławowski, gm. Tomaszbuda, par. Wysoka Ruda. odl. 30 w. od Władysławowa. Ma 5 dm., 37 mieszk. W 1827 r. wś rząd., par. Sapieżyszki, 4: dm., 35 mk.

Lauenburg (niem.), Lawenbork, Łabybór, Ławenbork, ob. Lębork.

Laugallen (niem.) 1.) wś, pow. tylżycki, st. p. Koadjuty. 2.) L., wś i komora celna, pow. kłajpedzki, st. p. Dawillen. 3.) L., dobra, pow. wystrucki, st. p. Didlacken. 4.) L., wś, pow. gąbiński, st. p. Gerwischkehmen. 5.) L., wś i dobra, pow. ragnecki, st. p. Krupiszki. 6.) L., ob. Laugahlelen. 7.) L. al. Bartel-Kucker-L., wś, pow. szyłokarczemski, st. p. Kukoreiten. 8.) L., wś, pow. ragnecki, st. p. Szillen. 9.) L., wś, pow. piłkalski, st. p. Willuhnen. 10.) L. (Alt- and Neu-), al. Skardupoenen, wś, pow. piłkalski, st. p. Lasdeny. 11.) L. (Alt- and Neu-) al. Gudszenszen, wś, pow. ragnecki, st. p. Rautenberg. 12.) Culmen-L., wś, pow. tylżycki, st. p. Laugszargen. 13.) L. (Gross- and Klein-), wś i leśnictwo, pow. wystrucki, st. p. Pelleningken. F. S.

Laugszargen (niem.) 1.) wś i dobra, pow. tylżycki, leży o 24 kil. od Tylży. 1 kil. od granicy rosyjskiej, nad traktem bitym z Tylży do Mitawy. Mk. 207, przeważnie luteranów, mówiących po litewsku. Wyrabiają tu osobliwego kształtu naczynia z blachy do przewożenia okowity, które się rozchodzą po wsiach nadgranicznych. Stacya pocztowa i telegraficzna z pocztą osobową do Tylży i Taurogi. 2.) L. al. Lepalothen, wś, pow. ragnecki, st. p. Budwethen. J. B.

Lauken (niem.), al. Wognoten, wś, pow. stołupiański, st. p. Sodargen.

Laukischken (niem.), Łaukiszki (?), wś i dobra ryc., pow. labiewski, o 11 kil. na wschód od Labiewa, 14 kil. na zachód od zatoki kurońskiej, nad kanałem, w miejscu, w którem się krzyżują drogi bite z Niemonin do Welawy i z Labiawy do Melanek w równej, lesistej okolicy. Mk. 416, bez wyjątku ewangielików, mówiących po litewsku. St. poczt. i tel. z pocztą osobową do Labiawy i Melanek; w pobliżu dwa nadleśnictwa królewskie. Ziemię Łaukowską Mendog odstąpił 1251 zakonowi inflanckiemu. Por. Labiawa. J. B.

Laukogallen (niem.), al. Jodbangen, wś, pow. wystrucki, st. p. Aulowoehnen.

Laukopoehnen (niem.), wś, pow. stołupiański, st. p. Pillupoenen.

Laukutschken (niem.), al. Klein-Notrienen, wś, pow. darkiemski, st. p. Darkiejmy.

Launingken (niem.), ob. Ołownik.

Lausze, wś, pow. władysławowski, gm. Kidule, par. Kajmele, odl. 29 w. od Władysławowa. Ma 5 dm., 78 mk. W 1827 r. wś rząd., 7 dm., 48 mk. Wchodziła w skład dóbr Kidule.

Lauszen (niem.), 1.) wś, pow. labiewski, st. p. Mehlawischken. 2.) L. al. Papuszienen, wś, pow. ragnecki, st. p. Szillen.

Laut, por. Labun and Lauth.

Lautenburg (niem.), ob. Lidzbark.

Lauth (niem.), 1.) wś, pow. królewiecki, st. p. Królewiec. 2.) L., dobra ryc., pow. prusko-iławski, st. p. Schrombehnen.

Lawda, ob. Lauda.

Lawiz, ob. Mereczanka.

Lebbye (dok.), ob. Labiawa.

Lebeied’, Lebied, rus. nazwa łabędzia, od której wiele nazw pochodzi.

Lebenberg (dok.), ob. Lembark.

Lebiedzin, folw., L.-Dworny, L.-Księży and L.-Podborze, wsie, pow. augustowski, gm. Sztabin, par. Krasnobór, odl. 19 w. od Augustowa. W 1827 r. było tu w ogóle 12 dm., 72 mk.; obecnie 25 dm., 186 mk.

Lebioda, nazwa znanej powszechnie u nas rośliny i zarazem przezwisko, które wraz z ruską nazwą łabędzi: Lebied’, dało początek nazwom: Lebiedzie, Lebiedziów, Lebiedzin i t. p.

Lebioda, Lebiodka, rz., prawy dopływ Niemna, wpada pod mtem Orle (o 3 w.), przyjmuje rz. Żołudkę. Por. Gościłowce, Jelna, Koniuszany, Gasparyszki i t. p.

Lec al. Lece (u Platera: Loczany, niekiedy Lecko) [Krótko po II wojn. św. Łuczany, dziś Giżycko.], niem. Lötzen (dok. Lehtczen, Letckenborg, Lesken, Leeczen, Leitcze, Neuendorf), miasto powiat. w Prusach wschodnich, w obwodzie regencyi gąbińskiej, pod 54° o 2′ płn. szer. a 39° 26′ wsch. dłg. g., 11 mil od Gąbina, na wąskim przesmyku między dwoma jeziorami: Lewientynem (Niegocin) i Kisajnem (Staswinda), w romantycznem położeniu, które już w przeszłem stuleciu wysławiali znawcy, jak Helwing i Pizański. W mieście jest sąd ziemiański, progimnazyum, nowy kościół ewang., 2 piły parowe, browar, apteka, 3 lekarzy, 2 rzeczników, towarz. pożyczkowe, zap. spółka, stacya płd.-wsch. kolei żel. o 69 kil. od Grajewa, st. poczt. 1-ej kl. i st. telegr., która r. 1877 wysłała 2731 depesz, za co wpłynęło do kasy 1986 marek; liczba nadesłanych depesz wynosiła 3081. St. poczt. zaś odebrała 1877 r. 179000 listów, a wysłała 181500 sztuk. Przesyłek nadeszło 21654, wysłano zaś 14900. Przekazów pocztowych odebrała poczta 10090 sztuk, reprezentujących 422138 marek; liczba wysłanych stąd wykazów wynosiła 15751 z 831554 marek. Za portoryum wpłynęło 32770 mrk. Poczty osobowe idą do Węgoborka i do Jańsborka, prócz tego urządzono pocztę posłańcową do Kruglanek. Ludności liczono 1782 r. 1154, 1818 r. 1028, 1837 r. 1682, 1857 r. 2793, z których połowa mówiła po polsku; 1861 r. było tu 3574 mk., 1875 r. 4045. Obecnie jest ich 4512; są przeważnie wyznania ewang. Katolików jest tu bardzo mało, skoro w całym powiecie leckim r. 1873 było ich tylko 316. Za czasów polskich, od r. 1740 począwszy, zjeżdżali dotąd ojcowie jezuici z Świętej Lipki, po dwa razy na rok, by odprawiać katolickie nabożeństwo. Od r. 1883 leży tu załogą pół regimentu ułanów, a w pobliskiej twierdzy Boyen — batalion piechoty. Areał miasta obejmował 1857 r. 2455 mr. roli ornej, 1277 mr. łąk i 950 mr. lasu; dm. mieszk. było 150; fabryk, młynów i śpichlerzy 35, innych budynków 275. Mieszkańcy trudnią się rybołóstwem, rolnictwem i handlem drzewa, hodują także bydło i konie na sprzedaż; niektórzy wyrabiają z czarnej koło miasta znajdującej się ziemi gliniastej fajki. Jarmarków jest co rok 5: 4 ha bydło, konie i towary kramne i jeden na płótno 8 dni trwający. Lec był oddawna umysłowem ogniskiem Mazurów. Wyższa szkoła miejska, która zwłaszcza w XVIII stuleciu w całych słynęła Mazurach, zakres nauk tak dalece rozszerzyła, że abituryenci mogli z niej wstępować wprost do uniwersytetu. Między rektorami odznaczył się mianowicie Wilhelm Horn, który ten urząd piastował od r. 1726—1774. I dziś jeszcze zajmuje L. pod naukowym względem pierwsze miejsce na Mazurach. Stąd rozchodzi się co rok Kalendarz M. Gerssa na całe Mazury; tu co tydzień wychodzi jedyne polityczne czasopismo mazurskie w polskim języku p. t. „Gazeta Lecka“. Redaguje ją wymieniony dopiero M. Gerss. Każdy numer przynosi artykuł wstępny różnej treści, podający po większej części referaty z działalności sejmu albo parlamentu w Berlinie. Dalej idą: Nowiny z prowincyi zawierające drobne wiadomości z miasta i okolic wschodnio-pruskich; przegląd p. t. „Zdarzenia w Europie i w krajach zaeuropejskich“ rozpoczyna się stereotypowo od podawania nowiny, że „Najjaśniejszy cesarz zaś rzeźko i zdrowo“ i t. p. Niekiedy spotykamy się z jaką korespondencyą i to z bardzo różnych miejsc. Ponieważ redaktor teraźniejszy rymuje z wielką łatwością, dla tego też w jego pisemku zastajemy sporo poezyj. Wszystkie większe święta, jak Nowy Rok, Gody, Wielkanoc witają się wierszem. Nawet zaproszenia do przedpłaty kwartalnej bywają wierszowane. Również wierszem podane są „Zagadywki“, pojawiające się co kilka numerów. Inseratów brak prawie całkowicie. Co się tyczy tendencyi „Gazety Leckiej“, ta jest antykatolicką i antypolską. (Ob. ciekawą monografią ś. p. dr. Ossowskiego p. t.: „Przyczynek do literatury mazurskiej“, Poznań 1882 r., str. 29—47). Publikacye p. Gerssa zawierają bogaty materyał nazw miejscowych, odnoszących się do wszystkich niemal powiatów mazurskich. W L. też urodził się 1838 r. Wojciech Kętrzyński. Na granicy starych terrytoryów pruskich Gołędzi (por. Galindya) i Sudowii, gdzie już za czasów pogańskich Prusaków stał gród obronny (Voigt, Gesch. Preussens, I, str. 497). założył komtur brandenburski Meinhard v. Querfurt r. 1285 zamek lecki, który później był siedzibą wójtów krzyżackich. Według Toppena atoli, najlepszego może znawcy Prus krzyżackich, datuje pierwsza wzmianka o zamku leckim z czasów w. mistrza Dyterycha v. Allenburg (1335—1341). Z wójtów leckich znani są: Jan v. Breitenbach 1418, Henryk v. Stegelitz 1437, Kaspar v. Gotze (Götz, 1440—1441), Ekhart Vogt 1444, Jakub Reiff, zwany Walter 1489, Dytertch v. Babenhausen 1508: i Jakub Reiff zwany Walter 1511. (Ob Voigt Namencodex str. 92). Obok zamku istniała już w XIV w. osada Nową Wsią (Neuendorf) zwana, którą r. 1361 Kiejstut wraz z zanikiem zburzył i spalił (Script. rer. prus. II, 527). W 13-letniej wojnie (1454—66) stanął i Lec po stronie Polaków, zamek zaś, który się nie chciał poddać, uległ wówczas (1455) ponownie zniszczeniu. Ale jeszcze tego samego roku zostali sprzymierzeni z Polakami Prusacy pobici pod Rynem i wtedy krzyżacy znów zajęli miasto Lec, z którego ich atoli następnego roku (1456) Polacy znów wypędzili (Voigt, VIII, 474). Po drugim pokoju toruńskim wzniósł się zamek na nowo z gruzów. R. 1475 odnowił Bernard v. Balzenhofen komtur brandenburski, staroście i mieszkańcom Nowej Wsi i L. pierwotny przywilej na 60 włók nad Lewientynem. Starosta dostaje 6 włók ziemiańskich, pleban 4; ssta ma być w posiadaniu wsi; do niego należy niższe sądownictwo, oraz 3-ci fenig z grzywien wyższego sądownictwa. Mieszkańcy płacą zakonowi od każdej włóki po 1 wiardunku zwykłej monety pruskiej, odprawiają tłokę rocznie przez 14 dni w zamku leckim i obowiązani są postawić most przy Lewientynie i utrzymywać go; plebanowi winni dawać rocznie 4 szelągi, zagrodnicy zaś po 2 kury. Prawo magdeburskie zamienia im komtur na chełmińskie; Dan w Lecu w poniedziałek po niedzieli czarnej r. 1475. Z przywileju wynika, iż okolice L. obfitowały wówczas w rozmaite zwierzęta, cenione już to dla futra, już to dla mięsiwa. Dziś nie ma tam już ani śladu większej części tych zwierząt. Z późniejszych wiadomości o L. zapisujemy porządkiem chronologicznym następujące (Giersz 1852 r. zamieścił w „N. P. P. Blaetter“, kronikę miasta L.). R. 1488 nadaje Jan v. Tieffen, komtur brandenburski, Szymonowi Bredyńskiemu nową karczmę w L. z 2 włókami na prawie chełmińskiem. Gdy r. 1525 po nieszczęsnym traktacie krakowskim Prusy wschodnie zostały zamienione na księstwo świeckie, nastąpiła reorganizacya kraju i wójtostwo leckie, które w XV w. ciągnęło się aż do granicy litewskiej, zostało zamienione na powiat, na którego czele stali starostowie. Starostami leckimi byli: Fryderyk Herr zu Heydeck 1525—1536; wdowa po nim zatrzymała starostwo w zastawie; zawiadowca Dytryk von Bobershausen 1526; Dytryk von Schlieben, radca i marszałek 1531; Jerzy von Lötzen 1540; Jerzy von Krösten 1548—1555; Fabian von Lehndorff 1544—1576; Hans von Ostau 1579—1589; Kasper von Lehndorff 1589—1590; Fabian von Lehndorff (1591—1599); Henryk von Königseegg 1613—1642; zawiadowca Kasper von Lehndorff 1615 i Fabian von Lehndorff 1640; Jakub von Finck 1642—1662; Daniel von Tettau, radca trybunału; Fryderyk Wilh. von Canitz 1684—1690; Jerzy Ernst von Schlieben, radca ziemiański, 1690—1698; zawiadowca Andrzej von Lesgewang, radca trybunalny † 1734; Fryderyk Krysztof hrabia zu Dohna 1702—1703; zawiadowca Jan Fryderyk Schenk 1704—1714, Jerzy Fryderyk von der Ałbe, major 1703—1712; zawiadowca Karol Wilhelm Finck, hrabia zu Finckenstein 1708—1714; Jan Dytryk von Kunheim 1712—1724; Gerhard Ernst hrabia von Lehndorff, major heski, 1724—1741; zawiadowca Ernst Bogumił von Proeck † 1737 i Bogumił Schenck zu Tautenburg 1742—1751; N. N. von Kleist, kapitan przy gwardyi 1756; Adam Wilhelm von Rochow, porucznik † 1779. R. 1544 i 12 grudnia 1571 bawił ks. Olbracht Fryderyk w L., gdzie mu mieszkańcy złożyli hołd homagialny. Z 28 paźdz. 1563 r. warto zapisać przywilej, mocą którego ks. Olbracht nadaje pisarzowi wójtowskiemu Kasprowi Skinbrecher 2 włóki i 6 mr. z obowiązkiem płacenia rocznie 6 grzywien czynszu i dostarczania co rok 2-ch podwód dla poczty na 5 mil drogi. R. 1573 wyniósł ks. Olbracht Fryderyk (1568—1578) Nową Wieś do rzędu miast i wyznaczył dla niego na prawie chełmińskiem 35 włók i 4 wł. lasu, nie rachując 4 wł., które pleban, oraz 6 wł., które 3 karczmarze na własnych przywilejach posiadali. Miasto miało się nazywać Lec i posiadać 4 jarmarki na rok i jeden targ tygodniowy, który się miał odbywać co poniedziałek. Zapis powyższy zatwierdził r. 1612 ks. Jan Zygmunt i dołączył doń nowe przywileje, nadając miastu 10 włók boru we wsi Jeziorowskiem, wsi w dzisiejszym powiecie węgoborskim położonej, z obowiązkiem płacenia rocznie 3 grzywien czynszu i 50 grz. zakupnego od włóki; zastrzega sobie jednak polowanie. Obdarza także miasto her­bem zawierającym 3 okonie, z których większy ma być w środku, a dwa mniejsze po bokach. 13 czerwca 1610 r. zatwierdza ks. Jan Zygmunt statuta cechu szewckiego w L. R. 1612 został wybudowany ratusz a r. 1633 pierwszy ewan. kościół murowany, ale bez wieży, którą dobudowano dopiero w 9 lat później r. 1642. Pierwszy ewang. proboszcz nazywał się Kasper Dannovi. R. 1625 mieszkają w L. prócz niektórych Niemców przeważnie Polacy. I elektorowie brandenburscy, którzy r. 1618 zostali dziedzicznymi Prus książęcych, starali się o dobrobyt miasta. R. 1645 zawiązało się w mieście towarzystwo strzeleckie, a ks. Fryderyk Wilhelm zwolnił każdorocznego króla kurkowego od wszelkich podatków, mocą przywileju z d. 15 lutego 1645 r. Tenże sam elektor nadał 15 maja r. 1653 miastu 4 wł., zaś 26 maja 1656 r. odnowił miastu zapis na 4 włóki, od których płacili po 15 grzywien. W XVII i XVIII w. istniały w L. następujące cechy: szewców, kuśnierzy, krawców, piekarzy, tkaczy, kowali i ślusarzy. Targ, który się przedtem odbywał w poniedziałek, przełożony został na czwartek rozporządzeniem rządowem z d. 19 paźdz. 1690 r. Podczas drugiej wojny szwedzkiej (1655—1660) wzięli Polacy szturmem L. 10 lutego 1657 r., przyczem miasto niemal do szczętu zgorzało. Ocalał tylko zamek, kościół i ratusz. Owczesny dyakon Andrzej Wedeke, który w następną niedzielę miał objąć urząd proboszcza, ratował się wtedy ucieczką do Królewca i pozostał tam, aż stanął pokój w Oliwie (1660). 24 sierpnia 1669 r. odnowił Fryderyk Wilhelm na życzenie mieszczan stary ich przywilej. Potwierdził im ich posiadłości, zastrzegając sobie tylko dawny czynsz; miasto miało i nadal rządzić się prawem chełmińskiem; rada miejska i sędziowie mieli być zbierani w obecności starosty co rok w niedzielę Reminiscere; poborcy mieli zawsze na końcu roku składać rachunek; od sądu wolno było mieszkańcom apelować do starosty, a od niego do elektora. Od kar sądowych miało miasto pobierać trzeci fenig, kary pieniężne za pokaleczenie i pobicie mają się należeć sędziemu samemu. Targowem dzieliło się miasto z zamkiem do połowy. Dochód z jatek piekarskich, rzeźnickich i z balbierni wpływać miał do kasy miejskiej. W Lewientynie mogą mieszkańcy łowić ryby, ale tylko małemi narzędziami dla własnej potrzeby; kto chce używać większych sieci, winien rocznie płacić 10 marek do zamku. Warzenie i sprzedawanie piwa dozwolone jest tylko właścicielom włók, nie zaś zagrodnikom i budnikom. 26 listopada 1686 r. zgorzała znów większa część miasta; spaliło się wtedy 73 domów mieszkalnych wraz z kościołem, tylko wieżę zdołano uratować. Z r. 1696 zapisujemy wiadomość, że dotychczas nauczyciel i organista bardzo źle byli wyposażeni, skoro na obiady koleją chodzić musieli od jednego mieszczanina do drugiego. Ponieważ ta „mensa ambulatoria“ dawała powód do licznych skarg, dla tego rozporządził 13 grudnia 1696 starosta G. F. v. Schlieben, że odtąd tak nauczyciel jako i organista pobierać mieli każdy 25 pol. zł. quartaliter anticipando. 10 czerwca 1705 r. nabyło miasto 5 włók lasu. Po 6 wolnych latach miała kasa miejska od każdej włóki płacić 12 grz. do szkatuły królewskiej. R. 1709 odbudowano kościół i sprawiono trzy nowe dzwony. Straszny mór, który od r. 1709—1714 nawiedził całe Prusy, grasował i w L., gdzie umarło 800 osób. Niektóre, choć w pobliżu miasta położone wsie, jak np. Kamionki, tylko 1¼ mili odległe, zostały całkiem wolne od tej dżumy. Dla tego też tu się odbyła introdukcya nowo do L. powołanego pastora Korsepiusa. Gdy mór już ustał, przedstawiło się mieszkańcom L., w którym się osiedlili nowi koloniści, rzadkie zaiste widowisko, że w ostatnią niedzielę przed postem r. 1710 aż 64 par naraz wzięło ślub w kościele leckim. Toeppen jednak utrzymuje, że się to działo już r. 1573. Podczas 7-letniej wojny (1756—1763) ucierpiał L. znów wiele od Rossyan, a 5 marca 1758 musieli mieszkańcy nawet hołd składać Elżbiecie; dokument, zawierający formułę przysięgi, przechowuje się podziśdzień w archiwum miejskiem. Po ukończonej wojnie nastały dla L. lepsze czasy. Wybudowano wiele nowych kamienic, które były ozdobą miasta. R. 1772 połączono jez. Lewientyn z Mamrami spławnym kanałem, przez co handel miasta znacznie się podniósł. Niestety 8 marca 1786 r. podłożyła jakaś służąca przez zemstę ogień, który zniszczył około 100 budynków. Podpalaczka została za to straconą, a jej ciało spalono publicznie przed miastem. R. 1806 przechodziło tędy wojsko rossyjskie pod wodzą jenerałów Tettowa i Warnekiego ku Pieckom (Peitschendorf). W styczniu następnego roku (1807) maszerowały znów znaczne oddziały rossyjskiej armii pod dowództwem Benningsena przez L., a jednego dnia nawet 6000 wojska rozkwaterowało się w mieście. Pobite armie rossyjska i pruska skoncentrowały się pod Licbarkiem, a w L. urządzono dla nich piekarnię polną, i duży magazyn, które niedługo potem dostały się w ręce Francuzów i Polaków; 8-go bowiem dnia po bitwie pod Iławą przybył tu szwadron polskich ułanów, których karność nawet niemieccy kronikarze bardzo chwalą; ich dowódcą był porucznik Mensch, który od mieszkańców rekwirował tylko 12 najlepszych koni. Nazajutrz stanęły tu 2 pułki wojska polskiego pod dowództwem generałów Zajączka i Dąbrowskiego; wojsko rozkwaterowało się po za miastem. Zajączek ze swoim sztabem stanął kwaterą w mieście, Dąbrowski w zamku. Na ich utrzymanie wydało miasto podobno 20000 talarów. Tegoż roku (1807) panował w L. między bydłem straszny mór; padły wtedy niemal wszystkie konie i woły, tak że nie można było uprawiać roli, w skutek czego między mieszczanami panowała wielka nędza. Ale i inne jeszcze klęski dokuczyły miastu. R. 1811 z powszechnego na Mazurach nieurodzaju nastał wielki głód, a następnego roku miasto znów ucierpiało od przechodzących tędy pułków francuskich. Jenerałowie Genée i Grouchy i wicekról włoski Eugeniusz mieli tu po kolei swoje kwatery. Jednego razu maszerowało w przeciągu 24 godzin 60000 wojska z 120 armatami przez miasto. W grudniu r. 1812 i w styczniu r. 1813 wracały tędy niedobitki świetnej armii francuskiej. Gdy Prusy wypowiedziały wojnę Napoleonowi, stawiło miasto własnym kosztem 70 żołnierzy; wydano na nich 2000 tal. Po pokoju wiedeńskim (1815) dobrobyt miasta począł się znów wzmagać. 30 i 31 października 1817 r. obchodzono w mieście 300-letnią rocznicę reformacyi. W sobotę 17 stycz. 1818 r. srożył się tu gwałtowny wicher, który zniszczył blisko ¾ lasów leckich. Trwał ten uragan od 4 z południa aż do 11 godziny w nocy. 1 września 1818 został L. wyniesiony do rzędu miast powiatowych, z czego dla miasta znaczne wynikły korzyści. 3 kwietnia 1822 r. zniszczył ogień ponownie niemal całe miasto: zgorzało wtedy 205 budynków, między nimi 50 domów mieszkalnych, 9 śpichrzów, 4 młyny, 74 chlewów, 52 stajen, 9 browarów, kościół, szkoła, ratusz, plebania i szpital; tak że musiano prawie całe miasto na nowo odbudować. Nowy kościół ewang. został 23 wrześ. 1827 r. poświęcony. 3 czer. 1845 r. bawił król Fryderyk Wilhelm IV w L., gdzie oglądał roboty około pobliskiej twierdzy Boyen. W podróży z Ządzborka do L. zwiedził król górę, na granicy powiatowej się znajdującą. Górę tę ozdobiono potem plantacyami i pomnikiem, i nazwano ją królewską górą. 18 czerwca 1854 r. bawił tu znów król pruski; w Rynie wsiadł na statek parowy „Mazovia“, który go przewiózł aż do Guzianki, skąd jechał powozem dalej do Jańsborka. Roku 1857 połączono Jańsbork, Lec i Węgobork ze sobą, 11½ mili długim kanałem, ciągnącym się przez trzy duże jeziora: Śniardwy, Lewientyn i Mamry. Koszta tej kanalizacyi wyniosły wprawdzie 84486 tal., ale handel miast tych przez to znacznie się powiększył, do czego się nie mało przyczynia zbudowana r. 1868 kolej żelazna idąca z Królewca na Bartoszyce, Lec i Ełk aż do polskiej granicy. Podajemy też kilka szczegółów o twierdzy Boyen, tylko 800 kroków na zachód od L. oddalonej. Już we francuskiej wojnie z r. 1806—1807 wykazało się strategiczne znaczenie jeziór mazurskich, stanowiących dla armii, ze wschodu na zachód lub odwrotnie się posuwającej, nieprzezwyciężoną prawie tamę. Jeziora mazurskie ciągną się bowiem prawie wszystkie z płd. na płn. i są z sobą złączone, a tylko wąskie przesmyki dzielą jedno od drugiego. Taka cieśnina znajduje się także między jeziorem Lewientyńskiem a Kisajnem; na niej zbudowane miasto Lec. Już roku 1816 zwrócił generał inżenieryi von Grollman królowi uwagę na to, że to ważne miejsce koniecznie fortecą zabezpieczyć trzeba. Ale dopiero r. 1843 plan ten został przez króla potwierdzony; zabrano się też wnet do prac przedwstępnych, a 4 września r. 1844 ówczesny minister wojny gen. von Boyen, od którego ta nowa twierdza wzięła swe miano, położył kamień węgielny. Brak jeszcze wysuniętych fortów, które, wskutek donośności nowych dział, trzeba będzie zbudować daleko naokoło miasta. Przez kolej południowo-pruską i dworzec w L. się znajdujący nabrała twierdza Boyen jeszcze większego znaczenia; można ją nawet uważać za przedmurza Królewca. W razie wojny może tu załogować 3000 żołnierza. Baszt jest sześć; trzy nazywają się: Leopold, Ludwig, Hermann, według imion chrzestnych gen. Boyen, a drugie trzy: Recht, Licht, Schwert, według dewizy jego her­bu.

Powiat lecki leży w południowej części gąbińskiego obwodu regencyjnego, między 39° 1′ i 39° 50′ wschd. dłg. a 53° 51′ i 54° płnc. szer., graniczy na zachód z pow. rastemborskim i ządzborskim, na płn. z węgoborskim i oleckowskim, na wsch., z oleckowskim i łeckim, na płdn. z ządzborskim, łeckim i jańsborskim. Największa rozległość na wzdłuż z zach. na wsch. wynosi 7 mili w szerz, od płn. na płdn., 3 mile. Obszar ziemi wynosi 16¼ m. kw., czyli 89.527 ha. Pow. lecki jest przeważnie górzysty i leży 500-800 stóp nad poziomem morza. Całą tę okolicę nazywają dla tego mazurską Szwajcaryą. Znaczniejsze wzgórza są: Pucicha i Karaszówka przy Wydminach, góra Lisią i Strzykowa przy Cybulkach, Tysiące przy Szemionkach, góry Jelenie przy Jadamkach, góra Sowia i Kozia przy Kruplinach, góry Orle, Jeziorki i Usranki przy wsiach tejże nazwy. Na ostatnich znajdują się głazy erratyczne w takiej ilości, że uprawianie roli miejscami jest całkiem niemożebne. Dla wysokiego położenia powiatu, nie mniej także z powodu lodów, zbyt długo po licznych jeziorach i błotach, które nie mają żadnego odpływu, aż na wiosnę się trzymających, jest tu klimat nieco zimniejszy, siewy wiosenne i rozwój roślin późniejszy niż w przyległych powiatach. Za to jesień tu piękna, a lato nie za gorące, bo nad rozlicznemi jeziorami powietrze zawsze jest chłodne. Panują tu przeważnie płn. i płdn. wiatry; 40 osad cierpi od gradobicia znacznie częściej niż inne, to też przy zabezpieczeniu wyższą muszą płacić taksę od innych. Pod względem geologicznym liczy powiat lecki gleby gliniastej mil kw. 0.03; mięszanej 9.79; piaszczystej 2.43; torfowej 1.90; wody zajmują 2.09 m. kw. Z rzek zasługuje na wzmiankę tylko Gawlik, wypływa z jez. Gawlik w pow. leckim, przerzyna ten pow. w kierunku płdn., wstępuje potem w pow. łecki, przechodzi tu przez jez. Henzlewo i wpada do Ułówki, jez. stojącego w związku z jez. Laśmiady zwanem. Większych jeziór liczą 47. Wiele z nich stoi z sobą w związku za pomocą małych kanałów i oddawają na dwie przeciwne strony swe wody; jedne mają odpływ ku płdn. przez Śniardwy (Spirding See) do rz. Pisz, Narwi, Bugu i Wis­ły, a przez nią do Bałtyku; tych jest 10. Drugie, których jest 36, odpływają, na północ do Lewientyna. Stąd uprowadza rz. Węgorap (Angerapp) ich wody do Pregoły, która przez zatokę fryską także się łączy z Bałtykiem. Tak więc dążą te mazurskie wody, choć przeciwnemi stronami, jednak do wspólnej mety. Znaczniejsze pomiędzy wspomnionemi co dopiero jez. są: Kisajno, Dargajny, Kruklin, Wydminy, Gawlik, Jagodne, Górkło, Tałty, Ryńskie, Mioduńskie, Dobskie (dok.), Beldfurtskie (dok.), Dejguń (dok.), Biała (dok. niem. Bill), Buwełno i Henslewo. Wszystkie jeziora zajmują szóstą część powierzchni pow. leckiego. Są tu oprócz tego duże błota i torfiska, dotąd jeszcze nie osuszone. Roli ornej ma pow. 175198 mr., ogr. 651 mr., łąk 56471, pastw. 33637, lasów 25638, pokładów torfowych 1905 mr. kw., nieuż. 440 mr. Uprawa roli na wiosnę rozpoczyna się zwykle w trzecim tygodniu kwietnia i trwa aż do 8 czerwca; sieją po kolei najprzód groch, owies, jarkę; później kartofle, jęczmień, len, rzepak i bukwitę. Prócz tego uprawiają pszenicę, żyto i koniczynę. Kartofle wybierają około 1 paźdz., rzepak żniwią najwięcej na początku lipca, żyto na końcu lipca, pszenicę w połowie sierpnia. Około św. Jana odbywa się pierwsze sianożęcie, drugie w środku sierpnia. Jarzyny i owoce nie udają się w skutek zimnego klimatu. Oprócz zwyczajnej mierzwy używają także guana; na większych dobrach jest płodozmian 11-polowy, na mniejszych trzymają się jeszcze starego 3-polowego systemu. Morga roli wydaje przecięciowo 5—10 korcy pszenicy, 3—10 korcy żyta, 4—10 korcy jęczmienia, 3—10 korcy owsa, 4—10 korcy grochu, 30—70 korcy kartofli, 10—20 centn. koniczyny. Koni było 1873 r. 7225, bydła 15015, owiec 44182, świń 8304, kóz 31, ulów 1692. Jeziora są po większej części fiskalne, ale włościanie mają w wielu miejscach od dawna wolne rybołóstwo. Zazwyczaj tylko zimową rybitwę wydaje rząd dzierżawcom, często żydom, którzy ułowione ryby odstawiają po największej części w beczkach solone, albo też świeże w łodziach do Warszawy. Całkowity dochód rządowy z jeziór mazurskich wynosił 1878 r. 17000 tal. Jeziór tych strzeże 20 urzędników. Najczęściej znachodzą się następ. gatunki ryb: sztynki, białoryby, płocie, szczupaki, okonki, leszcze, morenki, węgorze, łososie, minogi a także raki. Osad jest 156, pomiędzy temi 2 miasta: Lec i Ryn; jedno targowisko Wydminy; dóbr ryc. 14, folw. 12. więk. posiad. 16, wybudowań 23, młynów 2, osobnych domów 2, jedna forteca (Boyen), 1 zakład karny dla kobiet, 2 domeny królewskie, 85 gbursk. wsi. Budynków było 1878 r. 10001, i to publicznych 152, pomiędzy temi dla kultu 9, dla szkół 72; prywatnych 8425, a mianowicie dm. mieszk. 3631, młynów 49, fabryk i magazynów 280, zabudowań gospod. 4465. Za włókę chełm. płacą 140—3300 tal., czyli 2—50 tal. za mr. Południowa wschodnio-pruska kolej przechodzi przez pow. na dłg. 5.87 mil; dworce są w Styrławkach, Lecu i Wydminach. Prócz tego są 2 państwowe bite trakty: 1) z Leca na W. Styrławki (Gr. Stürlack) do granicy pow. rastemborskiego, 2.6 m. dł.; 2) z Rynu do Styrławek 1.19 m. dłg. Powiatowe bite trakty są następ.: 1) lecko-węgoborski 1 m. dłg.; 2) lecko-jańsborski 2.86 m, dłg.; 3) wydmińsko-margrabowski 1.31 m. dłg. i 4) ryńsko-ządzborski przez Mikołajki 1.01 m. dłg. Po zwyczajnych drogach jest komunikacya z powodu górzystego położenia czasami utrudniona, mianowicie na wiosnę i w jesieni; zimą zaś jest po lodzie na gęstych jeziorach znacznie ułatwiona. Wodna droga umożebniona jest przez kanał zbudowany r. 1764, który łączy Śniardwy z Lewientynem i służy niemal wyłącznie do spławiania drzewa z borów jańsborskich. Pod względem melioracyi zasługują na wzmiankę osuszone obszerne bagna staświńskie, gdzie obecnie są żyzne łąki; spuszczono także jez. Kruklińskie i jez. Wąż i osuszono błota niedlickie. Jez. wydmińskie spuszczono o 8 stóp r. 1867, przez co zyskano 800 mr. dobrej roli. Ludności liczono w pow. leckim 1873 r. 38830, Niemców 20465; tylko po polsku mówiących 18364, podczas kiedy 1837 r. było 21207 Polaków i 3086 Niemców; skąd wynika, że germanizm robi tu wielkie postępy. Co do wyznania było 1873 r. 38258 ew., 316 katol., 40 sekciarzy, 44 dysydentów i 172 żydów, którzy w L. mają swoją synagogę. R. 1875 liczono 39992 mk. Kościołów jest 9, duchownych 11, szkół publicznych 73, prywatnych 4, do których uczęszcza 34 chłopców i 51 dziewcząt. Nauczycieli było razem 93, nauczycielek 25, dzieci szkólnych 7514; chłopców 3463, dziewcząt 4051. Ubogich, których pow. utrzymywać musi, było 1873 r. 648; wydano na nich 6916 tal. Od r. 1867 wzrosła ludność o 259 dusz czyli o 6.66 proc. Na milę kw. przypada 2495 dusz. Ludność trudni się głównie, bo aż 80 proc., rolnictwem, liczba rzemieślników wynosi 12 proc., czyli 755; w Lecu i Rynie jest ich 210, na wsiach 545. Handlem zajmuje się w 2 miastach 46 kupców. Lekarzy było r. 1874 w całym pow. 5, i to w L. 3, w Rynie 1, w Wydminach 1; aptek 3, po jednej w każdej z co dopiero wymienionych miejscowości. Jarmarki odbywają się 4 razy w L., 4 w Wydminach i 6 razy w Rynie. Stacyj poczt. jest 7: w L., w Rynie, w Styrławkach, Miłkach, Zelkach (Neuhof), w Wydminach i w Orłowie. St. telegr. jest tylko w L. Przemysł fabryczny znajduje się na niskim stopniu: liczą tylko młynów wodnych 2, olejowych 12, garbarni 2, tartaków 2, wiatraków 16, gorzelni 16, browarów 7, cegielni 5, fabryk octu 5, mydła 1, pieców do wypal. wapna 3. Oprócz tego są w Rynie 2 parowe tartaki, a w L. 1 i 1 fabr. machin. Dość znacznym jest przemysł tkacki; w samym L. jest w zakładzie karnym 67 warsztatów. W pow. liczą prócz tego 2360 warszt. płótna a 53 warszt. bawełny i 2 innych tkanin. W żniwa płacą chłopu 10 sbr., kobiecie 5 sbr., w zimie chłopu 5, kobiecie 3 sbr. przy 8-godzinnej pracy. W r. 1873 opuściło pow. 30 osób, przybyło z Rossyi i naturalizowało się 9. Parafij lut. jest 8. L. obejmuje 24 wiosek, Miłki 20, Zelki 12, Orłowo 7, Ryn 29, Rydzewo 9, Styrławki 6, Wydminy 12. Katolicy pow. leckiego należą do dekanatu reszelskiego, nie posiadają żadnego kościoła; najbliższy kościół katol. jest w Ełku, gdzie jest stacya misyjna utrzymywana przez towarzystwo św. Wojciecha i Bonifacego. Dawniej, około r. 1550, znajdowały się kościoły katol. w L., w Miłkach, Wydminach, Rynie, Juchach, Styrławkach, Rydzewie i w Orłowie. Proboszcz katol. w L. posiadał 4 włóki na podstawie przywileju z r. 1475. Z katol. proboszczów leckich wymieniają starsze źródła ks. Macieja z Brzostowa w dyec. płockiej (1481), ks. Jana także stamtąd (1484) i Piotra(1531). Podatków płacił pow. lecki r. 1872 od grun. 10973 tal. 2 sbr. 7 fen., od budynków 3306 tal. 14 sbr., od dochodów 1254 tal., klasowego 20393 tal., od procederu 2280 tal. Do sejmiku pow. należało 1873 r. właśc. dóbr ryc. 14, dóbr chełm. 5, deputowanych miast 8 (5 z L. i 3 z Ryna), ze wsi 3. Do parlamentu wybiera pow. lecki razem z pow. węgoborskim 1 deputowanego. Sąd powiat. jest w L.; do niego należy także komisya sądowa w Rynie. Dla parafii wydmińskiej, orłowskiej i dla Nowego Dworu (Neuhoff), odbywają się 8 razy do roku kadencye sądowe w Jańsborku. W końcu nadmieniamy, że dzisiejszy pow. lecki został zaludniony dopiero w XIV, XV i XVI wieku, przeważnie przez kolonistów polskich. Założono wprawdzie także niektóre wsie niemieckie i osiedlono niektórych Niemców, ale żywiołu polskiego było w całym powiecie tyle, że śród niego Niemcy nie zdołali się utrzymać. Według Kętrz. (O ludn. pols. 486—497) i Toppena (Gesch. Masurens, str. 110—111) otrzymały swoje przywileje, albo zostały założone: W. Styrławki r. 1387. M. Styrławki r. 1407, Kamionki r. 1436, Płociczno 1438, Grzybowo 1440, W. Konopki, Miłki i Staświny 1475, Śpierst 1480, Lipieńskie i Wosewo 1487, Kożuchy 1549, Kruklin 1552, Szczybały 1554, Paprotki i Siedliska 1555, Sulimy 1563, Rydzewo, Kozin i Marcinowa Wola 1571. Ze szla­ch­ty polskiej znajdujemy w różnych czasach następujące familie: Bibersteinów w Pierkunowie, Borowskich w Bogaczewie, tamże i Bulowskich, Drygalskich w Rantach, Gardlińskich w Grzybowie, Kowalewskich w Martyanach, Łosiów w Dejguniu i Fuledzie, Moczydłowskich w Bogaczewie. (Główne źródło: Weiss, Preussisch Littauen und Masuren, 1878). Kś. F. and Kś. Fr.

Lece, ob. Lec, niem. Loetzen.

Lech, Leszek, bądź to skrócone formy imienia Bolesław (Bolech), bądź samoistnego imienia Lech, dały początek nazwom: Lechowo, Leszkowice, Leszno (o ile ta ostatnia nazwa nie powstała z formy leszczno, odpowiedniej formom: brzeźno, dębno, lipno, wierzbno). nazwy: Lesiaki, Lesiewo zostają zapewne też w związku z imien. Lech (Lesiek, syn Lecha). Br. Ch.

Lecka Buda, niem. Loetzener Waldbude, os., pow. węgoborski.

Leckie jezioro, ob. Kisajn.

Lecki powiat, ob. Lec.

Leckiszki, wś, pow. maryampolski, gm. Chlebiszki, par. Preny; odl. 31 w. od Maryampola, ma 2 dm., 30 mk.

Lecko, ob. Lec, niem. Loetzen.

Ledis, Łukna, Telis, Giłutis, Sergielis, Gieruciszkis, Kumpotiama, Szołnajtys, Snieginys, jeziora w lasach otaczających z zachodu stacyą Święciany dr. żel. warsz-petersb.

Lednagóra 1.) czyli Lennagóra, nad wielkiem jez., dom. i gm., pow. gnieź­nień­ski, 3764 mr. rozl., 2 miejsc.: a) L., dom.; b) Wojnowo, folw.; 31 dm.; 302 mk., 38 ew., 264 katol.; 58 analf. Gorzelnia, olejnia. Poczta, tel., st. kol. żel. w Po­bie­dzi­s­kach (Pu­de­witz) o 6 kil.; st. kol. żel. w Chwał­ko­wie o 7 kil. Na początku XIX w. była własnością Mo­ra­czew­skich, obecnie należy do Ed­wa­r­da Bru­dzew­skiego. Na jez. lednogórskiem znajduje się rozległa wyspa, na której są ruiny starożytnych budowli. Podania o tem ostrowiu, sięgające najdawniejszych wieków naszej historyi, sprowadzały tam często starożytników i badaczy. Dawniejsi (Wspomnienia W.-polski hr. Edw. Raczyńskiego; Przyjaciel Ludu XII, p. 403). domyślają się, że wyspa lednogórska jest owem Castrum in Ostrowo z którego podług kronikarzy cesarz Otton III, zaproszony przez Bolesława Chrobrego do Polski, udał się do Gnie­z­na. Raczyński objaśnia to podanie w ten sposób: „Jeden tylko znajduje się w Wiel­ko­pol­sce Ostrów, leżący między Odo­la­no­wem a Ka­li­szem; gdy zaś cesarz Otton z Mag­de­bu­r­ga do Po­z­na­nia przybył, nie mógł jechać na ów Ostrów, miejsce to bowiem nie leżało na tym trakcie. Nam się raczej zdaje, że zamek in Ostrow, o którym kronikarz pisze, jest zamek położony na Ostrowiu, to jest na kępie na jez. pod Lenną górą, o 1½ mili od Gnie­zna odległej. Na tej kępie, pisze dalej Raczyński, wznoszą się szańce, jakie, podług dzisiejszego sposobu wojowania, objąćby mogły 1500 ludzi załogi; wśród tych okopów znajdują się ułamki murów, a mianowicie łuk z polnych kamieni, w sześciany obrabianych. Podanie gminne niesie, że na tej wyspie Bolesław Chrobry miał zamek i gród i że tu Ottona III przyjmował; wnosić więc się godzi, że kronikarz, opisujący podróż tego cesarza do Gnie­z­na, o tym tu zamku mówi.“ Przyjaciel Ludu (XIII, p. 78) wspomina jeszcze o innem podaniu przywiązanem do Lednogóry: „Było trzech braci książąt polskich, którzy się po wielu latach dalekich wędrówek zjechawszy niespodzianie w jednem mieście wielkopolskiemi tam wzajemnie się poznawszy, gród ten nazwali Po­z­na­niem. Puścili się później w drogę i miejsce gdzie zajechali na popas, jako po obiedzie, przezwane zostało Po­bie­dzi­s­ka­mi. Osiedli potem ci trzej bracia na Lennej górze, gdzie mnogie złożyli skarby, i pieczary, w której znajdują się dotąd, żaden śmiertelnik nie zwiedził, bo jej strzegą czarne węże, które niebacznych podróżnych gonią. Anibyś za żadne pieniądze nie uprosił przewodnika. Bywały tam i nabożeństwa, aby złe odegnać, ale nadaremno, gdyż się nigdy nie udało mszy dokończyć; zawsze księża czegoś zapomnieli, a za każdą razą skarb się głębiej zapadał. Razu ostatniego z szczególną się wybrali ostrożnością; wszystko przynieśli z sobą co do mszy potrzeba, ubiór zupełny, mszał, ampułki, światło. Już ksiądz kończył nabożeństwo i pobłogosławił; gdy w tem należało już tylko świece zgasić, aż tu nie ma szczypcy; ledwo się w tem spostrzeżono, gdy naraz złe, które mocą słowa Bożego nękane wyniosło skarby aż pod ołtarz, okropnym zachichotało śmiechem, a skarb ogromny w bezdenną otchłań runął. Jest jeszcze wiadomość o tamecznem jeziorze, rozlewającem się od Lennej, alias Lednej góry aż po za wieś Ry­bi­t­wy, że użytek z tego jeziora na trzy części był podzielony przez króla Jagiellończyka; w jednej dla starosty pobliskiego, w drugiej dla dziedzica Ry­bitw, w trzeciej dla biskupa poznańskiego, skarżącego się na brak ryb“. Obecnie jez. Lednogórskie sięga z płd. od Lednogóry do Wa­li­sze­wa na płn.; blisko wschodnich brzegów są wsie, z płd. Da płn.: Dzie­cha­no­wi­ce, Sie­mia­no­wo, Ko­mo­ro­wo i Wa­li­sze­wo, na zachodnim brzegu zaś: Ledna góra. La­ta­li­ce; Ry­bi­t­wy, Wi­ta­ko­wi­ce i Imio­ł­ki. Pod wsią wykopano urny, pomiędzy niemi egzemplarz z twarzą, znaleziony pod kamieniami. Na wyspie, gdzie się znajdują ruiny bazyliki, wystawionej na miejscu świątyni pogańskiej, odkryto na fundamentach także urny, naczynia z kości i t. p. przedmioty. 2.) L.–Nowawieś, niem. Lednagora–Neu­dorf, wś, pow. gnieź­nień­ski, o 6 kil. na płd. od Lednogóry poprzedniej; 6 dm., 68 mk., wszyscy katol.; 28 analf. Poczta w Wie­rzy­cach o 4 kil.; st. kol. żel. i tel. w Pobiedziskach o 5 kil. M. St.

Ledziszki, wś, pow. kalwaryjski, gm. Lubów, par. (?), odl. 17 w. od Kalwaryi, ma 37 dm., 285 mk.

Leegen (niem.), ob. Lega.

Lega, niem. Legen, Leegen, wś, pow. łecki, nad strugą Legą, opodal jez. Selment, na pruskich luterskich Mazurach, przez osadników polskich założona. R. 1516 Rudolf v. Diepoltskirchen, komtur ryński, odnawia Stefanowi Kowalewskiemu spalony przywilej na 30 włók, z których 15 leży między Sędkami a Szczudłami, drugie 15 nad r. Lega, aż pod granicę chełchowską, przyczem zatwierdza mu prawo magdeburskie. W następnych czasach posiadają te dobra Borkowscy, Kowalewscy, Milewscy, Okołowiczowie, Rogalowie, Bieberstein, Wytyńscy, Zielińscy i inni. Ob. Kętrz.: Ludność polska w Prusiech, str. 461. Kś. F.

Lega, rz., wypływa z pow. margrabowskiego, przechodzi przez małe jez. margrabowskie do pow. łeckiego, gdzie się łączy z jez. Selmętno, poczem ma do Biebrzy (?) wpadać. [Powinno być: do rzeki Ełk (od Rajgrodu jako Jegrznia); obecnie zaś wpada do Kanału Woźnawiejskiego a z niego do rz. Ełk — dopływu Biebrzy.] Rozgraniczała ziemię gołędzką od Jadźwingów. Ob. t. II, str. 351: Ełk. Kś. F.

Legen (niem)., ob. Lega.

Legen (niem.) al. Wittgirren, wś, pow. piłkalski, st. p. Mallwischken.

Legenthof (niem.), os. leśna, pow. jańśborski. st. p. Drygały.

Legi al. Lega (ob.), wś nad rz. Legą, pow. łecki.

Leginy, niem. Legienen (dok. Laghinen, Legynen, Leginen, Legyn), dobra ryc., do których należy także folw. Siegmundsberg, leżą nad dużem jez., po niem. Spreh zwanem, w pow. reszelskim, 7 kil. od Reszla, gdzie jest najbliższa st. p. Areału obejmują w ogóle 1193 ha., t. j. 582 roli ornej i ogrodów, 103 łąk, 33 pastwisk, 108 boru, 27 nieużytków i 340 ha. wody. W miejscu jest paraf. kościół katol., młyn parowy, cegielnia i fabryka krochmalna. L. są starą osadą. R. 1352 d. 16 czerw. biskup warmiński Jan pisze w dokumencie wystawionym w Licbarku, że wś ta, osadzona pierwotnie na 35 włókach, a potem przez Litwinów pustoszona, nie przynosi obecnie żadnych pożytków. Chcąc jej dopomódz, wykupił biskup we wsi sołectwo od sołtysa Jana de Wiszense, nabył nadto 5 włók, które tamże mieli bracia „Gaudete et Merike“ za służbę wojskową, dodał wreszcie 16 włók „de Merica et Damerow“, leżących po obu stronach tejże wsi, tak że wieś cała posiada teraz 50 włók. Sołectwo i 5 wolnych włók sprzedaje biskup znów Janowi von der Krampe, na prawie chełmińskiem, z połową czynszu karczemnego, małemi sądami, trzecią częścią kar pieniężnych od wielkich sądów. Od innych włók dawać nam będą osadnicy co rok w dzień M. B. Gromnicznej po pół marce i po 2 korce owsa, a od 10 włók „de Merica“ po 15 wolnych latach także po pół marce. W jeziorach Sporge, Wizere, Weder i Clawoge wolno jest mieszkańcom tej wsi łowić ryby na własny użytek, ale tylko małemi narzędziami. Datum Heilsberg die beatae Trinitatis 1359. (Ob. Cod. dipl. Warm. II, str. 282). R. 1404 d. 13 maja zostały L. przez bisk. Henryka IV w zamian za dwie inne wsie Czarniki i Oelsau pod Jezioranami wydane jako lenno familii von Ulsen; nadto dał jej biskup 15 włók w Katmedien, które za 120 marek kupił od sołtysa Jana w Knoksztynie. (Ob. tamże str. 324 i I, str. 241). R. 1421 posiada Leginy Sandorus Ulsen, vasallus ecclesiae Varmiensis (tamże III, 568); roku zaś 1656: Hans von Oelssenn, który dzierży 34 włók. Ze szla­ch­ty polskiej mieszkał tu według Kętrzyńskiego r. 1702 Jan Gąsiorowski (O ludn. pols. w Prusiech, str. 563). Kościół katolicki pod wez. ś. Maryi Magdaleny istniał tu już r. 1404; do probostwa należały wtedy 4 włóki. Prawo patronatu przysługuje od r. 1404 dziedzicom wsi. Komunikantów było 1879 r. 548. Kś. F. and Kś. Fr.

Legniewo, wś, pow. gdański, ob. Łęgowo.

Lehkitten (niem.), ob. Lekitten.

Lehmanen (niem.), ob. Lemany.

Lehmhoefel (niem.), dobra, pow. gierdawski, st. p. Muldszen.

Lehnarten (niem.), dobra, pow. olecki, st. p. Mieruńskie; ob. Lenarty.

Lehnenthal (niem.), al. Lehntal, wś i dobra, pow. darkiemski, st. p. Karpowo W.

Lehrhof (niem.), szkoła rolnicza, pow. ragnecki, st. p. Ragneta.

Leja, Lejowe jez., przez które przepływa rz. Dubna, wpadająca do Dźwiny.

Leibgarten (niem.), wś, pow. stołupiański, st. p. Stołupiany.

Leibgirren (niem.), wś, pow. ragnecki, st. poczt. Wischwill.

Leipeningken (niem.), wś i os. leśna, pow. wystrucki, st. p. Georgenburg.

Leita, Lejta, rz., inaczej Litawa (ob.).

Leite (niem.), ob. Lejta.

Leitnersfelde (niem.), os. pod Węgoborkiem.

Leitnershof (niem.), dobra, pow. wystrucki, st. p. Didlacken.

Leitnerswalde (niem.), os. leśna, pow. rastemborski, st. p. Dryfort.

Lejbiki, os. włośc., pow. kalwaryjski, gm. Janów, par. Bartniki, odl. 6 w. od Kalwaryi, ma 1 dm., 8 mk.

Lejbogole, wś nad jez. Gausty, pow. sejneński, gm. Wiejsieje, odl. 23 w. od Sejn. Ma 21 dm., 216 mk.

Lejciszki, wś nad jez. t. n., pow. maryampolski, gm. Balwierzyszki, par. Gudele, odl. 23 w. od Maryampola. W 1827 r. było tu 10 dm., 70 mk.; obecnie jest 12 dm., 97 mk. Należała do dóbr Iwaniszki (ob.).

Lejciszki, jez. przy wsi t. n., w pow. maryampolskim. Na płn. o 5 w. od jez. Żuwinta, a na wsch. od jez. Amalwa, śród niziny mokrej, bezleśnej; około 26 mr. obszaru.

Leiersee (niem.), ob. Łoje.

Lejksna, ob. Liksna.

Lejkucie, folw., pow. wyłkowyski, gm. Zielonka, par. Olwita. W 1827 r. 12 dm., 76 mk. Nie zamieszczony w spisie urzęd. (Pam. kniż. z 1878 r.).

Lejmielewizna, wś i os., pow. sejneński, gm. Pokrowsk, par. Krasnopol; odl. 4 w. od Sejn, 1 dm., 8 mk. [Dziś Konstantynówka.]

Lejny, dobra, pow. grodzieński. W XVI w. dziedzictwo Wiśniowieckich, w XVII Sapiehów.

Lejpuny, wś nad rz. Serejką, pow. sejneński, gm. i par. Lejpuny; odl. 36 w. od Sejn, 66 w. od Suwałk. Leży przy drodze od Wiejsiej ku wschodowi do Niemna prowadzącej. W 1827 r. było tu 43 dm., 323 mk., obecnie 73 dm., 713 mk. Jest tu kościół par. murowany fundacyi Sapiehów z 1520 r. Po spaleniu w 1785 r. został na nowo postawiony przez dziedzica L., księdza Ant. Kruszewskiego kanon. wileńskiego w 1819 r. Budowa tego kościoła, rozpoczęta w 1805 r., trwała 15 lat; fundator zmarł, nie wykończywszy wewnątrz świątyni, sukcesorowie zaś nie dopełnili włożonego na nich obowiązku. Plater w dyaryuszu podróży do Warszawy w 1792 r. (Czas, dodatek miesięczny z 1856 r., str. 687), podaje szczegóły powstania majątku Kruszewskiego i wspomina o biedzie ludu miejscowego i piaskach pokrytych sośniną. Według miejscowego podania odbyła się tu bitwa krzyżaków z Litwinami, czego śladami są wykopywane szkielety i szczątki uzbrojenia. Par. L.. dek. sejneński, daw. łoździejski: 5262 dusz. Dobra L. składają się z folw. L., atynencyi Juraszyszki, jeziór: Widuganki, Długie, Wilkja, Bils biały, Bils czarny, Aragis, Girwinis, Girwinajtys, Warnianis, Warninajtys; wsi: Lejpuny, Werszele, Kożulańce, Czerniawka, Długa, Mizery, Wolańczany, Wielkonostra, Sienkańce, Dołgieniki, Chmielewo, Hebrowszczyzna, Warniańce, Sołtaniszki i Druszkieniki. Rozl. wynosi mr. 3889, grunta orne i ogr. mr. 924, łąk mr. 220, pastw. mr. 10, lasu mr. 1763, zarośli mr. 116, wody mr. 758, nieuż. i place mr. 80, w osadach karczemnych mr. 18, bud. mur. 6, z drzewa 19. Nadto w r. 1879 odłączoną została z dóbr tych Puszcza Lejpuńska z przestrzenią mr. 5129. Gorzelnia, młyn wodny, piec wapienny, pokłady torfu. Wś L. osad 53, z grun. mr. 1452; wś Werszele os. 6, z grun. mr. 703; wś Kożulańce os. 7, z grun. mr. 603; wś Czarnianka os. 5, z grun. mr. 544; wś Długa os. 15, z grun. mr. 1310; wś Mizery os. 4, z grun. mr. 171; wś Wolanczany os. 9, z grun. mr. 654; wś Wielkonostra os. 9, z grun. mr. 712; wś Sienkańce os. 8, z grun. mr. 412; wś Dołgieniki os. 5, z gr. mr. 420; wś Chmielewo os. 2, z grun. mr. 129; wś Hebrowszczyzna os. 5, z grun. mr. 377; wś Warniańce os. 13, z grun. mr. 737; wś Sołtaniszki os. 7, z grun. mr. 522; wś Druszkieniki os. 7, z grun. mr. 438. Gm. L. ma ludn. 5211, rozl. 39652 mr., sąd gm. okr. IX Wiejsieje o 9 w.; st. p. Kopciowo. W skład gm. wchodzą: Bałtoszyszki, Barcie wś i folw., Bartele wś i folw., Bartoszuny, Chmielewo, Czarniawka, Długa, Druskieniki, Dulgieniki, Gabińce, Gajluuy [Gajluny ???], Gierwinas, Herbowszczyzna, Iwanówka, Jowejte, Jurgielewszczyzna, Kaziułańce, Komurańce, Kraśnik wś i folw., Krzewin al. Spojsznie wś i folw., Kułańce, Lejpuny wś i folw., Lipiszki, Micewicze, Michalin, Miszkis, Mizery, Nielubańce, Posereje, Pożerys, Radziwiłowicze, Ryncele, Ryngaliszki, Sankańce, Samiszki, Smoliszki, Snajginie al. Krzemień, Sołtaniszki, Warniańce, Wersele, Wiktoryn wś i folw., Wilejka, Wilkienniki, Wilkija, Wiłkas, Wiłkonostry, Wołonczyny i Wysokie.

Lejpuny, wś rząd. pow. trockiego, nad Lejpunką, przy drodze z Wilna do Merecza, 1 okr. adm., o 26 w. od Trok, na rozległej równinie piaszczystej. W pobliżu L. leży osada L. przez Żydów-rolników zamieszkała. Roku 1866 L. miały 28 dm., 448 mk. z kolonią żydowską. „Staroż. Polska“ pisze: „Między Olkienikami, do których L. należą i o 1 i pół mili są odległe, a tem miejscem rozciągają się wielkie pola piaszczyste, na których zaszła owa pamiętna i boleśna do wspomnienia bitwa dnia 18 listopada r. 1700 między obywatelstwem wszystkich województw litewskich, oraz Inflant i Żmudzi, której jednak nad siedm chorągwi nie liczono, a wojskami Sapiehów. Szla­ch­ta, na pospolite ruszenie w liczbie około 20000 źle uzbrojonych ludzi zgromadzona, w wilią tego dnia zalegała miasto Olkieniki i okolice jego. Dowództwo naczelne miał jeneralny pułkownik Michał Korybut ks. Wiśniowiecki, gliniański i wołkowyski starosta; pod nim prowadzili różne województwa: Michał Kaz. Kociełł kaszt. trocki, Antoni Ogiński star. żmudzki, Dominik Michał Słuszka wojew. połocki, Stefan Tyzenhaaz wojew. nowogrodzki, Michał Dowmont Siesicki wojew. mścisławski, Michał Kazimierz Pac kaszt. połocki, Kazimierz Pociej kaszt. witebski, Karol Stanisław ks. Radziwiłł kanclerz w. lit, Janusz ks. Wiśniowiecki marsz. nadw. lit., Marcyan Ogiński podskarbi nadw. lit., Gedeon Radzimiński Frąckiewicz chorąży w. lit. i t. d. Z ręki tych senatorów i dygnitarzy, będących sprężynami całego związku na obalenie przewagi Sapiehów, dowodzili chorągwiami znakomitsi z powołania wojskowego pułkownicy i rotmistrze: w Oszmianie Krzysztof Zenowicz marsz. powiatu, Koziełł, Chomiński, Ważyński i inni; w Lidzie Narbutt, Aleksandrowicz; w Brasławiu Biegański; w trockim Kazimierz i Ludwik Pociejowie; w Grodnie Massalski i Kotowicz; w Kownie Mikołaj Pac i Bogusław Ogiński; w Upicie Puzynowie; na Żmudzi Kazimierz Zaranek chorąży księs. żmudz.; w Połocku Szczytowie, Pakosz, Korsak, Rypiński i Bujnicki: w wojew. nowogródzkiem, Mierzejewski, Haraburda; w witebskiem, Marcyan Ogiński, Łukomski, Symon Drucki Lubecki, Ciechanowiecki; w Brześciu Rusiecki; w Pińsku Godebski; w wojew. mścisławskiem Wołłowicz; w mińskiem Jan Jerzy Zawisza, Krzysztof Mackiewicz, Uniechowski, Cedrowski i Orzeszko; w Mozyrzu Oskierka; w Rzeczycy Judyccy a w wojew. inflantskiem Platerowie i Zyberkowie. Sapiehowie, to jest: Kazimierz wojew. wileński i het. w. lit., Benedykt Paweł podsk. w. lit., Jerzy stolnik lit., Aleksander marsz. w. lit. i Michał koniuszy lit., mając od 8 do 9000 wojska najwięcej z Wołochów i Tatarów złożonego, ale regularniejszego, po wyjściu z Wilna stanęli obozem pod L. Pod najwyższym kierunkiem hetm. dowodził temi siłami strony Sapieżyńskiej Michał Sapieha koniuszy w. lit., syn hetmana, świeżo ze służby cesarskiej, gdzie w stopniu jener. zostawał przybyły. Młody ten człowiek, szla­che­t­nej duszy, pełen odwagi rycerskiej i wysokiego poloru, znając cały ogrom klęsk, jakiemi te kłótnie domowe przygnębiały kraj w nieładzie pogrążony, długo usiłował powściągnąć zapamiętałość ojca i stryja, długo walczył w duszy między obowiązkami syna a powinnością obywatela, aż póki wszelkich środków do zgody nie wyczerpał. Ale rozjątrzenie szla­ch­ty, oddającej się na ślepo zawistnym domowi Sapieżyńskiemu lub od niego pokrzywdzonym możnowładcom, z jednej strony; duma bez granic hetm. i podskarb. z drugiej: usuwały nadzieję nawet uczynienia jakiegokolwiek między niemi pokoju. Kusił się jeszcze o to bisk. Brzostowski, zniewoliwszy zjazd olkienicki do podania warunków Sapiehom, i z temi przybył 17 listopada do ich obozu w L. Twarde być musiały i niezręczne, kiedy het. i podsk. za nadto ufni w sprawność hufców swoich, odrzucili je z oburzeniem: oświadczając, że szabla rozstrzygnie ten spór najlepiej. Rozjątrzona taką odpowiedzią szla­ch­ta, ruszyła z rana 18 listopada z Olkienik i w szyku bojowym postępując, stanęła wkrótce wobec Sapieżyńskich sił pod L. Ks. Wiśniowiecki, najwyższy dowódzca, na lewem skrzydle postawił wołoskie chorągwie, na prawem ruskie województwa uszykował, we środku piechotę z różnych powiatów, między szeregami ukrył działa i tył wojska ubezpieczył rezerwą. Sapiehowie na prawem skrzydle dali miejsce tatarskim hufcom, na lewem postawili rajtaryą, w środku piechotę, a w odwodzie lekkie chorągwie, dworzan swoich i obywatelstwo, które się jeszcze przy nich zostało. Sprawniejszemi były szyki Sapiehów, ale w liczbie o połowę mniejsze, i na duchu nie podniesione, owszem w większej części mimowolnie popchnięte do walki z własną bracią. Hetman za zbliżeniem się szyków przeciwnych, pierwszy rozpoczął bój powszechnym z dział swoich wystrzałem. Długo potem z obu stron grzmiały armaty, a harcownicy tu i owdzie pojedyńcze walki staczali. Dopiero od południa rozpoczął się bój krwawy na lewem skrzydle szla­ch­ty, gdzie Pociej dowodził, ale tak zacięcie z obu stron walczono, że przez kilka godzin nic stanowczego zajść nie mogło. Na prawem również oba wojska, starłszy się gwałtownie, nie ustępowały sobie kroku przez kilka godzin; zginął ze strony szla­che­c­kiej Poniatowski, pułkownik chorągwi mścisławskiej, mężnie dotrzymując placu; tymczasem naczelny wódz ks. Wiśniowiecki, widząc za długo przeciągającą się niepewność boju, przyprowadził odwodowe hufce. Rozjątrzenie szla­ch­ty tak było wielkie, że z największą zawziętością rzucała się do ognia i wkrótce Sapieżyńscy, upadając na siłach i duchu, tył podali. Pierwszy podskarbi lit., widząc słabiejących z swej strony, z pola bitwy ujechał. Nie długo całe pułki Sapieżyńskie, ustąpiwszy z pod L., rozpierzchać się zaczęły, sam hetman zmuszony był uchodzić z krewnymi i przyjaciołmi do Wilna. Jeden tylko Michał Sapieha, syn jego, przewodząc tylnej straży, w tysiąc pięćdziesiąt koni zasłaniał rozbite i uchodzące wojsko. Lecz po mężnej obronie, widząc już niepodobieństwo oparcia się tłumowi otaczających go zwyciężców, zmuszony został do poddania się. Przyprowadzony przed ks. Wiśniowieckiego, udał się pod jego opiekę, która wszakże, jakeśmy widzieli, nie ocaliła go od śmierci w Olkienikach. Tysiąc ludzi padło trupem na polu tej nieszczęsnej bitwy, a kilka razy tyle rany odniosło. Szla­ch­ta opłakiwała poległych z pośród siebie: Koziełła rotmistrza, Sliźnia, Dowgiałłę, Bernatowicza, Darewskiego skarbnika połockiego, Plewakę, Sorokę, Bohusza, Korsaków, Ancutę i wielu innych, prócz wyżej wymienionego Poniatowskiego. Prócz tej smutnej pamiątki historycznej przywiązanej do L., miejsce to niczem innem nie słynie. Okolice, zwłaszcza ku Mereczowi, jałowe, stawią oku podróżnego na przemiany, albo pola płonne i gryką (tatarką) samą zasiewane, albo nędzne karłowate zarośle. Wojna domowa nie mogła zdaje się dzikszego i godniejszego siebie znaleść pola do działań swych, zgubnych dla kraju, haniebnych dla historyi.“

Lejta, niem. Leite- al. Leithe-Fluss, rz., przychodzi z pow. nizinowego, przerzyna pow. szyłokarczemski i łączy się z Rusą, odnogą północną Niemna. Kś. Fr.

Lejtmorgi, wś, pow. wyłkowyski, gm. Pojeziory, par. Wyłkowyszki; odl. 10 w. od Wyłkowyszek, ma 3 dm., 44 mk.

Lejzerówka, os., pow. augustowski, gm. Kolnica, par. Studzieniczna; odl. 10 w. od Augustowa, ma 2 dm., 6 mk. [Na płd. brzegu jez. Sajno, blisko jego wsch. krańca, dziś nie istnieje.]

Leka (Ostra), ob. Ostrołęka.

Lekitten, al. Leckitten and Lehkitten (dok. Lekotyten), wś, pow. reszelski, st. p. Jeziorany (Seeburg); 1857 r. 183 mk. R. 1358 nadaje bisk. warmiński Jan 6 prusakom 4 włóki na prawie chełm. we wsi Lekotyten. Za to są zobowiązani do jednej służby konnej i do pomagania przy wystawianiu i naprawianiu grodów. Pogłówne wynosi 30 grzywien (Conferimus pruthenis Santirmen, Preymok et Sanglande fratribus, Gedriks, Nerwiks et Baydoths fratribus eorum patruelis… quatuor mansos in villa Lekotyten ad unum servicium Jure pruthenicali…. Datum Heilsberg die beatorum Gervasii et Prothasii a. 1358). (Ob. Codex dipl. Warmiensis. Tom II, pag. 270). R. 1364 zapisuje tenże bisk. Jan Piotrowi Mül zamiast 6 włók, które dotychczas w Reszlu posiadał, 6 innych włók „in campo Lecotiten“ na prawie chełm., ale bez sądownictwa i bez młyna, dopłacając mu jeszcze 30 grzywien. Mül ma wolne rybołóstwo w jez. „Crocow.“ Od każdego pługa będzie płacił korzec pszenicy i tyleż żyta, a od radła korzec pszenicy, funt wosku i 6 grzyw. Nadto jest zobowiązany do zbrojnej słutby na koniu: („dicto Petro Muel in recompensam dictorum Sex mansorum, contulimus Sex Mansos in Campo Lecotiten liberos Jure Culmensi sine omni Judicii et sine Molendino possidendos, Cui nihilominus superaddimus XXX marcas denariorum monetae usualis“). Ob. Cod. dipl. Warm. II, 383. R. 1381 bisk. warm. Henryk nadaje Filonowi Struben 12 włók „in campo Lekotiten“ z większem i mniejszem sądownictwem, które się ma rozciągać „ad manum et ad collum.“ Za to będzie dawał co rok na Boże Narodzenie 1 i pół funta wosku; zobowiązany jest także do zwykłej służby (servicium). Ma prawo rybołóstwa „in lacu Ausclothen“ małemi narzędziami (eidem Filoni (Struben) XII mansos sitos in campo Lekotiten… cum omnibus Judiciis minoribus et majoribus, etiam ad manum et collum tendentibus, liberos Jure Culmensi contulimus. Acta sunt haec in Castro nostro Episcopali Heilszbergk die beati Lucae ev. a. Dni 1381“ (Ob. Cod. dipl. Warm. III, 90 str.). Z urzędowej lustracyi z r. 1656 dowiadujemy się wreszcie, że obszar tej wsi obejmował wtedy 22 włók, jak to wynika z przytoczonych trzech dokumentów; od włók tych płacili posiadacze płużnego pszenicy łasztów 2½ i tyleż żyta, 1 funt wosku, 1 fenig chełm. i 18 flor. czynszu. (Ob. „Zeitschr. für die Geschichte Ermlands,“ str. 279 z r. 1880). Kś. Fr.

Leleszki, niem. Lelesken, dok. Lelischken, Leleschkendorf, wś, pow. szczycieński, na pruskich Mazurach, 1½ mili od miasta Pasymia, nad jez. Leleszki, przez osadników polskich założona i trzymana. R. 1381 Kuno von Liebenstein, komtur ostródzki, nadaje wś L. z 40 włókami Naśkowi (Nasske, Nasike), celem założenia wsi dannickiej na prawie chełmińskiem. Naśko dostaje 4 włóki sołeckie. R. 1468 Henryk Reuss von Plauen, komtur morąski, nadaje Janowi Adlerowi 12 wł. w L. na końcu wsi położonych, na prawie magdeb. Tenże nadaje r. 1468 Henrykowi von Saltzen 8 wł. tamże na prawie magdeb. R. 1472 Konrad von Lichtenheim, komtur pasłęcki, zapisuje Pawłowi Keiper 4 wł. w L. i 4 w Olszewkach na prawie magdeb. R. 1483 Konrad Stauchwitz, wójt szczycieński, nadaje Janowi 8 wł. w L. na prawie magdeb. R. 1605 sprzedaje Stefan Wydowski Melchiorowi Hiplowi, pisarzowi star. szczycieńskiego, 4 wł. ziemiańskie w L. za 1100 grz. Ob. Kętrz.: Ludność polska w Prusiech, str. 385 i 386. Z dawnych krzyżackich czasów jest opowieść, że wójt pewien z Pasymia, grzesznem skąpstwem wiedziony, zakazał gburom we wsi L. łowić ryby w jez. leleszkowskiem, do czego oni nadane sobie prawo mieli. A kiedy ci nie poprzestali rybitwy, zabrał im wójt co najlepszego z koni i bydła posiadali. Zaczął potem sam łowić, ale go Pan Bóg ukarał, że już ani jednej rybki nie mógł dostać, choć ich tam wiele było w jeziorze. Nurek w wodzie wyraźnie widział, jak ryby niby z wiedzą gromadnie stroniły od sieci. Później sam wójt znalazł nagłą śmierć w jeziorze, w skutek czego wszystkie ryby wyzdychały. Po niejakim czasie jednak znowu się rozpleniły i jak przedtem dają się łowić. Ob. Dr. Töppen: Mazurische Sagen u. Märchen, st. 121.

Leleszki, niem. Lelesken-See, jez. na Mazurach, pow. szczycieński, leży na płd. od Pasymia i stoi w związku z jez. Kalwa (Kalben).

Lelikowo, wś w gub. grodzień., na płd. od Mokran; przy południowej granicy gubernii.

Lelokiszki, wś, pow. władysławowski, gm. i par. Gryszkabuda, odl. 16 w. od Władysławowa, ma 3 dm., 46 mk.

Leman, wś, pow. kolneński, gm. Turośl, par. Kolno. Leży o 2 w. od linii granicznej od Prus, pośród błot, nad rzeczką. Posiada kościół filialny par. Kolno, szkółkę początkową. W 1827 r. wś rząd., 59 dm., 348 mk.; obecnie 65 dm. i 1709 mr. obszaru. L. należał do składu dóbr królewskich Kolno (ob.). Kościół świeżo wzniesiony staraniem ks. Józefa Wierzbickiego. Pierwotna kaplica spłonęła w 1837 r.; na miejscu jej nową wzniesiono w 1861 r.

Lemann (dok.), ob. Lemany.

Lemans (dok.), ob. Lemany.

Lemany 1.) niem. Lehmanni, wś włośc., pow. kartuski, nad jez. gowidlińskiem, o 4.5 mil od Kartuz, należała do sstwa mirachowskiego. Obszaru mr. 638, w tem jeziora 37; gbur. 11, zagr. 5, katol. 99, ew. 57, dm. 15. Parafia i szkoła Gowidlino, poczta Sierakowice. 2.) L., niem. Lehmanen, dok. Lemann, Bagińskie, wś, pow. jańsborski, jednę milę od granicy polskiej, na prusko-luterskich Mazurach, przez osadników polskich założona i trzymana. Pierwszy przywilej lokacyjny nie zachował się. R. 1471 Zygfryd Flach von Schwarzburg, komtur baldzki, nadaje Piotrowi Lemanowi (Pioter Leheman) i Piotrowi Zagrobowi (Pioter Sagrobo) na prawie magdeb. 10 wł. wolnych od dziesięcin i tłoki we wsi L. Ob. Kętrz., Ludność polska w Prusiech, str. 430. 3.) L., niem. Lehmanen, dok. Lemans, Sieben, Silben, wś, pow. szczycieński, ćwierć mili od miasta Szczytna, na prusko-luterskich Mazurach, przez osadników polskich założona i trzymana. Istniała już r. 1414. O pierwszym przywileju nie wiadomo. R. 1496 jest w L. sołtysem Piotr Oberstrój, który posiada 1½ wł. R. 1602 znajdujemy w L. przeważnie polską ludność. Ob. Kętrz., Ludność polska w Prusiech, str. 397. Kś. F.

Lembark, niem. Lemberg, dok. Liebenberg, Lebenberg, Libenbergk, włośc. wś kościelna, pow. brodnicki, na bitym trakcie jabłonowsko-brodnickim, 1 milę zaledwie od st. kol. żel. w Jabłonowie, na lewym brzegu strugi Lutrzyny al. Małej Ossy, po nad którą tu góra opodal leżąca zowie się Piaskową, śród gleby żyznej. Obszaru liczy mr. 4471, bud. 170, dm. 99, katol. 356, ew. 394. Parafia i szkoła w miejscu, poczta w Jabłonowie. Wś L., na urodzajnej położona glebie, istniała bez zaprzeczenia od najdawniejszych czasów. Po owych częstych spustoszeniach pruskich, jako i inne wioski, przez krzyżaków na nowo urządzona, z niemiecka przezwaną została; przedtem zapewne imię nosiła czysto polskie. Przy wsi znajduje się szaniec prastary, będący w związku z szańcami innych okolicznych wiosek, jako to: Bobrowa, Jaguszewic i Jabłonowa. Wszystkie te okopy leżą w prostej dosyć linii na lewym brzegu rz. Lutrzyny (Małej Ossy) i ciągną się z jednej strony aż do Niewierza po za wieś Słupy w pow. grudziąskim. W przeciwnym kierunku linia ta obronna sięga miasta Osieka w Polsce kongresowej, gdzie także istnieje szaniec. Z wyjątkiem Jabłonowa wszystkie są doskonale zachowane. O strateg. znaczeniu wspomnionych szańców ob. Ossowski, Zbiór wiadomości do antropologii krajowej III, 81. Także istniało przy wsi L. śród gruntów plebańskich na górze zwanej Piaskową, po nad brzegiem rz. Lutrzyny, cmentarzysko grobów skrzynkowych. Wiatry unoszące lotny piasek góry odsłoniły te groby, które za dawnych już czasów takim sposobem zniszczone zostały. Zachowały się tylko wyraźne ślady grobów i niektóre potłuczone resztki skorup popielnicowych, przechowywanych w muzeum towarz. nauk. w Toruniu. Jest jeszcze wiadomość, że i trójkąt z kamieni ustawionych na powierzchni istniał tu aż do roku około 1850. Znajdował się ten trójkąt w półn.-wschodniej stronie drogi do Wądzyna wiodącej, także nieopodal lewego brzegu Lutrzyny. Następnie został rozebrany na użytki gospodarcze. Bez zaprzeczenia stoją te ustawiane kamienie w związku z opisanem powyżej cmentarzyskiem i mają znaczenie pewne religijne albo pamiątkowe. Ob. Ossowski: Mapa archeol. Prus zachodnich, str. 7, 71, 85. Pierwszy przywilej lokacyjny krzyżacki wsi L. nie jest znany. Około r. 1415 piszą księgi czynszowe krzyżackie: Wś L. ma włók 61, każda czynszuje po 1 m.; dwie karczmy dają po 2 m.; 21 włók leży pustych. Księgi strat wojennych donoszą około tegoż czasu: Wś L. poniosła straty 4000 m., prob. 400, kościół 200 m. Ob. Gesch. des Culmerlandes, str. 112. Parafia L., w dekanacie brodnickim, liczy dusz 1589. Kościół, tytułu św. Piotra i Pawła, patronatu rządowego, nie wiadomo kiedy założony, konsekrowany r. 1507. Szpital przy nim dla 2 ubogich z parafii, bractwo trzeźwości od r. 1855; filia w Góralach. Wsie paraf.: Lembark, Bukówiec, Mileszewy, Konojady, Konojadki, Fomki, Godzieszka; do filii należą wioski: Górale, Buk góralski i Smolniki. Szkoły paraf.: w Góralach dz. katol. 69, w Konojadkach 70; 28 dz. katol. odwiedza szkołę ewang. w L., którym naukę religii udziela proboszcz, 4 w Buku góralskim i 3 w Bukówcu. Ob. Szem. dyec. chełmińskiej, str. 269.

Lemberg (niem.), ob. Lembark.

Lemberg (niem.) al. Pieraggen, wś, pow. piłkalski, st. p. Szyrwinty.

Lembork, ob. Lębork.

Lembudzie, wś, pow. władysławowski, gm. Zyple, par. Szaki; odl. 25 w. od Władysławowa, ma 7 dm., 76 mk.

Lempie al. Łempis, jedno z ogniw w łańcuchu drobnych jeziór, ciągnącym się w pow. sejneńskim, od południowego krańca jez. Gaładuś. Ma ono 48 mr. obszaru. Leży o 1 w. na południe od jez. Iłgiel, śród lasów, łączy się z jez. Stulpy, którego wody odchodzą, do Marychy.

Lenart, imię, tyle co Leonard; stąd Lenarczyce and Lenartowice.

Lenarty, niem. Lehnarten, dobra ryc. nad rz. Białą, do których należy także folwark i cegielnia Kujawa (niem. Kujahwa), pow. oleckowski. Posiadłość ta ma obszaru ziemi 654.30 ha. i to roli ornej i ogr. 417.60 ha., łąk 150.30 ha., pastw. 74.50 ha., lasu 10.20 ha., nieuż. 1.70 ha.; czysty dochód z gruntów wynosi 3589 marek. Odl. od Margrabowy, gdzie jest st. poczt., wynosi 9 kil. Parafia ew. Mieruniszki (niem. Mierunsken). W miejscu jest i gorzelnia. R. 1857 było tu 185 mk. Ks. Olbracht Fryderyk podaje r. 1573 do wiadomości, że ojciec jego, ks. Olbracht, nadał Baltazarowi Zenger dobra Kujawa z 30 włókami, oraz 4 włóki nad strugą Białą, t.j. Lenarty, na prawie lennem z wyższem i niższem sądownictwem i obowiązkiem jednej służby zbrojnej (Kętrz. „O ludności pols.,“ str. 524). W XVII i XVIII stuleciu mieszkali tu ze szla­ch­ty polskiej Kraińscy, Więckowscy-Saltzwedel i Ciesielscy. Kś. Fr..

Lence-Samotyje, wś gub. grodz. w b. ziemi bie­l­s­kiej.

Leńck, ob. Łęck.

Lenczke (dok.), ob. Łęck.

Lenewo (dok.), ob. Liniewo.

Lengirren (niem.), ob. Langirren.

Lengkonischken (niem.), wś i dobra, pow. tylżycki, st. p. Neu-Argeningken.

Lengkutschen (niem.) al. Samonienen, wś, pow. gołdapski, st. p. Gołdap’.

Lenglaucken (niem.), wś, pow. gąbiński, st. p. Gąbin.

Lengmeschken (niem.), Lengmeszken, Lengmestehlen, wś, pow. stołupiański, st. p. Mehlkehmen.

Lengwarowen (niem.), ob. Łęgwarowo.

Lengweczen, Lengwetschen (niem.), wś, pow. darkiemski, st. p. Sodehnen.

Lengwehnen (niem.), al. Klein-Leponischken, wś, pow. stołupiański, st. p. Ejtkuny.

Lengwethen (niem.), pow. ragnecki, ob. Lenkwethen.

Leniwe (dok.), ob. Liniewo.

Lenkaitschen (niem.), wś, pow. wystrucki, st. p. Karalene.

Lenkehlischken (niem.), 1.) wś, pow. nizinny, st. p. Heinrichswalde. 2.) L., dobra, pow. darkiemski, st. p. Trempen.

Lenken (niem.), 1.), dobra, pow. ragnecki, st. p. Ragneta. 2.) L. al. Valtingsaugen, wś, pow. szyłokarczemski, st. p. Kukoreiten.

Lenkeningken (niem.) 1.) wś i dobra, pow. wystrucki, nad rz. Węgorapią, przy moście dr. żel. tylżycko-wystruckiej; st. p. Gr. Bubainen i Wystruć. 2.) L., wś i L. al. Schillutis, kol., pow. ragnecki, st. p. Ragneta. 3.) L. al. Treibgirren, Strebgirren, wś, pow. ragnecki, st. p. Wischwill.

Lenkimmen (niem.), wś i dobra, pow. darkiemski, st. p. Trempen.

Lenkonischken (niem.), ob. Lengkonischken.

Lenkuck al. Lenkuk (niem.), ob. Łękuk.

Lenkupchen (niem.), wś, pow. gołdapski, st. p. Szittkehmen. [Dziś Lenkupie.]

Lenkutschen (niem.) 1.) wś, pow. wystrucki, st. p. Didlacken. 2.) L., wś, pow. wystrucki, st. p. Bokellen. 3.) L. al. Kischen, wś, pow. piłkalski, st. p. Sodargen.

Lenkwethen (niem.), wś w pow. ragneckim, 11 kil. na wsch. od st. kolej. Szyle (kolej tylżycko-kłajpedzka), w miejscu, w którem się krzyżują drogi bite z Gąbina do Tylży i z Pilkał do Szył. Wieś założona w r. 1732 przez wypędzonych z biskupstwa zalcburskiego protestantów, ma 254 mk. luter. Niemców, ochronę dla sierót i stacyą poczt. z pocztą osobową do Gąbina, Ragnety, Szyl i Pilkał. J. B.

Lensk (niem.), ob. Łęck.

Lenward, zamek w Inflantach, nad Dźwiną, o mil 4 powyżej Uxkül. Tu książę Mindowe wyprawił wodzów litewskich w r. 1262 przeciw krzyżakom, którzy z nimi krwawił walkę stoczyli.

Lenzen (niem.), ob. Lanzania.

Leonardowo, os., pow. sejneński, gm. Hołny Wolmera (ob.), par. Berżniki. Odl. 16 w. od Sejn; 2 dm., 9 mk. [3 km na wsch. od wsi Podpołoździeje.]

Leoniszki, wś, pow. władysławowski, gm. Dobrowola, par. Poniemoń. Odl. 46 w. od Władysławowa, ma 30 dm., 211 mk. W 1827 r. wś rząd., ma 3 dm., 38 mk. Br. Ch.

Leonowo 1.) kol., pow. włodawski, gm. Baruchowo, par. Kłótno. Odl. 20 w. od Włocławka, ma 11 dm., 91 mk., 153 mr. ziemi włośc. Ludność ewangielickiego wyznania. W 1827 r. 9 dm., 73 mk. 2.) L., folw., pow. nie­szaw­ski, par. Ra­dzie­jo­wo, 185 mr. rozl., olejarnia. 3.) L., pow. szczuczyński, gm. Ruda, par. Białaszewo. 4.) L., folw., pow. maryampolski, gm. Poniemoń-Pożajście, par. Pokojnie, odl. 66 w. od Maryampola, nad Niemnem, leży wprost ujścia Strawy a więc u zbiegu trzech gubernij. Otoczona ze wszystkich stron malowniczemi wzgórzami. W 1827 r. 2 dm., 22 mk., obecnie 5 dm., 67 mk. Dobra L. składają się z folw. L. i Marynka i wsi Orłowiszki. Rozległość dominialna wynosi mr. 931, grunta orne i ogr. mr. 294, łąk mr. 103, pastw. mr. 45, wody mr. 64, lasu mr. 399, nieuż. i place mr. 25; bud. z drzewa 15; płodozmian 4-polowy; rzeczka Peliszka przez terytoryum przepływa. Wś Orłowiszki osad 24, z grun. mr. 471. Br. Ch.

Leopoldów, ob. Leopoldowo.

Leopoldowo 1.) kol., pow. włoc­ław­ski, gm. Pi­kut­ko­wo, par. Wie­niec. Por. Brze­zie. 2.) L., wś szlach. i włośc., pow. łom­żyń­ski, gm. i par. Szcze­pan­ko­wo. Folw. L. rozległy mr. 513, grunta orne i ogr. mr. 205, łąk mr. 27, pastw. mr. 22, lasu mr. 244, wody mr. 6, nieuż. i place mr. 10. bud. z drzewa 4; płodozmian 11-polowy, pokłady torfu. Folw. ten w r. 1872 oddzielony od dóbr Kraska (ob.). 3.) L., os., pow. władysławowski, gm. Zyple, par. Iłgowo; odl. 31 w. od Władysławowa, ma 1 dm., 12 mk. Br. Ch.

Leopoldshof (niem.), dobra, pow. węgoborski, st. p. Węgielsztyn. U Zarańskiego, wś L. nazwana Biedaszki.

Leopole, Leopol, folw., pow. władysławowski, gm. Syntowty, par. Iłgowo; odl. 16 w. od Władysławowa, ma 1 dm., 27 mk., rozl. mr. 128, t. j. grunta orne i ogr. mr. 109, łąk mr. 12, nieuż. i place mr. 5, bud. z drzewa 7; płodozmian 6-polowy; olejarnia.

Lepacken (niem ), ob. Lepaki.

Lepaki, niem. Lepacken, wś, pow. łecki, nad jez. lepackiem, na prusko-luterskich Mazurach, przez osadników polskich założona. O pierwszym jej początku nie donoszą akta. Istniała już r. 1476. R. 1483 Jerzy Ramung von Ramek, komtur ryński, nadaje Piotrowi i Tomkowi Lepakom 15 wł. między małem jeziorem lepackiem a sunowskiem, z niższem sądown. i obow. 1 służby zbrojnej. R. 1557 mieszkają w L. Jędrzej, Mojżesz, Grzegorz i Jerzy, bracia. R. 1562 książę Albrecht nadaje Andrzejowi Lepakowi, komornikowi straduńskiemu, 4½ wł. w L. na prawie magdeb. Ob. Kętrz., Ludn. pol. w Prusiech, str. 452, 453. Kś. F.

Lepalothen (niem.) 1.) wś, pow. wystrucki, st. p. Berschkallen. 2.) L. al. Ribben, wś pod Stołupianami, pow. stołupiański. 3.) L., wś, pow. ragnecki, st. p. Ragneta.. 4.) L. al. Laugszargen, wś tamże, st. p. Budwethen. 5.) L., wś tamże, st. p. Szillen.

Lepelskie, jez. pod m. Lepel, 7.2 w. kw. rozl. Rz. Ulanka, należąca do systematu kanału berezyńskiego (ob.), stąd bierze początek; do jeziora zaś tego wpada pod Leplem rzeka Easa. M. K.

Lepelski kanał, ob. Berezyński.

Lepianki, folw., pow. szczuczyński, gm. Pruska, par. Bargłów.

Lepinie al. Lepino, wś, pow. kalwaryjski, gm. Kirsna, par. Urdomin, odl. 16 w. od Kalwaryi, ma 10 dm, 34 mk.

Lepino, wś, pow. kalwaryjski, gm. Lubowo, odl. 13 wiorst od Kalwaryi, ma 59 dm., 214 mk.

Lepkehmen (niem.) al. Pillwogallen, wś, pow. wystrucki, st. p. Grünheide,

Lepkwarty, wś, pow. władysławowski, gm. Zyple, par. Łuksze, odl. 30 w. od Władysławowa, ma 7 dm., 55 mk.

Lepokoje, wś, pow. kalwaryjski, gm. Krakopol (ob.), par. Dauksze, odl. 34 w. od Kalwaryi, ma 32 dm., 197 mk. W 1827 r. wś rząd. 18 dm., 131 mk.

Lepołatele, wś, pow. władysławowski, gm. Światoszyn, par. Iłgowo, odl. 41 w. od Władysławowa, ma 4 dm., 36 mk.; w 1827 r. 4 dm., 55 mk.

Lepołaty 1.) folw. i os., pow. maryampolski, gm. Chlebiszki, par. Preny, odl. 43 w. od Maryampola. Folw. ma 4 dm., 42 mk.; osada 1 dom, 5 mk. W 1827 r. folw. rząd. miał 10 dm., 96 mk. Por. Kidule. 2.) L., wś, pow. wyłkowyski, gm. Wojtkobole, par. Grażyszki, odl. 22 w. od Wyłkowyszek, ma 32 dm., 181 mk. W 1827 r. wś rząd. 22 dm., 162 mk. 3.) L., wś, pow. władysławowski, gm. Szyłgale, par. Słowiki, odl. 21 w. od Władysławowa, ma 10 dm., 110 mk. 4.) L., wś, nad Cesarką, pow. władysławowski, gm. Zyple, par. Łuksze, odl. 32 w. od Władysławowa, ma 13 dm., 141 mk. W 1827 r. 15 dm., 147 mk. 5.) L. Borowe, os., pow. władysławowski, gm. Tomaszbuda, par. Wysoka Ruda, odl. 37 w. od Władysławowa, ma 1 dm., 9 mk. 6.) L. Polowe, wś, pow. władysławowski, gm. Leśnictwo, par. Władysławów, odl. 9 w. od Władysławowa, ma 10 dm., 108 mk. W 1827 r. wś rząd. miała 9 dm., 139 mk. Br. Ch.

Lepona, rz. w pow. wyłkowyskim, poczyna się na wsch. wsi Łuki, płynie ku płn., potem skręca ku zach. pod Kopiszki, a za tą wsią ciągle już stanowiąc granicę od Prus płynie od wsch.-północy pod Matławką, Romejkami, Ejtkunami i za Bojarami wpada z lew. brzegu do Szyrwinty. Długa około 22 w. Powyżej i poniżej Romejków przyjmuje z praw. brzegu dwa strumienie bez nazwy. Według źródeł niemieckich rz. L. tworzy granicę między pow. stołupiańskim a królestwem i uchodzi do rzeki Rauschwe pod Kosakweitschen.

Leponischken (niem.), ob. Lengwehnen.

Leppienen (niem.), wś, pow. wystrucki, st. p. Berschkallen.

Lepsze, wś, pow. władysławowski, gm. Syntowty, par. Łuksze, odl. 24 w. od Władysławowa, ma 13 dm., 122 mk. W 1827 r. 16 dm., 147 mk.

Leputschen (niem.), wś, pow. wystrucki, st. p. Jodlauken.

Lesinsee (dok.), ob. Łasińskie jezioro.

Lesiny 1.) W., niem. Gr. Leschienen, wś paraf. patronatu bisk. warmińskiego w dekan. wartemborskim, w pow. szczycieńskim, st. p. Wielbark. Wś ta obejmuje 57 włók i liczyła 1857 r. 401 mk. Ma nowy kościół pod wezw. Niepok. Pocz. N. Maryi P., zbudowany r. 1851; do parafii należy 622 komunikantów. 2.) L. M., niem. Kl. Leschienen, wś, pow. szczycieński w Prusach wsch., st. poczt. Wielbark; 1857 r. 113 mk., 15 dm. Osada ta została założona dopiero za czasów Fryderyka Wielkiego po r. 1763, w którym, jak wiadomo, stanął pokój hubertsburski. Kś. Fr.

Lesko, dawne na­z­wi­s­ko m. Lisko (ob.).

Leslau al. Loestau (niem.), ob. Wodzisław.

Leslau (niem.). Tak niektórzy średniowieczni kronikarze pruscy zowią Włocławek.

Leszcz, przedm. Pińska, z b. klasztorem, w którym Wojsiełko syn Mendoga przyjął w XIII w. chrystyanizm i mnichem został. Miał założyć ten kościół Włodzimierz W. w X w. Najdawniejszy to klasztor (wsch. obrz.) na Litwie, skasowany 1839 (od 1603 unicki). W pobliżu kurhan zwany „Mogiłą Mendoga“. Por. Pińsk.

Leszczewo 1.). wś, pow. suwalski, gm. i par. Jeleniewo, odl. 11 w. od Suwałk; ma 36 dm., 286 mk. W 1827 r. wś rząd. 33 dm., 191 mk. 2.) L., wś, pow. suwalski. gm. Hutta, par. Wigry, odl. 9 w. od Suwałk; ma 31 dm., 211 mk. W 1827 r. wś rząd., 19 dm., 107 mk.

Leszczewo 1.) jez. przy wsi t. n., pow. suwalski, o 12 w. od Suwałk w stronie wsch., brzegi lesiste, niskie, w części błotniste, zwłaszcza od wschodu. Trzy strumienie sprowadzają tu wody kilku drobnych jeziór, znajdujących się śród lasów w stronie wschodniej. Odl. od Suwałk 12 w., łączy się z jez. Wigry. 2.) L., jez. we wsi t. n., pow. suwalski, na płn. od Suwałk, przyjmuje wody pobliskiego jeziorka we wsi Zaleszczewo, swoje zaś odprowadza strumieniem do jez. Szelment. Por. Krzywe [?], jez.

Leszczówek, wś i os. leś. nad jez. t. n., pow. suwalski, gm. Hutta, par. Wigry, odl. 9 w. od Suwałk; ma 41 dm., 264 mk. W 1827 r. wś rząd., 19 dm., 107 mk. [Błędnie zamiast Leszczewek.]

Leszczówek, jez. w pow. suwalskim, przy wsi t. n. Należy do grupy jeziór okalających jezioro Wigry; ma do 60 mr. obszaru i około 60 st. głębokości. Br. Ch. [Błędnie zamiast Leszczewek.]

Leszkiemie, wś, pow. suwalski, gm. i par. Wiżajny; odl. 23 w. od Suwałk; ma 11 dm., 98 mk. Należała do ekonomii rządowej Kadaryszki (ob.). Br. Ch.

Leszkowo, dziś Liszkowo (ob.).

Leszno, Leszna folw. dóbr Żerno, pow. wołkowyski.

Leśmiady, jez., ob. Laśmiady.

Leśna, wś gub. grodz., w b. ziemi bie­l­s­kiej.

Leśna, Lśna, rz., prawy dopływ Bugu, a raczej dwie rzeki t. n. L. Wschodnia lub Lewa powstaje na błotach szeszewewskich z rzeczek: Topyłki, Tocznicy i Murawki. L. Zachodnia lub Prawa ma źródło w puszczy białowieskiej, prawie na gran. pow. bie­l­s­kie­go i prużańskiego. Obie te rzeki łączą się u wsi Uhlan i pod nazwą L. mijając Kamieniec Litewski, wpadają do Buga pod wsią Kołodno. Od Uhłau długość 60 w. przyjmuje według innych źródeł Perewołokę i Podleśną. Most [Dziś poza granicą Polski.] na L. żelazny drogi brzesko-grajewskiej.

Leśna góra, wś, pow. węgrowski, gm. i par. Grębków. W 1827 r. 17 dm., 83 mk.; obecnie ma 24 dm., 160 mk:, 632 mr. obszaru. Według Tow. Kred. Ziems. folw. L. ma 660 mr. a wś 19 osad i 468 mr. ziemi.

Leśnickie starostwo, ob. Knyszyn.

Leśnictwo 1.) os., pow. war­szaw­ski, gm. Fa­len­ty, par. Ra­szyn. 2.) L. (mied­nie­wi­c­kie), pow. błoń­ski, gm. Gu­zów, par. Szy­ma­nów. 3.) L., nad błotem Łu­gi, wś i os., pow. kol­ski, gm. Piotr­ko­wice, par. Lub­stów, odl. od Ko­ła w. 29; wś dm. 8, mk. 166; os. dm. 4, mk. 38. W 1827 r. 5 dm., 7 mk. Dobra L. i To­ka­ry mają 2320 m. rozl. (1900 lasu). 4.) L. al. Ce­gie­l­nia, kol., pow. ił­że­cki, gm. Ci­szy­ca Gór­na, par. Tar­łów; odl. 44 w. od Ił­ży. Ma 17 dm., 102 mk., 450 mr. ziemi. Kolonie te utworzone zostały na gruntach dworskich dóbr Cze­ka­rze­wice (ob.). 5.) L.–Oża­ro­w­skie, os. leśna, pow. opa­to­w­ski, gm. La­so­cin, par. O­ża­rów, od O­pa­to­wa 22 w. Gruntu mr. 735, dm. 1, mk. 5. 6.) L., os. leśna, pow. o­pa­to­w­ski, gm. Czę­sto­ci­ce, par. Os­t­ro­wiec, od O­pa­to­wa 128 w., gruntu mr. 30, dm. 2, mk. 10. 7.) L., folw., pow. władysławowski, gm. Leśnictwo, par. Władysławów; odl. 3 w. od Władysławowa. W 1827 r. wś rząd. 8 dm., 117 mk.; obecnie 182 mk. Około 1860 istniała tu hodowla jedwabników, produkująca do 5000 sztuk kokonów. Szkółka morw liczyła 12000 drzew. Gm. L. ma 6372 mk., rozl. 30961 mr., sąd gm. okr. II Syntowty o 13 w., st. p. Władysławów odl. 3 w. W skład gm. wchodzą: Aszmoniszki, Bajorajcie, Blukiszki, Bluwy, Bebtele wś i kol., Buksznie, Detralgie, Dumcze, Franckabuda, Głobele, Gudajcie, Gustajniszki, Jancze, Janukiszki, Jurgbudzie, Karniszki, Kieturnowina, Kirmiszki, Krykle, Kubilele, Kuty, Lepołaty, Leśnictwo, Materny, Mejszty wś i folw., Michnajcie, Moćkunie, Muryny, Mycki, Norwajsze, Pieczyszki, Pobierżupie, Poosyja, Powiertupie, Pustelniki, Rangały, Romaniszki, Rudzie, Rugie, Słoboda, Sodzie, Storuki, Stożki, Szarwinkiszki, Szaukście, Szurpaule, Śliznowina, Tarnucie, Trakinie, Tumpy, Tupiki, Urbanty, Usejny, Uszkiertule, Uszniaunie, Wale, Waltraki, Wiszpin, Wojtyszki, Wowiery, Zaleszarkie, Żalwiedery, Żegle i Żwirgżdajcie. Dobra rządowe podług wiadomości z r. 1855 składają się z folw. Leśnictwo, rozległości około mr. 3700; nadto wsie: Ambrasy, Antabudzie, Aszmoniszki, Bałtrusie, Barzdy, Baźniczgiry. Berżupie, Birsztany, Bluwiszki, Bluwy, Blukiszki, Borsuckowizna, Bojakiszki, Budele, Buchtyszki, Budwiecie, Buda, Degutynie, Dębowa buda, Degucie, Dowidy alias Dobityszki, Dumcze, Dydwiże, Dziadowizna, Dziechciarnia, Endziuliszki, Filipy, Frącka budzie, Galinie, Gajliny, Gieruliszki, Grażyszki, Gryszkabudzie, Gudajcie, Gusztajniszki, Janukiszki, Janki, Jancze, Jurgbudzie, Irdagi, Kampinie, Karniszki, Kaliny, Karaliszki, Kiermuszkalnie, Kieturnowina, Klewiecie, Kranczyszki, Kranciunie v. Kramunie, Krykle, Kubeliszki borowe, Kubeliszki polowe, Kulczyki, Kuty, Laudyńskie, Lelchiszki, Lepołaty borowe, Liputyszki, Lubiszki, Laukieniszki, Lodyszki, Luczna, Lipki, Materne, Malwiszki, Masiawskie, Mazury, Maryszki, Marniszki, Meszkinie, Meszkobudzie, Michnajcie Dolne, Michnajcie Górne, Micki, Margawszczyna, Moskalowszczyzna wyższa, Moskalowszczyzna niższa v. Moskalewizna wyższa i niższa, Muryny, Maraszkowizna, Mergbudzie, Murejki, Narwojsze, Niedwirzejszki, Niwiry alias Nimiry, Obromryte, Obszroty, Obromeszkinie, Ogorkiszki, Paplinie, Poszeszupie, Pałobie, Pokalniszki, Petwirsze, Pentyszki, Pieczyszki polowe, Pieczyszki borowe, Poossye, Poberżupie, Powengrupie, Powejłupie, Ponowie, Poszyłupie, Podkordaki, Pustelniki, Pupiszki, Rowaniszki, Ropedy, Rowgałły, Rogupie, Rudzie, Rygiszki, Serbentyny, Serafiny, Słoboda, Sliznowina, Śliwińska buda, Starski, Staszki, Stoguże, Stajniszki, Stragbudzie, Skargbudzie, Skirkuny, Skirbiszki, Szarwiniszki, Stylentyszki, Szedwigi, Szukieły, Szumbary polowe [Powinno być: Szunkary polowe.], Szumbary borowe [Powinno być: Szunkary borowe.], Szyłgale, Sobiany, Sparwinie, Symaki, Smilgie, Sprukły, Suwałki, Tobakinie, Tomaszbudzie, Tobansie, Trakinie, Trzaskowszczyzna, Tumpy, Tupiki, Rubanty, Uskurtule, Urwinie, Wola polowa, Wola borowa, Wiłtralis, Wiaciszki, Widgiry, Wideryszki, Winksznupie, Wiszpinie, Wilusie, Wojłyszki [Powinno być: Wójtyszki.], Zaleszarkie, Zardele, Zalwedery, Zaliszki, Zasinie, Zaleblekie, Zeczkalnie, Zegle, Zygmunty, Zwirgzdajcie, Zwirbliszki, Zawadzkie, Zygowizna, nomenklatura Ruda. Folwark Boblete z wsiami: Aperubiszki, Boblete, Buksznie, Kasiukimy, Szaukszty, Turczyny, Usiejmie, Zartyny. Folwark Mejszty z wsiami: Bajorajcie, Detralgie, Mejszty, Głobele, Kubilele, Sodzie, Uszpiwnie, miasto Władysławów. Por. Dębowa Buda. A. Pal. and Br. Ch.

Leśniczówka, są to osady utworzone śród lasów i stanowiące siedziby leśniczych. Po wycięciu lasów zakładane w tych miejscach folwarki i kolonie zatrzymywały często pierwotną nazwę.

Leśniki, niem. Leschnicken, wś, pow. olecki w Prus. wschod., st. poczt. Gąski; 1857 r. 71 mk. R. 1562 podaje ks. Olbracht do wiadomości, że Kasper Aulak, starosta straduński, sprzedał Janowi Leśnikowi z Kukowa 4 włóki boru między jeziorem Kukowskiem a wsią Rydzewem. (Ob. Kętrz. „O ludności polskiej,“ str. 509). Kś. Fr.

Letopy, jezioro, ob. Potopy.

Lettenland (niem.), ob. Łotwa.

Letuwa-Żeme (łot.), ob. Litwa.

Lety, Letony, ob. Łotysze.

Letzen, Loetzen (niem.), ob. Lec.

Lewaniszki, ob. Leoniszki.

Lewickie, st. dr. żel. brzesko-grajewskiej między Bia­łym­sto­kiem a Knyszynem [Błąd, powinno być: między Bia­łym­sto­kiem a Biel­s­kiem Pod­la­s­kim.], o 85 w. od Grajewa.

Lewientyn al. Niewocin [Dziś Niegocin.], niem. Löwentin-See, jez. na polsko-pruskich Mazurach, pow. lecki; leży na płdn. od m. Leca [Giżycka] i twierdzy Boyen, 416 i pół stóp npm., zatem wyżej niż wszystkie inne jeziora mazurskie; jest 3 i pół mili długie, pół mili szerokie i obejmuje pół mili kwadr. Na płn. ma przez jez. Kisajno odpływ do jez. Mamrami zwanego, a stąd przez rzekę Węgorap do Pregoły i zatoki fryskiej. Płdn.-zachod. odnoga L. łączy się za pomocą kanału tylko 50 kroków długiego z Jagodnem (jez.), dalej przez Górkło z jez. mioduńskiem i grunwaldzkiem, wreszcie z Tałtami i Śniardwami (Spirding-See), tak że stąd aż do Węgoborka [Węgorzewa] swobodnie statki przechodzić mogą. W ogóle więcej niż 30 jeziór stoi w związku z L., bo i jego południowo-wschodnia odnoga złączona jest z jeziorami, mianowicie z jez. Weinow, dalej z Buwełnem i jez. Wąs. Lewiętyńskie jez. otoczone jest około wieńcem wiosek, z których znaczniejsze są: Wilkasy, Strzelce, Bogaczewo, Rydzewo, Ruda, Kąp’, Grajewo i Bystry. Czyt. A. Weiss: Preuss. Littauen und Masuren, p. 36 i 64. Kś. F. and Kś. Fr.

Lewki, wę i dobra, pow. bie­l­s­ki, gub. grodzieńska, o 5 w. od Bie­l­s­ka, własność Prze­my­s­ła­wa Dzierż­ka. Fabryka mydła i pasieka.

Lewkowo, wieś, pow. wołkowyski, okr. polic. świsłocki, o 32 w. od Świsłoczy, o 60 od Wołkowyska, o 92 od Grodna. Jest tu zarząd gminy tarnopolskiej.

Lewkowo, niem. Loewkowen al. Loewkabude, Loewkobuda, os., pow. gołdapski, st. p. Grabowo (o 11 kil.), ma areału tylko 12 ha. i to roli ornej i ogrodów 10 ha. i 2 ha. łąk; 1857 r. 4 mk. [Ok. 1,5 km na płn.-zach. od Czerwonego Dworu, dziś nie istnieje.] Kś. Fr.

Lewonie, wś, pow. bia­ło­s­to­c­ki, gm. Krypno, 25 w. od Bia­łe­go­s­to­ku, 347 dz. Na zchd od wsi, w poblitu rzki Nereśli, ślady osady przedhistorycznej.

Lewońce, wś, pow. sejneński, gm. Kudrany, par. Liszkowo; odl. 45 w. od Sejn. W 1827, r. było tu 2 dm., 11 mieszk; obecnie 4 dm. 31 mieszk.

Leynau (niem.), ob. Linowo.

Leynow (dok.), ob. Linowo.

Lękuk (mylnie), właśc. Łękut (ob.).

Li… por. Lie…, Ly… (niem.), Ły…. (rus.).

Lia…, por. La….

Ljachuwci, ob. Lachowce.

Lib…, por. Lieb… (niem.).

Lib, ob. Liwowie.

Libental, ob. Liebenthal (niem.).

Libertpol, wś, pow. wołkowyski. Była tu kaplica katol. b. parafii Łysków.

Libsko, ob. Lipsk.

Libia, Zamłyńszczyzna a. Nikołajówka, pow. prużański, ob. Zamłyniszcze (t. XIV, 372).

Licemir, jez., przy jeziorze Świteziu, pod Szackiem z drugiej strony.

Licewicze, wś na Litwie, nad jeziorem Wiszniewskiem.

Lichacze, wś. pow. grodzieński, przy dr. żel. warsz.-petersb., poza Porzeczem.

Lichnau (niem.), ob. Lichnowy.

Lichnowy 1.) niem. Lichnau, dok. Lichtenow, włośc. wś parafialna, pow. chojnicki, śród czysto-niemieckiej Kosznajderyi, 1 milę od Chojnic. Obszaru liczy mr. 7494, bud. 213, dm. 102, katol. 789, ew. 8. Parafia i szkoła w miejscu, poczta i stacya kol. żel. w Chojnicach. Wś L. od dawna istniała; kiedy w czasach krzyżackich nadano jej pierwszy przywilej lokacyjny, nie wiadomo. R. 1369 Zygfryd von Gerlachsheim, komtur tucholski, poświadcza jako sołtysowi w L. Górce Bosilburg zgorzały budynki, a wraz z nimi także stary przywilej. Dla tego nowy teraz dokument wystawia. Włók było podówczas 85 zbytniej miary. Z tych prob. miał wolne 4 a sołtys 9; prawo było chełmińskie. Od włóki dawali oprócz kur czynszowych na św. Marcin i 3 wiardunki od nadmiaru po 3 pieniążki. Dwie karczmy czynszowały na zamek po 3 wiard. i po pół funta wosku, druga połowa przypadała dla sołtysa. Osadnicy mogli trzymać jedno czółno na jeziorze przede wsią. Ob. odpisy Dregera, ręk. arch. w Peplinie, str. 116; odpisy z Belna, str. 9. Niemieccy tutejsi mieszkańcy nie mało od początku skłaniali się do luteranizmu; jeszcze w r. 1588 miała ta parafia pastora luterskiego. Następnie znowu kościół oddany został katolikom. Za polskich czasów wś L. należała do dóbr star. tucholskiego. Lustr. tegoż star. z r. 1578 donosi: L. mają włók 84, z tych do prob. należą 4, 1 włóka jest kościelna, 2 ma Bartł. Henigowski. Wś tę dzierżawi Jerzy Żaliński; osiadłych włók jest tu 77, karczma daje czopowego gr. 40. Lustr. z r. 1664 pisze: L., wś niemiecka, ma włók 82, z tych jest sołtyskich 9, wybraniecka 1, onera tej włóki wieś zastępuje; gbur. 20; czynszu ogółem dają zł. 128. O stanie dzisiejszym parafii w L. donosi szemat. dyec. chełmińskiej, str. 290. Parafia L. liczy dusz 2102. Kościół jest tyt. św. Jadwigi, patronatu rządowego, o fundacyi jego nie wiadomo. Od r. 1863—1866 wzniesiono nowy kościół, który poświęcono 17 lipca r. 1866. Szpitala nie ma przy kościele; bractwo istnieje trzeźw. od r. 1858. Jest także kościół filialny w Sławęcinie, również rządowego patronatu. Prob. Piotr Nitsch. Wsie parafialne: Lichnowy i Gronowo; w Gronowie znajdował się dawniej osobny kościół; do filii należą także dwie wsie: Sławęcin i Obrowo. Szkółki trzy istnieją katol. w parafii: w Lichnowach liczy katol. dzieci 150, nauczyciel jest tu zarazem organistą; w Gronowie 46 katol. dzieci i w Sławęcinie 117. 2.) L., niem. Gr. Lichtenau, dok. Lichtenowe, wś włośc. paraf., pow. malborski, śród żyznych żuław malborskich, 1 milę od Tczewa, 1½ od Malborka. Obszaru liczy wł. 212, gbur. 17, zagr. 9; katol. 459, ew. 233, men. 27, żyd. 7; dm. 54. Kościół katol. i luter. jako i szkoła w miejscu, poczta Tczew. Do większych posiadaczy (Grossgrundbesitzer) należą tu: Aaron Claassen hekt. 120, Albert Ehrenberg 170, Bern. Friedrich 61, Albert Grothe 103, Ryszard Jacobsen 104, Aug. Niess 139, Jul. Siech 131, Fryd. Strich 71, Gustaw Tornier 79, Teod. Tornier 143, Herm. Eggert 95 hekt. Wś L. należy do najstarszych osad śród żuław. Pierwszy raz wspominana w dokum. r. 1254: podówczas sławna wyspa Zantyr między Wis­łą a No­ga­tem miała tu swój początek. R. 1321 Karol z Trewiru, mistrz w. krzyżacki, wystawił przywilej dla tej wioski, podług którego od włóki dawali czynszu po 2 grz. i 4 kury, nadto zobowiązani byli po 6 prętów (1 Seil) grobli utrzymywać, dla kościoła przeznaczone było 6 włók roli; tacy proboszczowi dawali po pół korca żyta i tyleż jęczmienia. R. 1362 Jan von Wildenberg, prob. lichnowski, z poselstwem do cesarza wysłany od krzyżaków w sprawach duchownych. Osadnicy gburscy byli tu zdawna nader majętni i dla tego do występków dzikich bardzo skłonni. R. 1400 piszą o nich, gdy się upili, zakonnika pewnego w wór zaszyli i w kominie powiesili, żeby się uwędził; znowu braciszka, po kweście chodzącego, nad ogniem niby pieczeń smażyli, aż się spalił; człowieka jakiegoś, który kotły naprawiał, w skórę nieżywej szkapiny zaszyli i tak 8 dni trzymali. Z proboszczem swoim w rzeczach nieraz najśw. najgorszych niedorzeczności sobie pozwalali, a komtura nytyskiego za brodę na drzwiach powiesili. Za te i podobne zbrodnie zmuszeni byli wieżę t. z. maślaną, (Buttermilchthurm) opodal Malborka nad Nogatą sami sobie zbudować, w której potem przez długi czas pokutowali. R. 1457 krzyżacy wś zrabowali i spalili wraz z wielu innemi pobliskiemi. Zniemczona ludność skłonna tu była od początku do luteranizmu. Pierwszy pastor Heismann przybył do L. r. 1602 z Frankonii; kościół jednak napowrót oddać musieli katolikom i odprawiali potem przez dłuższy czas prywatne swoje nabożeństwo u pewnego gbura. Kiedy nowy osobny zbór sobie zbudowali, nie wiadomo. R. 1626 Szwedzi wieś zajęli; wkrótce jednak ustąpili z niej przed Polakami, uchodząc pod Malbork i Kościeliczki. Ob. Brandstätter: die Weichsel, str. 181; Eckerdt, der Kreis Marienburg. Ks. F.

Lichoderki-tarucie, ob. Justynowo.

Lichosielce, os., pow. augustowski, gm. Hołynka, par. Pierstuń (grec.-obrz.); odl. 49 w. od Augustowa. Ma 9 dm., 78 mk. W 1827 os. rząd. 8 dm., 47 mk. Br. Ch.

Lichosielce, wś, pow. prużański, przy drodze z Prużany do N. Dworu.

Lichowicze, wś, pow. wołkowyski, przy drodze z m. Zelwy do m. Piaski.

Liczewka, rz., dopływ Sokoldy z prawej strony.

Lida (pisze Baliński, St. Pol.), miasto naczelne powiatu (gub. wileńska), nad małą rzeką, Lidą al. Lidzieją, pod 53° 59′ 45″ szerok. północ., i 44° 4′ dług. położone, o 89 w. od Wilna, przy trakcie pocztowym z tego miasta do Grodna. Jest to jedna z bardzo dawnych osad litewskich, co i samo na­z­wi­s­ko (lida—trzebież), czysto litewskie, pokazuje. Chociaż zamek tutejszy ma być wymurowany, podług twierdzeńia Stryjkowskiego, przez Gedymina około r. 1323, wnosić jednak można, że daleko przedtem miejsce to obronnem być musiało i warownię drewnianą miało, jako na granicy właściwej Litwy i Rusi litewskiej leżące. Po śmierci Gedymina, kiedy kraj, na zasadach feudalnych urządzony, podzielił się na części pod zwierzchnością wielkiego książęcia, Lida stała się głównym grodem księstwa lidzkiego. Posiadał je naprzód sam Olgierd, potem Jagiełło syn jego (r. 1381), książę na Witebsku, Krewie i Lidzie, nakoniec Witowd. Już w r. 1366 franciszkanie przybyli z Polski do tego miejsca opowiadać wiarę Chrystusa, a liczba ich urosła w r. 1376 do dziewięciu misyonarzy, którzy mieli z sobą przynieść z Wizny obraz Bogarodzicy, dotąd łaskami słynący. Ale dopiero w r. 1397 mnisi ci stale tu osiedli za staraniem Andrzeja, pierwszego biskupa wileńskiego. Kościół zaś, odnowiony w r. 1414, konsekrowano pod tyt. N. Maryi Panny, WW. świętych i ś. Krzyża. Około r. 1460 utworzyło się zamiast tej misyi franciszkańskiej probostwo, w którem dopiero wymurował kościół roku 1747 proboszcz Michał Zienkowicz biskup wileński, przeniósłszy go na inne miejsce z podzamcza. Dla wyznania wschodniego poświęcono cerkiew w L. r. 1533. W L. r. 1387 we wtorek po św. Wicie (15 czerwca) Skirgajłło, książę trocki i połocki, złożył akt hołdu Jagielle z tego ostatniego księstwa. R. 1392 w styczniu krzyżacy, między któremi wielu rycerzy angielskich się znajdowało, razem z Witowdem, poróżnionym z Jagiełłą, zrobili wyprawę na L., i podszedłszy z łatwością przez zamarzłe błota zapalili podzamcze. Książę Korybut, trzymając wówczas straż zamku, z Siewierzan złożoną, pomimo silnych jego warowni, bronić się nie chciał, i opuściwszy twierdzę, wszystkie składy broni i potrzeb wojennych na łup Niemcom zostawił. Podobny najazd na L. powtórzyli krzyżacy r. 1394, przy których znajdowali się hr. Leiningen z Niemiec i hr. Bedford z Anglii, również w zimie, ale, znalazłszy zamek mocno obsadzony a miasto spalone, cofnęli się stąd raptownie, nic mu nie zrobiwszy. Po objęciu rządów Litwy przez Witowda, zamek lidzki, jeden z najobszerniejszych w całem państwie, którego dzierżawcą był, za Olgierda jeszcze, ulubieniec jego a później szwagier Jagiełły, Wojdyłło, stał się w r. 1397 przytułkiem Tochtamysza, hana Tatarów zawołżańskich, wygnanego z ordy. Najechać miał L. w r. 1406 dnia 5 sierpnia Jerzy Swiatosławowicz książę smoleński ze zbrojną gromadą, zapewne dla odzyskania żony swojej, trzymanej w niewoli na zamku: miasto zrabował i spalił, ale do zamku próżno szturmował, bo starosta, nieobecny wówczas, przypadł z oddziałem w porę i napastników odpędził. Miejsce to uświetnionem zostało w r. 1422 w lutym pobytem Władysława Jagiełły, który po ślubie swym z Zofią księżniczką kijowską w Nowogródku, zjechał tu z nią i z Witowdem, oraz licznym dworem. Zjechał też wonczas Antoni Zeno, nuncyusz Marcina V papieża, przysłany do Polski dla wybadania świadków w sprawie jej z zakonem krzyżackim, i sprawdzenia ich przywilejów. R. 1434 Swidrygajłło wichrzący Litwę spalił miasto, sam tylko kościół ocalał. Zamek, pomimo wszystkich klęsk nienaruszony, stał się mieszkaniem Hadży-Gireja, książęcia tatarskiego, wychodźca z ordy, który tu przez lat kilka przebywał, otrzymawszy od Kazimierza W. ks. lit. dzierżawę lidzką, aż do r. 1443, kiedy go Tatatorowie perekopscy na hana do siebie wezwali. Za Aleksandra powstał o to starostwo zawzięty spór w r. 1505 między Illiniczem Krzysztofem, a niejakim Drozdem, któremu król, przez zabiegi Glińskiego oddaliwszy Illinicza, oddał dzierżawę. To się przyczyniło potem do zabójstwa Zabrzezińskiego, który się ujął za Illiniczem, a tym sposobem ściągnął na siebie zemstę wszechwładnego Glińskiego. R. 1506 król Aleksander, nakazawszy pospolite ruszenie przeciw Tatarom, najeżdżającym gwałtownie Litwę, sam udał się do L., pomimo ciężkiej choroby, namówiony od Glińskiego dla zachęcenia szla­ch­ty do śpiesznego wystąpienia. Przybywszy w kolebce na zamek lidzki, jeszcze ciężej zasłabł, ostatnią komunią przyjął i testament kazał napisać. Tymczasem mało tu zebrało się szla­ch­ty; kiedy więc dano znać, że Tatarowie o milę już do L. dotarli, wyniesiono króla na poły martwego w lektyce z zamku między dwoma końmi do Wilna, w towarzystwie królowej Heleny, kanclerza Łaskiego i niektórych panów. Odtąd na długo miejsce to zostało spokojnem od nieprzyjaciół. Sejm r. 1611 potwierdził dla miasta dawniej nadane jarmarki, konstytucya zaś r. 1638 dozwoliła obywatelom zbudować, przy murze zamkowym wewnątrz, sklep na chowanie ksiąg ziemskich lidzkich. Dopiero za Jana Kazimierza, L. razem z całym krajem dotkliwym uległa klęskom. W r. 1662 tak srogie powietrze zaczęło grasować w L., że sejmik gromniczny został stąd przeniesiony do Myta. Na nim przez uchwałę ustanowiony został sąd szczególny na sądzenie zbrodni popełnionych w czasie zawojowania kraju od nieprzyjaciół, z nadaniem wyrokom jego mocy dekretów trybunalskich. Stało się to za potwierdzeniem królewskiem. Dla zniszczenia, jakiemu Lida uległa, sejm r. 1676 uwolnił ją od stanowisk, ugod i ciężarów, ze wszystkiemi juryzdykami. Ale podczas powtórnego najścia Szwedów pod Karolem XII, znowu miasto wiele ucierpiało; zamek przed r. 1710 spalony został i już się więcej nie podniósł. Sejm więc r. 1717 zostawił L. dawne ulgi, ponawiając uwolnienie od hyberny i lokacyi wojska. Konstyt. sejmowa r. 1776 zaliczyła L. do miast, którym prawo magdeburskie zostawiono, a sejm roku 1791, prawem o miastach zapadłem, przyłączył ją do wydziału wileńskiego sądów apelacyjnych miejskich. Dwie fundacye duchowne ozdobiły miasto w późniejszych czasach; prócz altaryi bowiem, która przed r. 1644 powstała, Adam Narbutt wojski lidzki z żoną Elżbietą fundował tu r. 1672 karmelitów trzewiczkowych, a Ignacy Scypion podstoli w. lit. sprowadził do L. pijarów, którzy tu murowane kolegium i szkołę założyli, nazwaną z czasem podwydziałową; jakową fundacyą stany sejmowe r. 1775 potwierdziły. Sądy odbywały się w zamku i akta grodzkie tam się przechowywały aż do panowania Stanisława Augusta, pomimo jego spalenia, lecz odtąd zamek ów poszedł w zupełną ruinę. Obecnie jednak stoją jeszcze piękne jego zwaliska w samem mieście. Czworogranne czerwone jego mury poważnie się wznoszą; widać ślady baszt i przekopów, kształt zaś jego zupełnie jest ten sam jak zwalisk zamkowych w Miednikach i Krewie. (Por. Album N. Ordy). R. 1801 L. została miastem powiatowem gub. grodzieńskiej, od 1842 wileńskiej. R. 1817 miała 292 dm., w tem 4 mur., 770 mk., incl. 567 izr. R. 1879 było tu 3915 mk., a r. 1862 4077, w tem 2059 męż., 2028 kob.; szla­ch­ty 200, duchowieństwa rozmaitych wyznań 36, kupców 14, mieszczan i rzemieślników cechowych 3336, włościan 32, tudzież osób nieobjętych powyższemi rubrykami 469. Ludności przypisanej do miasta było 1479 osób męsk. i 2082 żeńsk., razem 3561 płci obojej. Posiadaczy domów i wszelkich innych nieruchomości w mieście 365. Handel L., z powodu ustronnego położenia miasta, ograniczał się frymarkiem rzeczy niezbędnych do życia. Kupców pierwszej gildyi w r. 1861 było tu 2, a trzeciej 5; lecz większa ich część trudni się handlem gdzieindziej. Kramów jest w L. 76, innych zakładów handlowych 32. Jarmarków do roku przypada dwa, lecz te niewielkiego są znaczenia; targi, odbywające się co tydzień, prócz zboża, ogrodowizn, drew i t. p. rzeczy na konsumpcyą miasta, nic prawie innego z okolic nie ściągają. Rzemieślników w L. 189 osób, po największej części żydów. Co do fabryk i rękodzielni, były tu 3 garbarnie, których wyroby na wartość około 6000 rs. rozwożą się po okolicznych jarmarkach, oraz dwie malutkie rękodzielnie świec maczanych, zwanych pospolicie szabasówkami, a robionych na domowe potrzeby miasta. Mieszkańcy miasta mało się trudnią szukaniem zarobku po za jego obrębem; w r. 1861 wydano w tym celu tylko 146 świadectw pasportowych. Rolnictwem i połączonemi z niem gałęziami przemysłu, procz na małą skalę prowadzonego ogrodnictwa, również niewielu tu się zajmuje. Dochody miasta w r. 1862 obrachowywano: zwyczajne na 2516 rs; 24 k., nadzwyczajne na 445 rs. 24½ k. Rozchody zwyczajne w tymże czasie określono cyfrą 1470 rs. 71 k., jednorazowe 490 rs. 77⅓ k. Miasto posiada gruntu 1544 dziesięciny, a nadto wspólny wygon 345 dzies. rozległości. Po skasowaniu pijarów miała L. do 1850 r. 5-klasowe szkoły. Bywały też tu walne kontrakta. Dziś miasto mało ożywione. Kolej wileńsko-rówieńska, obecnie się budująca, może je trochę podniesie. Paraf. kościół katol. Podw. ś. Krzyża, z muru wzniesiony 1770 przez ks. Tomasza Zienkowicza. Na cmentarzu kaplica. Parafia katol. dekanatu lidzkiego: dusz 9892. Filia w Krupie, dawniej i w Kiryanowcach. Kaplice: w Czechowcach, Perepeczychach, a dawniej i w Ostrowie. Dekanat lidzki ma 12 parafij: L., Nowydwór, Żołudek, Lack, Szczuczyn, Białohrud, Trokiele, Jelna, Żyrmuny, Nieciecz, Rożanka, Hermaniszki (dawniej 13: prócz wymienionych także Dziembrów). Wiernych w dekanacie 41668. Powierzchnia gruntu w par. L. płaska, gleba kamienista, żwirowata i piaszczysta. Są też lasy, błota i bagna. Płyną tu rzeki: Niemen, Zyżma, Dzitwa, Lidzieja, Krupka, Ostrowla. Jest też jez. Scierkowskie. Gmina wiejska L. ma 665 dymów, 5625 włośc. ob. płci, składa się z 6 okręgów wiejskich, 84 wsi. Okręgi są: Jukurcie, Perepieczycha, Kołyszki, Dąbrowo, Berdówka, Kniazikowce. Okrąg adm. II t. j. lidzki pow. lidzkiego miał 1866 r.: 4 mka, 5 siół, 42 folw., 161 wsi. Rzeki: Bachmatka, Mołczadka, Lebioda, Hołdówka, Chmielowszczyzna, Jelnianka, Trycianka, Brzost, Żołądczanka, Korytnianka, Derażenka, Rudnianka, Szczara, Hołub, Lipiczanka, Rudziszcza, Łukowica, Święcica, Turejka, Dzitwa, Niemen. Grodowe sstwo lidzkie, na sejmie walnym horodeńskim r. 1522 nadane w posiadanie Jerzemu Illiniczowi, składało się z miasta Lidy, Beresteczka i z dóbr Belice-Lipniszki. W r. 1766 posiadał je wraz z ekonomią lidzką Ignacy Scypio, opłacając z niego kwarty złp 780 gr. 15 a hyberny złp. 120. Starostami sądowymi od 1500 do 1794 byli: Jędrzej Drozda, Illinicz, Jan Abrahamowicz, Piotr Bohatko, Aleksander Hołowczyński, Aleksander Naruszewicz, Mikołaj Pac, Aleksander Piotrowicz, dwu Frąckiewiczów, sześciu Radziwiłłów, dwu Sapiehów i trzech Scypionów. Powiat lidzki ma na przestrzeni 4935 w. kw. (więcej niż ¼ część lasów), przeszło 122000 mk., grunt piaszczysty i gliniasty. Główna rzeka Niemen. Mieszkańcy zajmują się rolnictwem, uprawą lnu, hodowlą bydła i t. d. Jest to już więcej Czarna Ruś niż Litwa. W pow. lidzkim są 2 dekanaty katolikie: lidzki i raduński. Prawosł. dek. lidzki obejmuje 12 parafij: L., Zblany, Honczary, Hołdowo, Dokudowo, Mała Możejka, Lebioda, Zyżmiany, Bielicze, Bobrowicze, Mytnica,Radziwoniszki: dusz 16280. Prócz tego w pow. lidzkim jest jeszcze jeden dek. prawosł. szczuczyński. W ogóle pow. lidzki ma 31 cerkwi. Dotąd (1882) powiat nie ma stacyi dr. żel., a st. poczt. 5: L., Woronów, Ejszyszki, Szczuczyn, Żyrmuny. Pod względem położenia należy, wraz z wilejskim, do najniższych w gubernii. Przed rozbiorem kraju marszałkami szla­ch­ty pow. lidzkiego byli: Kopeć, Chalecki, Frąckiewicz, Rajecki, Rymwid, Wołłowicz, trzej Aleksandrowicze, Scypio, Mosiewicz, Narbutt, Jodko; po rozbiorze: dwu Narbuttów, dwu Skinderów, Kostrowicki, Moraczewski, Butkiewicz, Skarbek-Ważyński. O szla­ch­cie lidzkiej czyt. Tyg. ilustr. (Nr. 7 z r. 1876). Por. art. Litewskie województwa, Korelicze, Korzyść. F. S.

Lida, rz., ob. Lidoja.

Lideryszki, wś włośc., pow. maryampolski, gm. Jaworowo, par. Maryampol; odl. 9 w. od Maryampola, 2 dm., 31 mk.

Lidoja, Lidzieja, prawy dopływ Niemna, od wsi Plasowicze płynie na miasto Lidę. Jej prawym dopływem jest Dzitwa (ob.), większa od niej, bo 8 mil długa i spławna od m. Myto. Odgranicza, podług Narbutta, ludność litewską od słowiańskiej.

Lidzki powiat, ob. Lida.

Lie…, por. Le….

Lieb…, por. Lib….

Liebenthal (niem.), dobra, pow. malborski, przy granicy powiatu sztumskiego. Wraz z wybud. Obschatken (?) obejmują obszaru włók 34, kat. 98, ew. 57, men. 7, dm. 3. Parafia Dąbrowo, szkoła w miejscu, poczta Malbork, dokąd odl. wynosi ¾ mili. Przy wsi natrafiono stare cmentarzysko pogańskie grobów t. zw. rzędowych, z urnami odosobnionemi mięszanych. Liczne stąd wydobyte przedmioty, między któremi 2 miecze żel., posiada p. Marschall w Malborku. R. 1871 tenże dr. Marschall odkrył tu na wzgórzu drugie cmentarzysko grobów skrzynkowych i rozkopał 3 groby zawierające 18 urn. Pomiędzy niemi jedna, twarzowa, nader szczególna urna, odznaczała się tem, że twarz umieszczona jest na jej pokrywie. R. 1872 robotnicy, biorący piasek, wydobyli w głębokości 2 metrów dwa szkielety i przy nich dwie fibule, oddane do muzeum przyrodników w Gdańsku. Wś L. stanowiła za polskich czasów folw. król., należący do ekonomii malborskiej. R. 1565 donosi o nim lustracya: Liebenthal, star. malborskiego, było pustą dzierżawą, do zamku malborskiego należącą, przy dzierżawie granic star. sztumskiego, którego jest włók 12, t. j. od króla nieboszczyka wł. 6 i od dzisiejszego wł. 6, na którym sam Jan Kostka, kasztelan gdański, wójt zamku malb., folwark założył i trzech ogrodników osiedlił. Dochodów bierze stąd zamek fl. 400. R. 1767 folw. ten wydany został w wieczystą dzierżawę. Ob. G. Ossowski, Mapa archeol. Prus zachodnich, str. 17, 73 i 94.

Liefland, Lifland, Livland (niem.), ob. Inflanty.

Liegetrocken (niem.), wś, pow. gołdapski, st. p. Gołdap. [Dziś Łobody]

Liepowitz (niem.), ob. Lipowiec.

Lieppinsken (niem.), ob. Lipieńskie.

Liepsa (niem.), ob. Lipa.

Lieskendotf (niem.), wś, pow. gierdawski, st. p. Abelischken.

Liesssau (niem.), ob. Lisewo.

Liesson (dok.), ob. Łysonie.

Lifland (niem.), Liflandya, Liwlandya, Liwonia, Liflancka al. Ryska gub., ob. Inflanty and Ryga.

Ligis, ob. Windawski kanał.

Ligopanie (?), jez. między rz. Omulew a jeziorem Ruskiem.

Lihbi, ob. Liwowie.

Lik, Lyk, Łyk, Ełk (ob.), rz. i miasto.

Likiszki Małe, wś i L. Wielkie, wś, pow. kalwaryjski, gm. i par. Olita, odl. 51 w. od Kalwaryi. W 1827 r. L. Małe wś rząd., miały 31 dm., 215 mk.; obecnie 50 dm. i 392 mk. L. Wielkie mają teraz 51 dm., 320 mk.

Liksna, Lixna, po łotow. Lejksna, wś w pow. dyneburskim, przy zbiegu Likśnianki z Dźwiną, własność Zy­ber­gów (wraz z okolicznemi wsiami: Kirup, Nidzgal, Owsiejowo). Kościół w L. pod wezw. Jezusa, Maryi i Józefa (oraz piękny pałac 1861 zgorzały) zbudował 1798 r. Józef Zyberg. W dokumentach krzyżackich L. zowie się Lixten. Par. L. katol. dek. dolno-dyneburskiego: dusz 7423. Kaplica w Patmalu. Jest w L. fabryka terpentyny i piękna pasieka; st. dr. żel. rysko-dyneburskiej, o 14 w. od Dyneburga a 16 od Nicgalu. W XIV w. przebywali tu komturowie dyneburscy, o działaniach i sprawach litewskich donosząc swoim mistrzom. W r. 1626, podczas wojny o Inflanty ze Szwecyą, pobity został Horn pod L. przez Aleksandra Gąsiewskiego, wojewodę smoleńskiego. Por. Iłłukszta and Kołup.

Likśnienka, Liksna, rzeczka mała ale spławna, dopływ Dźwiny z prawej strony, wypływa z jez. Strop a uchodzi do Dźwiny między Dyneburgiem i Liksną.

Lilia, tak nazywają niektórzy Gilią, północną spławną odnogę rzeki Niemna przy ujściu. Dla uzupełnienia nadmieniamy tu jeszcze, że L. pierwotnie nie była spławna; stąd statki daleką musiały odprawiać podróż przez Rusę i niebezpieczną Zatokę Kurońską do Królewca. Ale między r. 1613—1616 przekopano od wsi Sköpen począwszy aż do wsi Lappienen kanał nowy Gilią zwany, który jest 2¼ mili długi. Starą zaś Gilią zatamowano groblami. Odtąd Nowa Gilia stanowi dla statków kupieckich główną drogę komunikacyjną. Niziny między Gilią a Rusą położone są wprawdzie od wylewów tych rzek zabezpieczone mocnemi groblami, stoją jednak otworem wielkim powodziom ze strony zatoki Kurońskiej. I po lewej stronie Gilii ciągną się groble 7 mil długie, nie są jednak dość wysokie, by całkiem zabezpieczyć niżej położone części owej okolicy. Przed ujściem odłącza się od Gilii jeszcze jedna odnoga pod wsią Tawellningken, która pod wsią Tawe uchodzi także do zatoki Kurońskiej. (Ob. Weiss: Preuss. Littauen und Masuren, II, 44). Ob. Gilia. Por. Kuronowie pruscy. Kś. F. and Fr.

Limonia, lewy dopływ Szczary, lewego dopływu Niemna. Płynie na Hołynkę, również jak Bereza w kierunku północnym.

Linde (dok.), ob. Linda, Lipnica, Lipiogóra.

Linde (niem.), ob. Lipowo, Linia, Linie, Lipka, Lipski młyn.

Linde (niem.) 1.) majątek prywatny, pow. szczycieński, st. p. Szczytno w Prusach wsch., nowa osada, która na dużej specyalnej mapie Reymanna nie jest zaznaczona. 2.) L., folw., pow. gierdawski, st. p. Gierdawy.

Linden (dok.), ob. Lipa and Lipowo.

Lindenau (niem.), Lindenaw (dokum.), ob. Linowo.

Lindenau (niem.), 1.) wś kościelna i dobra ryc., pow. świętosiekierski. Jest tu st. poczt. zwana „L. bei Braunsberg“, o 11 kil. od Brunsberka, na gruntach piaszczysto-gliniastych. Ma 291 mk. ewang. Park założony przez b. dziedzica ks. Holstein-Beek. 2.) L., we i dobra ryc., pow. gierdawski, st. p. Friedenberg. 3.) L., wś i os., pow. labiewski, st. p. Goldbach. 4.) L., wś, dobra i os., pow. królewiecki. Jest tu st. dr. żel. i st. poczt. zwana „L. bei Koenigsberg in Pr.“ 5.) L., wś, pow. fyszhuski, st. p. Powayen.

Lindenberg (niem.), 1.) ob. Lipowa góra. 2.) L., ob. Lipiogóra. 3.) L., leśn., ob. Lipia-góra. 4.) L., majątek chełm., pow. reszelski, st. poczt, Reszel w Prusach wsch., w odległ. 1 kil. od miasta powiat., ma obszaru 176 ha.: roli ornej i łąk 134, łąk 9, pastw. 10, lasu 20, nieuż. 3 ha.; czysty dochód z roli dochodzi do 1360 mrk. Mleczarnia i cegielnia. 5.) L., dobra prywatne, pow. szczycieński, st. poczt. Szczytno, nowa os. 6.) L., kol., pow. ostródzki, st. poczt. Olsztynek. 7.) L., folw., pow. ostródzki, st. poczt. Ostróda. 8.) L., dobra, pow. wystrucki, st. p. Aulowoehnen. 9.) L., folw., pow. świętosiekierski, st. poczt. Balga. 10.) L., os., pow. królewiecki, st. p. Lindenau. 11.) L., os., pow. fyszhuski, st. p. Thierenberg.

Lindenbusch (niem.), 1.) ob. Wierzchlas. 2.) L., leśnic., pow. wystrucki, st, p. Berschkallen.

Lindendorf (niem.). 1.) ob. Lipowo. 2.) L., wś. pow. nizinny. st. p. Neukirch. 3.) L., wś, pow. welawski, st. p. Welawa.

Lindenhof (niem.), 1.) al. Kerneuschienen, wś, pow. darkiemski, st. poczt. W. Karpowo. 2.) L., os., pow. morąski, st. p. Zalewo. 3.) L. al. Haderwaldhaus, os., pow. frydlądzki, st. p. Domnowo. 4.) L., os., pow. wystrucki, st. p. Berschkallen. 5.) L., dobra, pow. kłajpedzki, st. p. Immersatt. 6.) L., wś, pow. krolewiecki, st. p. Lindenau. 7.) L., pow. lecki, ob. Lipowydwór.

Lindenkrug (niem.), 1.) dwie miejscowości, pow. sztumski: a) włość z karczmą do Zajezierza. (Hintersee), nad jeziorem. bud. 4. dm. 2, katol. 3, ewang. 10. Par. Sztumska, wś, szkoła Podzamcze sztumskie, poczta Sztum. b) szkoła do Klecewka, w okolicy lesistej, przy granicy pow. kwidzyńskiego, dom 1, ew. 6. Par. Straszewo, poczta Ryjewo. 2.) L., os. pod Gąbinem.

Lindenthal (niem.), 1.) ob. Gołębiewo. 2.) L., wś, pow. ragnecki, st. p. Rautenberg. 3.) L., os., pow. królewiecki, st. p. Lindenau. 4.) L., os. karczemna pod Reszlem.

Lindenwalde (niem.) ob. Lipowo.

Lindicken (niem.), wś, pow. ragnecki, st. p. Willkischken. 2.) L., wś tamże, st. p. Budwethen. 3.) L., wś, pow. wystrucki, st. p. Aulowoehnen. 4.) L. al. Endruscheiten, wś, pow. piłkalski, st. poczt. Lasdeny. 5.) L. al. Gross-Paszuiszen, wś tamże, st. p. Szyrwinty.

Liniewo, pow. prużański, st. dr. żel. mosk.-brzeskiej, między Tewlami a Berezą, o 67 w. od Brześcia. Właściwie: Linówka. Por. Linowa.

Liniscza (dok.), ob. Lisewo.

Link (?), folw. nad rz. Hożą, pow. augustowski.

Linkischken (niem.), wś, pow. gołdapski, st. p. Gołdap. [Na północ od Gołdapi, tuż za granicą.]

Linksmokalnie (Linkiemokalnie), wś, pow. maryampolski, gm. i par. Pilwiszki; odl. 24 w. od Maryampola. W 1827 r. było tu 2 dm., 19 mk. (wieś rząd.); obecnie 2 dm., 17 mieszk.

Linmorgi 1.) wś, pow. maryampolski, gm. Michaliszki, par. Płutyszki; odl. 25 w. od Maryampola, ma 4 dm., 34 mk.; w 1827 r. wś rząd. 1 dm., 19 mk. 2.) L., wś, pow. maryampolski, gm. Gudele, par. Skrawdzie; odl. 22 w. od Maryampola, ma 9 dm., 64 mk. W 1827 r. wś rząd. 2 dm., 29 mk. Br. Ch.

Lionowen (niem.), ob. Linowo.

Linoff (dok.), ob. Linowo.

Linowa, dobra, pow. prużański, okr. polic. szereszowski, o 22 w. od Szereszowa, o 180 od Grodna, o 7 w. od Prużany, o 3 w. od stacyi Linówka drogi żel. brzesko-moskiewskiej (przezwanej Liniewo). Z wsiami L., Horodniany, Słonimce, Olszany, Zahorze, Smolany, Podziensienie, Worotne, Zaniewicze, Obsze, należały do ekonomii prużańskiej; przedane Trębickiemu, do wnuka którego i dziś należą. Mają 3800 dzies. rozl. L. Kr.

Linowo 1.) wś kościelna i włościańska (dok. Lindenaw, Lyndenaw), pow. grudziąski; st. poczt. Linowo szlach. Ma areału 2749.19 mr.; r. 1868 było tam dm. 103, mk. 389, i to 260 ew., 111 katol.; podatek od gruntów wynosił 321 tal., od budynków 32 tal. Szematyzm dyecazalny z r. 1867 podaje o L. następ. wiadomości. Parafia linowska należy do dekanatu radzyńskiego i liczy 350 dusz. Kościół pod wezw. ś. Michała Archanioła jest patronatu rządowego. Przy kościele jest bractwo trzeźwości, założone 21 lut. 1855 r. W skład parafii linowskiej wchodzą następ. wioski: wś Linowo liczyła 1867 r. 106 dusz, Rychnowo 10 dusz, Swiecie 55 dusz, Buchwałd 46 dusz i Linowo szlach. 98 dusz. Katol. szkoły nie ma w L.; 8 katol. dzieci uczęszcza do ew. szkoły w Bachwałdzie; 17 do ew. szkoły w L., 11 do ew. szk. w Swieciu, a 7 także do ew. szk. w Rychnowie. Kościół linowski należy do najstarszych w dyecezyi chełmińskiej, został bowiem już r. 1259 zbudowany. Stoi na stromym pagórku i jest od dołu aż do góry murowany z gładkich kamieni polnych, wcale nie ciosanych. Miał on przedtem tylko 4 małe okienka na południowej stronie, dziś jest ich tam więcej, a owe stare 4 zostały znacznie powiększone. Wszystko to wskazuje, że kościół ten, podobnie jak inne, służył pierwotnie celom obronnym, że był niejako twierdzą, do której się w czasie niebezpieczeństwa mieszkańcy chronili. Potwierdza to zdanie także kanonik Strzesz, który w swej wizytacyi z r. 1667 zakrystą kościoła nazywa: „receptąculum confugientium cum frumentis et utensilibus grassante milite.“ Ciężka i niska wieża z cegły została dopiero w XVI wieku do kościoła przybudowana staraniem Jana Dąbrowskiego, starosty radzyńskiego. Warto także wspomnieć o znajdującym się w kościele rzadkim zabytku sztuki złotniczej. Jest to rzeźbiona z drzewa figura Matki Boskiej z dzieciątkiem Jezus na ręku, 1½ stopy wysoka. Matka Boska pokryta jest z przodu powłóczystą suknią z kutego srebra misternej niezawodnie gdańskiej roboty, z XVII wieku pochodzącej; przeguby wykładane są sztucznie złotem. Nie mniej ciekawe są szczegóły, które o historyi Linowa zestawił Froehlich w swej hiat. pow. grudziąskiego (str. 197 — 200). Pierwotny przywilej dla L. wystawił r. 1293 w. mistrz krzyżacki Meinhard von Querfurt przez komtura radzyńskiego Hartunga, nadając sławetnemu sołtysowi z Radzyna Gobelinowi 60 włók na prawie chełmińskiem: „exposuimus honesto viro Gobelino, sculteto de Redino, ad locandum jure Culmensi in villa Lindenaw sexaginta mansos, infra lacum Alden (t. j. Mielno) et infra granicies villae Starkenberg et infra bona Boguschin.“ Sołtys i jego spadkobiercy mieli posiadać dziesiątą włókę, a więc 6 włók, wolnych od wszelkiego czynszu, prócz tego karczmę i sołectwo (tabernam et officium scultetiae). Od kar sądowych miał pobierać trzecią część, a drugie dwie części miały wpływać do kasy zamku radzyńskiego. Kościołowi parafialnemu przypadło mocą tegoż przywileju 6 włók; posiadacze reszty 48 włók zostali zobowiązani po upływie ośmiu lat odstawiać do zamku radzyńskiego co rok na Zielone Swiątki od włóki 2 kury i pół grzywny („dabunt annis singulis pro censu dimidiam marcam denariorum et duos pullos nostrae domui in Redino“). Gdyby się miało wykazać, że granice wyżej określone obejmują więcej jak 60 włók, natenczas ma się sołtysowi i od tych włók należyć każda dziesiąta; od reszty zaś mieli posiadacze płacić ten sam czynsz, jak od wyżej wymienionych 48. Prócz tego miał sołtys i jego spadkobiercy mieć prawo rybołóstwa w pobliskiem jeziorze Mielnie, ale tylko dla swego użytku i małemi narzędziami („ad suam coquinam cum modicis instrumentis“). Datum in Redino anno 1293 octavo calendas Octobris. Z przywileju tego wynika, że L. jest prastarą osadą polską, bo istniała już przed r. 1293 jako wieś, której starożytność wykazują także odosobnione urny, które tam już nieraz znaleziono. Dalszych wiadomości o L. dostarczają nam zakonne księgi szkodowe (Schadenregister) z r. 1414, według których przed wojną we wsi było 78 włók osadzonych; był tam i kościół murowany i wszystko w dobrym znajdowało się stanie. Po wojnie atoli pozostało tylko 7 gburstw z zabudowaniami, reszta zgorzała, i kościół uległ wówczas po części zniszczeniu; monstrancya i inne drogie naczynia kościelne także zaginęły. Cała szkoda wynosiła 1900 grzywien. Przywilej wsi wtedy też zaginął i gdy wskutek tego powstały spory co do czynszu, udał się sołtys Piotr do Malborga i odebrał od w. mistrza Michała Küchmeister 6 stycz. 1422 r. nowy zapis. Według rejestrów krzyżackich z r. 1435 było wtedy we wsi tylko 40 włók osadzonych i karczma, a 1446 r. 69. Za polskich rządów nadaje wojewoda chełmiński i starosta radzyński de Lusianis r. 1539 karczmarzowi Marcinowi Korańczykowi karczmę i należące do niej 3 dawniej puste włóki, wolne od robocizny i tłoki (ab angariis et laboribus), z obowiązkiem płacenia rocznie 4 grzywien i 2 kur od włóki do zamku radzyńskiego. Miało mu także przysługiwać prawo rybołówstwa w jez. Mielnie trzy razy w tygodniu. Jednemu z poprzedników Korańczyka, karczmarzowi Tomaszowi Grzywnie, nadał był ten sam starosta de Lusianis prawo warzenia piwa w karczmie. Przywilej ten spalił się podczas zaburzeń wojennych, dla tego r. 1543 został odnowiony. Oba dokumenta potwierdził król Zygmunt r. 1550 i 1543; i odpis wystawionego przez w. m. Michała Küchmeister przywileju uwierzytelnił król własnoręcznym podpisem w sierpniu 1541 r., a Zygmunt III na prośby ówczesnego dziedzicznego sołtysa szla­che­t­ne­go Andrzeja Zalińskiego 12 lip. 1610 r. na nowo go zatwierdził. Z r. 1639 przechował się przywilej wybraniecki, nadający dwom lemanom po 2 włóki pod zwykłemi waunkami. Później zwolnił król August III ówczesnych dwóch lemanów: Bogumiła Giese i Jana Hinz od służby zbrojnej, ale zobowiązał ich za to płacić rocznie 100 fl. na utrzymanie żołnierza kwarcianego. Kiedy r. 1667 kanonik Strzesz z rozkazu bisk. Olszowskiego wizytował dyecezyą chełmińską, zastał kościół w L. wprawdzie staraniem Jana Dąbrowskiego, starosty radzyńskiego, odnowiony, ale komunikantów było tylko 40. Że przedtem we wsi była i szkoła, wnioskuje Strzesz stąd, że jeszcze wówczas znajdował się tam tak zwany ogród szkólny; stary szpital był całkiem zniszczony. Do probostwa należało 6 włók, ale proboszcza podówczas nie było; pastoryzacyą zajmowali się okoliczni księża z kolei. Inna wizytacya z r. 1789 donosi, że r. 1782 skradziono w kościele wszystkie srebrne naczynia; dalej, że włościanie płacili mesznego 15 korcy żyta i tyleż owsa, a właściciel dóbr szla­che­c­kich linowskich po 10 korcy od każdego z tych gatunków; i wreszcie, że szkoły we wsi nie było dla braku funduszów na opłacenie nauczyciela. Mocą recesu z d. 23 marca 1831 r. nadał rząd pruski 10 włościanom, t. j. Pawłowi Giese i towarzyszom 57 wł. 21 mr. i 119 pr. kw., które dotychczas posiadali tylko w wieczystej dzierżawie, na własność i zwolnił ich od robocizny i tłoki. Za to mieli teraz płacić rządowi czynszu rocznie 274 tal. 29 libr. 4 fen. i na żądanie 43 korcy żyta, zamiast którego mogli dać i pieniądze, korzec po 20 sbr. rachując. 26 czerwca 1841 r. zamienił rząd czynsz zbożowy na podatek pieniężny, licząc korzec żyta po 1 tal. 15 czerwca 1852 r. zamieniono całą daninę na rentę amortyzacyjną; 23 marca 1840 r. nadał rząd lemanom w Linowie 78 mr. i 91 pr. kwadr. na obszarze wyciętego buchwałdzkiego lasu za zakupnem wynoszącem 51 tal. i rocznym czynszem w kwocie 9 tal. 10 sbr. 2.) L., niem. Adl. Lindenau, majątek szlach., graniczący ze wsią t. n., pow. grudziąski, ma obszaru 612.20 ha., mianowicie: roli or. i ogr. 560.19, łąk 33.74, pastw. 6.96, nieuż. 9.49, wody zajmują 1.82 ha., czysty dochód z gruntów wynosi blisko 11000 mrk. Właścicielem jest obecnie niemiec Eugen. Bieler, Tamże jest st. poczty i kolei grudziąsko-jabłonowskiej. Par; katol. Wś Melno, par. ewang. Radzyn; szkoła jest w Melnie. R. 1868 było tam 23 dm., między tymi 9 prywatnych, 156 mk., 58 ewang., 98 katol.; podatek od gruntu wynosił 334 tal., od budynków 12 tal. Kiedy ta posiadłość została odłączoną od wsi i nabrała prawa dóbr szla­che­c­kich, niewiadomo. W XVII w. dzierżył te dobra Marcin Waclewski, a r. 1687 byli dziedzicami bracia Adam i Bartłomiej Grzywna; dla tego nazywał się ten majątek wówczas Linowo Grzywnowszczyzna“, która to nazwa zachowała się u ludu i później, chociaż r. 1689 odziedziczyli te dobra Czapscy. Po okupacyi pruskiej podzielono przy spisywaniu ksiąg hypotecznych r. 1783 tak wś jako i majątek szlach. na 3 części: na L. szlach. czyli Grzywnowszczyznę, na dziedziczne sołectwo czyli Kubaczyznę i na wś włok Linowo. Pierwsze dwa majątki posiadali wówczas bracia Czapscy, Tomasz i Paweł; dobra szlach. obejmowały 15 włók, których wartość wynosiła 10000 fl. Prócz starego dworu były tam także zabudowania gospodarcze, browar z drzewa i 6 chałup czynszowych, a nad drogą do Brodnicy prowadzącą stała karczma i jeszcze jedna chałupa czynszowa; 15 morgów zajmowała mała brzezina. Ponieważ właściciele rościli sobie prawo warzenia piwa i wódki, sądownictwo i wolne polowanie, a nie mogli na to pokazać żadnego przywileju, dla tego wszczął się spór między Czapskimi a fiskusem. Rząd utrzymywał bowiem, że te dobra szla­che­c­kie należały pierwotnie do ststwa radzyńskiego i że Czapscy posiadali je dawniej tylko jako starostowie. Proces toczył się 3 lata od r. 1792—1795 przez trzy instancye; wypadł atoli na niekorzyść rządu. Do dziedzicznego sołectwa, Kubaczyzną zwanego, należało 1783 r. 9 wł.; szacowano je na 3000 fl. Reskryptem z d. 14 czerwca 1858 r. została ta posiadłość przyłączona do powyż. wymienionych dóbr szla­che­c­kich, przez co obszar tychże wzrósł do 1847 mr. i 101 pr. kwadr.; 22 lut. 1854 r. rozporządziła władza, że dobra szlach. miały się odtąd nazywać po niem. Lindenow dla odróżnienia od wsi, która swą dawną nazwę zatrzymała. 3.) L., niem. Leynaw (dok. Leynow, Lynaw), wś na Warmii, należąca dawniej do kapituły warmińskiej, pow. olsztyński, par. katol. W. Bartołty, st. poczt. Olsztyn (Allenstein). Roku 1857 mk. 207. Wś, ta jest przeważnie polską. 23 maja r. 1348 zapisuje kapituła „fidelibus nostris Theodorico Dangil Willun panstlen Joniken octo mansos circa lacum Lynaw“ pod zwyczajnemi warunkami. Dalej daje mu prawo rybołówstwo na swoją potrzebę „in lacubus nostris in exteriori solitudine“ i prawo polowania „in extrema nostro solitudine more aliorum pruthenorum“. Zagłówne ma wynosić 30 grzywien i po 5-ciu latach wolności będzie od każdych 4-ch włók zobowiązany do stawienia jednego jeźdźca ze zbroją,; prócz tego będzie pomagał przy budowaniu warowni. Daturo et actumlin Bertingen (Bertąg). (Ob. cod. dipl. Warm. II, str. 118). R. 1476 27 czerw. Enoch z Kowalek, proboszcz katedralny, nadaje na prawie chełm. Mikołajowi Kopcowi 24 włók we wsi L., z których, gdy jeszcze nie były puste, czyniono 6 służb pruskich, celem założenia wsi dannickiej, mającej zatrzymać dawniejsze na­z­wi­s­ko. Sołtys otrzymuje 2 włóki i rybołóstwo w jeziorze Cukulnia. (Ob. Kętrz., O ludn. pols. str. 548). Z r. 1575 d. 22 stycz. datuje przywilej na wystawienie karczmy w tej wsi. R. 1656 było pustych 1½ wł. R. 1864 dm. 24, mk. 226, którzy wszyscy są, katolicy i mówią po polsku. 4.) L., dok. Linoff, Leine, Leynau, Wagilsdorf, Weigilsdorf, wś, pow. szczycieński, na prusko-luter. Mazurach, przez osadników polskich założona i trzymana, st. poczt. Szczytno. Ma 47 włók rozl. R. 1387 Konrad Zöllner von Rothenstein, mistrz w. krzyżacki, nadaje Maciejowi i Staśkowi, braciom, 20 wł. między jeziorami saskiem a Klinem na prawie chełm. i pozwala je dzielić na dwa działy ale nie więcej. R. 1426 nadaje Szymon Wagil (t. j. Wagilewicz) z L., pan i dziedzic dóbr linowskich, wiernemu Marcinowi, synowi Pawła Bartosza z Trelkowa (Trilkow t. j. Gr. Schön-Damerau), celem lokacyi wsi dannickiej, 4 wł. sołeckie na prawie chełmińskiem, z których służyć mu winien po koniu wartości 4 grzyw. Świadkami byli Paweł Sąd (Pawel Samd) i Olbrycht. Ob. Kętrz., Ludn. polska w Prus., str. 387, 388. Wolni osadzeni w L. (freie) mieli dawniej obowiązek pomagać przy budowie zamków krzyżackich; r. 1586 przejęli za to przewóz książęcej poczty (Postfahr). Ob. Töppen, Gesch. Masurens, str. 313. Trudno jednak wiedzieć, czyby to była wś ,tego samego powiatu, ponieważ Töppen bliższego położenia nie podaje. R. 1857 było tu 335 mk, 5.) L., niem. Linnowen, wieś, pow. gołdapski, st. poczt. Dubeningken, własność fiskalna. Kś. F.

Linowskie jez. w pow. gołdapskim, por. t. II, 668.

Lipa, nazwa znanego drzewa, które, obok dębu, zarówno swą wielkością i pięknością, jak licznemi pożytkami budziło poszanowanie pierwotnych, przeddziejowych pokoleń i nadało nazwę licznym osadom, które chętnie zakładano śród lasów lipowych, przy pojedyńczych grupach tych drzew, dostarczających obok pożądanego dla pszczół pokarmu licznych usług i korzyści swym kwiatem, korą, drzewem, z których miano obuwie, sprzęty domowe, lekarstwo; stąd czy to jako pojedyńczo stojąca lipa, czy też jako gaj lipowy (lipie, lipina, lipiny, lipnik), czy lipowe obszary leśne (lipowiec, lipowo, lipno), zawsze drzewo to zwracało na się uwagę, stanowiło rys charakterystyczny osady tudzież wskazówkę oryentacyjną. Być może, iż przezwisko ludzkie Lipa, Lipka, dało początek pewnej liczbie nazw; większość jednak takowych można uważać za pewną wskazówkę rozpowszechnienia tego drzewa i poważania jakiem się cieszyło. Br. Ch.

Lipa al. Lipca, dok. Lipza, Lypa, nazywała się pierwotnie rz. Pregora, niem. Pregel, w Prusiech wschodnich. Podług rozporządzenia legata papieskiego Wilhelma r. 1243 stanowiła granicę trzeciej nowo utworzonej dyecezyi pruskiej, sięgającej od zatoki świeżej aż do rz. Lipy (Pregory) północnej. R. 1246 zezwalają krzyżacy, ażeby przy ujścia rz. Lipcy nowe miasto (Królewiec) zbudowane zostało. Ob. Perlbach, Preuss. Regesten. Kś. F.

Lipau (niem.), wś, pow. gierdawski, st. p. Skandau.

Lipawa, ob. Libawa.

Lipca, rz., Pregora, ob. Lipa.

Lipiec al. Lipa (ob.), niem. Pregel, rz.

Lipiensken (niem.), ob. Lipińskie.

Lipieńskie 1.) niem. Lippinsken, wś, pow. lecki, w bagnistem nieco położeniu, około mili od st. kol. żel. w Wydminach, na prusko-luterskich Mazurach, przez osadników polskich (jak sama nazwa świadczy) założona. R. 1487 Jan von Tieffen, komtur brandenburski, nadaje Marcinowi Lipieńczykowi, Jakubowi i Fryderykowi jego synom, na prawie magdeb., 36 włók między Miłkami i Staświnami oraz niższe sądownictwo, z obowiązkiem trzech służb zbrojnych. Ob. Kętrz., Ludn. polska w Prusiech, str; 490. 2;) L., ob. Lipińskie. Kś. F.

Lipieńsko, wś, pow. jańsborski, ob. Lipińskie.

Lipina, por. Lipiny.

Lipinki, por. Lipiny.

Lipiński Borek, ob. Borek-L.

Lipiny 1.) wś, pow. radzymiński, gm. Zabrodzie, par. Niegów. W 1827 r. 5 dm., 39 mk. Por. Dębinki. 2.) L., wś i folw., pow. radzymiński, gm. Ręczaje, par. Kobyłka. Miały r. 1827 dm. 23, mk. 208. Folw. L. (z wsiami L., Lipinki i Duczki), od Radzymina w. 5, od Wołomina w. 2, rozległy mr. 775: grunta orne i ogrody mr. 384, łąk mr. 105, pastw. mr. 93, wody mr. 6, lasu mr. 50, zarośli mr. 95, nieuż. i place mr. 41, bud. mur. 3, z drzewa 19. Wiatrak. Wś L. osad 24, z grun. mr. 565; wś Lipinki os. 8, z grun. mr. 153; wś Duczki os. 10, z grun. mr. 36. 3.) L., wś i folw., pow. nowomiński, gm. Łukowiec, par. Jeruzal. R. 1827 dm. 26, mk. 150. Folw. L. lit. A. B. (z wsiami L. i Dębowce), od Mrozów w. 9, rozległy mr. 398: grunta orne i ogr. mr. 182, łąk mr. 109, pastw. mr. 14, lasu mr. 79, nieuż. i place mr. 13, bud. mur. 3, z drzewa 12. Wś L. os. 28, z grun. mr. 369; wś Dębowce os. 18, z grun. mr. 266. 4.) L., wś, pow. włocławski, gm. i par. Przedecz; 2 dm., 23 mk,; W 1827 r. wś rząd. 4 dm., 42 mk. Por. Kubłowo. 5.) L. (Brzezińskie), os., i L. (Wienieckie), folw., pow. włocławski, gm. Pikutkowo, par. Wieniec. Ob. Brzezie and Wieniec. 6.) L., wś włośc., pow. brzeziński, gm. Lipiny, par. Brzeziny (Łaski, Lib. ben. II, 399, 428). Leży przy drodze bitej z Brzezin do Łodzi. Posiada urząd gminny, 35 dm., 388 mk., 801 mr. ziemi (586 mr. ornej). W 1827 r. 21 dm., 203 mk. Gmina L. należy do sądu gm. okr. II w Woli Cyrusowej, st. poczt. w Brzezinach, ma 7691 mr. obszaru i 3068 mk. (1867 r.). 7.) L., wś i os., pow. kolski, gm. Sompolno, par. Dęby szla­che­c­kie (Łaski, Lib. ben. I, 214); odl. od Koła w. 14; wś dm. 18, mk. 187; os. dm. 1, mk. 5. 8.) L., wś i os., pow. sieradzki, gm. Dzierzążna Wielka, par. Rossoszyca (Łaski, Lib. ben. I, 388); odl. od Sieradza w. 17; wś dm. 4, mk. 46; os. dm. 1, mk. 9. W 1827 r. 9 dm., 75 mk. Dobra L., Bednarzec i Rożdżały, własność St. Pstro­koń­skie­go, mają 2629 mr. rozl. (1936 lasu). Por. Borek, t. I, 309. 9.) L., ws, pow. koniński, gm. i par. Stare Miasto (Łaski, Lib. ben. I, 240). Leży na południo-wschód od Konina w odl. 5 w., ma powierzchni 47 mr., 84 mk. Znajduje się tu folwark tegoż na­z­wi­s­ka, do dóbr Żychlin należący; ma cegielnię. 10.) L., wś włośc., pow. radomski, gm. Kuczki, par. Skaryszew, od Radomia 17 w. Gruntu mr. 256, dm. 18, mk. 129. Por. Kuczki 11.) L., wś, pow. opatowski, gm. Rembów, par; Szumsko, od Opatowa 30 w. Gruntu dworsk. mr. 345, włośc.. 111 mr.; dm. 14, mk. 113. Według Tow. Kred. Ziemsk. folw. L. rozległy mr. 455: grunta or. i ogr. mr. 290, łąk mr. 5, pastw. mr. 19, lasu mr. 129, nieuż. i place mr. 13; bud. z drzewa 19. Wś L. osad 13, z grun. mr. 112. 12.) L., pow. włoszczowski, gm. Secemin, par. Czarnca. Por. Ropocice. 13.) L., wś, pow. nowo-aleksandryjski, gm. Wronów. 14.) L. al. Lipina, wś i folw., pow. zamojski, gm. i par. Skierbieszów. Leży na północ.-wschod. granicy pow., w lesistej okolicy, odl. od Zamościa w. 19 i od gminy w. 7, ma obecnie dm. dwors. 2, włośc. 11, mk. 91 dusz, obszaru 704 mr., z których 158 mr. należy do włośc., a 220 ziemi ornej, 45 łąk i 281 mr. lasu stanowią posiadłość dwors.; dziś własność Gep­ne­ra. Por. Hajowniki. 15.) L. (Górne and Dolne), wś, pow. biłgorajski, gm. i par. Potok górny. Leży o 6 w. na wschód od Krzeszowa, na lewo od drogi z Krzeszowa do Tarnogrodu, na krawędziach podmokłej doliny rzeczki uchodzącej do Tanwi pod Sierakowem. Posiadają cerkiew par. dla ludności rusińskiej: obszar folwarczny należy do dóbr ordynacyi Zamoyskich. W 1827 r. było tu 255 dm, 1419 mk.; obecnie 241 dm. Gr.-un. cerkiew par. erekcyi niewiadomej, 1612 już istniała, obecna 1798 odnowiona; 1839 wcielono do par. L. Górne parafią gr.-un. Potok górny. 16.) L., wś, pow. siedlecki, gm. Czuryły, par. Zbuczyn. W 1827 r. 11 dm., 50 mk.; obecnie 15 dm., 82 mk., 400 mr. 17.) L., wś, pow. garwoliński, gm. i par. 0sieck; 8 dm., 48 mk., 115 mr. 18.) L., wś i folw., pow. łukowski, gm. Gułów, par. Wola Gułowska. W 1827 r. par. Żabianka, 31 dm., 195 mk.; obecnie 36 dm., 276 mk., 2706 mr. Dobra L. mają 2324 mr. 19.) L., wś szla­che­c­ka, pow. konstantynowski, gm. i par. Przesmyki, rozl. mr. 995; dm. 34, ludn. 209. W 1827 r. 30 dm., 151 mk. 20.) L., pow. włodawski, gm. i par. Hańsk. 21.) L., wś, ciechanowski, gm. Młock, par. Przasnysz, odl. o 16 w. od Ciechanowa, ma ewang. dom modlitwy, szkołę i wiatrak, 29 dm., 245 mk., 620 mr. gruntu, 41 nieuż. Mieszka tu drobna szla­ch­ta. 22.) L., wś, pow. lipnowski, gm. Czarna, par. Wielgie, odl. o 16 w. od Lipna, ma 17 dm., 59 mk., 271 mr. gruntu, 3 nieuż. 23.) L., [Powinno być: Lipina.] os., pow. sejneński [Do 1866 r., później i dziś pow. suwalski.], gm. Pokrowsk, par. Sejny; odl. 29 w. od Sejn; 1 dm., 4 mk. [Najstarsza tu wieś staroobrzędowcow.] 24.) L., os., pow. augustowski, gm. Kuryanka, par. Teolin; odl. 42 w. od Augustowa; 9 dm., 44 mk. 25.) L. and Lipinki wymienia Lib. ben. Łaskiego (II, 421, 381) w par. Łódź. 26.) L., por. Hańcza. Br. Ch.

Lipińskie 1.) niem. Lypiensken, Lipiensken, dok. Lipienszken, wś, pow. jańsborski, około milę od polskiej granicy, blisko strugi Wisy, na prusko-luterskich Mazurach, przez osadników polskich założona i trzymana. O pierwszym lokacyjnym przywileju nie wiadomo. Istniała ta wieś już r. 1452. R. 1471 Zygfryd Flach von Schwarzburg, komtur baldzki, nadaje Maciejowi Lipińskiemu (Lipientzky) i Marcinowi 16 wł. w L., wolnych od dziesięcin i tłoki, z obowiązkiem 1 służby zbrojnej. Tenże Zygfryd komtur nadaje r. 1480 Bartołtowi Rakowskiemu (Rekoffzky) na prawie magdeb. 19 wł. w L. nad jeziorem Borowo (Barben) z sądown. niższem i wyższem i z obowiązkiem 1 służby zbrojnej. Ob. Kętrz., Ludność polska w Prusiech, str. 428. 2.) L., niem. Lipinsken, Lipiensken, wś, pow. lecki, na prusko-luterskich Mazurach, przez ludność polską (jak sama nazwa świadczy) założona. O pierwszej lokacyi nie donoszą akta. Wieś istniała już r. 1542. R. 1550 sprzedaje książę Albrecht Lipińskiemu z Dupek 5 wł. sołeckich, włókę po 20 grz. licząc, celem założenia wsi dannickiej na 50 włókach między jeziorami: Kluskiem, Kępnem, zdedzkiem i kozłowskiem. Ob. Kętrz., Ludność polska w Prusiech, str. 419. 3.) L., niem. Lipinsken, wś, pow. łecki, pod wsią Ostrym Kołem, nad znacznem jeziorem i strugą Ełk, blisko granicy pow. jańsborskiego, na prusko-luterskich Mazurach, przez osadników polskich założona. R. 1483 Jerzy Ramung von Ramek, komtur ryński, nadaje Walkowi, Maćkowi, Aleksemu Raściborowi i Piotrowi Lipińskim 15 wł. na prawie magdeb. Ob. Kętrz., Ludność polska w Prusiech, str. 454. 4.) L., por. Lipieńskie. 5) L., ob. Olszewo [(4.)]. Kś. F.

Lipiszki, wś i folw., pow. sejneński, gm. Lejpuny, par. Liszkowo, odl. 48 w. od Sejn, ma 12 dm., 99 mk.

Lipka 1.) wś i dwór, pow. radzymiński, gm. i par. Klembów. W 1827 r. wś rząd., 23 dm., 185 mk. 2.) L., wś, os. leś. i os. karcz., nad rzeką Pilasy, pow. brzeziński, gmina i parafia Niesułków (Łaski, Lib. ben. II, 401). Leży na prawo od drogi bitej z Brzezin do Strykowa. Wieś ma 23 dm., 240 mk., 581 mr. ziemi; osada leśna 2 dm., 13 mk., 944 mr. lasu rząd., przez który płynie rz. Mrożyca; os. karcz. 1 dm., 3 mk., 1 mr. rząd. W 1827 r. Wś rząd., 15 dm., 110 mk. 3.) L., pust. i os. leśna nad strum. Lipką, pow. sieradzki, gm. i par. Godynice, odl. od Sieradza w. 25; pust. dm. 4; os. dom 1, mk. 2. Należy do Brąszewic. 4.) L., os., pow. sejneński, gm. Krasnowo, par. Łoździeje; odl. 17 w. od Sejn. Br. Ch.

Lipki 1.) wś i folw., pow. sieradzki, gm. Wierzchy, par. Bałdrzychów (Łaski, Lib. ben. I, 371): odl. od Sieradza w. 33; wś dm, 7, mk. 99; folw. dm, 2, mk. 5. W 1827 r. 12 dm., 99 mk. Folw. L.-Borki (z wsiami L. i Borki), podług wiadomości z r. 1866 rozległy mr. 588: grunta orne i ogrody mr. 347, łąk mr. 34, pastwisk mr. 8, lasu mr. 144, nieużytki i place mr. 55. Wś L. os. 19, z grun. mr. 48; wś Borki os. 7, z grun. mr. 8. 2.) L., wś, pow. Sokołowski, gmina Dębe Nowe, parafia Stoczek. W 1827 r. (par. Węgrów) 61 dm., 448 mk., obecnie 68 dm., 463 mk. i 3500 mr. ziemi. 3.) L., wś, pow. władysławowski, gm. Tomaszbuda, par. Gryszkabuda, odl. 28 w. od Władysławowa; ma 16 dm., 119 mk. W 1827 r. wś rząd., 9 dm., 80 mk. Por. Leśnictwo. 4.) L. wś t. n. wymienia Łaski (Lib. ben. II, 476), w par. Grochowo, pow. kutnowski.

Lipniak 1.) kol., pow. nowo-aleksandryjski, gm. Opole, par. Piotrowin. 2.) L., kol., pow. lubartowski, gm. i par. Rudno. Leży niedaleko Wieprza, nad. rz. Mininą i stawem Skrobackim (około 100 mr.), jednym z wielu przez tę rzeczkę utworzonych. Jestto kol. czynszowa, założona w 1868 r., po większej części przez Niemców zaludniona, ma 10 dm., 137 mr. 55 pr. gruntu. Należy do dóbr lubartowskich. Na płn. od niej leży os. leśna t. n., 1 dom 15 mr. 165 pr., ustanowiona dla dozoru lasów lubutowskich. Okrąg leśny L. lasów lubartowskich ma 340 mr. 210 pr. i leży na wsch. od kolonii t. n. 3.) L., wś i os. leśna, pow. radzyński, gm. i par. Kąkolownica. Wś ma 31 dm., 260 mk., 901 mr.; os. leśna 1 dm., 5 mk., 1 mr. 4.) L., wś, gm. włodawski, gm. Wola Wereszczyńska, par. Wereszczyn, 7 dm., 60 mk., 369 mr. 5.) L., wś, pow. łukowski, gm. i par. Tuchowicz, 7 dm., 14 mk., 400 mr. Wchodziła w skład dóbr Kock (ob.). 6.) L., wś, pow. siedlecki, gm. Skurzec, par. Niwiska. W 1827 r. 14 dm., 79 mk.; obecnie 17 dm., 125 mk., 485 mr. Według Tow. Kred. Ziems.., folw. L. lit. A Dworski, rozległy mr. 155: grunta orne i ogrody mr. 74, łąk mr. 41, pastwisk mr. 4, lasu mr. 31, nieużytki i place mr. 5, bud. z drzewa 4, pokłay torfu. Wś L. os. 7, z gruntem mr. 27. Folw. L.-pod-Przywory rozległy mr. 134: grunta orne i ogrody mr. 85, pastwisk mr. 46, nieużytki i and place mr. 3, bud. z drzewa 3. Folw. L. lit. B Karczemny rozległy mr. 127: grunta orne i ogrody mr. 64, łąk mr. 30, pastwisk mr. 3, lasu mr. 29, nieużytki i place mr. 1, bud. mur. 1, z drzewa 4. 7.) L., pow. ostrowski, gm. Poręba, par. Długosiodło. 8.) L. al. Nowiny, folw., pow. sierpecki, gmina Borkowo, par. Sierpc, odl. o 6 w. od Sierpca, ma 1 dm., 12 mk, 180 mr. gruntu, 7 nieuż.; płodozmian 10-polowy. 9.) L., wś, pow. suwalski, gm. Zaboryszki, par. Puńsk, odl. 17 w. od Suwałk. 12 dm., 107 mk. Wchodzi w skład majoratu Kadaryszki (ob.). 10.) L., wś, pow. suwalski, gm. Hutta, par Kaletnik. odl. 9 w. od Suwałk; 30 dm., 183 mk. W 1821 r. wś rząd., 23 dm., 139 mk. Br. Ch.

Lipnick (niem.), ob. Lipnik.

Lipnik 1.) niem. Lipnick al. Lypnick, leśnictwo, pow. jańsborski, st. poczt. Jańsbork; 1857 r. 9 mk. 2.) L. pod Szczytnem, niem. Lipnick, leśnictwo, pow. szczycieński, st. poczt. Szczytno; 1851 r. 7 mieszk. 3.) L., por. Lipniak. Kś. Fr.

Lipniken (niem.), ob. Lipniki.

Lipniszki, wś, pow. maryampolski, gm. Szumsk, par. Kieturwłoki; odl. 7 w. od Maryampola. W 1827 r. wś rząd. 3 dm., 33 mk.; obecnie 5 dm., 49 mk.

Lipniuńce, wś, pow. sejneński, gm. Kopciowo; odl. 42 w. od Sejn, ma 26 dm., 274 mk. Nie zamieszczona ani w spisie wsi z 1827 r., ani w Skorowidzu Zinberga.

Lipona, rz. przepływająca między st. dr. żel. Wierzbołowo i Ejtkuny. Por. Lepona.

Lipowa buda, wś, pow. maryampolski, gm. Chlebiszki, par. Preny, odl. 36 w. od Maryampola, ma 5 dm., 40 mk.

Lipowanie, Lipowany, to samo co Filiponie lub Starowiery.

Lipowetz (niem.), ob. Lipowiec.

Lipowiec, niem. Lipowitz al. Lipowietz, duża wieś na prusko-polskich Mazurach, pow. szczycieński, 15 kil. na płn. wsch. od Szczytna, dokąd codzień idzie poczta posłańcowa, nad granicą, na rozległej równinie między dużemi borami; grunta po większej części piaszczyste; do wsi należy 72 włók. Liczba mieszkańców dochodzi do 1220, którzy są przeważnie katol. i mówią po polsku; trudnią się głównie rolnictwem, uprawiając zboże, tatarkę i kartofle; prócz tego hodują bydło i świnie. R. 1857 było tu 880 mk. W pobliżu jest gorzelnia. W miejscu poczta. Między tutejszymi prot. mazurami jest rozpowszechniona sekta t. z. świętych. (Ob. Klon). Zwolennicy tej sekty są przeciwnikami wszelkiego zewnętrznego kultu religijnego i wszelkich innych urządzeń i obrządków kościelnych; chcą bowiem Bogu służyć tylko w sercu; nie pozdrawiają nikogo na ulicy, aby czasem jakiego złodzieja, albo złego człowieka nie pozdrowili; nie uczęszczają na nabożeństwo do kościoła i nie przystępują do komunii św., lecz modlą się wspólnie w domach prywatnych. Trudnią się, mimo pobożności, przemytnictwem. Sekta ta powstała w r. 1811, kiedy, wskutek zaburzeń wojennych, nie było przez długi czas żadnych i regularnej pastoryzacyi. (Ob. Töppen: „Gesch. Masurens“ str. 471). Kś. Fr.

Lipowo 1.) os. włośc., pow. augustowski, gm. i par. Bargłów, odl. 15 w. od Augustowa, 2 dm., 33 mk. 2.) L., w,, pow. augustowski, gm. Dębowo, par. Jaminy, odl. 24 w. od Augustowa, ma 12 dm., 135 mk. W 1827 r. wś rząd., 9 dm., 53 mk. 3.) L., wś, pow. suwalski, gm. Zaboryszki, par. Kaletnik, odl. 13 w. od Suwałk, ma 22 dm., 184 mk. 4.) L., wś, pow. suwalski, gm. Koniecbór, par. Raczki, odl. 12 w. od Suwałk, ma 23 dm., 220 mk. W 1827 r. 16 dm., 97 mk. Por. Koniecbór. 5.) L., wś, pow. suwalski, gm. i par. Jeleniewo. Niezamieszczona w spisie urzęd. miejsc. gub. suwalskiej z 1878 r. W 1827 r. wieś rząd. 23 dm., 135 mk. Br. Ch.

Lipowo 1.), niem. Lippowo, wś, pow. tucholski, przy granicy pow. starogródzkiego, w okolicy lesistej i piaszczystej. Obszaru liczy mr. 260, bud. 23, dm. 14, katol. 19, ewan. 88. Par. i poczta Sliwice, szkoła w miejscu. W L. znajduje się huta szklana. 2.) L., niem. Leipe, dok. Lypow, Lippow, Leippe, wś, pow. ostrodzki, nad strugą Gryźlą, przy granicy pow. lubawskiego, w t. z. starych, po większej części polskich, choć luterskich, Prusach, przez osadników polskich założona i trzymana. R. 1328 Joduta, syn Gunta z Gont pod Prabutami i Walter z Lipowa zeznają że otrzymali od Ludera komtura ostrodzkiego 80 wł. w ziemi saskiej. Z tych włók wydziela Joduta 8½, nadając takowe wraz z właściwemi prawami Mikołajowi z Prabut i pozwala, aby tenże pobudował sobie karczmę w L. R. 1334 istniał już w L. kościół, czego dowodem Johannes plebanus de Lipow; równocześnie mieszkają tam Adam i Mikołaj z L., R. 1459 nadaje Ludwik von Erlichshausen, mistrz w. krzyżacki, Wytrębie z Wytrębowic (Witram von Witramsdort), burmistrzowi miasta Lubawy, połowę wsi L., aby się wykupił od nieprzyjaciół, którzy go w Ostrodzie wzięli do niewoli. R. 1543 połowę L. i dobra Balice posiadają Grzegórz i Jerzy Baliccy, Krzysztof Kalkstein, Mikołaj Ruszkowski (Rauschke) I Anna Schöneich, wdowa po Janie Schöneich. R. 1552 L. ma tylko niemieckich osadników. Ob. Kętrz., Ludność polska w Prusiech, str. 360. 3.) L., niem: Lindenwalde, wś, pow. ostrodzki, przy granicy pow. niborskiego, w t. zw. starych po większej części polskich, luterskich Prusach, przez osadnikow (jak już samo imię wskazuje) polskich założona i trzymana. Istniała już r. 1411. R. 1442 (?) Paweł von Russdorf, mistrz w. krzyżacki, nadaje Tylowi z L. 10 wł. tamże na prawie chełmińskiem, z obowiązkiem 1 służby pruskiej. R. 1599 L. posiada samych polskich mieszkańców. Ob. Kętrz., Ludność polska w Prusiech, str. 377. 4.) L., niem. Lippau, dok. Linden, wś, pow. niborski, nad strugą Skotową, w t. zw. starych, po największej części polskich, luterskich Prusach, przez polskich osadników założona i trzymana. W księgach czynszowych krzyżackich zachodzi r. 1436. R. 1437 Marcin Truchsess, mistrz w. krzyżacki, odnawia Ściborowi z L. przywilej na wś. L. mającą 40 włók na prawie chełmińskiem, z wyższem sądownictwem i z obowiązkiem jednej służby w lekkiej zbroi. Ob. Kętrz., Ludność polska w Prusiech, str. 346. Por. Działdówka. 5.) L., niem. Lindendorf, Linde, wś, pow. ządzborski, nad jez., na prusko-luterskich Mazurach, przez ludność polską przeważnie zaludnionych. Książę Albrecht (kiedy?) nadał Adryanowi von Buchsen płosę we wsi L., na której przedtem mieszkał proboszcz i stal kościół, nadto dodał mu jez. Wirbel. Ob. Kętrz., Ludność polska w Prusiech, str. 417. 6.) L., niem. Lipowen, wś, pow. lecki, st. p. Orłowo, obejmuje 1278 mr.; 1857 r. 320 mk. 7.) L., dobra i leśnictwo, pow. reszelski, st. poczt. Biskupiec. 8.) L. (?), por. Grabowo, t. II, 786. Kś. F.

Lipowskie, ob. Czerkasy, t. I, 807.

Lipowskie al. Dupki (ob.), pow. jańsborski.

Lipowy dwór, niem. Lindenhof, dobra, pow. lecki, st. p. Miłki.

Lipówek, wś, pow. suwalski, gm. Sejwy, par. (?), odl. 14 w. od Suwałk; ma 27 dm., 208 mk. Pominięta w spisie z 1827 r. i w Skorowidzu Zinberga.

Lipówka 1.) wś, pow. garwoliński, gm. Pszonka, par. Parysew. Ma 24 dm., 266 mk., 473 mr. obszaru. W 1827 r. 22 dm., 112 mk. 2.) L., wś, pow. pińczowski, gm. i par. Sancygniów. W 1827 r. wś poduchowna (pojezuicka), 11 dm., 68 mk. 3.) L., wś i dwór, pow. włodawski, gm. Krzywowierzba, par. Opole; odl. o 2½ mil od Włodawy. Należały niegdyś do dóbr Chorostyta. W XVII wieku własność Kopciów, w XVIII Sierakowskich, w końcu tegoż stulecia wraz z całemi dobrami opolskiemi i ohorostyckiemi przeszły w posiadanie Szlubowskioh. W ostatnich czasach dobra te porozpadały się na oddzielne folwarki i z rąk do rąk przechodzą. L. wś ma 27 dm., 167 mk., 32 osad, 554 mr. ziemi. Folw. L. 902 mr. ziemi. 4.) L., folw., pow. chełmski, gm. Siedliszcze, par. Pawłów (obrz. grec. Siedliszcze). Por. Chojno Stare. 5.) L., karczma, pow. zamojski, gm. Wysokie, o 4 w. od Zamościa, o 5 w. od gminy. 6.) L., wś, pow. augustowski, gm. Dowspuda (ob.), par. Raczki; odl. 23 w. od Augustowa. Ma 34 dm., 249 mk. W 1827 r. 20 dm., 118 mk. 7.) L., wś, pow. augustowski, gm. i par. Bargłów; odl. 15 w. od Augustowa, ma 4 dm., 31 mk.

Lipówka, rz., ob. Koprzywianka.

Lipówka, rz., ob. Łaszanka.

Lipsk 1.) os. miejska, przedtem mko nad rz. Biebrzą, pow. augustowski, gm. Petropawłosk, par. Lipsk. Leży na samej granicy od gub. grodzieńskiej, otoczony z 3-ch stron, prócz płn. wschodu, rozległemi błotami Biebrzy. Odl. 42 w. od Augustowa, 63 w. od Suwałk, o 275 w. od Warszawy, leży przy trakcie z Augustowa do Grodna. Posiada kościół par. murowany, cerkiew prawosł., st. poczt. W 1827 r. było to msto rząd., miało 253 dm. i 1483 mk.; w 1861 r. 253 dm. i 1716 mk. (w tej liczbie 357 rus. i 366 żyd.); obecnie ma 221 dm., 1466 mk. Domysły o starożytnej przeszłości L., oparte na pieczęci miejskiej z datą jakoby 1006 r., którą miał widzieć Połujański w magistracie miejskim (ob. Wędrówki po gub. August., str. 31), nie mają żadnej podstawy i nie zasługują na poważne zbijanie. Powstało na obszarze uroczyska zw. „Żabicie“ od „Rzabicie“, nad rz. Biebrzą, w wojew. trockiem, pow. grodzieńskim. Przywilej z r. 1549, pozwala Adamowi Chreptowiczowi, podkom. nowogrodzkiemu i Annie Komajewskiej – małżonkom – na uroczysku tem założyć miasto i nazwać od lipowego mostu prowadzącego przez błota — „Lipskiem“. (Akta grod. ziem. sądu XVII, str. 163—4). Stefan Batory, starając się o podniesienie handlu i przemysłu śród mało zaludnionych puszcz nadbiebrzańskich, zamierzył utworzyć nad spławną Biebrzą port handlowy i na ten cel wybrał Lipsk, któremu w 1580 r. nadał prawo miejskie magdeburskie i za herb łódź z żaglem (Akt. Głów. Litew. Trybunału XIII, str. 38).. Polecił on wznieść ratusz, wystawić kramy, śpichrze i składy nad Biebrzą, dom gościnny dla kupców, łaźnię publiczną, browar. Dla zaopatrzenia osady w materyał budowlany nadał jej w 1583 r. kut puszczy pierstańskiej, na milę szeroki i długi. Założył tu jednocześnie parafią i wystawił kościół drewniany 1582 r. Zygmunt III na uposażenie plebana wyznaczył 6 włók lasu z leśnic. nowodworskiego ekonomii grodzieńskiej. Dawne przywileje spłonęły w 1737 r. a na to miejsce August III wydał w 1754 r. nowy potwierdzający takowe. Nadzieje Batorego nie ziściły się i L. pozostał dotąd biedną mieściną. W 1876 r. wzniesiono tu nową cerkiew prawosł., na miejsce dawnej po-unickiej parafialnej. Dobrami L. władali najpierw Chreptowicze i Kiszkowie, potem Radziwiłłowie z Birż. 2.) L. Murowany, folw., pow. augustowski, gm. Kuryanki, par. Lipsk, odl. 41 w. od Augustowa, ma 1 dm., 44 mk. Od r. 1818 dobra L. należały do Augustowskich, następnie przeszły na własność Mal­wi­ny z książąt Giedrojciów Augustowskiej; obecnie są własnością Pin­ku­sa War­haf­tig. Według Towarz. Kred. Ziems. folw. L. Murowany (z wsiami: Jaczniki, Dulkowszczyzna i Siółko) rozległy mr. 1289: grunta orne i ogrody mr. 849, łąk mr. 235, pastwisk mr. 9, wody mr. 2, lasu mr. 163, nieużytki i place mr. 30, bud. mur. 1, z drzewa 13; pokłady kamienia wapiennego i torfu. Wś Jaczniki os. 26. z grun. mr. 769; wś Dulkowszczyzna os. 17, z grun. mr. 316; wś Siółko os. 9, z grun. mr. 380. Bliższe szczegóły dotyczące m. Lipska, patrz wyżej w Słow. Geogr. (t. V, 294). Br. Ch.

Lipska, rzeczka, ta sama co Pisna.

Lipszczany, wś i folw., pow. augustowski, gm. Hołynka, par. Lipsk (obrz. grec. Rygałówka), odl. 45 w. od Augustowa, 7 w. od rz. Niemna, ma 17 dm., 154 mk. W 1827 r. par. Teolin, 16 dm., 91 mk. Według Tow. Kred. Ziems. folw. L. utworzony w r. 1874 z odpadków dóbr Bala Wielka, rozległy mr. 320: grunta orne i ogrody mr. 244, łąk mr. 55, pastwisk mr. 4, lasu mr. 10, nieużytki i place mr. 6: bud. mur. 3, z drzewa 2. Br. Ch.

Liputyszki, wś, pow. władysławowski, gm. Gryszkabuda, par. Pilwiszki, odl. 19 w. od Władysławowa; mają 3 dm., 22 mk. Por. Leśnictwo.

Lisa, rz., ob. Lissa, dopływ Narwi.

Lisak, nazywał się strumyk, przy wsi Lisaki płynący, w pow. jańsborskim, na prusko-luterskich. Mazurach. Zachodzi w dok. z r. 1428. Ob. Kętrz., Ludność polska w Prusiech; str. 421.

Lisaki 1.) niem. Lissaken, wś włośc., pow. koś­cier­ski, o 0.75 mili od Koś­cie­rzy­ny, w okolicy piaszczystej, wydana jako starościńska przywilejem z War­sza­wy 11 sierpnia. 1750 r. Obszaru mr. 1973, gburów 4, zagrod. 4, katol. 52, dm. 8. Parafia i poczta Koś­cie­rzy­na, szkoła Sy­cę­huta. 2.) L. al. Lisakowo, niem. Lissaken, wś. pow. nidborski, 1 milę od m. Nidborka, w t. z. starych po największej części polskich, luterskich Prusach, przez osadników polskich założona i trzymana. Istniała już r. 1358. R. 1387 Jan Beffart, komtur ostrodzki, odnawia przywilej czcigodnemu (?) Poszce (Puszka, Poschka), sołtysowi lisakowskiemu, i jego synom: Jakóbowi, Dytrykowi i Więckowi (Wentzke). Poszka dostaje 6 włók chełmińs. z 3 fen. sądowym, kościół zaś lisakowski 3½ wł.; wszystkie inne włóki dannickie. Roku 1523 trzyma w L. karczmę Maćko Swiniarski (Schwinarczky); r. 1600 mieszkają sami Polacy w K. Ob. Kętrz., Ludność polska w Prusiech, str. 335 i 336. 3.) L., niem. Lissaken, dok. Lissack, wś, pow. jańsborski, na prusko-luterskich Mazurach, przez ludność polską założona i trzymana. R. 1428 Jost von Strupperg, komtur baldzki i wójt natański, nadaje Andrzejowi na prawie chełmińskiem 10 włók boru w L. nad strumykiem Lisak. R. 1476 Zygfryd Flach v. Schwarzburg, komtur baldzki, nadaje słudze swemu Kasprowi Drugowi na prawie magdeb. 12 włók w L. z sądown. niższem i wyższem. Granice: Soldany, Wicenta, majątek Jakóba Czarnego (Schwarz Jakób). Ob. Kętrz., Ludność polska w Prusiech, str. 421,422. Kś. F.

Lisau (dok.), ob. Lisewo.

Lisewo, niem. Lissewen, Lyssewen (dok. Lissou, Lissowen, Liszowa, Lissowa), wś, pow. łecki, st. p. Borzymy; leży tuż nad granicą polską. Walter Kiekierzyc, wójt lecki, nadaje Bartoszowi Rykaczowi 5 włók sołeckich na prawie chełmińskiem, celem lokacyi wsi dannickiej na 40 włókach w L. między jeziorami rajgrodzkiem i białojańskiem (Biała). Dan w Ełku r. 1474. R. 1481 był proboszczem w L. kś. Jan z Gostrowa (de Gostrovia) z dyecezyi płockiej, a r. 1486 został nim kś. Maciej, również z dyec. płockiej („ad praesentationem domini Rudolphi Tiplerszkirche, commendatoriae in Reyn vicegerentis). R. 1500 piastował ten urząd proboszczowski Paweł (plebanus). R. 1559 nadaje książę Olbracht plebanowi lisewskiemu Wojciechowi Grodzickiemu 2 wł. w L. i 2 w Grądzkich. R. 1600 mieszkają w L. sami Polacy (Ob. Kętrz., O ludn. pols. w Prusiech, str. 452). Tutejszy kośoiół katolicki zgorzał r. 1803 i nie odbudowano go tu już więcej; za to stanął r. 1815 nowy kościół w Borzymach (Ob. Script. rer. Warmiensium, str. 390 i 407). Por. Ełk, II, 348. Ks. Fr.

Lisewo al. Szparki (ob.), pow. jańsborski.

Lisewo, niem. Lissewer-See, jez., pow. łecki, odnoga wielkiego jez. Rajgrodzkiego, na granicy Król. Polskiego; do niego uchodzi przy Krzypkach struga Przepiórka. Kś. Fr.

Lisia, góra, ob. Lec, t. V, str. 116.

Lisiewo, ob. Lisewo.

Liskowskie Budy, ob. Budy.

Lisowo, por. Lisewo.

Lissa, Liza, rz. w pow. mazowieckim, ma początek pod wsią Hodyszewem, płynie w kierunku wschodnio-północnym, stanowiąc na całej długości granicę od cesarstwa; wpada naprzeciwko Suraża z lewego brzegu do Narwi. Długa wiorst 17. [Także Lisa.]

Lissau (niem.), ob. Lis and Lisewo.

Lissen al. Kutkuhnen (mem.), ws, pow. ragnecki, st. p. Rautenberg.

Lissewo, ob. Lisewo.

Lissou (dok.), ob. Lisewo.

Lissowa, Lissowen (dok.), ob. Lisewo.

Lisy, niem. Lissen, Lyssen 1.) wś, pow. jańsborski, na prusko-luterskich Mazurach, przez osadników polskich założona i trzymana. O pierwszym przywileju lokacyjnym nie wiadomo. R. 1465 Ulryk von Ottenberg, wójt jańsborski, nadaje Maciejowi Pawłoczyńskiemu (Paulotzinthske) na prawie chełmińskiem 8 włók boru w L. po obu stronach strumyka Pruskiego położonych, wolnych od dziesięcin i tłoki, z obowiązkiem pół służby zbrojnej. W końcu XVI w. mieszka w N. Jakób Lis, od którego lub od jego przodków wś przybrała na­z­wi­s­ko. Ob. Kętrz., Ludność polska w Prusiech, str. 428. 2.) L., wś, pow. węgoborski, st. poczt. Banie.

Liszewo, ob. Lisewo.

Liszkowo, ob. Liszków.

Liszkowo, jez., pow. sejneński, o 2 w. na płn. od wsi t. n., nad Niemnem, długie na 2 w., połączone przez strumień z Niemnem i kilkoma drobniejszemi jeziorkami.

Liszków al. Liszkowo (lit. Liszkiawa), wś nad rz. Niemnem, pow. sejneński, gm. Kudrany, par. Liszków, odl. 21 w. od Serej, 42 w. od Sejn, 76 w. od Suwałk. W 1827 r. było tu 44 dm., 354 mk.; obecnie 73 dm., 713 mk., kościół paraf. murowany. Wś ta zasługuje na uwagę tak dla swego malowniczego położenia, jak i dla pamiątek dziejowych jakie się z nią łączą. Płynąc Niemnem od płd. pierwszą górę jaką się spotyka na jego brzegach stanowi wyniosłość, na której przed wiekami książęta litewscy wznieśli potężną warownię z głazów granitowych, spojonych wapnem i przekładanych warstwami twardej jak kamień cegły. Lud litewski zwie tę górę Pilakalnis (piłkalnis), t. j. zamkowa góra. W przeszłości zwała się podobno Naujepile (nowy zamek, Nowogród) i według domysłów Narbutta była już w połowie XI w. siedzibą słowiańskich książąt pod nazwą Nowogródka (por. Kiernów). Około 1241 r. Mongołowie zniweczyli panowanie książąt Hlebowiczów w tych stronach, które przeszły do książąt litewskich. Mendog, według Narbuta, koronował się na króla Litwy w Nowogródku nadniemeńskim nie zaś krzywiczańskim. Wigand kronikarz krzyżacki wspomina istotnie o zamku Nauenpille nad Niemuem. Przechowane dotąd resztki ruin i mnóstwo kamiennych grobów pokrywających górę świadczą, iż w istocie był tu potężny na swe czasy zamek, odgrywający ważną rolę w dziejach Litwy. Dzisiejsza nazwa L. pojawia się dopiero w XV w., gdy Jagiełło zrujnowany zamek z przyległym obszarem nadał niejakiemu Liszkowi Zybincie. Na mniejszej nieco górze, przytykającej do zamkowej, są jeszcze szczątki fundamentów kościoła parafialnego wzniesionego tu w XV w. Dalej w dolinie przerzniętej przez strumień uchodzący do Niemna, rozłożyła się wieś L. Po za nią na wzgórzu wznosi się piękny kościół na wzór bazyliki rzymskiej św. Piotra, zbudowany w 1694 r. przez Jerzego Kosiłłę wojskiego trockiego, wraz z klasztorem dominikanów. W 1796 r. klasztor przez rząd pruski zniesiony został, a kościół od 1812 r. obrócono na parafialny. Gmach klasztorny służył następnie na miejsce pobytu księży zsyłanych za karę przez swą władzę, dopóki nie obrócono na ten cel w 1849 r. gmachów klasztoru łysogórskiego. Dominikanie usiłowali zamienić L. na miasteczko i w tym celu sprowadzili tu żydów; celu jednak nie osięgli, bo osada nie miała warunków bytu. Opis i widok L. podał Zygmunt Gloger w „Tyg. illustr.“ z 1876 r. № 48. Inny opis zamieściły „Kłosy“ t. VII, str. 283—346. Par. L. dek. sejneński (dawn. łoździejski): 4893 dusz. Dobra L. należały r. 1654 do Radzymińskich-Frąckiewiczów. R. 1670 kupione przez Kosiłłę Jerzego Władysława i jego żonę Krystynę z Giblów; następnie przeszły w ręce ich córki Johanny, zamężnej Piątkowskiej; potem do jej syna Kazimierza Piątkowskiego, ststy łoździejskiego; po nim na siostrę jego Annę z Piątkowskich Billewiczową Janową, stścinę wojnucką; po nich na córkę ich Billewiczównę Johannę Michałową Sulistrowską, stolnikową oszmiańską. Prawem spadku z ojca na syna dostały się Edmundowi Sulistrowskiemu, który sprzedał ją kanonikowi Kruszewskiemu. Folw. L. al. Wysoki (z wsiami Liszków, Rycele, Gajluny, Judele, Ryngieliszki, Krzewina, Grabina, Zajmy, Bartoszyszki, Posiery, Wilkowice i Barbańce) rozległy mr. 1521: grunta orne i ogrody mr. 952, łąk mr. 48, pastwisk mr. 148, wody mr. 136, lasu mr. 122, nieużytki i place mr. 114, bud. mur. 1, z drzewa 7, młyn wodny i jezioro Liszkowo. Uposażenie włościan we wsiach niewiadome.

Litews…, por. Litwa.

Litewska al. Lauderska góra, ob. Inflanty, t. III, 280.

Litewskie niziny, ob. Kurońskie niziny.

Lithauen (niem.), ob. Litwa.

Litigainer-See (niem.); ob. Litygajny.

Litra, lewy dopływ Jury, prawego dopływu Niemna.

Litwa, (duża notka, w osobnym pliku.)

Litwini, ob. Litwa.

Litygajny al. Litygajno, niem. Litigainer-See, dosyć długie, ale wąskie jez. w pow. margrabowskim; rzeka Hasna łączy je z jeziorem jeziorem Hasny. Kś. Fr.

Livland (niem.), ob. Inflanty and Liwowie.

Livov (węg.), ob. Lwów.

Liw, ob. Liwowie.

Liwen, Livenhof (niem.), ob. Liwowie and Liwenhof.

Liwonia, ob. Inflanty and Liwowie.

Liwowie (po niem. Liven, po łotew. Lihbi al. Lihbeeszy) stanowią dzisiaj już tylko nieznaczną cząstkę plemienia fińskiego, zaludniali wszakże niegdyś całą południową część teraźniejszej gubernii inflanckiej czyli ryskiej, tudzież dzisiejszą Kurlandyą, jak to z wielu okoliczności i wskazówek a nawet z rozmaitych danych historycznych na pewno twierdzić można. Obecnie Liwowie zamieszkują dwie okolice. Jednę grupę Liwów, wprawdzie nader szczupłą, spotykamy w dobrach Neu-Salis w gub. inflanckiej, niedaleko ujścia rz. Salis. Wedle ostatniego spisu ludności w tej okolicy, liczono ich tam zaledwie kilkunastu płci obojga. Druga grupa Liwów, nierównie liczniejsza, przebywa na północnym brzegu Kurlandyi. Liczą ich tam 2324 płci obojga. Mówimy tu tylko o tych, którzy dotąd używają pomiędzy sobą języka Liwów. Liczba wyżej wykazana oczywiście znacznieby się zwiększyła, gdyby doń dołączono tych wszystkich, co od dawnych Liwów pochodzą, a obecnie już oddawna przyjęli język i obyczaje sąsiadujących z niemi Łotyszów. W okolicach Wendenu naprzykład, jakkolwiek nie spotykamy śladów języka Liwów, natrafiamy tam wszakże na ich nazwę w słowach Livenhof, Livenstrasse i t. p. a nawet w nazwie całej „gminy Liwów“ (po łotewsku Lihbu pagasts), składającej się z pewnej liczby posiadłości włościańskich, t. j. pojedyńczych sadyb, małych wsi i przysiołków. Mieszkańcy tych sadyb i wsi dotąd mają prawo do tak zwanego „dzwonu Liwów“ (Livenglocke) t. j. do bezpłatnego podzwonnego po śmierci. Sadyby te, wsie i przysiołki, wymienione są dokładnie na samym dzwonie. Wszakże przy przelaniu tego dzwonu w r. 1818 dodanych na nim zostało siedm nowych sadyb, które jednak pochodzenia od Liwów dotąd dowieść nie zdołały. Czy te sadyby włościańskie były niegdyś rzeczywiście zamieszkane przez Liwów, i w jakim mianowicie czasie, o tem braknie wiadomości; obecnie wszystkie one są zamieszkane przez Łotyszów. Jeśli nie będziemy liczyli owych kilkunastu Liwów, osiadłych w dobrach Neu-Salis (w gub. inflanckiej), uważaćby można dzisiaj już tylko północny kraniec Kurlandyi za jedyne miejsce zamieszkane przez Liwów. Tutaj posiadają oni od wieków wysokie i piaszczyste wybrzeże morskie, którego długość wynosi mil 10 i ciągnie się od przylądka Domesnez (patrz wyżej w niniejszym Słowniku geogr. t. II, str. 117), stanowiącego północny kraniec Kurlandyi, na zachód ku przylądkowi Lyserort, od którego oddalone jest na przeszło milę; z drugiej znów strony nie dochodzi na 1¾, mili od zatoki ryskiej. Szeroki zaś pas ziemi, błotnisty i zarosły lasami, oddziela ich tu od Łotyszów, zamieszkujących wnętrze kraju. Na zachodnim krańcu tego wybrzeża przerywają się nagle osady Liwów; na wschodnim zaś ku zatoce ryskiej, od nie dawnego czasu ludność łotewska z Liwami mieszać się poczyna; stosuję to zwłaszcza do osad czy też wsi Gibken i Schozen, położonych w zachodnio-południowej części opisanego powyżej piaszczystego wybrzeża. Wsie wyłącznie przez Liwów zamieszkane, w kierunku od wschodu na zachód, są następujace: Musta numm (po niem. Melsillen), Mag Kula, Lucik Kula, i Kúolka nad zatoką ryska, położone; ostatnia z nich leży na najbardziej północnym krańcu. Dalej na zachodniej stronie kurońskiego półwyspu: Wajda, Sanog (Saunaggen), Pitrog (Pihtraggen), Kuóstrog (Koschtraggen), Irai (Klein Irben), Sikrog (Sihkraggen), Ud Kula (Jaunzeem), Ira (Gross-Irben), Piza Kula (Pijsen) i Lus Kula (Luhschen). nazwy tych włościańskich osad spotykamy już w dokumencie z dnia 17 października r. 1387 (por.: Bunge „Urkundenbuch“ № 1248), gdzie w liczbie wsi do dóbr Dondangen należących, wymienione są wyraźnie: Domesuez, Klein Irwa, Sigkeraghe, Gipterwalme tudzież Irwenmünde (dziś Gross-Irben) z łąką Angern. Najbardziej na zachód wysuniętym a przez Liwów zamieszkanym punktem jest przysiołek Dehling, należący do wzmiankowanej powyżej wsi Lus Kula, na południe zaś osada Pizineek, położona na drodze wiodącej ze wsi Piza Kula do pastoratu Angermünde. Pomiędzy nazwanemi tu wsiami znajdują się jeszcze pojedyńcze folwarki i osady włościańskie a także dwie małe wioski: Mak Kula i Luoik Kula, z których każda po dwie tylko włościańskie sadyby zawiera. Liczą tu w ogólności 136 sadyb (Livenhöfe), zamieszkałych przez Liwów. Z nich 54 zachodnich należy do dóbr Popen, położonych w obrębie filii Piza Kula, wchodzącej w skład parafii angermündskiej; pozostałych zaś 82 należy do dóbr Dondangen, parafii Klein Irben i jej filii Domesnez. Granicę pomiędzy niemi stanowi strumień Irben, który przepływa o 1/6 mili od wsi Ud-Kula i należy do okręgu popeńskiego. nazwa „Liwowie“ u samychże Liwów nie jest w użyciu. Jakkolwiek akademik petersburski Sjögren w pracach swoich o Liwach wzmiankuje, że Liwowie w dobrach Neu-Salis nazywają sami siebie Lib, prędzej przypuścić należy, iż nazwę tę przyjęli oni od Łotyszów; ojczysty ich bowiem język w okolicy Neu-Salis już wychodzi z użycia. Kurlandzcy Liwowie znają wprawdzie to miano, ale używają go tylko wtedy, gdy mówią po łotewsku; sami zaś nazywają siebie randolist (t. j. mieszkańcy wybrzeża), dla odróżnienia się od Łotyszów, jako mieszkańców wnętrza kraju, którym dają nazwę mo (od słowa ma oznaczającego ląd). nazwę tę i sami łotysze przyjęli, nazywając pogranicznych liwów jurmalneeki (t. j. mieszkańcy morskiego wybrzeża, albo zwejneeki, to jest rybacy) i zrzadka tylko zastosowują do nich słowo „Lihbêszy“ to jest „Liwowie“. Inflanccy Liwowie, których ostatni przedstawiciele tylko w dobrach Neu-Salis jeszcze się napotykają, pod tem mianem są, znani nie tylko u najdawniejszych miejscowych kronikarzy, ale i u ruskiego latopisca Nestora (z ostatniej ćwierci XI stulecia), który ich stale tak nazywa. Słowem, jak daleko sięgają historyczne wiadomości, tak krajowe jako i zagraniczne, zawsze ten lud temże mianem znajdujemy oznaczony. Czy wszakże Liwowie, o których prawią Saxo i Joannes Magnus, są tymi samymi co i spotykani w kronice Henryka Łotysza, nic stanowczego o tem powiedzieć nie można. Po ostatecznem ujarzmieniu Liwów i ugruntowaniu w Inflantach niemieckiego panowania, nazwy „Livonia“ i „Livones“ znaczenie swe odmieniły. Kronikarz Henryk Łotysz raz wyraźnie odróżnia kraje „Livonia“ i „Lottavia“ czyli Liwonią i Łotwę, drugi raz znowu pod nazwą Liwonii zdaje się rozumieć kraj cały przez Łotyszów, Liwów i Estów zamieszkały. Następnie nazwa Liwów znika zupełnie. W ostatnich dopiero czasach na lud ten zwrócono baczniejszą uwagę i język onego badać i zgłębiać zaczęto. Akademia petersburska w r. 1861 wydała nader uczone dzieło p. t.: „Livische Grammatik nebst Sprachproben“. Pod nazwą „Livländer“ (po łacinie „Livonus“) rozumieją obecnie Niemcy mieszkańca Inflant tak polskich jako i szwedzkich czyli gub. ryskiej, bez względu na jego pochodzenie lub narodowość. Z obszernej literatury traktującej o Liwach wymienimy tu tylko prace następujące: 1) W. Hillner: „Die Liven an der Nordküste von Kurland“, oddrukowane w „Bunge’s Archiv für die Geschichte Liv- Esth- und Curland’s“, t. V, str. 159—167 (Dorpat, 1847). Ta sama praca ogłoszoną także została w „Bulletin de la classe des sciences historiques, philosophiques et politiques de l’Acadéemie Impériale des sciences de St. Pétersbourg, t. III, № 17, staraniem P. Koeppena. 2) Sjögren: „Rapport sur son voyage en Livonie et en Courlande“, ogłoszone w „Melanges russes“, 1852, II, p. 235 et sequentes. 3) Przytoczone już wyżej znakomite dzieło przez Akademią Petersburską wydane, a którego tytuł całkowity tu przytaczamy: „Joh. Andreas Sjögren’s Livische Grammatik nebst Sprachproben im Auftrage der kaiserl. Akademie der Wissenschaften bearbeitet und mit einer historisch-ethnographischen Einleitung versehen von Ferdinand Joh. Wiedemann“, Petersburg, 1861, in 4-to maj., str. CIV i 480, a więc ogółem str. 584. Po obszerniejsze szczegóły o Liwach przedewszystkiem do tego ostatniego dzieła czytelników odsyłamy. Gustaw Manteuffel.

Lixten, niegdyś mały gród krzyżacki przy ujściu Likśnienki do Dźwiny; dziś ani śladu po nim nie zostało.

Liza, rz., lewy dopływ Narwi w ziemi bie­l­s­kiej, ob. Lissa. [Także Lisa.]

Lizdejki, wś, pow. suwalski, gm. Kadaryszki; odl. 25 w. od Suwałk, ma 48 dm., 130 mk. Nie zamieszczona ani w spisie z 1827 r., ani w Skorowidzu Zinberga.

Lockszillen (niem.), wś, pow. wystrucki, st. p. Grünheide.

Loebau (niem.), ob. Lubawa and Lubij.

Loebenthal al. Loewenthal (niem.), wś, pow. gołdapski, st. p. Grabowo. [Löbenhtal na płn. od wsi Nasuty, dziś nie istniej.]

Loeblauken (niem.) 1.) wś, pow. wystrucki, st. p. Berschkallen. 2.) L., wś, pow. piłkalski, st. p. Lasdehnen.

Loecknik (niem.), wś i dobra, pow. gierdawski, st. p. Nordenburg.

Loenkendorf (niem.), wś, pow. gierdawski, st. p. Kl.-Gnie.

Loepkarten (niem.), al. Skardupoenen, wś, pow. pow. gąbiński, st. p. Niebudszen.

Loetzen (niem.), ob. Lec.

Lötzen-Althof (niem.) 1.) Stary Dwór, pow. lecki, majątek prywatny na terytoryum miasta Lecu położony, od którego jest tylko 2 kil. odległy; st. p. i kol. żel. Lec. Obszar ziemi wynosi 233.78 ha.; mianowicie 32.39 ha. roli orn. i ogr., 12.14 łąk, 177.51 pastw., 3.00 nieuż., 8.74 wody; czysty dochód z gruntu szacują na 476 mrk. 2.) L.–Althof (niem.), pow. lecki, tak nazywają teraz urzędowo twierdzę Boyen. Kś. Fr.

Lötzener Waldbude (niem.), leśnictwo w boru do m. Lecu należące, pow. lecki, leży niedaleko jez. gołdapskiego. [jez. Gołdapiwo.]

Loewenstein (niem.), wś, pow. gierdawski, st. p. Dietrichsdorf.

Loewkabuda al. Loewkowen (niem.), pow. gołdapski, ob. Lewkowo.

Loje, pow. łecki, ob. Łoje.

Lokajcie, wś i folw., pow. władysławowski, gm. Dobrowola, par. Sapieżyszki; odl. 47 w. od Władysławowa, 5 w. od rz. Niemna. Posiada urząd gminny, szkołę początkową, sąd gm. okr. IV. W 1827 r. były tu dwie miejscowości: Lokajcie and L.-ława, obie rządowe; L. miały 12 dm. i 136 mk.; L.-ława 44 dm. i 455 mk.; obecnie jest tylko jedna wielka wieś, mająca 107 dm. i 995 mk. Młyn wodny. Folw. L. ma 201 mr. ziemi. Ob. Dobrowola.

Lolidimmen (niem.), wś, pow. gąbiński, st. p. Sodehnen.

Lonky, niem. Wiese, ob. Łąki.

Looken (niem.), wś, pow. gołdapski, st. p. Kiauten.

Looskeim (niem.), wś, pow. gierdawski, st. p. Dietrichsdorf.

Loppinnen (niem.), wś, pow. darkiemski, st. p. Sodehnen.

Lorek, Lorko, imię własne, to samo co Waw­rzy­niec.

Louisenhof (niem.), 1.) dobra do gminy Pie­czyn, pow. zło­to­w­ski, r. 1851 nowo założone; obszaru mr. 2275, bud 10, dm. 4, katol. 17, ewang. 109. Parafia Kra­je­n­ka, szkoła Pie­czyn, poczta Zło­to­wo. 2.) L., hamernia do szlach. Cza­pie­l­ska, pow. kar­tu­s­ki. 3.) L., os. do Ła­pi­na, pow. kar­tu­s­ki. 4.) L., podobno Biała (?), os. do Rumii, pow. wej­he­ro­w­ski, o półtorej mili od Wej­he­ro­wa. 5.) L., folw. do rycer. dóbr Krzy­ko­sy, pow. kwi­dzyń­ski, bud. 6, dm. 1, ewang. 32. Par. Szyn­wałd, szkoła Krzy­ko­sy, poczta Nowa wioska. 6.) L., os. do Szczepkowa, pow. suski, przy trakcie bitym susko-iławskim. 7.) L., dobra chełm., pow. oleckowski, st. poczt. Dunajek, dokąd odl. wynosi 4 kil.; areał obejmuje 154.87 ha. i to 127.66 ha. roli or. i ogr., 25.68 ha. łąk, 1.02 ha. nieuż., 0.51 ha. wody; czysty dochód z gruntów wynosi około 700 mrk. [Koło wsi Orzechówko, dziś nie istnieje.] 8.) L. al. Louisenthal, pow. ostródzki, st. poczt. Brzydowo, folw. należący do dóbr rycer. Haasenberg, które razem z folw. mają obszaru 991 ha. i to 707 ha. roli or. i ogr., 47 ha. łąk, 52 ha. pastw., 166 ha. lasu, 18 ha. nieuż., 1 ha. wody; czystego dochodu z gruntów 5960 mrk. 9.) L., dobra prywatne, pow. świecki, obejmuje areału 190.19 ha. i to roli or. i ogr. 175.90 ha., łąk 12.99 ha., nieużyt. 1.30 ha.; czysty dochód z gruntów (Grundsteuerreinertrag) oszacowany na 718 mrk. Własn. Floryana Dem­biń­skie­go. Odl. od Pruszcza, gdzie jest st. poczt., teleg. i kolei żel., wynosi 2 kil. Hodują tu bydło oldenburskiej rasy i owce t. zw. Rambouillet. 10.) L., folw., pow. węgoborski, stacya poczt. Kruklanki, dokąd odl. wynosi 7 kil., należy do dóbr rycerskich Żywki (niem. Siewken) zwanych. 11.) L., folw., pow. prusko-iławski, st. p. Wildenhoff. 12.) L., folw., pow. darkiemski, st. p. Jodlauken. 13.) L., folw., pow. stołupiański, st. p. Mehlkehmen. 14.) L., dobra, pow. kłajpedzki, st. p. Kłajpeda. 15.) L., dobra, pow. frydlądzki, st. p. Wöterkeim. 16.) L., pow. rastemborski, st. p. Dryfort.

Louisenthal, (niem.), 1.) dobra, pow. elbląski, nad zatoką Swieżą, przy granicy pow. braniewskiego. Liczą obszaru roli or. ha. 46, łąk 6, lasu 6, nieuż. 2, wody 23, ogółem obszaru ha. 85, katol. 13, ewang. 4, dm. 1. Par. Tolkmicko, szkoła Conradswalde, poczta Frombork. Odległość od Elbląga 3½ mili; dziedzic Franc. Blank. Aż do r. 1796 L. było król. leśnictwem, poczem na prywatną posiadłość zamienione zostało. 2.) L., folw., pow. jańsborski, st. p. Rudczany. 3.) L., majątek chełm., pow. szczycieński, st. p. Dźwierzuty (Mensguth), 1857 r. 23 mk. 4.) L., folw., pow. frydlądzki, st. p. Domuowo. 5.) L., dobra, pow. wystrucki, st. p. Wystruć. 6.) L., dobra, pow. królewiecki, st. p. Królewiec. 7.) L., folw., pow. morąski, st. p. Morąg. 8.) L., os., pow. rastemborski, st. p. Rastembork. 9.) L., folw., pow. prusko-iławski, st. p. Schrombehnen. 10.) L., ob. Louisenhof.

Louisenwerth (niem.), folw., pow. gierdawski, st. p. Gierdawy.

Lowocie, wś, ob. Łowocie and Kadaryszki.

Loyen (niem.), ob. Łoje.

Loyer-See (niem.), ob. Łoje.

Loyken (niem.), ob. Łojki.

Lśna, Ilszna, rz., ob. Leśna, Bug, Grodno.

Luban, prawdopodobnie dawna nazwa rz. Turośl. [Porównaj też Wincenta.]

Lubartowo, dok. Lubartuff, była wś w pow. jańsborskim, na prusko-luterskich Mazurach, przez osadników polskich założona i trzymana. Następnie opustoszała i dziś z dawna już nie istnieje. Ob. Kętrz., Ludność polska w Prusiech, str. 437. Kś. F.

Lubaszka, lewy dopływ rzeki Wereśni, wpadającej do Uszy.

Lubawa, (duża notka, w osobnym pliku.)

Lubimowo, os., pow. sejneński, gm. Krasnowo, par. Puńsk; odl. 14 w. od Sejn, ma 1 dm., 7 mk.

Lubiszki 1.) wś, pow. władysławowski, gm. i par. Gryszkabuda, odl. 23 w. od Władysławowa, ma 5 dm., 35 mk. Por. Leśnictwo. 2.) L., folw., pow. wyłkowyski, gm. i par. Pojewoń, odl. 22 w. od Wyłkowyszek, ma 2 dm., 31 mk. Br. Ch.

Lubów, ob. Lubowo.

Lubowo 1.) wś, nad rz. Szeszupą, pow. kalwaryjski, gm. i par. Lubowo, odl. 15 w. od Kalwaryi, 34 w. od Suwałk. Posiada kościół par. drewniany, zbudowany w r. 1770 przez kś. J. A. Kozłowskiego, a poświęcony dopiero 1822 r. L. było jakiś czas miasteczkiem, założonem w r. 1734 na mocy przywileju Augusta III w dawnem starostwie kadaryskiem pow. mereckim. Lecz już przed 1850. r. zostało zamienione na wieś. Kościół tutejszy stanowił pierwotnie filią Wiżajn. W 1827 r. L. miasto rządowe miało 99 dm., 812 mk.; obecnie 64 dm., 1066 mk. Gm. L. ma 4520 mk., rozległ. 15294 mr., s. gm. ok. I i st. p. m. Kalwarya o 15 w. W skład gm. wchodzą: Aleksandrowo, Aleksandrów, Bawirsze, Borkowszczyzna, Briezina, Budwiecie, Epidemia, Głośniki, Grynkiszki, Jurgiszki, Juziszki, Juzukowizna, Kamionka, Klinowo, Kozłowo, Ledziszki, Lepino, Lubów, Makowszczyzna, Nowa-wieś, Nowa-wola, Nowe-pilekalny, Nowosady, Ogonie, Olszanka, Ossowa, Pasieki, Pilekalnie wś i folw., Podlubówek, Pograwie, Pojawy, Polecmorgi, Potasznia, Rykacieje wś i fol., Sałopierogi, Santoka, Skajstele, Skajście, Sobolewo, Starabuda, Suchowola, Szarkajcie, Szarki, Trępiny, Trzybarcie, Wołkowizna i Zielona-buda. 2.) L., Lubiejowo, ob. Drożęcin. Br. Ch.

Lucieniszki, wś, pow. trocki, gm. Wysoki Dwór, miała 21 dusz rew.

Lucknainen (niem.), ob. Łuknajno.

Lucknainer Fähre (niem.), ob. Łuknaiński przewóz.

Lucknainer-See (niem.), ob. Łuknajno.

Luczuny, wś, pow. kowieński, gm. Wilkija odl. o 18 w.). Mają tu Krukowscy 21 dz.

Ludenrode (niem.), dobra, pow. gąbiński, st. p. Gąbin.

Ludwigsburg (niem.), folw., pow. gierdawski, st. p. Friedenberg.

Ludwigshoehe (niem.), 1.) dobra, pow. braniewski, st. p. Braniewo. 2.) L., dobra, pow. gierdawski, st. p. Skandau.

Ludwikówka 1.) wś, pow. mohylowski, na pograniczu jampolskiego, gm. Serby, nad rz. Łozową; mk. 410, dm. 84, ziemi włośc. 407, dwors. 804 dz., par. Czernijowce. Należała do Lubomirskich, dziś Wojtkiewiczów. Grunta górzyste, glinkowate. 2.) 2.) L., wś nad stawem rz. Wiszni, pow. winnicki, gm. Jóźwin, par. Winnica, ma 40 dm., grunta równe, lesiste, urodzajne, dobre młyny, staw rybny. Należała do Apolinarego Grygolewskiego, dziś do sukcesorów Pirogowa. Por. Wisznia and Szeremetówka. 3.) L., wś, pow. uszycki, gm. Osłamów, par. Wońkowce, nad rz. Bystrą (Niecyporówką ?), dopływem Kalusa, 62 domy, 306 mk., 377 dzies. ziemi włośc. Należy do klucza wońkowieckiego, własność Ko­siel­skich. 4.) L., mylnie, ob. Ludwipol. 5.) L., por. Ludwinówka. Dr. M.

Ludwikowo 1.) kol., pow. nieszawski, gm. Sędzin, par. Byczyna. 2.) L., pow. nieszawski, gm. i par. Bytoń. Por. Litychowo. 3.) L., wś, pow. koniński, gm. Rzgów, par. Grabienice. Leży na zachód od Konina o w. 18, ma powierzchni 34 mr., 43 mk., grunt żytni zimny; ob. Grabienice. 4.) L., kol. włośc., pow. ostrołęcki, gm. Szczawin, par. Goworowo. Ma 217 mk. i 1700 mr. ziemi. Por. Krasne (?). 5.) L., folw., pow. maryampolski, gm. i par. Balwierzyszki; odl. 32 w. od Maryampola, ma 4 dm., 77 mk., ob. Iwaniszki. Br. Ch.

Ludwinopol, ob. Usnarz Ludwinopol.

Ludwinów […] 29.) L., osada miejska, przedtem mko, nad rz. Szeszupą, pow. kalwaryjski, gm. i par. Ludwinów; odl. 12 w. od Kalwaryi, 52 w. od Suwałk, leży na wzgórzu panującem nad doliną Szeszupy, do której wpada tu Sudoń. Posiada kościół par. drewniany, sąd gminny okr. II, urząd gminny, szkołę początkową ewangclicką. W 1827 r. było tu 125 dm. i 1138 mk.; w 1860 r. 115 dm. i 1619 mk. (1159 żyd.); obecnie ma 159 dm. i 1942 mk. L. założony został na gruntach osady Trąby Puńskie, należącej do sstwa puńskiego, przez Ludwika Pocieja kaszt. wileńskiego, hetm. w. lit. i star. puńskiego, w 1719 r. za przywilejem Augusta II. Leżąc przy głównym ówczesnym trakcie litewskim stał się handlową osadą, zaludnioną przeważnie przez żydów. Kościół tutejszy założony z drzewa w 1715 r. przez Ludwika Pocieja popadł w ruinę. Par. L. dek. kalwaryjski: 4635 dusz. Gmina L. należy do sądu gm. okr. II w miejscu, ma 5690 mk., rozl. 13971 mr., st. poczt. Kalwarya o 12 w. W skład gm. wchodzą: Anielin, Aużkity, Balejki, Barasznie, Białokrynica, Borsuki, Buchta, Buryszki, Cegielnia, Dalginie, Hermaniszki, Karolinka, Kiewinie, Kirklewo, Kułaki, Kumielany, Lucyanów, Ludwinów, Nowina, Osztrule, Podbiałokrynica, Podbuchta, Poddębina, Podlenarty, Podmłynarskie; Podpiotrowszczyzna, Podpożelstwo, Podprodobole, Posudonie, Pożelstwo, Pożerele, Rejdoryszki, Rudwaliszki, Stabuliszki, Starobudziszki, Szyłowate, Taraszyszki, Trabiszki, Turgołówka-Kalwaryjska, Turgołówka-Ludwinowska, Udrupie, Ungaryn, Zacharowszczyzna, Zwiniszki, Żajdogło i Żelstwo. Dobra rządowe ekonomia L. lit. A., podług wiadomości z r. 1855 rozległe mr. 25116, składały się z następujących realności: lasy leśnictwa Buchta z osadami: Ancławka, Kiejdobole, Narty albo Mosto, Dodpale, Podpidziszki, Podsiemnice albo Posiemnicze, Podżelstwo, obejmujące rozległości mr. 14058. Jeziora mr. 860. Wś Posudonie mr. 444; wś Stabuliszki mr. 245; wś Szyławaty mr. 832; wś Turgoławka mr. 562; wś Gulbiniszki mr. 1530; wś Krzywa mr. 728; wś Danieliszki mr. 178; wś Dwieratynie mr. 70; wś Giwiszki mr. 537; wś Ponausupie mr. 668; wś Pożarele mr. 415; wś Wiśnioławka mr. 97; wś Czarna Krynica mr. 133; wś Czerwona Krynica mr. 47; wś Malina mr. 175; wś Podkierklewo mr. 51; wś Torupie mr. 106; wś Wozniczki mr. 172; wś Amalwiszki mr. 755; wś Dauksze mr. 2000; wś Widgierele mr. 283; wś Podawinie mr. 1783; wś Putryszki mr. 1016; wś Warnupiany mr. 1396; wś Taraszyszki mr. 317. Osady: Dorgucie al. Dylginie mr. 134; Kirkiewo mr. 232; Komieciszki mr. 119; Karcieliszki al. Warnaliszki mr. 162; Baraginie mr. 104; Bagdaliszki al. Rejdaryszki mr. 75; Samowszczyzna mr. 105; Wysoka Buchta mr. 87; wsie: Moskiewska góra, Podskordupiany, Podwarty, Podpoziełstwo, Szyłosady, Skordupiany, Warty. Dobra majorat Ludwinów lit. B., nadane na prawach majoratu w r. 1835 b. Namiestnikowi Królestwa Polskiego Teodorowi hr. Bergowi, podług wiadomości z r. 1855 składają się z folwarku Ludwinów mr. 423; folw. Nowina mr. 348; grunta Baryszki mr. 230; folw. Buchta Wielka mr. 88, lasy mr. 1766, razem mr. 3648; oraz wsie: Żelstwo osad 21, z grun. mr. 542; wś Pożelstwo os. 17, z grun. mr. 368; wś Balejki os. 4, z grun. mr. 194; osada Podmłynarska 1, z grun. mr. 48; wś Ostrule os. 9, z grun. mr. 264; wś Kułaki os. 33, z grun. mr. 979; wś Nowina os. 22, z grun. mr. 603; wś Zwieniszki os. 2, z grun. mr. 87; wś Strozdy os. 30, z grun. mr. 803; wś Biała Krynica os. 11, z grun. mr. 273; wś Hermaniszki os. 20, z grun. mr. 282; wś Kiwinie os. 2, z grun. mr. 148; osada Stare Rudziszki z grun. mr. 20; os. Dalginie z grun. mr. 20; os. Prodobole z grun. mr. 65; os. Zacharowszczyzna z grun. mr. 46; os. Stare Budziszki z grun. mr. 77; os. Podturupie z grun. mr. 65; os. Zajdegło os. 2, z grun. mr. 59; os. Dalginie os. 3, z grun. mr. 80; wś Trabiszki os. 13, z grun. mr. 361; os. Rudwaliszki z grun. mr. 65; os. Podlenarty z grun. mr. 47; os. Poddębina z grun. mr. 21. Br. Ch.

Ludwipol, wś, pow. maryampolski, gm. Gudele, par. Wejwery; odl. 35 w. od Maryampola, ma 2 dm., 30 mk. [Mylnie: Ludwikówka.]

Ludzborz, ob. Lidzbark.

Lug (dok.), ob. Łęg.

Luizyana, folw., pow. darkiemski, st. p. Karpowo.

Luki 1.) wś i folw., pow. wyłkowyski, gm. Kopsodzie, par. Wisztyniec, odl. 30 w. od Wyłkowyszek, ma 24 dm., 153 mk. 2.) L., wś, pow. władysławowski, gm. Szyłgale, par. Słowiki, odl. 24 w. od Władysławowa, ma 4 dm., 40 mk. Ob. Kidule.

Lukiszki, wś, pow. władysławowski, gm. Szyłgale, par. Słowiki, odl. 23 w. od Władysławowa, 1 dm., 13 mk. Ob. Kidule.

Lukka (niem.), ob. Łuka and Galindya.

Luklingiany, wś, pow. kalwaryjski, gm. i par. Krakopol, odl. 143 w. od Kalwaryi, ma 39 dm., 283 mk. W 1827 r. wś rząd. 25 dm., 185 mk.

Luliszki, folw., pow. kalwaryjski, gm. Podawinie, par. Dauksze; odl. 26 w. od Kalwaryi, 8 dm., 41 mk. Dobra L., nadane w r. 1835 jenerał-majorowi von der Launitz, podług wiadomości z r. 1855 składają się z folwarku Luliszki rozległości mr. 760, lasu mr. 798, razem mr. 1558. Wś Kumiecie osad 14, z grun. mr. 373; wś Plinie osad 29, z grun. mr. 493.

Luschen (niem.), wś, pow, gąbiński, st. p. Gąbin.

Lustberg (niem.), folw. nad rz. Jesią, pow. maryampolski, gm. Pogiermoń. Leży w stronie północno-wschodniej od Maryampola, o 14 w. od m. Preny. Ma 61 mk., gruntu 301 mr. Ob. Jakimiszki.

Lusznia, jez., ob. Kojle.

Lutejka, rz., prawy dopływ Niemna (ob.).

Lutycy, Weletowie, Wilcy, szczep słowiański z czasów przedhistorycznych nad Odrą aż do Baltyku.

Lutynia, por. Jama.

Lutynia, rz., ob. Lutnia.

Lutzicken (niem.), wś, pow. gąbiński, st. p. Nemmersdorf.

Lwa, w dolnym biegu nazywana Mostwą, prawy dopływ Stwigi, prawego dopływu Prypeci.

Lyndenaw (dok.), ob. Linowo.

Lynolfen (dok.), ob. Linowe.

Lyssen (niem.), ob. Lisy.

Lyssewen (niem.), ob. Lisewo.

Lyssken (niem.), ob. Liski.

Lyszken (dok.), ob. Liski.

Lysz…, por. Lyss…