Litera M

Mace, wś i dobra, pow. prużański, gm. Murawiewska, 40 w. od Prużany. Wś ma 343 dz.; dobra Małachowskich, z fol. Glinianka i urocz. Temnica 414 dz. Pod wsią kurhan.

Macharce al. Makarce, wś, pow. sejneński, gm. Pokrowsk, par. Sejny, odl. 21 w. od Sejn, ma 34 dm., 200 mk. W 1827 r. wś rząd., 7 dm., 31 mk.

Machicuc al. Malchikul (dok.), stare pole pruskie na Warmii, wzmiankowane w przywileju wsi Lajsy r. 1304. (Cod. dipl. Warm. I, 225). Kś. Fr.

Maciejewicze 1.) okolica szlach., pow. grodzieński, gm. Bohorodycka (Masalany), 75 dz. 2.) M., pow. prużański, ob. Matwiejewicze.

Maciejkowa Góra, wś, pow. wołkowyski, gm. Tarnopol, 75 dz.

Maciejowizna, wś, pow. sejneński, gm. i par. Berżniki; odl. 3 w. od Sejn, ma 3 dm., 31 mk. Wchodziła w skład dóbr Krasnogruda (ob.).

Maciesze, wś, pow. bia­ło­s­to­cki, gm. Jaświły, 824 dz.

Mackielewszczyzna, dobra, pow. wołkowyski, gm. Biskupice, własność Bądż­kie­wi­czów, 366 dz.

Maczuliszki 1.) wś, pow. maryampolski, gm. Jaworowo, par. Igłówka, odl. 19 w. od Maryampola, 10 dm., 101 mk. 2.) M. Michaliskie and M. Tarpupskie, wś i os. włośc., pow. maryampolski, gm. Michaliszki, par. Płutyszki i Preny, odl. 19 w. od Maryampola. M. Michaliskie 5 dm., 34 mk.; M. Tarpupskie 4 dm., 38 mk. Br. Ch.

Maćkance, wś, pow. sejneński, gm. i par. Metele; odl. 49 w. od Sejn, ma 26 dm., 220 mieszk.

Maćki 1.) os., pow. ol­ku­s­ki, gm. i par. Sła­w­ków. 2.) M., wś, pow. maryampolski, gm. i par. Balwierzyszki; odl. 35 w. od Maryampola, ma 24 dm., 203 mk.; w 1827 r. 12 dm., 112 mk. Por. Komora.

Maćkobudzie, wś, pow. wyłkowyski, gm. Karkliny, par. Kieturwłoki. Odl. 11 w. od Wyłkowyszek, ma 36 dm., 372 mk. W 1827 r. wś rząd., 40 dm., 343 mk.

Maćkowa-ruda, wś, pow. sejneński, gm. Krasnopol, par. Wigry, odl. 11 w. od Sejn, ma 44 dm., 397 mk. W 1827 r. wś rząd., 31 dm., 187 mk.

Maćkowce, wś, pow. grodzieński, przy trakcie W. Brzostowica – Wołpa.

Maćkowicze 1.) wś włok, pow. biel­ski gub. grodz., w dawnej ziemi miel­ni­c­kiej, gm. Aleksandrówka. Ludność polska. Na polach wsi mogiły kamienne, 2.) M., wś, pow. nowoaleksandrowski, gm. Brasław (8 w.).

Maćkowo, wś i folw., pow. suwalski, gm. Maćkowo, par. Puńsk, odl. 36 w. od Suwałk, ma 36 dm., 638 mk., w 1827 r. było tu 32 dm., 320 mk. Gmina ma 3109 mk., rozległości 12129 mr., sąd gm. okr. III Puńsk o 8 w., st. poczt. Szypliszki. Szkoła począt. i gorzelnia. W skład gminy wchodzą: Cyrale, Gozdy, Kosowszczyzna, Maćków, Margotroki, Miklaszewo, Miklaszówka, Nowiniki, Olkśniany-Nowe, Olkśniany Stare, Palnica, Radziszki, Rudniki, Rudka, San-Gruda, Świdziszki i Użukalnie. Dobra M. składają się z folwarków: M. i Sangruda, wsi: M., Cyrale, Nowiniki, Gozdy, Kosowszczyzna, Palnica, Rudki, Świdziszki i Rudniki. Podług wiadomości z r. 1854 dobra powyższe nadane zostały r. 1845 na prawach majoratu general-adjutantowi ks. italijskiemu hr. Rymnickiemu Suworow; rozległość dominialna w folwarkach wynosi mr. 1522; folw. Maćków w gruntach, łąkach i pastwiskach mr. 1074; fol w. Sangruda mr. 448. Wsie: Maćków os. 29, z grun. mr. 1126; Cyrale os. 23, z grun. mr. 964; Nowiniki os. 25, z grun. mr. 1073; Gozdy os. 6, z grun. mr. 491; Kosowszczyzna os. 2, z grun. mr. 262; Palnica os. 9, z grun. mr. 280; Rudka os. 7, z grun. mr. 465; Świdziszki os. 52, z grun. mr. 89; Rudniki os. 18, z grun. mr. 644. Niegdyś ststwo niegrodowe Maćkowskie. W r. 1773 nadane Andrzejowi Ogińskiemu. Por. Kocioł and Krasnowo.

Maćków, ob. Maćkowo.

Madejki, niem. Madeiken al. Madeyken, wś, pow. łecki, st. p. Ełk. 1857 r. 23 mk. Jerzy Ramung v. Ramek, komtur ryński, nadaje r. 1483 Maciejowi Madejce 5 włók na prawie magdeb.; granice: Czarny Mikołaj, Mołdzie i Lepaki. Obowiązkiem Madejki jest nosić listy z Ełku nad granicę litewską do Rajgrodu, gdy zaś z zakonem wyrusza ku Litwie, tenże zaopatrzy jego i konia jego w żywność. Dan w Ełku r. 1483. (Ob. Kętrz. O ludn. pols., str. 454). [W miejscu gdzie leżą dziś Lepaki Małe.] Kś. Fr.

Madejowa Wola, niem. Matzwolla al. Matzwallen, wś, pow. darkiejmski w Prus. wschod., st. poczt. Żabin (Szabienen), 1857 r. 185 mk., 5 gospodarzy. Osada ta zawdzięcza powstanie swoje kolonizatorskiej czynności Polaków (Kętrz.: O ludn. pol., str. 571). Kś. Fr.

Madziuki, wś, pow. kalwaryjski, gm. nadniemeńska, par. Rumbowicze, odl. 58 w. od Kalwaryi, 3 dm., 9 mk.

Magdalenenhof (niem.), folw. tuż nad granicą pow. oleckiego, pow. gołdapski, st. p. Kowale. [Na zach. od wsi Dorsze, obecnie nie istnieje.]

Magdalenowo, wś, pow. suwalski, gm. Hutta, par. Wigry; odl. 13 w. od Suwałk. Posiada szkołę początkową, 26 dm., 215 mk.;—w 1827 r. wś rząd., 21 dm., 127 mk. Pierwotnie tu był kościół paraf., nie w Wigrach.

Magnusy, wś i okolica; pow. bia­ło­s­to­c­ki, gm. Przy­tu­lan­ka.

Magnusze, wś, gub. grodzieńskiej, w b. ziemi biel­skiej.

Magóra, Magórka, nazwa wielu wzgórzy, gór, nawet pasm górskich, polan, osad, nawet potoków, w całem pasmie Karpat, tak po stronie północnej, jak południowej, na obszarze krajów Szląska, Galicyi, Bukowiny, Węgier i Siedmiogrodu. Wyraz ten ma prawdopodobnie związek z wyrazem „magiera, magierka“. W Polsce w XVI w. nazywano Węgrów (Madyar, Magyar) „Magierami“. Tak ich nazywa między innymi Zbylitowski i Miaskowski. Stąd poszło, że czapki węgierskie przezwano magierami lub magierkami. Ob. Lindego Słownik pod wyrazem Magier. Wyraz Magier musiał brzmieć po rusku Magor (Mahor), a magiera, magierka – magora, magorka. Pod wpływem wyrazu „góra“ z „magora“, „magorka“ powstało w jęz. polskim magóra, magórka, co znaczy „czapka“, a więc „szczyt“. Br. G.

Mahlborg (niem.), ob. Malbork.

Mahlburg (niem.), ob. Malbork.

Majborg, Majborek, Majburg, dawna w ruskich kronikach nazwa Malborga.

Majdan, wyraz turecki, oznaczający zamknięty, czworoboczny obszar, służący za rynek targowy, plac ćwiczeń wojennych, miejsce zgromadzeń. W obozach polskich nazywano M. wolny obszar środkowy, na którym gromadziło się rycerstwo dla równego podziału łupów. Stąd przeszła ta nazwa na obozowiska robotników leśnych, którzy ustawiali swe budy w czworobok zamknięty. Obozowiska te stawały się często zawiązkami wsi, zakładanych na wyciętych obszarach leśnych. Nazwa pierwotna M. przechodziła i na wieś. Majdany tem się różnią od Bud, że stanowiły zbiorowisko znacznej liczby robotników, co pociągało konieczność urządzenia w nich władzy administracyjnej i sądowej, podczas, gdy budy były to pojedyńcze przeważnie osady leśne. M. zakładano w celu wyzyskiwania zawartych w lesie bogactw przez wytapianie smoły, wypalanie węgla, i t. p. Zwykle przybierały one nazwę od dóbr, do których należą lasy. M. odgrywa tęż samą rolę w obszarach leśnych na prawym brzegu Wisły aż do Bugu i Narwi, co Huta na obszarach leśnych lew. brzegu. Br. Ch.

Majdan […] 115.) M. Wielki, wś i os., pow. suwalski, gm. Andrzejewo, par. Lubowo, odl. 23 w. od Suwałk, ma 22 dm., 176 mk. 116.) M., por. Krasnosielc. Br. Ch.

Majdan 1.) urocz., pow. bia­ło­s­to­c­ki, gmina Doj­li­dy. 2.) M., os., tamże, gm. Kry­pno. 3.) M. Wierch Sokole, urocz., pow. bia­ło­s­to­c­ki, gmina Gródek, 159 dz.; terpentyniarnia.

Majewo 1.) urocz. przy wsi Nowinka, pow. sokólski. 2,) M., chutor, pow. wołkowyski, gm. Krzemienica, Moniuszków 62 dz.

Majnegóry, niem. Irrberge, wzgórza przy Niborku, pow. niborski. O nich powiadają sobie na Mazurach następującą powiastkę: Podczas zaburzeń wojennych r. 1807 schronili się mieszkańcy okolicznych wiosek na pobliskie góry, wszędzie był wielki głód. Przypadkiem znalazło pewne dziewczę u stóp tych gór jakiś pożywny korzonek, nakształt marchwi, tym zaspokoiwszy swój głód; wnet zaczęli ją w tem i drudzy naśladować; im więcej kto szukał, tem więcej korzonków znalazł. Kto zaś nimi się nasycił, zapomniał o wszelkich troskach i mozołach, ale nie mógł też znaleźć wyjścia z tych gór. Którzy się wydostali z boru, widzieli wprawdzie domy swoje i pola, ale przy każdem usiłowaniu dostac się do nich błądzili. Tak błąkali się po górach przez dni całe, aż nareszcie przyszli do pobliskich wsi a z tych dopiero manowcami do domu. Kś. Fr.

Majoryszki, wś, pow. wyłkowyski, gm. i par. Wyłkowyszki, odl. 3 w. od Wyłkowyszek, ma 16 dm., 160 mk. W 1827 r. wś rząd., 15 dm., 113 mk.

Majszele, wś, pow. wyłkowyski, gm. i par. Wyłkowyszki, odl. 12 w. od Wyłkowyszek, ma 8 dm., 67 mk.

Makały, wieś, pow. maryampolski, gm. Szumsk, par. Maryampol, odl. 2 w. od Maryampola. Ma 35 dm., 326 mk. W 1827 r. wś rząd. 43 dm., 215 mk.

Makarki, wś włośc., pow. biel­ski gub. grodz., gm. i par. praw. Grodzisk, par. kat. Po­bi­k­ry, 426 dz. Pod wsi grupa kurhanów. Ludność w części polska.

Makarowce, wś, pow. grodzieński; gmina Krynki, 255 dz.

Makarówka, rz., dopływ Zacisówki, wpadającej z prawej strony do Narwi.

Makaryszki, wś, pow. sejneński, gm. Kudrany, par. Sereje; odl. 48 w. od Sejn, ma 3 dm., 28 mk.

Makosieje al. Małkiń, niem. Makoscheyen, Makosieyen, Melkin, Melckenen, wś nad dużem jez. Selmętno zwanem, pow. łecki, st. p. Karolina (Carolinenthal). R. 1483 nadaje Jerzy Ramung v. Ramek, komtur ryński, Wojciechowi, Maćkowi, Jakubowi Pacołtom, Janowi Gronostajowi i Janowi Brodowskiemu na prawie magdeb. 15 włók wolnych od tłoki, położonych po obu brzegach strumyka Małkiń aż pod jezioro Selmętno, oraz niższe sądownictwo. (Ob. Kętrz., O ludn. pol. 455). Okrąg urzędu stanu cywiln. Pisanica. Kś. Fr.

Makowlany, wś, pow. sokólski, gm. Nowa-wola, gm. Makowlany (nie Nowa Wola), o 10 w. 14 w. od Sokółki, ma piękny dwór i kościół katolicki. Dobra z folw. Mościska, w położeniu górzysto-lesistem, niegdyś królewskie, potem Potockich, dziś Ottona Bachra, 857 dzies. rozl. Wś ma 651 dz.; dobra, własność Baeh­rów, 664 Gmina obejmuje 68 miejscowości, 930 dm. włośc. (148 innych), 5538 mk. włościan, uwłaszczonych na 8456 dz. Zarząd gminny we wsi Sidra. [Por. Mościcha.]

Makowskie, dawniej Makowo Bure, pierwotnie Kamianki, wś nad rzką Kamianką, pow. kolneński. W r. 1424 Jan i Bolesław ks. mazow. nadali 20 łanów w tej wsi Piotrowi z Makowa. W dok. z r. 1465 występuje „Joannes Bury advocatus de Kamianki“ (Kapica, Her­barz, 258). W r. 1577 Makowo Bure obejmuje w drobnych działach 8 włók.

Makowszczyzna 1.) os., pow. wie­lu­ń­ski, gm. Dziet­rzko­wi­ce, par. Wój­cin, odl. od Wie­lu­nia w. 24; dm. 1, mk. 16. 2.) M., wś i folw. nad rz. Kiewlicą, pow. kalwaryjski, gm. Kirsna Wielka, par. Urdomin, odl. 18 w. od Kalwaryi. W 1827 r. os. rząd., 1 dm., 28 mk.; wś pryw. 13 dm., 75 mk.; obecnie wś 8 dm., 42 mk.; folw. 5 dm., 31 mk. Według Towarz. Kred. Ziems. folw. M. rozl. mr. 289: grunta orne i ogr. mr. 232, łąk mr. 23, past. mr. 25, nieuż. i place mr. 9, bud. z drzewa 12, pokłady torfu. 3.) M., wś i folw., pow. kalwaryjski, gm. i par. Lubowo, odl. 12 w. od Kalwaryi. W 1827 r. było tu 13 dm.. 87 mk.; obecnie wś. ma 28 dm., 240 mk.; folw. 7 dm., 73 mk. [Por. Pilokalnie. Wieś na Litwie; dzisiejsza Makowszczyzna w gm. Wiżajny zwaną była Olszanka-Makowszczyzna. Por. Olszanka (15)]

Makunischken (niem.), wś, pow. gołdapski, st. p. Tollmingkehmen, urz. stanu cywil. Iszlaudszen; 640 mr. ziemi, 85 mk. (1857).

Malbork. (duża notka, w osobnym pliku.)

Malden (dok.), ob. Melno, Mielno. [Mełno.]

Malecz, mstko i dobra, pow. prużański, gm. Malecz, 20 w. od Prużany. Matko ma 71 dm., 1545 mk, 2 cerkwie, kaplica, dom modl. żyd., szkoła, folusz, 2 deptaki, 12 jarmarków, 889 dz. włośc, 63 cerk., 62 pryw. Sadowskich); dobra Zawadzkich, z fol. Jamnik i Samarówka 740 dz., gorzelnia, piec wapienny. Gmina obejmuje 32 miejscowości, 335 dm. włośc. (183 innych), 4535 mk. włościan, uwłaszczonych na 5992 dz. Nadto w gm. jest 63 dz. ziemi cerk. i 5702 dz. większej posiadłości. Na wschód od mstka, w pobliżu cmentarza, znajduje się kurhan, zwany przez lud „Kapitanka“. W r. 1563 M. należy do wójtowstwa maleckiego, włości dworu błudeńskiego, w ekonomii kobryńskiej. We wsi było 39 włók gruntu średniego, z tego wolna 1 włóka na wójtowstwo i 2 na cerkiew. Suma dochodów czyniła 58 kóp 27 gr. Do wójtowstwa należały wsi: M. Pawłowicze, Podogorodce, Załuże, Podkrajce, Rycewicze, Postołowo, Podolszaniec Woszczanica i Stryjewicze.

Maleniec, właściwie Maliniec, nazwa zwykła miejscowości; najczęściej błota leśne, obfitujące w maliny.

Malenuppen, Mallenuppen albo Pötscheln (niem.), wś, pow. darkiejmski, leży nad szosą z Darkiejm do Wystrucia prowadzącą; st. p. Darkiejmy. 1857 r. było tu 106 mk., między tymi 8 gospodarzy. Kś. Fr.

Malicewicze, okol. szlach., pow. grodzieński, gm. Łasza, z okol. Stecki 142 dz.

Malien (dok.). Według Toeppena, Geschichte Masurens, str. 1, tak się zwała w XIV W. rz. Omulew.

Malienshof al. Ellerfeld (niem.), ob. Lniskie pole.

Malin, Malina, według Kętrzyńskiego dawne imię własne, od którego pochodzą nazwy wie1u miejscowośći na ziemiach polskich.

Malina 1.) pustka, pow. bia­ło­s­to­c­ki, gmina Gródek, Ska­l­skich, z urocz. Ruda 256 dz. 2.) M., zaśc., pow. no­wo­alek­san­dro­w­ski, gm. Wi­dze.

Malinka, niem. Malinken al. Mallinken, dobra ryc., pow. lecki, st. p. Miłki. Areału jest tu 314.02 ha., mianowicie 91.89 ha. roli orn. i ogr., 82.77 łąk, 5.11 pastw., 122.20 boru, 6.41 nieuż. i dróg, 5.64 wody; najbliższa st. kol. żel. w Wydminach o 6 kil., cegielnia; 1857 r. 95 mk. Kś. Fr.

Malinniki, wś i dobra, pow. biel­ski gub. grodz., gm. Du­bia­żyn, 13 w. od Biel­ska. wś ma 350 dz.; dobra w części Lipnickich 75 dz., Malczewskich 155, Rozwadowskich 104 dz. W lesie horodyszcze, mające do 400 saż. kw., otoczone dwoma wałami i rowami. Ob. art. Jaroszewicza „Jadźwingi“ (Bibl. Warsz., 1853 r.

Malinowo 1.) Nowe and M. Stare, wsie, pow. os­tro­łę­c­ki, gm. Czer­win, par. Je­lo­n­ki. W 1827 r. 12 dm., 96 mk. Według Tow. Kred. Ziems. dobra M. (z wsią M. i No­wy Ry­nek) rozległe 1866 r. mr. 1507. Dobra powyższe należały do Władysława hr. Łu­bień­skie­go, następnie nabył je Henryk ks. W oroniecki, który w r. 1872 rozprzedał 68 częściowym nabywcom. Wś M. os. 34, z grun. mr. 163; wś Nowy Rynek os. 4, z grun. mr. 64. 2.) M., wś, pow. ma­zo­wie­c­ki, gm. Klu­ko­wo, par. Ku­czyn (ob.). W 1827 r. 12 dm., 118 mk. 3.) M., folw., pow. maryampolski, gm. Pogiermoń, par. Pokojnie, lezy w stronie płn. wsch. o 53 w. od Maryampola, o 9½ od Pren; ma 2 dm., 43 mk., gruntu 498 mr. Należy do dóbr Jakimiszki (ob.). 4.) M., os., pow. maryampolski, gm. Balwierzyszki, par. Igłówka. W 1827 r. os. rząd. 1 dm., 3 mk. Br. Ch.

Malinówka 1.) wś, pow. jęd­rze­jo­w­ski, gm. i par. Brze­gi. 2.) M., attyn. dóbr Mni­chów, pow. kielecki. 3.) M., kol., pow. chełm­s­ki, gm. Brze­zi­ny, par. Pu­chaczów. 4.) M., kol. włośc., pow. cheł­m­ski, gm. Bu­ko­wa, par. Sa­win. W 1827 r. 1 dm., 7 mk. Według Tow. Kred. Ziems. folw. M., od rz. Bu­gu w. 4, rozl. mr. 600: grunta or. i ogr. mr. 288, łąk mr. 76, wody mr. 1, lasu mr. 164, zarośli mr. 66, nieużytki i place mr. 5, bud. z drzewa 13. Folw. ten w r. 1869 oddzielony od dóbr Łówcza. 5.) M., wś, pow. suwalski, gm. Wólka, par. Bakałarzew, odl. 16 w. od Suwałk. Ma 32 dm., 270 mk. W 1827 r. wś rząd. 13 dm., 77 mk. 6.) M., wś, pow. wyłkowyski, gm. i par. Pojewoń, odl. 25 w. od Wyłkowyszek, ma 4 dm., 28 mk. Br. Ch.

Malinówka 1.) Mała, niem. Kl. Mallinowken, folw. pryw., pow. łecki, o 10 kil. na płn. od Ełka, gdzie jest st. p.; leży nad jez. Laśmiady, na Mazurach. Obejmuje 78•74 ha. roli or. i ogr., 29•03 łąk, 7•85 past. 3•10 nieuż., razem 118•72 ha. Właśc. Fryderyk v. Pilchowski; 1857 r. 26 mk. 2.) M. W., niem. Gr. Mallinowken al. Malinoffken, wś, pow. łecki, st. p. Ełk; leży na płd. stronie dużego jeziora zwanego Łaśmiady; 1857 r. 107 mk. R. 1557 nadaje ks. Olbracht Rafałowi Nickowskiemu (Nitzkovius), plebanowi straduńskiemu, 4 włóki boru pod Sikorami na prawie chełmińskiem. Malinówka posiada r. 1600 tylko polską ludność (Ob. Kętrz., O ludn. pols. str. 513).

Malinówka 1.) chutor w dobrach Szyrki, pow. wołkowyski. Stoi tu kurhan mający 14 saż. obwodu. 2.) M., dwór, pow. kowieński, gm. Bobty. 3.) M., dwór, tamże, gm. Jaswojnie. 4.) M., fol. tamże, gm. Kroki. 5.) M., dwór, pow. szawelski, gm. Radziwiliszki (5 w.), 6.) M., dwór, tamże, gm. Skiemie (7 w.). 7.) M., zaśc., pow. wiłkomierski, gmina Traszkuny (19 w.). 8.) M., dobra, pow. czerykowski, od r. 1880 Podobiedowej i Sakowiczowej, 6191 dz. (5138 lasu), 3 młyny. 9.) M., fol. dóbr Kościukowicze, pow. klimowicki. 10.) M., wś i dobra skarb. nad Likśnianką, pow. dźwiński, gm. Malinówka, 27 w. od Dźwińska, 33 dm., 264 mk., cerkiew, st. dr. żel. Dobra skarb. obejmują 94 wsi i 2 zaśc., mają 21,037 dz. Gmina obejmuje 99 miejscowości, 1572 dm. włośc. (7 innych), 9123 mk. włościan, uwłaszczonych na 17,733 dz. Zarząd gminny we wsi Mielnica Panteliska.

Malisowizna, wś, pow. suwalski, gm. Pawłówka, par. Jeleniewo, odl. 15 w. od Suwałk, ma 21 dm., 210 mk. W 1827 r. wieś rząd., 21 dm., 127 mk. [Dziś Malesowizna, na mapie 1826: Maliszwiszczyna, 1839: Malisowizna.]

Malkehn-Flus and Malkiehnen-See (niem.), ob. Małkiń.

Malkiehnen (niem.), ob. Małkiny.

Malleiken al. Maleyken (niem.), wś, pow. gołdapski, st. p. Gawaiten, leży nad granicą pow. darkiejmskiego i obejmuje 38 włók; 1857 r. 81 mk. Kś. Fr.

Mallenuppen (niem.), ob. Malenuppen.

Malteinen (niem.), zamek krzyzacki na Sambii [Raczej w Bartonii.]. Zachodzi r. 1384 (Ob. Script. rer. Pruss. I, 188. Przypisek); dziś Molthenen, al. Molthainen, na płd. zach. od Nordenborka w pow. gierdawskim; r. 1856 247 mk. Okrąg urzędu stanu cywilnego: Arklitten, st. poczt. Gierdawy. Gdy r. 1384 nadmarszałek Conrad v. Wallenrod objeżdżał w Sambii zamki, uzbroił tutejszy gród w następ. sposób: III rukarmbrost, IIII stegereif armbrost, des hadt der sniczmeister dargegeben: III stegereif armbrost, 1 ruckarmbrost. Item XXIV schok pfile, der hadt der sniczmeister IX dargegeben (tamże, str. 709). Kś. Fr.

Malwiszki, wś, pow. władysławowski, gm. Gryszka-buda, par. Wysoka-ruda, odl. 25 w. od Władysławowa. Ma 6 dm., 53 mk.; w 1827 r. wś rząd., 5 dm., 42 mk. Por. Leśnictwo.

Mała hutta, wś, pow. suwalski, gm. Huta, par. Suwałki, odl. 3 w. od Suwałk, ma 23 dm., 146 mk.

Mała korzyść, os., pow. kalwaryjski, gm. Raudań, par. Kalwarya, odl. 12 w. od Kalwaryi. Ma 1 dm., 7 mk.

Małachowicze, wś. pow. grodzieński, gmina Górnica, 4 w. od Grodna, Ma­ła­cho­w­skich 730 dz. W r. 1561 wś należy do m. Grodna. Było 16 włók gruntu średniego. Z każdej po 40 gr., co czyni 10 kóp 40 gr. Pod koniec XVII w. mieli tu jezuici 4 włóki.

Małczynie, jez. na zachód od wsi Słupie, w pow. suwalskim, stanowi właściwie część jez. Wigry, od którego dzieli je wązki pas niskiego lądu, odsłonięty przez obniżenie poziomu wód. [Tak nazywano jezioro Muliczne.]

Małdupis, rz., dopływ Okmiany z prawej strony.

Małe 1.) wś, folw. i os., nad rz. Ner, pow. łęczycki, gm. Poddębice, par. Tur (Łaski, Lib. ben. II, 366), odl. od Łęczycy w. 20; wś dm. 8, mk. 103; folw. dm. 2, mk.17; os. dm. 1, mk. 11. W 1827 r. 14 dm., 98 mk. Folw. M. należy do dóbr Golice. 2.) M., wś, pow. sejneński, gm. i par. Berżniki, odl. 11 w. od Sejn, ma 4 dm., 22 mk. [Małe Leszkowo ?] Br. Ch.

Małe 1.) jezioro przy wsi Jeziorki, w pow. sejneńskim, jedno z grupy drobnych jeziór jaką składają: M. [(1839), dziś Płaskie], Jurkowo i Piaskowo [1915 i dziś Miałkie]. Wody ich spływają do Czarnej Hańczy [rzeką Brzozówka al. Brzoziska al. Brzeziska (1839)], odl. o 2 w. w kierunku zachodnim. 2.) M., jezioro śród lasów na północ od wsi Strzelcowizna, w pobliżu Czarnej Hańczy. [Małe Hilinki (1839), sąsiadujące z jez. Wielkie Hilinki] Br. Ch.

Małe, morze, ob. Pucka zatoka.

Małeczewo al. Maleczewo, niem. Malleczewen al. Malecewen i Mallesczewen, majątek chełmiński, pow. łecki, st. p. Bajtkowo 6 kil. odl., okrąg urzędu stanu cywilnego Ełk; obejmuje 73.11 ha. roli orn. i ogr., 25.50 łąk, 7.62 pastw., 51.70 boru, 4.33 nieuż., razem 162.26 ha.; cegielnia. M. zakłada r. 1566 Hieronim Maletius, pleban łecki. Ze szla­che­c­kich fa­mi­lij polskich mieszkały w M. około r. 1600: Krajewscy i Ma­łec­cy, od których ta osada może przybrała swe miano. (Ob. Kętrz.: O ludności pols. w Prusiech, str. 464 i 466).

Małeraczki, wś, pow. suwalski, gm. Koniecbór (ob.), par. Raczki, odl. 15 w. od Suwałk, mają 33 dm., 261 mk.

Małgorzaty, wś, pow. sejneński, gm. Kudrany, par. Sereje, odl. 44 w. od Sejn, ma 15 dm., 127 mk.

Małkiny, niem. Malkiehnen (dok. Melkinsken, Malkinsken), wś nad jeziorem tejże nazwy [jez. Woszczelskie], pow. łecki, st. p. Grabnik, 1857 r. 105 mk., w miejscu jest młyn konny. R. 1473 nadaje Walter Kiekierzyc, wójt łecki, Andrzejowi na prawie magdeburskiem 8 włók wolnych od czynszu i tłoki nad jeziorem małkińskiem z obowiązkiem ½ służby (Ob. Kętrz.: O ludn. pols. w Prusiech, str. 451). [Dziś Małkinie] Kś. Fr.

Małkiń 1.) ob. Makosieje. 2.) M.–Nowy, ob. Woszczele.

Małkiń, niem. Malkiehn-Fluss, strumyk w pow. łeckim, w dok. często wzmiankowany; nad nim leżą wsie Małkiń al. Makosieje, Sypitki, Kucze i Stacze; wypływa z jez. Selmętno i uchodzi do jez. Stacze, odnogi znaczniejszego jez. rajgrodzkiego, leżącego po większej części już w Polsce [Błąd, jez. Stackie leżało wyłącznie po stronie Pruskiej, całe zaś jez. Rajgrodzki miało mniejszą część w Polsce.]. Por. Ełk, rz. Kś. Fr. [Środkowy bieg rzeki Legi między jez. Selment i jez. Stackim (Rajgrodzkim); por. Lega.]

Małkiń, niem. Malkiehnen-See, małe jezioro w pow. łeckim, nad którem leżą wsie Małkiny i Woszczele al. Nowy M. [Dziś jez. Woszczelskie.]

Małowista, wś, pow. sokólski, gm. Bagny, 43 W. od Sokółki, 576 dz.

Małowiste, wś, pow. sejneński, gm. Pokrowsk, par. Studzienniczna, odl. 24 w. od Sejn; ma 16 dm., 80 mk. W 1827 r. wś rząd., par. Krasnopol, 2 dm, 43 mk.

Mały Park, niem. Mally Park, os. z domem leśnym, pow. gierdawski, st. p. Nordenburg.

Małyszczyzno, wś, pow. grodzieński, gmina Wiercieliszki, 3 w. od Grodna, 215 dz. włośc. i 34 kośc. farnego w Grodnie.

Małyszewo al. Małyszewka, wś, pow. sokólski, gm. Kamienna, 33 w. od Sokółki, 736 dz.

Mamarta, os., pow. augustowski, gm. i par. Bargłów, odl. 12 w. od Augustowa, ma 3 dm., 18 mk.

Mammel (niem.), ob. Niemuń.

Mamry al. Niebolin, (dok. Mabrow and Swokisken), niem. Mauer-See, duże jezioro w Prusach wsch. w pow. węgoborskim, leży na grzbiecie wyżyny Baltyckiej, która od licznych na niej rozłożonych jeziór otrzymała nazwę Pojezierza Pruskiego Obszar jeziora przedstawia cztery odnogi mające kształt krzyża i nazywają się: Mamry z wyspą Upałty, Dargejmy, Kisajno i jez. Dobskie z wyspą Dobą. Leży 425 stóp npm., obejmuje 0•52 mili kwadr. i jest 3 mile długie i 1¾ 4 mili szerokie. Zasila się od strony wsch. wodami z jeziora Gołdapskiego and Kruklińskiego, z któremi połączone jest kanałem. Na stronie płd. zaś stoi w związku z Lewientynem [Niegocin] za pomocą kanału zbudowanego r. 1765, dalej z Tałtami, Jagodnem i Śniardwami (Spirding-See), a spławny Kanał Jańsborski (ob.) łączy je z jez. jańsborskiem, tak że obecnie nie tylko tratwy, lecz i statki parowe idą od Jańsborka na Ryn i Lecaż do Węgoborka. Pierwszy parowiec „Masovia“ przybył z Jańsborka do Węgoborka 3 wrześ. 1856 r. Z płn. odnogi, Mazurami zwanej, wypływa bystra rz. Węgorap (Angerapp), uchodząca do Pregoły. Nad Mamrami i wymienionemi już wyzej odnogami leżą następujące osady: Węgobork, Kal, Zdorkowo, Ogonki, Pierkunowo, Piękna Góra, Fuleda, Kinort, Doba, Steinhof, Pilwa, Labab, Sztynort, Amalienruh, Kietlice, Pniew, Przystaw i Trygort. (Ob. Weiss: Preussisch Littauen und Masuren I, 142 i II, 37 i 59). Co do etymologii nazwy, to Toppen słusznie zauważa, że źródłosłów tego wyrazu pochodzi z staropruskiego narzecza, a nie z niemieckiego „Mauer“, t. j. mur, jak twierdzi Heneberger. Stan wody w tem jeziorze dawniej był daleko niższy jak obecnie, powiadają bowiem, że z Kala do Węgielsztyna, gdzie jest kościół, prowadziła dawniej prosta droga, którą jeszcze dziś widzieć można pod wodą, i że z Sztynorta suchą nogą można było dojść do łąk i kęp, dziś śród jeziora się znajdujących. Przez wzniesienie grobli, mających zapobiedz wylewom, podniósł się poziom jeziora o kilkanaście stóp. Później kiedy Mamry kanałem złączono z pobliskiemi jeziorami, zniżył się nieco stan wody i tedy to wynurzyła się owa wyspa Upałty, z jakie 1500 kroków od brzegu oddalona; naj głębsze miejsca w jeziorze dochodzą według Töppena 70—85 stóp. Nad Mamrami ciągną się obszerne lasy dębowe, w których jeszcze w zeszłym wieku trzymały się łosie i niedźwiedzie, ratujące się nieraz przed myśliwymi ucieczką na kępy śród jeziora się znajdujące. W ogóle cała ta okolica należy do najpiękniejszych na Mazurach, mianowicie zwierzyniec w Sztynorcie, własność hr. Lehndorffa, z swoimi stuletnimi dębami tak silne robi wrażenie, że człowiek stoi tam z początku jak wryty, a potem poznawszy swoją ułomność, korzy się przed majestatem Boskim. Czyt. Töppen: Geschichte Masurens str. 279 i XVIII, XXVI etc. (Według powyższego opisu sprostować należy co powiedziano pod Kisajnem (t. IV, str. 106, 6) jakoby to jezioro, także i Leckiem (Lötzener-Kissain-See) zwane, nie stało w związku z jez. Mamry, którego przecież tylko jest odnogą. Zachodzi tu oczywiście omyłka z jeziorem Lewientynem, które leży nieco dalej na południe i także Leckiem się zowie). Kś. Fr.

Manczuny, wś, pow. kalwaryjski, gm. Balkuny, par. Mirosław; odl. 47 w. od Kalwaryi, ma 27 dm., 242 mk. W 1827 r. wś rząd., 13 dm., 88 mk.

Mandangni (dok.), stara nazwa pruska strugi na Warmii, niedaleko miasta Melzak, pod Kirschienen i Palten. Czyt. Cod. dipl. Warm. I, 112 i Sieniawski, Biskupstwo warm. 182.

Mandzin, dobra, pow. grodzieński, gm. Bohorodycka (Masalany), 31 w. od Grodna, Zaleskich, z fol. Kraśnik 879 dz.

Mangarben (niem.), wś, pow. wystrucki, st. p. Norkitten, leży przy dr. żel. królewiecko-wystruckiej.

Maniek albo Mańko, dawne imię własne.

Maniówka, os., pow. suwalski, gm. Hutta, par. Kaletnik, odl. 13 w. od Suwałk, ma 13 dm., 13 mk.

Maniówka, rzeczka w pow. suwalskim, poczyna się pod Bilwinowem, o 8 w. na płn.-wsch. Suwałk, płynie w stronę wsch.-płd. przez wsie Potule [Polule], Lipniaki [Lipniak] i wpada z praw. brzegu do Wiatrołuży. Długa w. 4. J. Bl.

Mankunele, wś, pow. sejneński, gm. Mirosław, par. Sereje, odl. 47 w. od Sejn, ma 10 dm., 97 mk.

Mankuny 1.) wś i folw., pow. sejneński gm. Mirosław, wś par. Sereje (folw. par. Mirosław), odl. 41 w. od Sejn. Ma 56 dm., 558 mk. W 1827 r. wś rząd. 30 dm., 268 mk. 2.) M., wś, pow. władysławowski. gm. Szyłgale par. Słowiki, odl. 21 w. od Władysławowa; ma 8 dm., 81 mk. Br. Ch.

Mańkowce, wś nad Niemnem, pow. augustowski, gm. Balla Wielka, par. Hoża-Sylwanowce, odl. 65 w. od Augustowa. Ma 13 dm., 100 mk. Dobra ziemskie M. dawniej Czechów zwane, po obu stronach rz. Łososny położone, stanowiące w zeszłym wieku własność Ja­na Chreb­nic­kie­go, marszałka pow. wychowskiego i jego małżonki Kon­stan­cyi z Bia­ło­zo­rów. W r. 1780 nabyte zostały przez Jana Dankiewiecza, skarbnika i sędziego grodzkiego pow. grodzieńskiego, który w r. 1802 część tych dóbr pod panowaniem Prus będącą, sprzedał Janowi Sokołowskiemu, dworzaninowi skarbu w. ks. litewskiego. Od tego ostatniego dobra Czechow nabył Wojcieeh Sobolewski b. prezes Dyrekcyi Szczeg. Tow. Kr. wojew. augustowskiego. Obecnie nazwa tych dóbr zmieniona została na M. Rozl. folw. M. mr. 493: grunta or. i ogr. mr. 247, łąk mr. 32, wody mr.36, lasu mr. 100, zarośli mr. 75, nieuż. i place mr. 3, bud. z drzewa 4, pokłady torfu i 3 jeziora.

Marborg, ob. Malbork.

Marchia, z niemieckiego: die Mark były to niejako rycerskie kolonie, które Niemcy zakładali po krajach słowiańskich. Każda marchia miała najmniej jedno miasto silnie obwarowane. Z niego marchion albo markgraf lub wódz (dux) rządził okolicznym krajem, wspierał misyonarzy, zaprowadzających chrześciaństwo i cesarzowi zastępy zbrojne dostawiał. W późniejszych czasach, a mianowicie W XII wieku, kiedy Słowianie już groźny odpór stawiali, napady na Niemców robili, przyjąwszy chrześciańską wiarę, marchią uważano za okrąg pograniczny, mający obowiązek tylko bronić państwa od wszelkich napadów, który wreszcie opłacał daninę, był lennikiem zrazu dożywotnim, jako uprzywilejowany od cesarza, a później i dziedzicznym. Marchie te stanowią pierwotny zawiązek panowania niemieckiego i późniejszego państwa pruskiego. Najdawniejsza z nich Stara-Marchia (Alt-Mark), założona została na zachód od Elby przez Henryka I, pod nazwą Marchii północnej (Nord-Mark). Cesarz Lotar nadał to margrabstwo Albrechtowi Niedźwiedziowi w r. 1135. Ten zagarnął ziemie słowiańskie między Elbą i Odrą i tu powstała Marchia Środkowa (Uckermark). Od słowiańskiego grodu Branibora, obszar ten otrzymał nazwę margrabstwa brandenburskiego. Potomkowie Albrechta rozszerzyli granice przez włączenie Nowej Marchii (Neumark).

Marciniszki, wś, pow. maryampolski, gm. i par. Szumsk; odl. 9 w. od Maryampola. Ma 8 dm., 70 mk.; w 1827 r. wś rząd. 4 dm., 27 mk.

Marcinkańce, os. i fol w. nad rz. Marycha, pow. sejneński, gm. Krasnowo, par. Sejny; odl. 3 w. od Sejn, 2 dm., 25 mk. W 1827 r. 5 dm., 38 mk. Według Tow. Kred. Ziems. folw. Marcinkańce ma rozl. mr. 238, a mianowicie: grunta orne i ogr. mr. 111, łąk mr. 119, past. mr.63, nieuż. i place mr. 5, bud. mur. 1, z drzewa 6, są pokłady torfu; folw. ten w r. 1881 oddzielony od dóbr Ochotniki.

Marcinkowizna, wś, pow. sejneński, gm. i par. Świętojeziory, odl. 29 W. od Sejn, ma 11 dm., 56 mk.

Marcinopol, dobra, pow. grodzieński, gmina Krynki, Kundziczów 95 dz.

Marcinowa Wola al. Marcinowola. niem. Marzinowolla al. Martyinowolla, wś na pols.-pruskich Mazurach, pow. lecki, st. p. Miłki. R. 1553 sprzedaje Jerzy Krosta, ssta lecki, sołtysowi Marcinowi z Buwełna ostrów w jez. Buwełnie. Ks. Olbracht Fryderyk podaje r. 1571 do wiadomości, że Jerzy Krosta niegdyś założył wś dannicką Marcinówkę, wyznaczając dla danników włók 50, a dla sołtysa 5 na prawie chełmiń. W M. znajdujemy r. 1625 samą tylko ludność polską. 1857 r. było tu 398 mk., obejmuje ta wś 4348 mr. (Ob. Kętrz.: Ludn. pol. i t. d. str. 493). Kś. Fr.

Marcinowo 1.) niem. Martyinowen, pow. margrabowski; istniało już r. 1539 (Kętrz.: O ludn. pol. str. 507). W niemieckich spisach urzęd. nie ma tej osady. 2.) M., niem. Marczinowen, wś, pow. gołdapski, st. p. Grabowo, obejmuje 68 włók; 1857 r. 241 mk. 3.) M., jez., pow. margrabowski (dok. r .1560). Ob. Kętrz.: O ludn. pol. w Prus.; nad niem leży Stożne. 4.) M., niem. Marczinowen al. Marzinowen, wś, pow. łecki, st. p. Kalinowo, ma szkołę, 235 mk. (1857). Kś. Fr.

Marcinowola al. Marcinowa Wola, wś, pow. lecki, st. poczt. Milken.

Marcyanówka, wś, pow. grodzieński, gm. Hudziewicze, 255 dz.

Marczina wolla (niem.), ob. Marcinowa Wola.

Marczinowen (niem.), ob. Marcinowo.

Marczukinie, pow. maryampolski, gmina Kwieciszki, par. Maryampol, odl. 7 w. od Maryampola. Ma 10 dm., 115 mk. W 1827 r. wś rząd., 10 dm., 81 mk.

Mare recens (łac.), zatoka fryska albo świeża.

Mare salsum (łac.), Baltyk, niem. Ostsee.

Mares. Litewska nazwa hafu kuryjskiego.

Margałówka al. Margołówka, wś i folw. pow. kalwaryjski, gm. i par. Simno, odl. 33 w. od Kalwaryi a 11 w. od Niemna; wś ma 7 dm., 26 mk.; folw. 7 dm., 21 mk. Według Tow. Kred. Ziems. folw. Margałówka ma mr. 418: grunta or. i ogr. mr. 254, łąk mr, 95, lasu mr. 64, nieuż. i place mr. 5, bud. mur. 1, z drzewa 8, płodozmian 4 polowy, są pokłady torfu; folw. ten w r. 1874 oddzielony od dóbr Simno.

Margawszczyzna, ob. Leśnictwo, tom V, 160—2.

Marggrabowa (niem.), ob. Margrabowo.

Margierowo, wś, pow. kalwaryjski, gm. Nadniemeńska, par. Rumbowicze, odl. 57 w. od Kalwaryi, ma 3 dm., 16 mk.

Margiszki, wś, pow. władysławowski, gm. Kidule, par. Sudargi, odl. 35 w. od Władysławowa, ma 4 dm., 45 mk.

Margołówka, ob. Margałówka.

Margrabowo al. Magrabowa (Kętrz.), niem. Marggrabowa al. Olecko, niem. Oletzko, m. pow. w obwodzie regencyi gąbińskiej, na pol.-prus. Mazurach, leży miedzy rz. Legą a wielkiem jez. Oleckowskiem, niedaleko granicy polskiej, 9 mil od Gąbina, pod 54° 2′; płn. sz., a 40° 10′; wsch. dłg., 170 m. npm., w pięknej górzystej okolicy. 1877 r. 4346 mk, 1879 r. 4412 mk. po większej części ewang., którzy mówią po niem. Tylko niższe warstwy, zwłaszcza lud roboczy, wynoszący tu 10%, mówi po polsku. Gleba składa się z żwiru, gliny i piasku i wydaje różne zboża i kartofle, które skupują gorzelnie w mieście i w okolicy się znajdujące. To też miasto tutejsze prowadzi znaczny handel spirytusem i zbożem z Królewcem, który ułatwia kolej stąd do Wystrucia i dalej do Królewca prowadząca. W miejscu jest fabryka machin żelaznych i browar, dalej młyn parowy do mielenia kości, drukarnia połączona z księgarnią, bank kredytowy i pożyczkowa spółka, dworzec kolei żel., stacya telegr., sąd okręg., landratura, kasa powiatowa, urzędnik katastrowy, urząd poborowy (Steuer Amt); jarmarków odbywa się rocznie 8 i to 4 kramne i 4 na bydło i konie (r. 1856), najnowszy kalendarz wylicza tylko 4 jarm., które jednak trwają zawsze 2 dni. Do miasta należało 1858 r. 106 włók roli or., 7 wł. łąk i 563 mr. prus. boru. Bite trakty któremi idzie poczta prowadzą z Gąbina przez M. do Ełku, i z M. do Widmin przez Dunajki, nadto z M. do Wieliczek; omnibus prywatny dochodzi z M. do Czymoch. M. jest bardzo rozwlekle budowane, sam rynek niemałą ozdobę miasta stanowiący obejmuje blisko 2 ha. obszaru. Na środku rynku stoi śród zagajeń ewang. kościół zbudowany pewnie krótko po r. 1560, dalej magistrat, szkoła miejska. Mk. liczyło miasto 1782 r. 1620, 1818 r. 1908, 1837 r. 1629, 1856 r. 3472, 1861 r. 3776, 1864 r. 4081: dm. liczono 1856 r. 248. Tutejszy okrąg urzędu stanu cywilnego liczył 1880 r. 4347 dusz; 1882 r. urodziło się 140 dz., zawarto 26 ślubów, umarło 125 osób. Tutejsza poczta 2 klasy wysyła 6 poczt, tyleż przyjmuje dziennie dotąd; listów, kart korespond. itd. nadesłano 1878 r. 146200, wysłano 139300, paczek bez deklar. wartośc. nadeszło 18100, wysłano 8200, listów i paczek z dekl. wart. nadeszło 1700, reprezentujących 2,112,900 marek.; wysłano 2300 reprez. 2,99800 [2,998,000 ???] mrk. Zaliczek pocztow. nadeszło 1100 z 10,700 mrk.; mandatów poczt. nadeszło 505 na 55,402 mrk.; przekazów poczt. nadeszło 5203 z 187,348 mrk., wysłano 11360 z 710,533 mrk. Podróżujących pocztą było 2215; za portorya wpłynęło 30,161 mrk.; telegramów nadeszło 1658, wysłano 1803; za telegramy zapłacono 1496 mrk. — Historya miasta. W miejscu gdzie dziś jest miasto, stał już za czasów krzyżackich nad jez. Oleckowskiem dwór myśliwski (Jagdbude). (ob. Töppen: „Gesch. Masur.“ str. 212). R. 1560 zjechali się tu król Zygmunt August i ks. Albrecht, który na pamiątkę tej rozmowy założył tu miasto i Margrabowem je nazwał. Wiadomo, że Zygmunt wówczas r. 1561 także o 8 mil od M. w Polsce wystawił miasto Augustów zwane. M. było przy zakładaniu obliczone tylko na 300 mieszczan; w her­bie ma połowę czerwonego orła i białe i czarne pole. Tutejszy kościół katol. został fundowany r. 1853 d. 27 sierp. in honorem victoriosissimae Crucis et s. Adalberti przez ks. sufragana Frenzla konsekrowany, jest patronatu biskupiego; r. 1878 liczyła par. margrab. należąca do dek. sambijskiego, 597 komunikantów. Ze starszych wypadków historycznych zapisujemy jeszcze, że podczas drugiej wojny szwedzkiej zaszła 22 paźdz. 1656 r. między Szwedami i Brandenczykami z jednej, a Polakami i Tatarami z drugiej strony pod M. pomyślna dla oręża naszego potyczka. Przy tej okazyi uległo miasto, które niedawno przedtem pożar dość znaczny nawiedził, całkiem zniszczeniu wraz z kościołem i ratuszem. Podczas wojny 7-letniej (1756—1763) obsadzili Rossyanie 2 sier. 1757 r. miasto tutejsze, dowodzili nimi Sybilski i Liewen. Już dzień przedtem oświadczyli byli mieszkańcy, że się poddają carowej i wykonali też niebawem na rozkaz głównodowodzącego feldmarszałka Apraxina hołd poddańczy, za to też miasto mało co ucierpiało, dostało nawet straż, by je strzegła. przed wybrykami żołdactwa, ale wsie okoliczne tem większe poniosły straty. Już 5 sierp. opuścili Rossyanie miasto i ruszyli do Gołdapii, gdzie się rozłożyli obozem. — Powiat. Za czasów krzyżackich należał dzisiejszy pow. margrabowski do głównego wójtostwa leckiego. Na początku XVI w. oddzielono od niego wschodnią część i utworzono z niej i z przyległej puszczy nad granicą litewską, pow. straduński, który, gdy rezydencyą starostów przeniesiono do Olecka, zwano potem oleckowskim. Oleckiem zaś zowią, Polacy zwłaszcza, Margrabowo od zamku Olecka, którego ruiny podobno jeszcze do dziś dnia sterczą nad Margrabowskiem jeziorem. O zamku tym nie mogliśmy jednakowoż znikąd zasięgnąć bliższej historycznej wiadomości, a Adlerhold (1704 str. 729) powiada, że Olecko leży nad rz. i jez. tejże samej nazwy; stąd może poszło, że Polacy i miasto tam założone Oleckiem zwali. Starostami oleckowskiemi, których początkowo straduńskimi zwano, byli według Töppena: 1) Antoni v. Lehwald 1530; 2) Kasper v. Aulack 1532; 3) Sebastyan v. Lehndorff 1540; 4) Kasper v. Aulack 1542—1544. 5) Michał v. Eysack w Stradunach 1544; 6) Krysztof v. Glaubitz 1548—1560; Reinhold v. Eysack, rządca 1557; 8) Krysztof v. Eysack 1557, także rządca; 9) Wawrzyniec v. Halle 1561—1568 (al. 1569); 10) Henryk v. Kracht 1570—1581; 11) Piotr v. Podewils 1587 † 1601; 12) Rufus v. Glaubitz 1599—96; 13) Sebastyan v. Lehndorff 1601—1603; 14) Baltazar v. Fuchs, radca ziemiański 1613—1624; 15) Jan Albrecht v. Perbandt 1625 † 1628; 16) Krysztof Joachim v. Packmohr, szambelan 1632—36 † 1645; 17) Zygmunt v. Wallenrodt 1645; 18) Wolf v. Creytzen 1645—63; 18) Krysztof Albrecht v. Schönaich, porucznik 1653—54; 19) Krystyan Ludwik v. Kalckstein, porucznik 1654—56; 20) Henryk v. Wallenrodt, porucznik 1658—59; 21) N. N. v. Proeck (1665 rządca?) 22) Henryk v. Wallenrodt, porucznik 1666; Jan Albrecht v. Königsegg 1670—77; 24) Jerzy Henryk v. Perbandt 1684—88; 25) Fryderyk Wilhelm v. Lesgewang 1688—95; 26) Fryderyk v. Tettau 1701—11; 27) Krysztof burgrabia i hr. Dohna-Schlodien 1713; 28) Ernst Władysław hr. v. Dönhoff, podporucznik aż do 1727; 29) Jan Krysztof v. Hirsch, rządca 1723. 30) Fryderyk v. Egel 1727—34 † 1736; 31) Dyteryk Albrecht v. Lesgesang 1730—33 rządca; 32) Karol Ehrentreich v. Rappen do 1736, także rządca; 33) Karol Fryderyk hr. v. Posadowski 1737—47; 34) Tymoteusz v. Brauchitz 1741, rządca; 35) August Reimar Juliusz v. Schwerin 1747 † 1754; 36) Ewald Jerzy v. Kleist 1754—68; 37) Jan Wacław v. Zastrow 1768—73 i 38) Krysztof Karol v. Buelow 1773—88. Kętrz. zaś wymienia jako pierwszych 5-ciu, innych, są nimi: 1) Tomasz Kantzler, burgrabia straduński 1526; 2) Piotr Schwarz, burgr. i ssta straduński 1526—31; 3) Kasper v. Aulak, ssta straduński 1537—44; 4) Michał v. Eysak, ssta straduński 1544—50; mr. 5) Krysztof v. Glaubitz, ssta straduński 1554—60; 6) Wawrzyniec v. Halle, ssta oleckowski 1561—67. (Ob. O ludn. pol. w Prusiech, str. 637—638). Dzisiejszy pow. oleckowski zawiera 15•5 mil kwadr. czyli 85•302 ha. i leży między 39° 45‘ i 40° 24‘ wsch. dl. a 53° 54‘ i 54° 14‘ płn. szer.; graniczy na wsch. z Król. Pols., na płn. z pow. gołdapskim na zach. z pow. węgoborskim i łeckim, a na płd. z łeckim. Największa rozciągłość z wsch. na zach. wynosi 4½ 2 mili, z płn. na płd. 5 mil. Pod względem orograficznym leży pow. margrabowski prawie cały na wyżynach, można nawet powiedzieć, że jest najwyżej położony ze wszystkich powiatów Prus wsch., choć niektóre okolice dawnych powiatów leżą może wyżej. Najwyższym punktem całego pow. są góry Szeskie (Seeskerberg) tuż nad granicą pow. gołdapskiego, do którego częściowo przechodzą, wznoszą się 922 stóp npm., nawet najniżej położone okolice (Hasny) [Łaźno] wzbijają się jeszcze 350—406 stóp nad Bałtyk, tak że przecięciowa wyniosłość przeszło 700 stóp. Od gór Szeskich rozchodzą się wyżyny na wsch. i zach., potem opadają powoli ku płd., gdzie jest pow. łecki; w ogóle więc cały nieomal pow. margrabowski jest górzysty, tylko na płd. zachód i płd. wsch. granicy są równiny, chociaż i tu nie brak pagórków. Granica między wyżej a niżej położoną częścią powiatu ciągnie się od Mieruniszek na Monety, Olszewo, Gordejki i Świętajno do rzeki Hasny, ku wiosce Szczecinowie. Klimat powiatu jest w ogóle chłodny, spostrzeżenia 9-letnie pokazały, że średnia ciepłota roczna wynosi tylko + 5.3° R. Najwyższa temperatura pokazywała + 27° R. w cieniu, najniższa – 26° R. Powietrze jest wilgotne, niebo częściej zachmurzone jak wypogodzone. Całkiem pogodne dni należą do rzadkości, bardzo często następuje nagła zmiana temperatury. Lód i śnieg pokrywają ziemię na stopę nieraz 5—6 miesięcy, od listopada do kwietnia. Wiatr wieje najczęściej z zachodu, wiatr płn.-zach. sprowadza oziębienie powietrza, co tem więcej czuć się daje, że nie ma tu borów, które wycięte zostały. Burze i grady nawiedzają powiat dosyć często, zwłaszcza okolice w pobliżu gór Szeskich położone. Pod względem gleby zawiera powiat 0•357 mil kwadr. czyli 2•3% gleby gliniastej, 11•530 mil kw. czyli 74% gleby mieszanej, 2•614 mil kw. czyli 16•9% piaszczystej, 0•233 mil kw. czyli 1•5% torfowej, wody obejmują 0•758 mil kw. czyli 4•9% obszaru. Pola kamieniami jakby zasiane trafiają się dość często, uprawiać ich prawie niepodobna; taką glebę mają np. Łęgowo i Stassen. Jeziór liczą w powiecie 37, z obszarem wynoszącym 13,807 mr. Największe są: Hasny, obejmujące 2367•48 mr. i W. Oleckowskie (1087•87 mr.); ostatnie jako i jez. Sedranki (301•08 mr.) pokryte są na dnie pniami i kłodami, utrudniającemi bardzo rybołóstwo. Gdy r. 1864 Sedranki nagle opadły, wynurzyła się w środku jeziora wyspa, pniami drzew starych pokryta. Z innych znaczniejszych jeziór wymieniamy jeszcze: Litygajno, Pillwanz (niem.), Krzywe, Gr. Schwalg (niem.) czyli Szwałk; Dobskie, Krzywił, M. Oleckowskie, Mieruniskie (Mierunsker-See), Gąskie (Gonskener-S.) i Kukowskie. Rola orna zawiera 162506 mr. czyli 48•7%, ogr. 346 czyli 0•1%; razem 7•6 mil kwadr., łąki obejmują 59,789 mr. czyli 17•9%, pastw. 35,757 czyli 10•7%, razem 4•5 mil kwadr., lasy 50,189 mr. czyli 15•0%; torfowe pokłady 0,233 mili kwadr. czyli 1•5%, wody 15,750 mr. czyli 4•7% od tych płacą podatek; bez pożytku jest 607 mr. czyli 0•2% całego obszaru, nieuż. itd. wynoszą 123 mr. Zboże jare można dopiero pod koniec kwietnia siać. Zbiór żyta zaczyna się zazwyczaj 25 lipca, potem zaraz jęczmień, owies, pszenicę i groch, tak że pod koniec sierpnia główne żniwa są ukończone. Pierwsze sianożęcie rozpoczyna się w końcu czerwca, drugie na początku sierpnia. Oziminę sieją w połowie sierpnia i września. Na wiosnę uprawiają w płdn. części pow. już rolę, podczas gdy w północnej wyżej położonej części jeszcze jest sanna. Na dobrach jest płodozmian 5 do 7-polowy, na gburstwach 3-polowy. Obszar wsi jest bardzo różny, mamy tu bowiem osady 300 do 5,700 mr. zawierające. Prócz zwyczajnej mierzwy używają do koniczyny gipsu i popiołu torfowego albo nawozu z trzęsawisk i moczar; na niektórych dobrach użyźniają glebę zmielonemi kościami. Żytem zasiewają około 40000 mr., kartoflami 20000, owsem 15000, pszenicą, 10000, grochem 6000, jęczm. 5000, lnem 1000. Bukwity uprawiają bardzo mało. Przecięciowo przynosi mr. żyta 5 korcy i 1200 funt. słomy, pszenicy 7 korcy i 1200 funt. słomy; owsa kor. i 800 f. słomy, jęcz. 9 kor. i 800 f. sł., grochu 5 kor. i 800 f. słomy. Z jarzyn sadzą: marchew, cebulę, brukiew, rąkiel i kapustę, która u niższych warstw oprócz kartofli stanowi główną potrawę. Drzewa owocowe pielęgnują z wielką starannością, ale przeważnie tylko na dobrach. Bory na gruntach prywatnych z małymi wyjątkami zmniejszają się od roku do roku, nie tak fiskalne, które zajmują 21,095 mr. Najczęściej trafiają się sosny, buki, brzozy, osiny, rzadko kiedy olsze i dęby. 1867 r. liczono 7652 koni, r. 1873 zaś 7437, a więc 215 mniej, co się tłumaczy ostatnią wojną francuską. Bydła liczono 14731 sztuk 1867 r.; a 1873 r. 18539; owiec 1867 r. 36381; 1873 r. 41447; świń: 1867 r. 8002; 1873 r. 8522; kóz 1867 r. 27; 1873 r. 21; ulów 1867 r. 1096; 1873 r. 1501. Konie mazurskie są wytrwałe, choć przy lichej paszy; za konia płacą, 50—80 tal., za najlepsze 150 tal.; za krowę 18—40 tal.; za gęś 20 sbr. (1870 r.); psów liczono 1867 r. 1860. Ryb dostarczają liczne jeziora wielką obfitość. Najczęściej znachodzą się: szczupaki, leszcze, sztynki, okonki, płocie, liny, morenki i raki. Fiskalne jez. są wydzierżawione i to po większej części pol. żydom, którzy ryby wysyłają do Polski, już to łodziami, już to w beczkach. Osad liczy tutejszy pow. 192 (1877 r.), mianowicie 1 miasto, 3 królewskie domeny, 26 dóbr ryc. i 13 większych dóbr, 19 folw., 5 młynów i 5 osobno stojących domów, 109 wsi, 16 prywatnych i 17 królew. leśnictw. Po separacyi wyniosło się wiele gospodarzy ze wsi na wybudowania, ich miejsce zajęli zagrodnicy. Dóbr i gburskich posiadłości, obejmujących 600—3000 mr. jest 28, 300—600 mr. 32; 30—300 morgów 1509; 5—30 morgów 563; mniej jak 5 morgów 824. Budynków było 12917; między temi 4435 dm. a 7703 dymów (1871 r.), gmachów publ. było 118 i to dla władz państwowych 4, powiatowych 1, dla szkół 83, dla kultu 10, włącznie z 1 synagogą, 8 dla duchownych, 5 szpitali, 1 lazaret powiatowy, 1 dom dla sierot i więzienie, przecięciowo mieszka w 1 domu na wsi 8, w mieście 13 mk. Domy w mieście są murowane i dachówką, kryte, na przedmieściach są jeszcze stodoły ze słomianym dachem. Domy po wsiach są z drzewa pod słom. dachem. Za lepsze pomieszkania płacą w mieście 100—150 tal., za średnie 60—80 talarów, za mniejsze dla rzemieślników 20—30 tal.; dla robotników 12 tal.; na wsiach płacą robotnicy 6—8 tal. W nowszych czasach dzierżawy wszędzie poszły w górę. Za mr. roli płacą 18—30 tal. Bite trakty przerzynają pow. w różnych kierunkach i to I. państwowe: 1) z M. na Kowale i dalej w kierunku do Gołdapi na 18,281 metrowej przestrzeni; 2) z M. do Gąsk, gdzie jest granica pow. łeckiego, (14,033 metr .); 3) z M. na Czymochy w pow. łeckim (13,833 metrów); 4) kowalsko-mieruński do granicy pol. (12,579 metr.). II. powiatowe: łączą 1) Kowale z Dunajkiem (19,765 metr.) 2) M. z Wesołowem w kierunku na Wydminy. (19,766 metrów); 3) Wieliczki z Gutami (11,197 metr.), razem 111,916 metr. Dróg zwyczajnych liczą 12. Kolej z Wystrucia na Darkejmy, Gołdap, M., Ełk i Prostki, przerzyna środek powiatu z płn. na płd; stacye mają Kowale, M. i Kiöwen. Co się tyczy melioracyi osuszono już Markowskie łąki, od jez. łęgowskiego 68 mr. i jez. przy Judzikach całkiem osuszono; obejmowało zaś 261 mr. Ludności liczono 1880 r. 40,781; 1879 r. 39,276 mk., 1873 r. zaś 38,512, i to 15,593 niem. i 22,919 pol. Miasto jest niemal wyłącznie niemieckie, na wsiach przeważa polska mowa (71 proc.). Dawniej było inaczej, roku 1600 mieszkali według Kętrz. w M. nieomal sami Polacy; jeszcze 1839 r. było między 28347 mk. 22074 Polaków, którzy tedy tworzyli 78 proc. ludności, dziś tylko 58 proc. Niemcy więc pomnożyli się w ciągu 34 lat o 20 proc. do germanizacyi przyczynia się mianowicie ta okoliczność, że Mazurzy są ewangelikami, mienią się być Prusakami. Co do wyznania liczono 1873 r. 37,756 ew., kat. 562, żydów 184 i 10 baptystów. Te liczby podaje niemieckie źródło: (Ob. Weiss R. B. Gumbinnen i str. 221) ale co do kat. szematysmus dyecezalny warmiński z r. 1879 podaje, że par. margrabowska, liczyła samych komunikantów 597. R. 1839 było w pow. według Weissa 604 kat, t. j. 2½ proc. całej ludności, dziś tylko 1½ proc.; żydów było 1838 r. 67 czyli ¼ proc., dziś nieomal ½ proc. Ludność kat. zamieszkuje przeważnie pogranicze, gdzie się styka z Polską. Ew. liczą 7 kościołów i 9 predykantów, kat. I kościół z 1 księdzem, żydzi 1 synagogę, zbudowaną r. 1834. Od r. 1869—70 przeszło z wiary kat. na ew. 29 osób, a wskutek mieszanych małżeństw 86; z wiary ew. na kat. 4; 2 żydów przeszło na wiarę lut. U prostego ew. ludu zachowała się jeszcze wiara, że wymijanki w kościele kat. są skuteczniejsze od tych, które w ew. kościele się odmawiają, dla tego spieszy gromadami w święta, zwłaszcza na Przemienienie pańskie do Olecka, do kat. kośc. Aby temu zapobiedz, odprawiają ew. w dzień ten rodzaj misyi, w której biorą udział wszyscy predykanci powiatu. Ew. grunta kościelne wynoszą 1553.37 morgo Patronem wszystkich kośc. ewang. jest fiskus, dochód 8 ew. predykantów, można obliczyć za 10000 tal. Kat. kościół i proboszcza utrzymuje stolica bisk. warm. Szkół publicznych liczono 83; prócz tego są jeszcze 2 szkoły prywatne w mieście z 103 dz. (23 chł. i 80 dziew.). Nauczycieli było 103, dzieci szkolnych 6907, między tymi 48 kat.; przypadało więc na 1 naucz. 66 d. W pow. jest pow. kasa oszczędności r. 1855 założona, dalej spółka kredytowa (1866) i tow. kredytowe (1867). Ubogich było w mieście 1873 r. 53, na wsiach 560, na pierwszych wydano 1135 tal., na ostatnich 1686 tal., nadto znalazło w 5 szpitalach 16 szpitalników utrzymanie. Od r. 1867—1873 zmniejszyła się ludność o 1168 dusz (2,95 proc.), na milę kwadr. przypada 2534 mieszk. Większa część ludności trudni się rolnictwem; samych gospodarzy i właścicieli gruntów jest 3211, ze służbą razem 10685; rzemieślników było w mieście 164, na wsiach 820, handlem zwłaszcza zbożowym, zajmowało się w mieście 137, na wsiach 224 osób. Cały handel koncentruje się głównie w M. i w Mieruniszkach, ostatnie leżą już nad granicą polską; tam jest także komora celna I klasy. Większą część towarów wysyłają jednak na Czymochy w pow. łeckim, gdzie także jest poboczna komora celna. Import z Rossyi wynosił 186970 r. 1000—1200 ctr. lnu, 2000 ct. szmat, 8000 korcy siemienia lnianego i 2000 korcy owsa i jęczm. Prócz 2 targów odbywa się w M. 8 jarm., a w Świętajnie 4. Na jarm. w M. przyganiają wiele koni i bydła z Polski. Oberży i karczem było w mieście 26, na wsiach 122, zbyt wiele; stacyi poczt. było 6, tel. 1 w M. Przemysł mało rozwinięty: na wzmiankę zasługuje drukarnia w M. i hamernia w Nowym młynie, gdzie kują sztaby żelazne i robią, machiny gospodarskie. Gorzelni jest 24; między temi 7 w mieście; browarów liczą 4, większych cegielni 3. Ludność robocza na wsiach dzieli się na 3 klasy; do pierwszej należą parobcy i służące; parobcy pobierają na dobrach 20—26 tal. myta, buty i sukmanę około 8 tal. warte u gbura 3—4 tal. myta, ubiór i 2 korce kartofli. Służące dostają, a dobrach 12—14 tal. i ubiór w wart. 3 tal., u gbura 3—4 tal., ubiór i nieco kartofli. Do 2-ej klasy liczą się deputatnicy; ci pobierają na większych posiadłościach i dobrach, oprócz wolnego mieszkania i drzewa na opał 12½ tal. myta, 12 korcy żyta, 3 korce jęczmienia, 4 korce owsa, 2 korce grochu, ¼ morgi ogrodu, 125 prętów kwadr. dla kartofli, 60—80 dla lnu, zorane i zbronowane, siana dla 1 krowy, pastwisko do 2—3 świń z podściółką, przy młóceniu cepami 1/11, machiną 1/16 kor., rocznie około 50 kor. Za to jest w lecie od 15 kw.—15 paźdz. chłop i służąca zobowiązany do roboty od wsch. słońca do zachodu bez wynagrodzenia; zimą od 15 paź. do 15 kwiet. 2 sbr., służąca 1 sbr., jeżeli żądają, musi i kobieta przyjść przynajmniej na poobiedzie, za co dostaje 2 sbr. Ta klasa jest więc dobrze uposażona. Do 3 klasy rachują zwyczajnych robotników; ci pobierają w żniwa 8—10 sbr. kobiety tylko 5—6 sbr.; w innym czasie latem chłop 8 sbr., kobieta 5 sbr.; zimą chłop 5 sbr., kobieta 4 sbr. Cały ich zarobek wynosi najwyżej 80 tal. na familią, jeżeli im się czasem kartofle nie udadzą, to są wskazani na dobroczynność drugich. To też niedziw, że i tu wychodztwo coraz się wzmaga. Co do podatków, przypada na każdego mieszczanina 1 tal. 2 fen. aż do 7 tal., na wsiach 12 sbr. 8 fen. przecięciowo na każdego 17 sbr. 10 fen. Gospodarz 600 mr. posiadający, trzyma 4 konie, których utrzymanie kosztuje około 400 tal. Powiat m. w dzisiejszych granicach został zorganizowany r. 1818. Zawiera 7 ew. parafii i to Cichy z 23 wsiami, Gąski z 16., M. z 25, Mieruniszki z 10, Szarejki z 18, Świętajno z 17 i Wieliczki z 20 wioskami; 6 osad należących do Cich i Świętajna, przyłączono r. 1861 do Orłowa w pow. leckim. Dalej liczy pow. 26 obwodów poborowych. Co do pośrednich podatków, należy pow. do głównej komory celnej w Ejtkunach; w pow. są 2 komory celne w M. i w Mieruniszkach przy nich jest ustanowionych 2 rendantów, 2 głównych kontrolerów, 3 poborowych dozorców (Steuieraufseher) i 12 strażników. R. 1872 miało do kasy wpłynąć podatku gruntowego 10,049 tal. 10 sbr. od 82,744 ha.; budynkowego 2996 tal. od dochodu 1254 tal. klasowego 16544 tal. od procederu 2492 tal. Okręgów policyjnych liczono 1873 r. 28, okręgów urzędu stanu cywilnego 1884 r. 18, są nimi: Babki, Biała, Cichy, Dunajek, Gąski, Hasny, Kowale, M., miasto i okrąg ziemski, Mieruniszki, Nory, Orzechówko, Szarejki, Świętajno, Stacze, Wężewo, Wesołowo i Wieliczki. Sejmik powiatowy liczył 1873 r. 28 posłów pierwszego stanu, t. j. posiedzicieli dóbr ryc. i takich dóbr chełm., które zawierają przynajmniej 6 włók i nie należą do żadnej gminy, 3 drugiego stanu t. j. miasta i 3 trzeciego t. j. wsi. Do parlamentu i do sejmu wybiera tutejszy pow. razem z łeckim i jansborskim 2, względnie 1 deputowanego. Sąd okręgowy jest tylko 1 w M., przy nim jest ustanow. 7 sędziów i 27 niższych urzędników. Okręgów polubowych było 13. O przebiegu kolonizacyi tutejszego powiatu, która najprzód nastąpiła w południowej części w XV w., zestawił Kętrz. bogaty materyał (Ob. „O ludn. pol. w Prusiech“, str. 497—525 i 243) Choć tu w XV W. założono kilka wsi niem., choć kilku ziemian i kilku panów niem. brało także udział w kolonizacyi, pomimo to pow. marg. miał r. 1600 charakter czysto polski, bo nawet we wsiach pierwotnie niem., jakiemi były: Cejzy, Piaski i Straduny, mieszkali tylko sami Polacy. Niemcy zaś zakładając wioski, posługiwali się Polakami, jak tego dowodzą pol. nazwy miejscowości przez nich założonych, jak Kowale r. 1471, Kukowo 1471, Turowo 1473, Mieruniszki 1541, Świętajny 1544, Żmudziny 1475 pewnie z lit. kolonistami, Wężówka 1475, Niedźwiedzkie 1476, Babki 1476, Szarejki 1566 itd. Szla­ch­ta posiadała r. 1600 około 625 włók i składała się z wyjątkiem Wawrzyńca Rocha z samych Niemców. Ale później nie brakło i tu szla­ch­ty pol.; tak np. mieszkali: Bieniewscy w Wężewie, Ciesielscy w Mieruniszkach i innych wsiach, Czechańscy w Plewkach Daszkiewicz w Białej, Dzięgielowie w Doliwach, Gliźmińscy w Przytułach i Rogoniach, Kraińscy w Lenartach, Łęccy w Staczach, Łosiowie w Kukowie i Zalesiu, Mrazkowie w Kuczach, Skołowiczowie w Norach, Pełkowscy w Kukowie itd. Semkowscy w Białej, Tyszkowie w Kowalach, Warkojowie w Białej, Więckowscy w Lenartach i Drozdowie, Wierzbiccy w Niedzwiedziach i Wilkasach. Z rzek znaczniejszych tutejsz. pow. zasługują na wzmiankę Lega (ob.) i Hasna (ob.) W dokumentach zachodzą jeszcze następ. rzeki i jez. Garbasznica, struga, nad którą leżą Mieruniszki (Kętrz. O ludn. pol. str. 506); jez. W. Mieruniszki i Citkowa [Bitkowo ?], między niemi leży wieś W. Garbas (str. 506); jez. Bruk, Długie, Kociołek, Rumity [Romoty]; między niemi leżą Chełchy [??? Raczej Doliwy.] (str. 514); jez. Gmojanka, W. Liga i Steinfliess; między niemi leży wieś Doliwy [??? Raczej Chełchy.] (str. 514), strumyk Czerwonka, nad niem leży wś Krzyżowo (str. 518); Mikołajówka jez. (Guty) str. 522, struga Bierk (Mazury, str. 523) jez. Slep (wś Slepie, str. 524), struga Biała, uchodzi do W. oleckowskiego jez. (Lenarty, str. 525), Twardowski strumyk (Czymochy, st. 502); strumyk borowy (Heideflies), nad nim leży Niedźwiedzkie; str. 502). Marcinowo jez. (Stożne str. 515) i Pełczanek jez. (Stożne str. 515). Kś. Fr.

Mariae-Sanctae Castrum (dok.), ob. Malbork.

Mariampil, Mariampol, ob. Maryampol.

Mariampol, ob. Maryampol.

Marienburg (niem.), ob. Malbork.

Marienhein, (niem.), leśnictwo na polsko-pruskich Mazurach, pow. niborski, st. p. Koszelewy. Kś. Fr..

Marienhoehe (niem.), dobra, do których należy także część wsi Alt-Maygunischken, pow. gąbiński, st. p. Walterkehmen, 6 kil. odl.; dobra M. same obejmują 91•33 ha. roli ornej i ogr., 50•03 łąk i 4•07 nieuż., razem 145•43 ha.; czysty dochód z gruntu wynosi 1839 mrk. Część we wsi leżąca ma obszaru 143•95 ha., mianowicie: 104•07 ha. roli or. i ogr., 35•68 łąk, 1•93 past., 1•87 nieuż.; czysty dochód z gruntu oszacowano na 1599 mrk. Właśc. jest Jan Büttler; w M. jest wiatrak; mk. było tu 1856 r. 65. 2.) M. (niem.), dobra z pertynencyami w Przechowie położonemi, pow. świecki, st. p. Terespol, 4 kil. odl. Cała rozl. tego obszaru wynosi 196.26 ha., mianowicie: 168•68 roli or. i ogr., 18.64 łąk, 7•66 past., 1.28 nieuż.; czysty dochód z gruntu 601 mrk. Własn. Roberta Stampe. 11 bud. między temi 7 dm., 72 mk., 45 katol., 27 ewang. 3.) M. (niem.), folw., pow. świętosiekierski, st. p. Wolittnick, należy do dóbr ryc. Wesslienen zwanych, których właścicielem jest major pozasłużbowy Karol von Schmeling. 4.) M. (niem.), os. leśna, powiat świętosiekierski, st. p. Hermsdorf. 5.) M., (niem.), dobra, pow. braniewski, st. p. Braniewo. Kś. Fr.

Marienhof, 1.) (niem.), folw., pow. wa­łe­c­ki, st. p. Ja­b­ło­no­wo, 1 kil. odl. paraf. katol. Mar­ci­n­ko­wo, ew. Lu­b­no, bud. 11, między temi 3 dm., 87 mk., 3 kat., 87 ew. Ma 468,83 ha. obszaru, i to 346,17 roli or. i ogr. 14,01 łąk, 15,15 pastw., 1,89 boru, 5,00 nieużyt., 20,18 wody; czysty dochód z gruntu: 4969 mr. Własn. Her­ma­na Wsel­ler; gorzelnia parowa. 2.) M., (niem.) majątek chełm., pow. łecki, st. p. Borzymy, 2 kil. odl. Obszar wynosi 137 ha., roli or. i ogr., 32 łąk, 20 pastw., 29 boru, 4 nieużytk., razem 222 ha., czysty dochód z gruntu około 1090 mrk. Właściciel jest A. Schu­mann; gorzelnia. [Dziś Ryczywół.] 3.) M., (niem.), dobra chełm., pow. fisz­hu­s­ki, st. p. Dru­ge­h­nen. 2,7 kil. odl. Obejmują 150,25 ha. roli ornej i ogr., 23,25 łąk, 7,28 pastw., 5,02 nieużyt., razem 185,80 ha.; czysty dochód z gruntu: 1920 mrk. Właśc. jest kapitan pozasłużbowy Ernst Feyer­a­bend. 1856 r. 57 mk. 4.) M., (niem.), folw., pow. ni­bo­r­s­ki, st. p. Ko­sze­le­wy. 146 mr. 10 mk. r. 1856; 5.) M., (niem.), dobra, pow. gąbiński, st. p. Gąbin. 6.) M., (niem.), kolonia założona dopiero r. 1861, pow. człu­cho­w­ski, st. p. Ha­mer­sztyn, al. Czarne; paraf. kat. i ew. Ha­mer­sztym [Ha­mer­sztyn], szkoła Fal­ken­wal­de, 11 bud., między temi 4 domy, 66 mk. ew., odl. od H. wynosi ¾ mili. 7.) M., (niem.) dobra, pow. Kłaj­pe­dz­ki, st. p. Kłaj­pe­da. Obszar wynosi 333 mr. 8.) M., (niem.) dobra, pow. rastemborski, st. p. Rastembork, 10 kil. odl. Obszaru ziemi zawierają 135 ha., i to 103 roli orn. i ogr., 27 łąk, 3 pastw., 3 nieuż. Czysty dochód z gruntu 1892 mrk. Własność Jana Rösenfleisch, 1856 r. 26 mk. 9.) M., (niem.), folw., pow. szy­ło­kar­cze­m­ski, st. p. Sau­gen. 1856 r. 11 mk. 10.) M. (niem.), folw., pow. os­tródz­ki, st. p. Turz­ni­ca. 11.) M. (niem.), folw., pow. la­bia­w­ski, st. p. Seith. 1856 r. 58 mk. 12.) M., (niem.), dobra, pow. ządzborski, st. p. Rydwągi. Rozl. wynosi 418 mr.; 1856 r. 22 mk.; 13.) M., (niem.), wybudowanie, pow. nizinowski, st. p. Skajzgiry, 3 kil. odl. Obejmuje tylko 37,72 ha. obszaru, i to 30,34 roli or. i ogr.; 6 łąk, 1,38 nieużyt., czysty dochód z gruntu, szacują na 339 mrk. Właśc. Adolf Kur­schat. 1856 r. 60 mk. Kś. Fr.

Marienthal (niem.), ob. Stę­pi­s­ka, pow. świe­cki. 2.) M., (niem.), wś kościelna, pow. rastemborski, st. p. Dryfort. 1856 r. 462 mk, Leży na pograniczu pow. węgoborskiego nad. rzeczką Omet, uchodząc do Łyny; 3.) M., (niem.), folw., pow. gąbiński, st. pocz. Gąbin, 1856 r. 63 mk. 4.) M. (niem.) folw., pow. wałecki, st. p. Marcinkowo, par. kat. i ew. Tuczno, szkoła Knakendorf; 10 bud., między tymi 3 dm., 62 mk., 20 katol., 42 ew. 5.) M. (niem.) folw., pow. kłajpedzki, st. p. Carlsberg. Obejmuje 276 mr., 1856 r. 26 mk. 6.) M. (niem.) folw., pow. morąski, st. p. Zalewo, 1856 r. 32 mk. 7.) M. (niem.) dobra, pow. ządzborski, st. p. Ządzbork. 8.) M., (niem.), ob. Maryanki. Kś. Fr.

Marienwalde 1.) (niem.) dobra ryc., pow. darkiejmski, st. p. Lawningken [Launingken czyli Ołownik.], 5 kil. odl. Obszar wynosi 168 ha. i to roli orn. ogr. 119 ha., łąki 45, nieuż. 4; czysty dochód z gruntu: 1251 mrk. Właścic. Wilhelm Werner. 1857 r. 49 mk. [Maryszki, na płn. od Olszewa Węgorzewskiego, gm. Budry, 0,5 km og granicy.] 2.) M., (niem.) folw., pow. rastemborski, st. p. Barciany. 1857 r. 49 mk. 3.) M. Gr., (niem.) wś, pow. nizinowski, st. p. Gr. Friedrichsdorf, 713 mr., 121 mk. r. 1857 12 dm. 4.) M. Kl. (niem.) wś, pow. nizinowski, st. p. Gr. Friedrichsdorf. Ma 442 mr.; 1856 r. 59 mk., 9 dm. Kś. Fr.

Marim (dok.), stare pole pruskie na Warmii, leżało tam gdzie dziś wś Perwilten (Cod. dipl. Warm. I, 105). Kś. Fr.

Markawen (niem.), ob. Markowo.

Markiszki, wś, pow. sejneński, gm. Hołny Wolmera (ob.), par. Berżniki, odl. 9 w. [na wsch.] od Sejn, ma 6 dm., 54 mk.

Markowce, w dokum. Markowicze, wś, pow. augustowski, gm. Hołynka, par. Teolin, odl. 50 w. od Augustowa, ma 29 dm., 317 mk. W 1827 r. było tu 26 [dm.], 161 mk. M. wchodzą w skład majoratu Łabno (ob.). W r. 1558 należy do wójtowstwa lipskiego, we włości dworu perstuńskiego, ekon. grodzieńskiej. We wsi było 30 włók gruntu nader podłego, w tem 6 wł. osocznickich, 3 ciągłe i 21 osadnych. Z włók ciągłych i osadnych płacić powinni 23 kóp 48 gr., obniżono jednak opłatę na 3 lata do 15 kóp 24 gr. W r. 1641 we wsi było 6 osadników na 3 włókach.

Markowo, niem. Markawken al. Markawischken [Także Markawen, obszar wsi w większej części zalesiony.], dobra, pow. gołdapski, st. p. Dubeninki, 4 kil. odl. [na płn.], obszar wynosi 148 ha. i to: 54 rola orna i ogr., 26 łąki, 1 past., 64 bór, 3 nieuż.; czysty dochód z gruntu 722 mrk. Własn. C. v. Horn, 1856 r. 35 mk. Kś. Fr.

Markowskie al. Markowiczowa Wola, niem. Markowsken al. Markoitzwolla [Markwitzwolla], wś, pow. margrabowski, st. p. Wieliczki, r. 1856, mk. 362. M. istniały już r. 1561. R. 1600 mieszkali tu sami Polacy. R. 1613 nadaje ks. Jan Zygmunt Niemcowi Baltazarowi Fuchs, staroście oleckowskiemu, zamiast 50 włók w Baranowie w pow. ryńskim, wś M. w pow. oleckowskim, z 33 włókami a 14 włókami nadwyżki, oraz wyższe i niższe sądownictwo. (Ob. Kętrz., O ludn. pol. w Prus. str. 517 i 243). Kś. Fr. [Por. Krupin.]

Markowszczyzna, wś, pow. war­szaw­ski, gm. Czą­s­tków, par. Ka­zuń. Wś ma 14 dm., 215 mr., tworzy jednę całość z wsią Sę­dy­kow­szczy­z­ną,. 2.) M., pow. kalwaryjski, gm. i par. Udrya, odl. 46 w. od Kalwaryi, 1 dm., 7 mk. 3.) M., os. włośc., nad rz. Pokrzywianką, pow. opatowski, gm. i par. Iwaniska, odl. 13 w. od Opatowa, 2 dm., 13 mk., 15 mr.

Markówka, rzeczka, prawy dopływ Mienki, prawego dopływu Nurca, wpadającego z prawej strony do Bugu.

Markwitzwolla (niem.), ob. Markowskie.

Marlinowo al. Dudki, niem. Marlinowen al. Dutken, wś, pow. gołdapski, st. p. Dubeniszki [Dubeninki], okrąg urzędu stanu cywilnego Rogainen. 1856 r. 265 mk. M. założono r. 1580; w tym roku bowiem kupiło 4 gospodarzy, 40 włók od pana Aulaka, płacąc za włókę 58 grzywien. Majątek ten nadał pierwotnie ks. Albrecht swemu słudze, Piotrowi Marlinowi, który go Aulakowi sprzedał. (Ob. Kętrz. O ludn. pols. str. 541). Kś. Fr. [na płd. od jez. Czarne, na płd. od wsi znajduje się wzgórze Laurin Berg, 213 m npm.]

Marmiszki, pow. władysławowski, gm. Tomaszbuda, paraf. Gryszkabuda. Odl. 24 w. od Władysławowa, ma 9 dm. 59 mk. W r. 1827 wś rząd., 3 dm., 36 mk.

Marmoliszki, pow. maryampolski, gm. Michaliszki, par. Płutyszki. Odl. 23 w. od Maryampola. Ma 5 dm., 34 mk.

Marniszki, ob. Marmiszki.

Marsedin (dok.), wś dziś już nie istniejąca, na Sambii, należała do tamtejszych biskupów (Cod. dipl. Warm. II, 338).

Martinshof, folw., pow. gierdawski, st. p. Gierdawy.

Martinsholm al. Meinardsholm, wyspa na Dzwinie, ob. t. IV, 101—2.

Martischen (niem.), wś, pow. gąbiński, st. p. Gąbin; 1856 r. 131 mk.

Martischken (niem.), wś, pow. gołdapski, st. p. Tollmingkehmen.

Martyany, niem. Mertenheim at Martenhayn, Martenhein, wś na polsko-pruskich Mazurach, pow. lecki, st. p. Nakomady, okrąg urzędu stanu cywilnego W. Sterławki. W. M. Konrad v. Jungingen nadaje mieszkańcom w M. 6 włók w polu Kamionka na pomoc 30 włókom, które im nadał tamże W. M. Konrad Wallenrod. Wszystkie 36 włók razem otrzymują teraz na takich warunkach, jak przedtem 30 i również z obowiązkiem jednej tylko służby zbrojnej. Dan w Malborku w środę przed ś. Wawrzyńcem r. 1395. R. 1610 kupił Adam Myślęta, pleban swarcztyński tamże 5½ włóki, które jednak już r. 1621 odsprzedał mieszkańcom martyańskim. (Ob. Kętrz.: O ludn. pol. w Prusiech, str. 486). R. 1856 mieszk. 314. Z szla­ch­ty polskiej mieszkali tu Ko­wa­le­w­scy. Kś. Fr.

Martynowicze, wś, pow. wołkowyski, gmina Samarowicze, 23 w. od Wołkowyska, z zaśc. Łozy 212 dz.

Martynówka 1.) w dok. Marcinowicze, wś, pow. grodzieński, gm. Hudziewicze, 38 w. od Grodna, 430 dz.. W r. 1558 należy do wójtowstwa podniecieckiego, we włości dworu kraśnickiego ekon. grodz. We wsi było 12 włók gruntu podłego, wszystkie na osadzie. Poddani mieli 44 woły i 27 koni, płacić powinni 17 kóp 12 gr. 2.) M., wś, pow. klimowicki, gm. Berezki, 28 dm., 150 mk.

Martyszuny, wś, nad pot. Suwałką, pow. wileński, 1 okr., o 31 w. od Wilna, 7 dm., 64 katol. (1866).

Martyszyszki, folw., pow. władysławowski, gm. i par. Błogosławieństwo. Odl. 34 w. od Władysławowa, 1 dm. 45 mk.

Martzinowen (niem.), ob. Marcinowo.

Martzinowolla (niem.), ob. Marcinowa Wola.

Maruhnen Gross. 1.) al. Pladden (niem.), wś na Litwie pruskiej, pow. ragnecki, st. p. Lengwethen, 902 mr. obszaru, 57 mk. r. 1856. 2.) M. Klein. (niem.), dobra, pow. ragnecki, st. p. Lengwethen 4 kil. odl.; liczą obszaru 90,58 ha., mianowicie roli orn. i ogr. 68,90; łąk 9,69, pastw. 7,77, boru 1,53, czysty dochód z gruntu wynosi 517 marek. Własność V. Grod­deck. Kś. Fr.

Marung (niem.), ob. Morong.

Maruny (niem.) Maraunen, dobra ryc. na Warmii nad Łyną, pow. licbarski, st. p. Roggenhauson; 1857 r. 80 mk., liczą 213,43 ha. roli om. i ogr., 44,22 łąk, 6,43 pastw., 26,65 boru; 4,30 nieuż., 1,10 wody razem 293,13 ha., które przynoszą czystego dochodu 3157 mrk. Właśc. jest Rudolf Blell; odl. od st. p. wynosi 2,5 kil. W 1376 r. 26 paźdz. sprzedaje bisk. warmiński Henryk III szla­ch­ci­co­wi Merune w Marunach 3 włóki z nadwyżką niedaleko wsi Katzen, na prawie chełm. za 100 i pół grzywny rocznego czynszu, ale bez tłoki: Acta in castro Heilsberg. (Ob. Cod. dipl. Warm. III str. 19). R. 1702 mieszk. w M. szla­ch­cic Ludwik Hatyński (Ob. Kętrz. „O ludn. pol. w Prusiech“, str. 563). R. 1405 d. 26 czerw. potwierdza biskup Henryk sprzedaż 5 włók przez sołtysa z Katzen, Nitsche Merun i jego żonę Annę do rąk Hannus Markgreve von Merunenhoue; 3 z tych włók są właśnie te, o których w powyższym zapisie była mowa, drugie dwie zostały odłączone od czterech włók, na których wś Maruny pierwotnie była osadzona. Włóki te są wolne od tłoki; czynsz zaś ma od włóki wynosić ½ grzywny. Przedawca rezygnuje na swoję własność: coram… domino Casparo Baysen protunc advocato ecclesiae nostrae et judicio bannito oppidi nostri Heilsberg in suburbio castri nostri Heilsberg propter hoc facto et habito.“. Rüdiger, brat Nitsche Meruna daje swoje zezwolenie. Datum in castro Heilsberg. R. 1409 d. 7 list. daje bisk. warm. Henryk nowy przywilej na 12 włók w Marunach przy wsi Katzen, bo stary spalił się przy pożarze, który spotkał lennika Hartwich von Ruthenberg. Rudiger i Merun, synowie rycerza Merun, mają 10 włók, 2 włóki sprzedał ich brat Nitsche Merun Janowi Marggrefen. Wszystkie 2 włóki mają prawo chełm., 8 z tych mają sądownictwo większe i mniejsze tylko nad poddanymi, rybołóstwo w Łynie dla potrzeby stołowej, za służbę konną, pomoc przy budowlach warownych i zwykłe podatki. Pozostałe 4 włóki były czynszowe bez tłoki i płaciły po pół grzywny. Datum in castro Heilsberg (Cod. dipl. Warm. III str. 454). R. 1702 znajdujemy w M. Ludwika Hatyńskiego (Kętrz. O ludn. pol. 063). Kś. Fr.

Maruny (niem.) Gr. Maraunen (dok. Merunen, Merunendorf), dobra ryc. na Warmii, pow. olsztyński, st. p. Wartembork, 3 kil. odl. Mają 529 ha. roli orn. i ogr., 69 łąk, 4 pastw., 150 boru, 13 nieuż., razem 765 ha., czysty dochód z gruntu wynosi 4798 mrk. Właścicielem jest Bernard v. Puttkammer; w miejscu cegielnia. Do dóbr tych należy także folw. Neurode; dm. było tu 1864 r. 10, mk. 218, 193 kat i 25 ew., 135 Polaków i 83 Niemców. M. są może najstarszą osadą na całej Warmii, istniały bowiem już za czasów pogańskich i nazywały się jeszcze w XIV wieku Kunlawken. Przypuszczają, że tu była siedziba króla ziemi „Gunlawken, czyli Gundelawken“ bo „kun“ jest źródłosłowem wyrazu „kunig“ czyli „König“, a „lankos“ nazywa się po staroprusku pole; Kunlawken znaczyłoby więc tyle, co ziemia królewska. (Ob. „Gesch. und Statistik des Kreises Allenstein“ vom Grunenborg str. 4.) Nazwę „Marung“ przybrała ta osada dopiero 1349 r. od Meruna, ówczesnego jej właściciela co wynika z następującego przywileju: R. 1349 poświadcza bisk. warm. Herman, ze wierny Merun Nakie otrzymał był przedtem od Henryka de Luterm, syndyka stolicy biskupiej, 20 włók położonych „in terra Gunlawke, in Campo, quem primo poloni possidebant“ na prawie chełmińskiem z większem i mniejszem sądownictwem i z prawem wszelkiego użytku. Tenże Merun Nakie dokupił był 20 pogranicznych włók od Henryka Nakie. Tak pierwsze jako i drugie kupno potwierdza biskup. Tenże Merun, który przedtem do więcej służb wojskowych był zobowiązany, będzie teraz czynił tylko jednę zbrojną służbę na koniu i będzie pomagał przy obronie kraju i wznoszeniu i naprawianiu warowni, już to dla swych zasług, już to dla zniszczenia wspomnionej posiadłości przez Litwinów („propter desolationem dictorum bonorum per litwanorum, Crucis Christi inimicorum potenciam iniquam factam“.)) Prócz tego nadaje mu biskup 10 graniczących z powyższemi włók, nie bardzo urodzajnych. Po 10 latach wolności płacić będzie za wszystkie włóki razem „in signu libertatis“, jeden funt wosku do katedry (lapidem unum cerae). W końcu ma M. prawo rybołóstwa w jeziorze „Wadangen“ i dwóch innych w pobliżu leżących, ale tylko na własną potrzebę. „Datum Wormedith, mense Novembris die nona a. 1349.“ (Ob. Cod. dipl. Warm. II, str. 142). Później Maruny w różnych znajdowały się ręku. R. 1656 posiadał je Pilchowitz, z obowiązkiem jednej służby i dostarczania rocznie 10 korcy pszenicy, tyleż żyta i 1 funta wosku. Na początku XVIII w. należały M. do Batyńskich (1702 Zygmunt Batyński), którym je nadał bisk. Potocki. R. 1712 nabył je drogą kupna Louis v. Liezen, później v. Quoss, który się jednak na nich nie mógł utrzymać. Sprzedał je zatem radcy ziemskiemu Kunckel, który tu wystawił piękny pałac z wysmukłą, ośmioboczną wieżą. (Ob. „Gesch. des Kr. Allenstein“, str. 55), Kś. Fr.

Maruńskie, jez., niem. Marung-See, na Warmii, przepływa przez nie rz. Giling.

Marwa, strumień wpadający do Niemna z lewej strony o 2½ w. niżej Kowna, przy ujściu którego w 1853 r. poczyniono ciekawe odkrycia archeologiczne.

Marwa folw. i wś Gierniki-Marwa, nad Niemnem poniżej Kowna, pow. maryampolski, gm. Aleksota, par. Godlewo, odl. 55 w. od Maryampola, 21 w. od Kowna, ma 9 dm., 200 mk.; w 1827 r. 3 dm., 54 mk. (Ob. Girniki). Dobra M. w 1866 r. składają się z folw. M. i Wojszwidowo, nomenklatur: Wasilewszczyzna, Kaczorginie i Śto-Jańsk, wsi: Gierniki-Marwa, Gierniki-Jakiemickie, Ławniany, Kordaki, Piple, Wierszuny i Wiecie; rozl. dominialna wynosi mr. 2353: grunta or. i ogr. mr. 976, łąk mr. 475, lasu mr. 156, past. i zarośli mr. 328, nieuż. i place mr. 418. Wś Gierniki Marwa os. 65, z grunt mr. 1987; wś Gierniki Jakiemickie os. 5, z grun. mr 217; wś Ławniany os. 9, z grun. mr. 227; wś Kordaki os. 79, z grun. mr. 1801; wś Piple os. 37, z grun. mr. 897; wś Wiecie os. 12, z grun. mr. 28; osada Wierszwy z grun. mr. 49. Br. Ch., A. Pal.

Marwianka, wś i folw. zwany Karczma Marwianka, pow. maryampolski, gm. Aleksota, par. Godlewo, odl. 52 w. od Maryampola, ma 42 dm. i 560 mk.

Maryampol, m. pow. gub. suwalskiej, leży nad rz. Szeszupą, pod 54° 32′ 5 szer. i 41° 1′ 2 dłg. g., odl. 56 w. od Suwałk i 324 w. od Warszawy. Drogi bite łączą M. ze stacyami kolei Landwerowo-Wierzbołowskiej w Wyłkowyszkach (o 21 w.) i Mauruciu, pierwszej stacyi za Kownem, jak również ze Suwałkami, Simnem i Władysławowem. M. leży przy szosie warsz.-kowień. Miasto posiada kościół paraf. mur., klasztor Maryanów, kościół ewang. mur., szpital, gimnazyum klasyczne, 3 szkoły począt. ogólne i 1 żeńską, II okrąg zjazdu sędziów pokoju i sąd pokoju III okręgu dla M. i Pren, urząd powiat., urząd miejski, urząd poczt. i stacyą tel., ogród spacerowy. W 1827 r. było tu 188 dm. i 1759 mk.; w 1861 r. 272 dm. (43 mur.) i 3718 mk. (w tem 3015 żyd.); obecnie jest 360 dm. i 5389 mk. Dochód kasy miejskiej w 1877 r. wynosił 10,974 rs. Zakładów przemysłowych posiada: 5 browarów z prod. 13,260 rs., 2 dystylarnie z prod. 12,572 rs. i 2 fabryki wyrobów miedz. z prod. 1,292. Terytoryum miasta leży w punkcie gdzie się schodziły granice puszczy Preńskiej i Kowieńskiej. Strzelcy starościńscy wykarczowali tu kawał lasu i pobudowali swe domki. Stąd powstała osada zwana Staropole w 1739 r. Następnie zbudowano tu drewniany kościołek, do którego przyjezdżał ksiądz aż z Pren. Gdy pożar zniszczył w 1765 r. kościół i osadę, wtedy Franciszka z Butlerów Szczukowa, starościna preńska wystawiła kościół i klasztor, w którym osadziła księży Maryanów, który to zakon utworzył Stanisław Popczyński pijar w 1674 r. Obdarzeni hojnie ziemią Maryanie, zaczęli tu sprowadzać osadników i połączywszy nową osadę z dawną wsią, nazwali ją Maryampolem. Choć osada ta miała od początku organizacyą miejską, jednak dopiero Stanisław August nadał w 1792 r. przywilej lokacyjny, prawo magdeburskie i herb (ś. Jerzy na koniu). M. wtedy należał do w. ks. litewskiego. Z utworzeniem królestwa kongresowego, M. stał się w 1817 r. miastem powiatowem. Do wzrostu przyczyniło się wiele osiedlenie w mieście i okolicy kolonistów niemieckich, dla których wzniesiono świątynię w 1828 r. Kościół klasztorny pierwotnie drewniany spłonął w 1809 r., a na jego miejsce wzniesiono nowy murowany w 1819 r. Przed 1862 r. była tu 4-klas. szkoła powiat., którą przekształcono na gimnazyum klasyczne. Do gimnazyum tego uczęszczają w znacznej liczbie synowie włościan litewskich, odznaczających się dobrobytem i pracowitością. M. par. katol., dek. maryampolski; M. par. ewang-augsb. ma dusz 3099 i trzy filiały: Kalwarya, Wyłkowyszki, Sereje. — Powiat maryampolski, gub. suwalskiej utworzony został w 1867 r. z części dawnego powiatu t. n. Ma on 39•55 mil kw. obszaru. Granicę naturalną stanowi Niemen oddzielający powiat z płn. od gub. kowieńskiej, ze wsch. zaś od gub. wileńskiej, od płd. graniczy z pow. kalwaryjskim, od zach. z władysławowskim i wyłkowyskim. Część obszaru położona na lewo od drogi bitej łączącej M. z Kownem pokrytą jest rozleglymi lasami. Wody leśne tej części uchodzą rzeczkami Pilwą i Jurą do Szeszupy, która od Ludwinowa płynie granicą powiatu, od Kwieciszek do Giewałtowa przerzyna zach. część powiatu, a następnic aż po za Pilwiszki stanowi granicę. We wsch. połowie lasy skupiają się głównie w części między Balwierzyszkami, Prenami i Michaliszkami. W środkowej części tego obszaru znajduje się dziś rozległe błoto (Pale) stanowiące widoczne dno jeziora (jest osada Pojeziory nad brzegiem). Ma ono do 6 wiorst w kierunku od płd. zach. do płn. wsch. i 2 do 3 w. szerokości; stanowiło dawniej część grupy jeziór przyległego pow. kalwaryjskiego (Amalwa i Żuwinta). Brzegi błota mają 270 stóp wzniesienia, gdy na zach. w Jesiotrakach jest 385, tyleż na wsch. w Kunigiszkach, a 440 stóp na płn. w Ingowangach. Brzeg Szeszupy pod Ludwinowem ma 255 stóp a za Surginiami 225 stóp. Wody wspomnianego powyżej błota jak i całej grupy łączących się z nim jeziór, uchodzą do Szeszupy. Rzeczka Jesia biorąca swój początek niedaleko zach. brzegu błota, uchodzi do Niemna. Cały obszar powiatu stanowił jeszcze w czasach historycznych wielką puszczę rozpadającą się na kilka mniejszych obszarów leśnych, noszących nazwy od pobliskich nadniemeńskich osad. Była więc puszcza Preńska (koło Pren), Dorsuniska (od Dorsuniszek na praw. brzegu), Frejda (od Fredy-Frejdy) i Kamionka. Brzegiem Niemna ciągnęły się liczne święte gaje, obfite w bogatą roślinność, zdroje leczące (Narawa, Birsztany i słynne z obfitości słowików (Użupie pod Żytomiszkami). Tu również wznosiły się grody warowne, świątynie i osady handlowe dawnej Litwy. Brzegi Niemna w okolicach Aleksoty (naprost Kowna) słyną z piękności, na którą się składa wyniosłe położenie, bogata roślinność, zabytki starożytne i ożywiony ruch na samej rzece. Nieco dalej od brzegów Niemna rozpościerała się puszcza z bujną roślinnością liściastą przeważnie (cisy, lipy), ze wspaniałą fauną (żubry, tury, niedźwiedzie, sarny, sobole) dostarczającą nielicznym mieszkańcom (budnicy-mazury i rusini) obfitego pokarmu ze zwierzyny, oprócz miodu, jagód (moroszka-malina), owoców (jabłek) i ryb rzecznych (pstrągi). W nazwach miejscowości przechowały się świadectwa bogactw tutejszej przyrody. W spuściźnie po tych bogactwach została się dobra gleba, cechująca cały obszar powiatu, z wyjątkiem naturalnie obszarów bagnistych. Mimo dość częstego czarnoziemu uprawa pszenicy, z przyczyny ostrzejszego klimatu jest dość ograniczoną. Wysiew jej w 1878 r. wynosił 3535 czetw., podczas gdy jednocześnie wysiano 27,773 żyta, 31,730 owsa, 14,799 jęczmienia, 65,689 czetw. kartofli, 4718 innych zbóż. Ponieważ puszcze tutejsze stanowiły własność królewską i należały do kilku starostw, przeto dziś ziemia należy przeważnie do włościan, gdyż średnia własność nie mogła się rozwinąć. Jedynie tylko nad brzegami Niemna spotykamy w większej ilości gospodarstwa folwarczne i większe majątki. Folwarki dawnych dóbr królewskich przeszły w ostatnich czasach na tak zwane donacye. Lasy rządowe zajmują 81,879 mr. i stanowią leśnictwa: Szlanowskie, Pilwiskie i część Maryampolskiego. Przemysł fabryczny stoi na niskim bardzo stopniu. W 1878 r. było tylko 28 fabryk zajmujących 91 robotn. i produkujących za 434,703 rs., w tej liczbie 12 gorzelni z 52 rob. z prod. 304,808 rs., 1 dystylarnia z prod. na 81,280 rs, 7 browarów z prod. na 13,540 rs., 10 fabryk wyrobów płóciennych z prod. na 5,600 rs. i 3 fabryk wyrobów miedzian. z prod. 1268 rs. Pozostałe są to drobne fabryki octu, miodu, świec, cegielnie. Lud wiejski trudni się wyrobem grubszych płócien. Szkół początkowych jest w powiecie 20. W osadach Preny, Pilwiszki i wsi Godlewo po dwie, po jednej zaś mają: Aleksota, Balwierzyszki, Bogate, Grygaluny, Gudyny, Gudele, Igłowo, Nendzyn, Poniemoń, Pokojnie, Sapieżyszki, Szumsk, Wejwery, Wysoka Ruda. Ludność powiatu wynosi obecnie 91,665 głów, samych niemal Litwinów, po wsiach mianowicie. Pod względem kościelnym pow. m. stanowi dekanat t. n., w skład którego wchodzą następujące parafie: Balwierzyszki, Godlewo, Gudele, Igłowo, Pokojnie, Pilwiszki, Płutyszki, Poniemoń, Preny, Sapieżyszki, Skrawdzie, Szumsk, Wejwery, Wysoka Ruda. Pod względem sądowym stanowi okrąg III sądu pokoju dla Maryampola i Pren i cztery okręgi sądów gminnych: Maryampol, Dębowa Buda, Godlewo, Preny. Pod względem administracyjnym składa się z 1-go miasta, 2-ch osad miejskich i 14 gmin: Aleksota, Antonowo, Balwierzyszki, Chlebiszki, Freda, Gudele, Jaworowo, Kwieciszki, Michaliszki, Pilwiszki, Pogiermoń, Poniemoń, Pożajście, Szumsk, Wejwery. Br. Ch.

Maryanka 1.) pow. błoński, gm. Piekary, par. Lutkówka. 2.) M., pow. grójecki, gmina Komorniki, par. Turczyn. Jestto attyn. do wsi Drozdy. 3.) M., wś włośc., pow. nowomiński, gm. i par. Jakubów. Powstała na terytoryum dóbr Łaziska (ob.) rozdzielonych na kolonie w 1850 r. Ma 10 osad i 124 mr. obszaru. 4.) M. and M. mała, pow. nowomiński, gm. i par. Mińsk. 5.) M., wś włość., pow. rawski, gm. i par. Lubochnia. Ma 9 dm., 71 mk., 82 mr. 6.) M. al. Staropole, folw., pow. wieluński, gm. Skrzynno, par. Rudlice, odl. od Wielunia w. 13 i pół; dm. 1, mk. 4. 7.) M. dąbrówka, pow. łódzki, gm. Dzierzązna, paraf. Zgierz, 5 dm., 30 mk., 18 mr. 8.) M., wś, pow. noworadomski, gm. Masłowice, paraf. Chełmo. Ma 8 dm., 87 mk., 75 mr. 9.) M., al. Maryanki, folw., pow. noworadomski, gm. i par. Kruszyna, 2 dm., 10 mk, 240 mr. Należy do dóbr Kruszyna. 10.) M., os. włość., pow. noworadomski, gm. Gosławice, par. Radomsk, 1 dm., 10 mk:, 6 mr. 11.) M., os. leś., pow. będziński, gm. Żarki, 1 dm., 3 mk., 50 mr. 12.) M., folw., pow. częstochowski, gm. i par. Rędziny. Ma 8 dm., 5 mk., 448 mr. 13.) M. kościelecka, wś włość. i folw., pow. częstochowski, gm. Rędziny, par. Borówno. Odl. 9 w. od Częstochowy. Wieś ma 4 dm., 25 mk, powstała na gruntach dóbr Kościelec (ob.) Rozl. wynosi mr. 100, a mianowicie: grunta orn. i ogr. mr. 94, lasu mr. 4, nieuż. i place mr. 2; bud. mur. 2, z drzewa 1, płodozmian 7-polowy. 14.) M., wś włość., pow. opoczyński, gm. Radonia, par. Błonie. Odl. 20 w. od OpQczna, ma 7 dm., 49 mk., 119 mr. W 1827 r. 4 dm., 22 mk. 15.) M., pow. olkuski, gm. i par. Kroczyce. 16.) M., wś, pow. biłgorajski gm. Księżpol, paraf. Tarnogród. Wchodziła w skład dóbr Ordynacyi Zamojskich. 17.) M., folw., pow. lubelski, gm. Jastków. 18.) M., folw., pow. krasnostawski, gm. Izbica, paraf. Tarnogóra. 19.) M., folw. pow. sokołowski, gm. i par. Kosów, 1 dm. 184 mr. 20.) M. folw., pow. lipnowski, gm. i par. Szpetal, odl. o 21 w. od Lipna, ma 1 dm. 17 mk., 9 mr. gr. 21.) M., wś, pow. suwalski, gm. Kadaryszki, par. Wiżajny. Odl. 26 w. od Suwałk, ma 20 dm., 193 mk. Wchodziła w skład majoratu Kadaryszki. 22.) M., folw., pow. kalwaryjski, gm. i par. Kalwarya. Odl. 9 w. od Kalwaryi, ma 16 dm., 50 mk. 23.) M., pow. maryampolski, ob. Freda. 24.) M. al. Marynka, folw., pow. pińczowski, gm. Gartatowice, par. Kije. Odl. 8 w. od Pińczowa. Rozl. wynosi mr. 391 a mianowicie: grunta orne i ogr. mr. 350, łąk mr. 30, pastw. mr. 3, nieużyt. i place mr. 8. Bud. mur. 7, folw. ten w r. 1875 oddzielony od dóbr Gartatowice.

Maryanki 1.) niem. Marienhof al. Marienfelde, dobra, pow. toruński, st. p. kol. i telegr. Kowalewo, 4 kil. odl. Zawierają 311,49 ha. roli orn. i ogr. 10,21 łąk, 15,30 torfowych pokładów, 7,15 nieużyt., 0,51 wody, razem 344,66 ha., czysty dochód z gruntów 4764 mrk. Właśc. Jan Kuhlmay, cegielnia, hodowla owiec Rambouillet; świń rasy Yorkshire. Paraf. katol. i szkoła Wielkałąka; ew. Kowalewo; odl. od kat. kośc. paraf. pół mili. 1868 r. 89 mk, 66 kat. 23 ew., 4 dm., 11 bud. w ogóle. Podatek od gruntu 123 tal., od bud. 7 tal. Dawniej należało to miejsce do rychowskiego leśnictwa, ale ponieważ okolica ta podczas wojen francuskich uległa spustoszeniu, dlatego wydało miasto Toruń część tego obszaru w dzierżawę 1822 r., i tedy to powstała ta osada (Ob. Wernicke: Beschreibung der St. Thorn str. 275. 2.) M. (niem.) Marianken, kolonia, pow. toruński, st. p. Wąbrzeźno; par. kat. Ryńsk, ew. Wąbrzeźno; ma 485,47 morgów magdeb., 16 budynków, między tymi 7 dm., 79 mieszk., którzy są wszyscy kat. Podatek od gruntu wynosi 17 tal., od budynków 4 tal. Odl. od kośc. paraf. pół mili. Szkoła w Ryńsku. 3.) M. (niem.) Marianken, al. Marienthal, wś pow. gołdapski, st. p. Gołdap, leży niedaleko żwirówki gołdapsko-wystruckiej, liczyła w 1857 r. 67 mieszk. Kś. Fr.

Maryanów 1.) wś pow. ra­dzy­miń­ski, gm. Ma­ło­po­le, par. Dąb­rów­ka. 2.) M. folw., pow. so­cha­czew­ski, gm. i par. Szy­ma­nów. 3.) M. pow. skier­nie­wic­ki, gm. Słu­pia, par. Lip­ce. 4.) M., kol., pow. gos­tyń­ski, gm. Skrza­ny, paraf. Tręb­ki. Ma 8 dm., 170 mk., ziemi ornej żytniej mr. 80. 5.) M., kol. pow. gos­tyń­ski, gm. Du­ni­nów, par. Gos­ty­nin. Ma 12 dm., 74 mk., posiadają gruntu mr. 118. Szkoła paraf. ew. Wchodziła w skład dóbr Gór­ki. 6.) M. wś włośc. i os. pow. raw­ski, gm. Ma­ryanów, par. Bia­ła. Leży na lewo od drogi bitej z Ra­wy do Bia­ły. Wś ma 9 dm., 102 mk., 223 mr., os. 1 dm., 7 mk., 42 mr. M. gm. należy do s. gm. okr. IV w Bia­ły, st. p. w Ra­wie. Ma obszaru 19,416 mr. i 5577 mk. W gm. są dwie szkoły początk., gorzelnia, 3 cegielnie i 7 młynów wodnych. 7.) M., kol., pow. piotr­ko­w­ski, gm. Beł­cha­tó­wek, par. Gro­cho­li­ce, ma 4 dm., 44 mk., 67 mr. Należała do dóbr Do­b­rze­lów. 8.) M., kol., pow. piotr­kow­ski, gm. Go­le­sze, par. Cho­rzę­cin. 3 dm., 42 mk., 56 mr. 9.) M. al. Tau­rów, pow. brze­ziń­ski, gm. Po­pień. 1 dm., 16 mk., 70 mr. 10.) M. kołacki, wś i os. nad rz. Mrożycą, pow. brze­ziń­ski, gm. Mro­ga dolna, par. Ko­ła­ci­nek. W 1827 r. 20 dm., 128 mk., obecnie wś 20 dm., 115 mk., 261 mr. os. pryw. 1 dm., 5 mk., 7 mr. Należał do dóbr Ko­ła­cin (ob.). 11.) M. ro­go­w­ski, wś pow. brze­ziń­ski, gm. Mro­ga dolna, par. Je­żów. W 1827 r. 30 dm., 140 mk., obecnie 32 dm., 304 mk., 164 mr. obszaru. 12.) M., kol., pow. łódz­ki, gm. Luć­mierz. .Ma 5 dm., 47 mk, 45 mr. 14.) M., kol., pow. łódz­ki, gm. Ra­do­goszcz, par. Zgierz. Ma 10 dm. 160 mk., 150 mr. Wchodziła w skład dóbr Ka­ły. 14.) M., kol., pow. łas­ki, gm. Wo­dzie­ra­dy, par. Mi­ko­ła­je­wi­ce. Ma 18 dm., 105 mk., 244 mr. obszaru. 15.) M., kol., pow. ka­lis­ki, gm. Mar­chwacz, par. Raj­sko, odl. od Ka­li­sza w. 19, dm. 16, mk. 90. 16.) M., kol., pow. tu­rec­ki, gm. Ko­wa­le pań­skie, paraf. To­ka­ry, odl. od Tur­ka w. 7; dm. 21, mk. wraz z kol. Po­da­rek i Sie­wie­ru­sz­ki wiel­kie liczy 244. 17.) M., ko­wal­ski, folw., pow. tu­rec­ki, gm. i par. Ko­wa­le pań­skie, odl. od Tur­ka w. 7; dm. 1, mk. 7. 18.) M., kol. nad strum. Bro­dek, pow. kol­ski, gm. Som­pol­no, par. Lub­stó­wek, odl. od Ko­ła w. 19; dm. 15, mk. 129. Wchodziła w skład dóbr Lub­stó­wek. 19.) M., wś pow. kol­ski, ob. Kę­ce­rzyn. 20.) M., kol., pow. sie­radz­ki, gm. Ma­ja­cze­wi­ce, par. Bu­rze­nin, odl. o 17 w. od Sie­ra­dza, powstała po wyciętym lesie Rę­szew zwanym, a należącym niegdyś do dóbr Strza­ł­ki. Ma 244 mk., 226 kat., 18 ewang. Rozl. 277 mr., z tego 230 mr. roli ornej, 47 mr. łąk. 21.) M., wś, folw., pow. sie­ra­dz­ki, gm. Gru­szczy­ce, par. Woj­ków, odl. od Sie­ra­dza w. 24, folwark M. al. Szcze­pa­nów. rozległy m. 179; grunta orne i ogr. m. 71, łąk mr. 3, zarośli mr. 92, nieuż. i place mr. 13; budowli z drzewa 5; folw. ten w 1877 r. oddzielony od dóbr Grzy­ma­czew lit. C. 22.) M., wś włość, pow. ko­zie­ni­c­ki, gm. i par. Brzó­za. Odl. 12 w. od Ko­zie­nic, ma 73 dm., 472 mk., 872 mr. W 1827 r. było tu 42 dm., 205 mk. 23.) M., wś pow. ko­zie­ni­c­ki, gm. Sar­nów, par. Olek­sów. Odl. 26 w. od Ko­zie­nic, ma 15 dm., 96 mk., 430 mr. 24.) M., wś, pow. ił­że­c­ki, gm. Ła­zi­s­ka, paraf. Wiel­gie. Odl. 14 w. od Ił­ży, ma 21 dm., 141 mk., 372 mr. ziemi włośc. i 2 mr. ziemi dwor. Należała do dóbr Czer­wo­na. 25.) M., folw. nad rz. Wis­łą, pow. ił­że­c­ki, gm. i par. Paw­ło­wi­ce. Odl. 37 w. od Ił­ży, ma 1 dm., 6 mk., 153 mr., należy do dóbr Paw­łow­ska Wo­la. Jest tu 9-morgowe jezioro zwane Wiś­li­s­ko. 26.) M. wś, pow. opo­czyń­ski, gm. Nie­wier­szyn, paraf. Dą­b­ro­wa. Odl. 24 w. od Opocz­na, ma 17 dm., 124 mieszk, 375 mr. ziemi włośc. i 1 mr. dwors. 27.) M., wś, pow. kie­lec­ki, gm. i par. Ło­pu­sz­no. Wchodziła w skład dóbr Czar­to­so­wy (ob.) 28.) M. folw., pow. stop­ni­c­ki, gm. Zbo­rów, par. So­lec. Należy do dóbr Ki­ków. 29.) M. pow. wło­sz­czo­w­ski, gm. i par. Se­ce­nim. 30.) M., pow. jęd­rze­jo­w­ski, gm. Msty­czów, par. Tar­na­wa. 31.) M., pow. jęd­rze­jo­w­ski, gm. Na­g­ł­owi­ce, par. Tar­na­wa. 32.) M., folw., pow. piń­czo­w­ski, paraf. Dzie­rąż­nia. 33.) M., folw., pow. mie­cho­w­ski, gm. i par. Tczy­ca. Należy do dóbr Ja­ni­ko­wi­ce. 34.) M., folw., pow. wyłkowyski, gm. i par. Giże. Odl. 12 w. od Wyłkowyszek. Ma 4 dm., 22 mk., wchodzi w skład dóbr Giże (ob.). 35.) M., kol. pow. no­wo­ra­do­m­ski, par. Cheł­ma, należy do dóbr Cheł­mo, 55 mk. 36.) M., folw. dóbr Sta­ra­wieś, pow, węg­ro­w­ski. 37.) M., przysiołek dóbr Cia­no­wi­ce. 38.) M., attynen. dóbr Dłu­ga Koś­cie­l­na, w pow. no­wo­miń­skim. Br. Ch.

Maryanówka, fol. dóbr Krynki, pow. grodzieński.

Marycha, Czarna, Rudawka, Sejny, dawniej Sejenka (Enc. Org. XXIII, 230) rz. spławna (Połujański gub. aug. 289) w gub. suwalskiej; początek w pow. suwalskim pod wsią Dębniak na płd. zach. Puńska; płynie w kierunku wschodnio-południowym pod na­z­wi­s­kiem rz. Czarnej lub Rudawki przez jezioro pod wsią Boksze, wchodzi w pow. sejneński i płynie przez Rudawkę, Sienkiewicze [Na mapie 1826 r. Sienkiewice, 1839 „Michnowce czyli Sinkowicze”, dziś znane jako Michnowce.] pod m. Sejny. Od Sejn do jez. Pomorze zwaną jest Sejny, odtąd zaś aż do ujścia Marycha. Od jez. Pomorze płynie pod Zelwą, Borowiczami, Stanowiskiem i wpada z praw. brzegu do Czarnej Hańczy na granicy z pow. augustowskim. Długa jako Czarna 15 w., jako Sejny 8 w., jako Marycha 22 w. Powyżej Sienkiewicz jako Czarna (Rudawka), przyjmuje z lew. brzegu Zwikiele [Marychna]. Z praw. niedaleko ujścia Szlamicę. [Według K. O. Falka ma źródłosłów jaćwieski.] J. Bl.

Marychna, potok, lewy dopływ Marychy z jeziora Szejpiszki. W górnym biegu, powyżej jeziora nosi nazwę Dziedziulka. Na mapie 1839 r. Żwirgżdianka, uchodzi przy os. Żwirgża, gdzie był młyn wodny.

Maryna, wś, pow. suwalski, gm. Kuków, par. Głęboki rów [no chyba, że mieszkają tu staroobrzędowcy], odl. 8 [?] w. od Suwałk [10 km na wsch. od Bakałarzewa], ma 22 dm.. 134 mk.

Marynin 1.) folw. dóbr Czerlona, pow. grodzieński. 2.) M., fol., pow. wiłkomierski; gmina Towiany (10 w.). 3.) M., dobra, pow. rzeżycki, Wyżyckich 170 dz.

Marynka 1.) wś, pow. kalwaryjski, gm. Balkuny, par. Mirosław, odl. 40 w. od Kalwaryi, ma 7 dm., 34 mk. 2.) M., folw., pow. maryampolski, gm. i par. Balwierzyszki, odl. 36 w. od Maryampola, ma 4 dm., 131 mk. Należy do dóbr Leonowo; rozl. mr. 766: grunta or. i ogr. mr. 475, łąk mr. 116, past. mr. 20, lasu mr. 102, zarośli mr. 31, nieuż. i place mr. 22, bud. mur. 4, z drzewa 13, płodozmian 8-polowy; są pokłady torfu. 3.) M. al. Graużyszki, ob. 4.) M. al. Starepole, os., pow. wieluński, gm. Skrzynno.

Marynowo, wś, pow. sejneński, gm. Krasnopol, par. Sejny. Odl. 2 w. od Sejn, ma 10 dm., 64 mk.

Marywil 1.) kol., pow. ło­wi­c­ki, gm. i par. Bie­la­wy, odl. od Ło­wi­cza, w. 22 od Bie­law 2. W 1881 r. dm. 38, ziemi mr. 527, osad 40. W 1864 r. ziemi 526 mr., a nieużyt. mr. 24, osad 40. Ludności 246. 2.) M. folwark, powiat ko­ne­c­ki, gm. i paraf. Szy­d­ło­wiec, odległ. 42 w. od Szy­d­ło­w­ca; ma 3 dm., 19 mk. 200 mr. obszaru, należy do majoratu Sadek, własn. Rz. R. St. Von Meng­de­na. 3.) M., folw. pow. maryampolski, ob. Józefowo 43). 4.) M. al. Marwil, os. i folw., pow. maryampolski, gm. Freda, par. Godlewo. Odl. 46 w. od Maryampola, os. ma 2 dm., 11 mk., folw. 4 dm. 66 mk., ob. Freda dolna. 5.) M., folw., pow. wyłkowyski, gm. Kibarty, par. Olwita. Odl. 12 w. od Władysławowa, 1 dm. 7 mk. Wraz z folw. Nowy al. Augustów, ma rozl. m. 494, grunta orne i ogr. m. 404, łąk mr. 67, pastw. mr. 7, nieuż. i place mr. 16. Bud. mur. 3 z drzewa 6, płodozmian 9-polowy, są pokłady torfu; folw. ten w r. 1878 oddzielony od dóbr Szykszniewo. 6.) M., folw., pow. wyłkowyski, gm. i par. Wisztyniec. Odl. 34 w. od Wyłkowyszek, ma 3 dm., 16 mk. Br. Ch.

Masalany, wś i dobra, pow. grodzieński, gm. bohorodycka (Masalany), 3 okr. adm., o 20 w. Łunny, o 42 43 w. od Grodna, ma zarząd gm. bohorodyckjej. Wś ma 43 dm., 417 mk., cerkiew, 2 kaplice, szkołę, zarząd gminny, 832 dz. włok i 56 cerk.; dobra, Bispingów, z fol. Popławce i Kowale 2351 dz. Dawna własność kn. Mas­sal­skich, założone w r. 1645. Była tu kapl. katol. parafii Wielkie Ejsymonty.

Masehnen (niem.) 1.) wś, pow. węgoborski, st. p. Rozengart, obejmuje 1512 mr. i 164 pr. kw. obszaru, mianowicie: 1380 mr. roli or., łąk i past., 92 mr. 85 pr. kw. boru, 39 mr. 159 pr. kw. nieuż., dróg, roli nauczycielskiej i proboszczowskiej. W 1859 r. 215 mk., szkoła w miejscu; do niej uczęszczają także dzieci z dóbr Masehnen zwanych i z Gryzławek; dzieci szkolnych było 75. Odl. od Węgoborka wynosi 3 mile, do Leca także 3, do Królewca 13¼ , 2.) M. (niem.), dobra ryc., pow. węgoborski, st. p. Rozengart, 4 kil. odl., zawierają 257 ha. roli or. i ogr., 78 łąk, 50 boru, 8 nieuż., 23 wody, razem 416 ha. Własn. Jerzego Rastell; szkoła we wsi tejże nazwy. W 1859 r. 110 mk., czysty dochód z grun. 3074 mrk. W. M. Konrad v. Wallenrod nadaje r. 1392 Jakubowi Chrystyanowi 40 włók na prawie chełm., nadmieniając, że sprawy z Prusakami należą do sądu komtura lub wójta. Dan w Bartach w poniedz. przed N. M. Gromn. r. 1392. R. 1496 nadaje w. mistrz Jan v. Tiefen tamże 20 włók Jerzemu Projkowi i Fryder. Holsase. (Ob. Kętrz.: O ludn. pol. w Prus. str. 527). Kś. Fr.

Masergut (niem.), dobra, pow. oleckowski, st. p. Orłowo; 339 mr. rozl. 9 mk. (1857).

Masiawskie, pow. władysławowski, gm. i par. Gryszkabuda, odl. 23 w. od Władysławowa, ma 4 dm., 35 mk. W 1827 r. os. rzad. 4 dm., 33 mk. Wchodziła w skład dóbr rząd. Leśnictwo.

Masie 1.) wś, pow. bia­ło­s­to­c­ki, gm. Przy­tu­la­n­ka, 100 dz. Ob. Trzcianne, Al. Rummel: „Obrzędy weselne we wsi Masi“ (Wisła, r. 1901 t. XV, zesz. I). 2.) M., zaśc., pow. oszmiański, gm. Polany (7 w.), należał do dóbr skarb. Daukszyszki.

Masienie, wś, pow. prużański, o 53 w. od Prużan, z zarządem gminy złożonej z 1623 dusz.

Masiewo, wś, pow. pruzański, okr. polic. narewski, gm. M., o 16 w. od Narewki, o 45 od Prużany, o 130 od Grodna.

Masiewo, dwie wsi, pow. prużański, gmina Masiewo, 56 w. od Prużany, 460 i 269 dz. Gmina obejmuje 56 miejscowości, 1012 dm. włok (142 innych); 6301 mk. włościan, uwłaszczonych na 9059 dz. Nadto w gm. jest 228 dz. cerk. i 133 większej posiadłości.

Masiewszczyzna, os., pow. wołkowyski, gm. Szymki, Malinowskich 40 dz.

Masiów, os. leśna w puszczy białowieskiej posiadała w końcu XVIII w. wielką potażarnią. [Por. Masiewo.]

Masłowszczyzna, wś i os., pow. sejneński, gm. i par. Mirosław, odl. 49 w. od Sejn, ma 13 dm., 128 mk. Należała do dóbr Gudzieniszki.

Masovia (łac.), ob. Mazowsze.

Massakwietyszki, ob. Massykwietyszki.

Massykwietyszki al. Massakwietyszki, wś, pow. wyłkowyski, gm. Pojeziory, par. Wyłkowyszki, odl. 6 w. od Wyłkowyszek, ma 9 dm., 114 mk. W 1827 r. wś rząd. 10 dm., 79 mk. Folw. M. powstał z uwłaszczonych. osad, rozl. mr. 459, grun. or. i ogr. mr. 331, łąk mr. 106, past. mr. 12, nieuż. i place mr. 10, bud. mur. 1, z drzewa 20, płodozmian 5-polowy; są pokłady torfu. A. Pal.

Masuchowken (niem.), ob. Mazuchówka.

Masuren (niem.), ob. Mazury.

Masurenbruch (niem.), ob. Mazurskie bagna.

Masurhoefchen (niem.), wś, pow. gierdawski, st. p. Nordenbork; 1856 r. 21 mk.

Masztajcie, wś i folw., pow. władysławowski, gm. i par. Giełgudyszki. Odl. 40 w. od Władysławowa, ma 17 dm., 224 mieszk., w 1827 r. 13 dm., 158 mk. Folw. M. należy do dóbr Giełgudyszki dolne (ob.)

Masztalery 1.) wś, pow. grodzieński, gmina Łunna, 36 w. od Grodna, 488 dz. 2.) M., wś, tamże, gm. Żydomla, 20 w. od Grodna, 223 dz. Pod wsią na brzegu rzki Pysanki wał sypany, długi około 1½ w., szeroki do 8, a wysoki do 4 arsz.

Masztalerze, wś, pow. kalwaryjski, gm. i par. Krakopol. Odl. 39 w. od Kalwaryi, ma 30 dm. 377 mk., w 1927 r. wś rząd., 18 dm., 146 mk. ob. Krakopol. Br. Ch.

Maszutkina, wś, pow. suwalski, gm. Kadaryszki. Odl. 32 w. od Suwałk, ma 14 dm.,270 mk.

Materny, wś, pow. władysławowski, gm. Leśnictwo, par. Władysławów. Odl. 9 w. od Władysławowa, mają 18 dm., 200 mk, W 1827 r. wś rząd. 14 dm. 117 mk.

Matłak al. Plewnina (na m. hydr.), rz. mająca początek w pow. kolneńskim pod wsią Romany; płynie ku wsch. przez wsie Wilamowo, Glinki, wchodzi w pow. szczuczyński, płynie przez Słucz, Radziłowo, i zaraz poniżej tego mczka wpada z praw. brz. do Wissy. Długa 12 wiorst. Pod Radziłowem przyjmuje z praw. brzegu Kubrzankę. J. Bliz.

Matłak al. Matlak, wś nad rz. Krzywulką [Chodziło o Zuśniankę; Krywółka (Krzywólka) od jez. tn. pod Przeroślą, choć naprawdę rzeczka przez nie nie przepływa; należałoby raczej umieścić M. nad jez. Garbaś.], gm. Wólka, par. Bakałarzewo, odl. 21 w. od Suwałk. Ma 15 dm., 97 mk.

Matławka, wś i folw. nad rz. Leponą, pow. wyłkowyski, gm. Kopsodzie, par. Wierzbołów, odl. 23 w. od Wyłkowyszek. Leży na samej granicy od Prus. W 1827 r. wś rząd. 13 dm., 110 mk.; obecnie wś ma 19 dm., 168 mk.; fol w. 4 dm., 74 mk. Starostwo niegrodowe matlawskie al. Użbole, leżalo w wojew. trockiem, pow. kowieńskim. Podług spisów podskarbińskich z r. 1771 zaliczały się do niego dobra Matławka, zwane także Użbole i wsie Romejki i Kurpiki. W r. 1771 posiadał je Pod­le­c­ki, podstoli łomżyński, opłacając z niego kwarty złp. 374 gr. 26, a hyberny złp. 190. Br. Ch.

Matterningken (niem.), wś na Litwie pruskiej, pow. ragnecki, st. p. Krupiszki, obszar wynosi 547 mr. 1856 r. 72 mk. Kś. F.

Mattischkehmen 1. ) (niem.), karczma, pow. gąbiński, st. poczt. Trakieny. 2.) M. (niem.), dobra, pow. gąbiński, st. p. Trakieny, o 7 kil. odl., obszar wynosi 478•50 ha., między tymi zajmują łąki 37•60, rola or. i ogr. 421•50, past. 6•90, nieuż. 9, wody 3•50 ha., czysty dochód z gruntów 5902 mrk. Właścicielem jest skarb; w miejscu jest cegielnia parowa. 1856 r. 188 mk. Ks. Fr.

Mattischken (niem.), wś na Litwie pruskiej, pow. ragnecki, st. p. Ragneta, ma obszaru 809 mr. 1856 r. 83 mk.

Mattlauken (niem.), wś na Litwie pruskiej, pow. stołupiański, st. p. Pillupönen. 1856 r. 59 mk.

Matule, wś, pow. władysławowski, gm. Giełgudyszki, par. Szaki, odl. 25 w. od Władysławowa, ma 4 dm., 68 mk. Ob. Giełgudyszki Dolne.

Matuliszki, wś, pow. wyłkowyski, gm. i par. Wyłkowyszki, odl. 4 w. od Wyłkowyszek, ma 10 dm., 97 mk.

Matyaszyszki, pow. władysławowski, gm. Zyple, par. Łuksze. Odl. 33 w. od Władysławowa, ma 9 dm., 73 mk.

Matz, niemiecki przydomek, znachodzący się przy licznych nazwach osad, zwłaszcza na Litwie pruskiej położonych, znaczy tyle co Maciej, po niem. Matthias, czego jest tylko streszczeniem. Kś. Fr.

Matznaryszki, pow. węgoborski, na pol. prus. Mazurach; (w niemiec. spisach urzędowych nie ma tej osady). Bartłomiej z Wilkas w pow. oleckowskim kupuje w 1597 r. 4 włóki nadwyżki tamże za 200 grzywien, przyłączając je do swoich włók sołeckich. (Ob. Kętrz. „O ludn. pol. w Pr.“ str. 543).

Matznorkehmen (niem.) wś pow. gołdapski, st. p. Dubeninki; ma 45 włók i 157 mk. (1856 r.) [Nazwana po II wojnie św. Maciejowięta. Dlaczego? – zob. Matz.]

Matzutkehmen al. Mazutkehmen, niem. wś pow. gąbiński, st. p. Walterkehmen; ma 349 mk. (1856) i młyn z 4 gankami.

Mauda, wś, pow. suwalski, gm. i par. Wiżajny. Odl. 27 w. od Suwałk; ma 10 dm., 77 mieszk.

Mauditen (niem.) al. Mauditien, wś na Sambii, wymieniona w dok. z r. 1302, gdzie Sygfryd, bisk. sambijski, nadaje ją katedrze królewieckiej (Cod. dipl. Warm. I, 218).

Mauenfeld, niem. al. Adelig- Dombrowken, Dąbrówka, wś, pow. gierdawski, st. p. Kl. Gnie, 243 mk. r. 1856. Ob. Dombrowken.

Mauenfeltle, niem. las, pow. gierdawski, st. p. Kl. Gnie; zawiera 0•35 ha. roli orn. i ogr., 6 łąk, 48•14 boru, 0•70 nieuż., razem 54•56 ha.; czysty dochód 208 mrk. Kś. Fr.

Mauenwalde, niem. dobra ryc., pow. gierdawski, st. p. Georgenfelde o 6•5 kil. odl. Obszaru mają 281•72 ha, i to roli orn. i ogr. 215•57, łąk 9•42, pastw. 4•92, boru 43•15, nieuż. 7•83, wody 0•83, czysty dochód z gruntu 2237 mrk. W 1856 r. 99 mk. Kś. Fr.

Mauer, jezioro pod m. Angerburg, źródło rz. Angramy, o 336 stóp powyżej ujścia Pregli. Ob. Jańsborski kanał.

Mauer-See (niem.), ob. Mamry.

Maurucie, Mauryce al. Mawrucie, wś, pow. maryampolski, gm. Wejwery, par. Godlewo; odl. 64 w. od Wierzbołowa, 35 w. od Maryampola a 18 w. od Kowna. Jest tu stacya dr. żel. warsz.-petersb. na odnodze z Wilna do Wierzbołowa. W 1827 r. było tu 12 dm., 97 mk., obecnie 35 dm., 266 mk.

Maygunischken–Alt 1.) niem., wś, pow gąbiński, st. p. Walterkehmen, 219 mk. r. 1856. Jedna część obszaru należy do dóbr Ernstberg (niem.), których własc. jest Wilhelm v. Krause, bankier w Berlinie. 2.) M.–Neu al. Sipplieshof (niem.), wybudowanie, pow. gąbiński, st. p. Gąbin. 3.) M.–Neu al. Hoffmannshof, al. Rittersfelde, niem., wś, pow. gąbiński, st. p. Walterkehmen, 111 mieszk., r. 1856. Kś. Fr.

Mazanowo, wś nad Niemnem, pow. grodzieński, gm. Skidel, 32 w. od Grodna, 349 dz. W r. 1558 należała do wójtowstwa poniemońskiego, we włości dworu skidelskiego, ekon. grodzieńskiej. Było we wsi 11 włók gruntu średniego, na służbie ciągłej. Poddani mieli 13 koni i 11 wołów. Płacili 4 kopy 35 gr., nadto dawali 22 beczek owsa i po 5 gr. za odwóz z beczki, co czyni 1 kopę 50 gr.

Maziarka, Maziarki al. Maziarnia, są to osady założone po lasach do pędzenia smoły. Nazwa ta występuje na obszarze dawnej Rusi.

Mazowiecka gub. królestwa polskiego, utworzoną została w 1840 r. z dawniejszego wojew. t. n., lecz w kilka lat potem zniesiona przy wprowadzeniu nowego podziału kraju na pięć gub., który to podział trwał do 1866 r.

Mazowieckie wojew. ob. Mazowsze.

Mazowsze. (duża notka, w osobnym pliku.)

Mazowsze. Nowsze prace odnoszące się do M. i Mazurów pruskich są: Kolberg Oskar: „Mazowsze“, obraz etnograficzny, tom III. Kraków, 1885—1887 r. „Źródła dziejowe“, t. XVI, „Polska wieku XVI“, t. V, „Mazowsze“ (ze wstępem opracowanym przez A. Pawińskiego). A. K.: „Krótki rys histor. Statyst. wojew. mazowieckiego“ (Kalend. polit. Król. Pols., Warszawa, 1825 r.). Albert Zweck: „Mazuren. Eine Landes und Volkskunde“, Stutgart 1900, str. VI, 357, 59 rysunk. i 3 tablice statyst., Schmidt K. E.: „Von Masurens Seen“ (D. Rund. f Geogr., 1891, t. 13), tamże: „Geschichte der Mazurishen Wasserstrasse“ (tamże, 1893, tom 15). Hensel A.; „Masuren. Ein Wegweiser durch den Seengebiet und seine Nachbarschaft“ (Koenigsberg, 1891, str. 135). Toeppen M.: „Wierzenia mazurskie“, przełożyła Eug. Piltzówna (odbitka z t. VI „Wisły“, Warszawa, 1894 rok. Gerss M.: „Beitraege zur Kunde der Masuren“ (Loetzen, 1895 r. str. 52).

Mazowsze Pruskie (Mazury), (duża notka, w osobnym pliku.)

Mazuchówka, niem. Masuahowken, wś na polsko-pruskich Mazurach, pow. lecki, st. p. Wydminy; leży nad rzeczką Gawlik. 1856 r. 642 mk., ma obszaru 6338 mr. Kasper v. Aulak, ssta straduński, sprzedaje r. 1542 Eliaszowi z Juniów i Brożejowi, jego synowi, 4 włóki sołeckie na prawie chełm., włókę za 36 grzywien, celem wykarczowania boru i osadzenia tam na 40 włókach danników. Wawrzyniec v. Haller, ssta oleckowski, odnawia r. 1561 Marcinowi Gogańskiemu przywilej na 2 włóki sołeckie, wystawiony niegdyś przez ś. p. sstę Krzysztofa Glaubitza (ob. Kętrzyński: O ludności polskiej w Prusiech, str. 508). Kś. Pr.

Mazuchówka, jezioro przy wsi t. n., pow. lecki. Ob. Hasny.

Mazurki, folw. i M.-Nowe, wś nad rz. Gołką, pow. augustowski, gm. Dowspuda, par. Janówka, od m. Augustowa 5 w., od m. Suwałk w. 30. Dawniej należał do ogółu dóbr prywatnych Dowspuda, potem przeszedł na własność skarbu, a w r. 1871 oddany jako majorat jenerałowi Glebow, który temu majoratowi dał nazwę Nikolskoje; dziś zaś należy do jego syna. Ma przestrzeni ogólnej mr. 1585, z czego przypada na rolę użytkową mr. 792, a na lasy mr. 793. Grunta żytnie a las mieszany iglasty z liściastym. W tym lesie, zwanym Okół, przechowują się dotąd sarny w dosyć znacznej ilości. Założono tu sad owocowy znacznych rozmiarów. Do dóbr tych należy i młyn wodny zwany Ślipsk. Folw. M. ma 7 dm., 84 mk. M.-Nowe zaś 5 dm., 39 mk.

Mazurska droga żelazna, stanowi odnogę linii Wystruckiej, przechodzi przez Rastembork, Lec, Ełk i łączy się z linią dr. ż. brzesko-grajewskiej.

Mazurskie bagna, niem. Masurenbruch, pow. złotowski, przy os. tejże nazwy. Już r. 1795 pociągnęli przez nie hr. Potuliccy kanał, by je osuszyć, ale z małym skutkiem; dopiero w nowszym czasie uskuteczniono ten zamiar z lepszem powodzeniem; koszta wynosiły 5800 tal., na mórg więc 10 tal., bo cały obszar obejmuje 580 mr.; czysty dochód wynosi 10% (ob. Schmitt: Der Kreis Flatow, str. 7).

Mazurskie jeziora, ob. Lec, t. V, 115—2.

Mazurskie kanały. Tak Niemcy zowią kanały, które łącząc jeziora Rosche, Spirding, Loewentin and Mauer ułatwiają komunikacyą między Johannisburgiem and Angerburgiem.

Mazury 1.) os. i folw., pow. włoc­ław­ski, gm. Pi­ku­t­ko­wo, par. Wie­niec. W 1883 r. przeniósł dziedzic dóbr Wie­niec, do których należą M., mieszkających tu rolników na grunta sąsiedniej wsi Łu­ba (ob). 2.) M. al. Nie­ra­da, wś, pow. piotr­kow­ski, gm. Łę­ka­wa, par. Gro­cho­li­ce. Ma 67 dm., 429 mk., 1859 mr., w tem 1301 mr. ziemi ornej. 3.) M., wś i folw., pow. mazowiecki, gm. So­ko­ły, par. Ja­błoń-Kościelna. W 1827 r. 23 dm., 193 mk., obecnie 2232 mr. obszaru. Folw. M. z attyn. Brok, wsiami: M. i Brok. W 1866 r. rozl. mr. 2100: grunta orne i ogr. mr. 540, łąk mr. 130, lasu mr. 1380, nieuż. i place mr. 30. Wś M. os. 22, z grun. mr. 132; wś Brok os. 12, z grun. mr. 197. 4.) M., wś, pow. maryampolski, gm. Poniemon-Pożajście, par. Poniemoń, odl. 59 w. od Maryampola, ma 15 dm., 186 mk. 5.) M.–Gizewicze, os., pow. suwalski, gm. Wólka, par. Bakałarzew, odl. 23 w. od Suwałk, 1 dm., 8 mk. Br. Ch.

Mazury 1.) niem. Masuhren, majątek chełm. na polsko-pruskich Mazurach, pow. oleckowski, st. p. Cichy, 5 kil. odl. Obejmuje 104•77 ha., i to 56•48 roli orn. i ogr., 38•78 łąk, 8•01 pastw., 1•50 nieuż.; czysty dochód z gruntu wynosi 562 mrk. 2.) M., [Tożsame z punktem 1.).] niem. Masuhren al. Masuren, wś, pow. oleckowski, st. p. Cichy; leży na polsko-pruskich Mazurach; 1856 r. 412 mk. Ks. Olbracht odnawia r. 1566 przywilej na 3 włóki sołeckie w Mazurach spadkobiercom Jana Dyni (Dienge) tej treści: Wawrzyniec v. Halle, ssta oleckowski, sprzedaje Mojżeszowi, Heningowi i Bartoszowi, braciom, synom Mazura z Płociczna, 2 włóki boru, a Pawłowi Bełchowi 1 włókę na sołectwo, włókę za 60 grzywien, celem założenia wsi dannickiej na 27 włókach, nadanych prawem magd. i 10-letnią wolnością między Rogoniami [Rogajnami], Gryzami, Dybowem (Dybowskie) i strugą Bierk [Struga Mazurka; nazwę Bierk nosiło też osuszone teraz jez. na płn. od wsi Mazury.]. M. posiadają r. 1600 tylko polską ludność (ob. Kętrz.: O ludn. pols. w Prusiech, str. 523). 3.) M., niem. Masuri al. Masuren, os., pow. złotowski, st. p. i par. Więcbork, szkoła Wielowiczek; 1 dm., 5 mk. (1861). Kś. Fr.

Mazury Pruskie, ob. Mazowsze.

Mazuryszki 1.) wś, pow. fol. maryampolski, gm. Gudele, par. Wejwery; odl. 35 w. od Maryampola, ma 26 dm., 206 mk. Dobra M. al. Poniemoń, składają się z folw. M. al. Poniemoń, Pitkieliszki, Ludwipol, Bilsk, os. Rasznowo, nomenklatur: Kazimierzów, Wojtopol. Rozl. m. 4972: fol. M. gr. or. i ogr. mr. 775, łąk mr. 81, wody mr. 3, nieuż. i place mr. 58, razem mr. 917; bud. mur. 6, z drzewa 20, płodozmian 9-polowy; folw. Pitkieliszki gr. or. i ogr. mr. 323, łąk mr. 35, wody mr. 1, nieuż i place mr. 20, razem mr. 380; bud. mur. 6, z drzewa 9, płodozmian 7-polowy; folw. Ludwipol gr. or. i ogr. mr. 173, łąk mr. 62, nieuż. i place mr. 12, razem mr. 246; bud. mur. 4, z drzewa 2; folw. Bilsk gr. orn. i ogr. mr. 58, łąk mr. 10, pastw. mr. 33, nieuż. i place mr. 11, razem mr. 112; bud. mur. 1, z drzewa 3. Os. Rasznowo w gruntach, ogrodach i łąkach mr. 40, w nomenklaturach i osadach mr. 459, w lasach mr. 2818. Są tu dwie gorzelnie, browar, cegielnia i dwa wiatraki, rzeczka bez nazwy przepływa i droga żelazna przechodzi. Torf i kamień wapienny znajduje się. Dobra powyższe w 1872 r. oddzielone zostały od dóbr Freda. 2.) M. wś, pow. władysławowski, gm. i par. Giełgudyszki, odl. 33 w. od Władysławowa; ma 28 dm., 244 mk. W 1827 r. było tu 13 dm., 158 mk. Br. Ch.

Mazutkehmen 1.) (niem.), wś, pow. gołdapski, st. p. Szittkehmen; 201 mk. i 62 wł. rozl. (1856). 2.) M. (niem.), ob. Matzutkehmen. [Na zach brzegu jez. Wisztyniec, dziś w obwodzie kaliningradzkim.]

Maże niem. Maaschen, wś na polsko-prusk. Mazurach, pow. łecki, st. p. i okrąg urzędu stanu cywilnego Kalinowo, 91 mk. (1856 r.). Melchior Köchler v. Schwansdorf, komtur brandenburski, nadaje Jakóbowi, Bartoszowi, Piotrowi i krawcowi z Pohybla na prawie magdeb. 15 włók na Pohyblu, wolnych od czynszu i tłoki. Dan w Lecu r. 1494 (ob. Kętrz. „O ludn. pol.“, str. 504). Kś. Fr.

Mażucie, wś, pow. wyłkowyski, gm. i par. Wyłkowyszki, odl. 8 w. od Wyłkowyszek leży przy drodze z Pilwiszek do Wyłkowyszek, ma 19 dm., 172 mk.

Mażyszki, wś, pow. władysławowski, gm. Tomaszbuda, par. Gryszkabuda, odl. 28 w. od Władysławowa; mają 2 dm., 28 mk.

Mąciaki, wś, pow. wołkowyski, własność Jel­skie­go.

Mącze, niem. Monczen and Oltunien, wś na pol.-prusk. Mazurach, pow. łecki, st. p. Bajtkowo, okrąg urz. stanu cywilnego Ełk; szkoła w miejscu; 1856 r. 92 mk. Wieś ta istniała już 1574 r. Kś. Fr.

Mąki niem. Moncken al. Monken, wś na pol. prus. Mazurach, pow. łecki, st. p. Bajtkowo; okr. urz. st. cyw. Ełk; 1856 r. 88 mk. M. istniały już około r. 1574. Kś. Fr.

Mątwica 1.) Mutwica, rz., dopływ Niemna z prawej strony, ma ujście poniżej rz. Kamorodek. 2.) M., Mutwica, rz., dopływ Stwihy z prawej strony, w pow. mozyrskim, ma ujście wprost wsi Ryczów. 3.) M., Mutwica, ob. Uborć.

Mecken (niem.) 1.) al. Wenzkehmen, wś, pow. stołupiański, st. p. Bilderweitschen. 2.) M.–Klein, szkoła, pow. stołupiański, st. p. Ejtkuny; 177 mk. (1856).

Meczotraki, wś, pow. maryampolski, gm. Michaliszki, par. Igłówka, odl. 20 w. od Maryampola, ma 27 dm., 209 mk. W 1827 r. wś rząd., 15 dm., 109 mk.

Medaliszki, wś, pow. maryampolski, gm. Jaworowo, par. Maryampol, odl. 6 w. od Maryampola, ma 4 dm., 54 mk.

Medenau (niem.), ob. Medenowo.

Medenow (dok.), strumień (?) w Sambii, nad którym leżą osady t. n. Czyt. Perlbach, Preuss. Regesten, str. 328.

Medenowo, niem. Medenau, dobra ryc., pow. fiszhuski, st. p. Powayen 5 kil. odl., niedaleko kolei z Królewca do Piławy prowadzącej, w pięknej okolicy; w pobliżu znajduje się góra (Wollberg), na której miał dawniej stać zamek biskupi. Ottokar, król czeski, zburzył całą tę okolicę r. 1255. Obszar wynosi 134•36 ha. roli orn. i ogr., 20 łąk, 11•80 pastw., 60 boru, 5 nieuż., 5 wody, razem 236•16 ha.; czysty dochód z gruntu 2797 mrk.; w miejscu jest browar, cegielnia i młyn, hodują bydło na sprzedaż; 100 mk. r. 1856. M. tworzy osobny okr. urz. stanu cywil., który r. 1880 liczył 1912 dusz; r. 1882 urodziło się w tym okręgu 85 dzieci, zawarto 16 małżeństw, umarło 63 osób. Kś. Fr.

Medenowo, niem. Medenau, wś kościelna, pow. fiszhuski, st. p. Powayen, dokąd prowadzi szosa, 3 kil. odl.; inna szosa idzie z M. do Pojerstieten, 5•5 kil. dług. Istniała już przed przybyciem Krzyżaków; r. 1254 odniósł tu Ottokar zwycięstwo nad Sambijczykami. Kś. Fr.

Medenowo, niem. Medenau-Kl. al. Medenowe (dok.), dobra ryc., pow. fiszhuski, st. p. Powayen 5•5 kil. odl. Obejmują 149•10 ha. roli orn. i ogr., 21 łąk, 18•70 pastw., 25•40 boru, 7•40 nieuż., 0•20 wody, razem 221•90 ha. Włas. Karol Andersch, konsul włoski; hoduje bydło rasy fryskiej i woły rasy Shorthorn. Według Duisburga było M. osobnem terytoryum Sambii (III, c. 70); Töppen; Hist. c. Geogr. v. Preussen, str. 20). Kś. Fr. [Por. Medouense]

Mederabe, gródek litewski, znajdował się po lewej stronie rzeki Niewiaży, w którym miejscu niewiadomo. Krzyżacy wszedłszy na Zmujdź, w r. 1291 zdobyli go i spalili do szczętu. Kar. Gerlach.

Medewageln (dok.), ob. Medwagoła.

Medien 1.) al. Warkallen, niem., wś, pow. gąbiński, st. p. Niebudssen; 257 mk. r. 1856. 2.) M., niem. (dok. Medinen and Medyn), wś na Warmii, pow. licbarski, st. p. Licbark, r. 1856 mk. 208. R. 1320 d. 28 stycz. nadaje bisk. warmiński Eberhard Niemcowi Janowi Padeluche i jego spadkobiercom 41 włók („Johanni dicto Padeluche verisque heredibus et successoribus legitimis utriusque sexus XL mansos et unum in campo Medinen vulgariter dicto ex utraque parte fluvii Synserne LXXII funes in longitudine et LI in latitudine continentes“). Z tych 41 włók ma posiadać Jan 4 włóki, jako lokator i z szczególnej łaski jeszcze 2 „cum ipse primus theutonicus fuerit, qui locacionem ex ista parte Alnae (Łyny) receperit“; nadto 1 włókę na ogrody. Udziela mu także mniejsze sądownictwo aż do przełęgów (solidi), które jemu przypadać będą; większe sądownictwo zaś (majora vero judicia ad collum et ad manum se extendencia) będzie przysługiwało adwokatowi biskupiemu, który ⅓ kar pieniężnych dawać będzie Janowi, a ⅔ biskupowi; może tamże założyć także karczmę (taberna), za która, będzie płacił biskupowi 2 funty wosku. Od reszty 34 włók Jan i jego spadkobiercy płacić będą co rok od włóki pół grzywny na św. Marcina (per annum de quolibet manso censuali dimidiam marcam, denariorum usualium… solvent“). Będzie nadto pomagał przy wzniesieniu i naprawianiu warowni jak inni poddani. Proboszczowi w Licbarku będzie dawał od każdego pługa korzec żyta i korzec owsa także na ś. Marcin. Dozwolone mu jest rybołóstwo w rzece Sinserne (Simser) „cum calamis et hamis“ i w stawie Synserne małemi narzędziami dla własnego użytku. Przysługuje mu także prawo sprzedaży albo zamiany. Wreszcie może górę Geckensteyn obwarować („quod ipsi montem, qui Geckensteyn dicitur, aedificare et firmare poterint“). Przywilej ten potwierdza d. 22 listop. r. 1554 bisk. Stanisław z małemi zmianami. D. 5 czerw. 1567 sprzedaje bisk. Hozyusz mieszkańcom wsi Medien za 300 grzywien przyległe dobra Kossaw, 6 włók obejmujące, które już przedtem obrabiali za 4 grzywny rocznego czynszu. Według prawa chełm. byli mieszkańcy za to zobowiązani płacić biskupowi rocznie 4 grzywny a proboszczowi licbarskiemu 1 korzec żyta i 1 korzec pszenicy, ale od tłoki byli wolni (ob. Cod. dipl. Warm., I, str. 337). Kś. Fr.

Medien, ob. Medinen.

Medinen al. Medien and Medyn, stare pole pruskie pod Licbarkiem na Warmii. Czyt. Cod. dipl. Warm., I, 337. Kś. Fr.

Medino, stare lasy na pograniczu dawniejszych terytoryów pruskich, ziemi bardzkiej i Natangii. Czyt. Cod. dipl. Warm., I, 387.

Medouense territorium w Sambii. Czyt. Script. rer. pruss., V, 602.

Medukallen (niem.) 1.) al. Sergehlen, wś, pow. wystrucki, st. p. Neunischken; 60 mk, 2.) M., wś tamże, st. p. Szillen, 109 mieszk. (1856). Kś. Fr.

Medunischken 1.) niem., osada leśna, pow. darkiejmski, st. p. Szabienen, Żabin. 2.) M.–Gr. (niem.), dobra ryc., pow. darkiejmski, st. p. Żabin, 4 kil. odl. Zawierają 283 ha roli orn. i ogr., 86 łąk, 8 pastw., 32 nieuż., razem 409 ha; czysty dochód z gruntu wynosi 2095 mrk. Właśc. v. Bujack; do klucza tego należą jeszcze dobra Stoeringen, obejmujące 141 ha roli orn. i ogr., 17 łąk, 11 nieuż. (czysty dochód z gruntu 612 mrk.) i Gr. Sunkeln, liczące 276 ha roli orn. i ogr., 94 łąk, 5 nieuż., 17 pastw., 5 wody (czysty dochód z gruntów 1590 mrk.); prócz tego bór Traupiszkowski, obejmujący 149 ha, przynoszący 184 mrk. czystego dochodu. W 1856 r. było tu 212 mk. Okr. urz. stanu cywil. Sobrost. [(4.)] 3.) M.–Kl., niem., dobra, pow. darkiejmski, st. p. Żabin 4 kil. odl.; okr. urz. stanu cywil. Rapa, niem. Angerapp; obszar wynosi 486 ha, mianowicie rola orna i ogr. 289, łąki 61, pastw. 34, bór 97, wody 5; czysty dochód z gruntu 5609 mrk.

Medunischker Wiese (niem.), os., pow. węgoborski, o 5 kil. od st. Szabienen [Żabin], 51 ha rozl. Kś. Fr.

Medwagoła, w dok. krzyżackich Medewageln, Medwagen lub Medenik (dziś Miedniki?), była warownia litewska o 10 w. od Worń, w okolicy szlach. Berże, r. 1329 przez Krzyżaków zburzona.

Medwiedyca, ob. Niedźwiedzica.

Medwiże, wś, pow. maryampolski, gm. Balwierzyszki, par. Preny, odl. 36 w. od Maryampola, ma 14 dm., 143 mk. W 1827 r. wś rząd., 6 dm., 82 mk.

Medynen, ob. Medynen.

Medyniszki, wś, pow. maryampolski, gm. i par. Balwierzyszki, odl. 35 w. od Maryampola, mają 7 dm., 46 mk. W 1827 r. wś rząd., 1 dm., 5 mk.

Mehleden, niem., dobra ryc., pow. gierdawski, st. p. Friedenberg 3•8 kil. odl.; okr. urzędu stanu cywil. Schackenhof. Obszaru ziemi mają 260•06 ha, mianowicie roli orn. i ogr. 170•81 ha, łąk 16•08, pastw. 6•89, boru 62•04, nieuż. 4•24; czysty dochód z gruntu wynosi 2765 mrk.; 1856 r. 71 mk.

Mehlkehmen, niem., wś kośc. ze st. poczt., pow. stołupiański, 25 kil. na płdn. od miasta powiat., z którem ją łączy szosa, w górzystej, na płdn. lasami pokrytej okolicy. Ma 689 mk. (r. 1877), którzy się głównie trudnią rolnictwem, hodowaniem bydła i koni. W miejscu są 2 gorzelnie, 2 browary, 1 młyn i olejarnia. Mieszk. są nieomal wyłącznie ewang. wyznania. Najbliższa st. kolej. Trakeny. M. tworzy także osobny okr. urz. stanu cywil., który 1880 r. liczył 1001 dusz; 1882 r. urodz. się w tym okręgu 45 dzieci, zawarto 13 małżeństw, liczba zmarłych wynosiła 33. Dawniej mieszkali tu Metalscy (ob. Kętrz. O ludn. pol., str. 583). Kś. Fr. [W obw. kaliningradzkim ros. Калинино.]

Mehlkinten (niem.), wś, pow. stołupiański, st. p. Trakieny, okr. urz. stanu cywil. Soginten; 54 mk. (1856). Kś. Fr.

Mehlschicken (niem.) al. Mehlschuecken, wś, pow. stołupiański, st. p. Stołupiany, okr. urz. stanu cywil. Jucknischken; 37 mk. (1856).

Mejły, wś, pow. bia­ło­s­to­c­ki, gm. Przy­tu­la­n­ka, 100 dz. Ob. Trzcianne.

Mejstowicze, pow. grodzieński, ob. Dekałowicze.

Mejszagoła 1.) wś kośc., mczkiem nazywana, pow. wileński, o 28 w. od Wilna, przy wielkiej drodze stąd do Wiłkomierza prowadzącej, nad rzeczką Mussą, w otwartem i pagórkowatem położeniu i dobrych gruntach. Jest to jedna z najdawniejszych osad litewskich; jeszcze w epoce pogańskiej był tu drewniany zamek i dwór wiejski wielkich książąt litewskich. Stał on na okrągłej sypanej górze, którą do dziś dnia widać w ogrodzie i którą dla tego zamkiem królowej Bony dotąd nazywają, że za jej czasów, kiedy tę majętność trzymała w dzierżawie od męża, dwór czyli zamek jeszcze się na niej znajdował. Tu podług podania mieszkał Olgierd, zapewne po ustąpieniu tronu synowi Jagielle, tu zmarł w późnej starości, pogrzebiony obyczajem pogańskim, około r. 1380. Blisko zamku zieleniał gaj odwiecznych dębów, a między nimi stał kamienny posąg Kukowojtisa, któremu był poświęcony; tam przyprowadzono zwłoki bohatera i mocarza Litwy, w bogate szaty ubrane i razem z koniem jego najlepszym i bronią spalono na stosie, rękami kapłanów urządzonym. Okolice tutejsze za czasów Olgierda zwłaszcza i Jagiełły, aż do objęcia rządów przez Witolda, często były wystawione na najazdy krzyżackie i stawały się polem bitew i zapasów nieustannych, mianowicie w r. 1365, w którym i sama M. została przez w. mistrza zniszczoną. Po przyjęciu chrześciaństwa w Litwie, Jagiełło z pomiędzy siedmiu kościołów parafialnych w r. 1387 w Litwie ustanowionych, tu jeden z nich kazał zbudować. Król Aleksander fundusz plebanii powiększył i odtąd ciągle legata prywatne pomnażały go znakomicie. Altaryą fundowali r. 1495 Stanisław i Szymon Bohdanowiczowie a Aleksander zatwierdził. Było przy tutejszym kościele trzy inne altarye, a z nich najznamienitsza Radziwiłłowska, w r. 1517 przez Marcina Radziwiłła Wołczkiewicza założona, pod tytułem: Niepokalanego Poczęcia P. M., której nadał plac w mczku i dworzec nad Mussą z 27 poddanemi. Głośne tu było bractwo pod temże na­z­wi­s­kiem przez księży i parafian miejscowych w r. 1533 wprowadzone, zatwierdzone w r. 1545, którego ustawy spisał ksiądz Przyałgowski (Żywot. bisk. wil., t. I, str. 159). Królowa Bona przyczyniła się w r. 1535 do pomnożenia funduszu innej altaryi. Po kilku pożarach kościoła, Zygmunt III odbudowawszy go, fundusze w r. 1589 potwierdził. Dzisiejszy drewniany został zbudowany w r. 1760 przez księdza Bejnarta, proboszcza miejscowego, przy pomocy Eperyesza, ssty mejszagolskiego. Kaplica starodawna do ściany kościelnej przymurowana, jest właśnie ową altaryą Radziwiłłowską. Na zewnętrznej ścianie obok drzwi jest tablica żelazna starożytna, z wyobrażeniem chrztu Chrystusa przez Ś. Jana; Duch Ś. w postaci gołębicy spuszcza się z góry, u spodu wyryty rok 1579. Kościół ten odnowiony został 1865 r. przez ks. Urbanowicza. M. ma 59 dm., 715 mk., w połowie katolików a w połowie żydów. Było własnością Wołowicza, obecnie Witolda Houwalda. Gmina M. obejmuje 193 wsi, 575 dm. i 8342 mk. Par. katol. ma 5180 dusz, należy do dek. wileńskiego. Kaplice: na cmentarzu i w Izabelinie.—Mejszagolskie sstwo niegrodowe, mieściło się w województwie i pow. wileńskim. W r. 1771 składało się z M. z przyległościami. W tym czasie posiadał je Eperyesz, ssta wiłkomierski, który łącznie posiadał i sąsiednie sstwo szyrwinckie, opłacając z M. kwarty złp. 2,518 gr. 3, a hyberny złp. 852. Na sejmie warszawskim z r. 1773—1775 stany rzpltej z uwagi, że miasto Lachowicze, w województwie nowogrodzkiem, dziedziczne ks. Massalskiego, biskupa wileńskiego, miało w sobie fortecę, mogącą posłużyć do obrony kraju, postanowiły zamienić je za sstwa mejszagolskie, połągowskie, płungiańskie i szyrwinckie i oddzielną komisyę z 9 urzędników litewskich dla uskutecznienia tej zamiany wyznaczyły. 2.) M., folw. szlach., 1 dm., 31 mk. kat. Gorzelnia, browar i młyn wodny.

Mejszty, wś i folw., pow. władysławowski, gm. Leśnictwo, par. Władysławów; leżą tuż przy mieście Władysławowie. Wś ma 16 dm., 332 mk.; folw. 4 dm., 29 mk. W 1827 r. wś rząd., 19 dm.. 174 mk.; folw. rząd. l dm., 9 mk. Folw. M. wchodzi w skład dóbr rząd. Leśnictwo. Br. Ch.

Mejsztyszki, wś, pow. maryampolski, gm. i par. Pilwiszki, odl. 28 w. od Maryampola, mają 15 dm., 115 mk. W 1827 r. wś rząd., 3 dm., 21 mk.

Mejszyny (Mejszymy), wś, pow. kalwaryjski, gm. i par. Urdomin, odl. 23 w. od Kalwaryi; ma 35 dm., 238 mk. W 1827 r. było tu 26 dm., 190 mk.

Melchersdorf (niem.), wś, pow. gierdawski, st. p. Georgenfelde, urz. stanu cyw. Annawalde; 161 mk. (1856). Kś. Fr.

Meldensee (dok.), ob. Mełno.

Meldynis, jez. w pow. sejneńskim, w dobrach Hołny Wolmera. Ma 10 mr. obszaru. [Na płd. od Puńska znajduje się jez. Mieldziń.]

Melejczyce, ob. Milejczyce.

Melensdorf (dok.), ob. Młyniki.

Meleszkowce, dwie wsi, pow. sokólski, gm. Makowlany, 171 i 148 dz. włośc. i 23 prywat.

Meletów, os. w r. 1395, może koło Ragnety (Script. rer. Pruss., II, 674).

Meletyna, rzeka w pow. bia­ło­s­to­c­kim, pod Zabłudowem.

Melewkiszki, os., pow. maryampolski, gm. Balwierzyszki, odl. 38 w. od Maryampola, 1 dm., 13 mk.

Melkinsken (dok.), ob. Małkiny.

Melletschen (niem.), wś, pow. darkiemski, st. p. Sodehnen, okr. stanu cyw. Kallnen; 109 mk. (1856). Kś. Fr.

Melniszki, wś, pow. maryampolski, gm. i par. Balwierzyszki, odl. 36 w. od Maryampola, mają 6 dm., 36 mk.

Melno, ob. Mełno.

Mełdabudzie, wś, pow. maryampolski, gm. Michaliszki, par. Płutyszki, odl. 27 w. od Maryampola, ma 4 dm., 48 mk.

Mełdarzyszki, wś, pow. maryampolski, gm. Chlebiszki, par. Preny, odl. 29 w. od Maryamopola, ma 4 dm., 42 mk.

Mełno al. Melno, al. Mellno (dok. Malden, Alden, Meldno), dobra ryc. ze st. p., telegr. i kolei żel. z Grudziądza do Jabłonowa prowadzącej, pow. grudziądzki. Leżą nad jez. Melnem, od którego mają swą nazwę; paraf. kat. i ew. Radzyn; szkoła ewang. w miejscu; do niej uczęszczają i katol. dzieci; M. tworzy osobny okr. urz. stanu cywil., który r. 1880 liczył 2.052 dusz. W 1882 r. urodziło się tu 106 dzieci, umarło 64 osób, zawarto 20 małżeństw. W 1868 r. I. miało 34 bud., między tymi 13 dm., 291 mk., 172 kat., 119 ew. Obszaru mają te dobra 843•50 ha, roli orno i ogr. 551•35, łąk 71•49, pastw. 25•10, nieuż. 14•59, wody 180•97 ha. Czysty dochód z gruntu obliczają na 17002 mrk. W miejscu jest gorzelnia. Właśc. Niemiec. W przywileju wsi Okonina z r. 1325 spotykamy Piotra Hildegarda i Kunzego, jako właścicieli z Mełna. Według rejestrów czynszowych komturstwa radzyńskiego z r. 1415 posiadał Clauco (Klawko) z synami swoimi Hanuszem i Bartołtem większą część dóbr jako lemani, a Mikołaj Schreiber mniejszą; pierwszy płacił do zamku 3 grzywny czynszu, drugi 1 grzywnę i 6 skojców; obaj byli nadto zobowiązani brać udział w wyprawach Krzyżaków w ziemi chełmińskiej z lekką zbroją na koniu. W 1411 r. urządził sobie zakon na jednej części dóbr, która straciła pana, folwark z niem. Aldenhof zwany, na którym według rejestrów archiwum królewieckiego z r. 1411 stało 66 koni i 11 źrebiąt, a w 1434 r. 30 koni roboczych i odpowiednia liczba bydła i świń. Gdy r. 1410 król po bitwie pod Grunwaldem nie zdołał zdobyć Malborga, ciągnął przez Kwidzyn i Sztum do Radzyna, gdzie zamek jeszcze był w ręku Krzyżaków. Nad jez. mełdzyńskiem rozłożył się obozem i bawił tu 3 tygodnie. Zamek dostał się w ręce Polaków. Wtedy to stracił Mikołaj z Melna, jak podają księgi szkód krzyżackie z 1414 r., 200 grzywien na swoim majątku. Ów Mikołaj (Niclas ) Schreiber pochodził ze szla­chty niemieckiej, która dopiero po bitwie pod Dąbrownem zaczęła osiedlać się częściej w Prusiech. W tym roku zaś mieszkali w M. prócz niego jeszcze Stango, przodek ro­du Meldzyńskich, oraz Pietrasz i Konrad. Ale otoczenie polskie taki na tę niemiecką familią Schreiberów wywarło wpływ, że potomek owego Niklasa w aktach sądowych niemieckich już się nie pisał Schreiber, lecz „Niclas Schreybertzki“, gdy razem z Maciejem Stanowskim r. 1521 kupił wś Skurgawy. Jest to jedyny szla­ch­cic niemiecki, którego za czasów krzyżackich w XV w. na ziemi chełmińskiej spotykamy (ob. Kętrz. O ludn. pols. w Prusiech, str. 145—146 i 127). R. 1422 został zawarty pokój między Polską, i zakonem krzyżackim w obozie „ad littora fluvii Ossa prope lacum Melno dictum, inter castra Radzyn et Rogozno“, mocą którego Pomorze, ziemia chełmińska i michałowska zostały przy Krzyżakach (Długosz, Lib. XI, str. 306). W XV w. stanowiło M. z Nielubiem, Wroniem i Borowem jeden majątek. R. 1445 wymieniają krzyżackie księgi czynszowe czterech właścicieli dóbr M., których imiona są: Mikołaj (Niklas), Stange, Petrusche i Kuntze; każdy z nich płacił do zamku radzyńskiego 9 korcy żyta, tyleż pszenicy, owsa i jęczmienia; zdaje się zatem, że każdy posiadał równą część; mełdzyński folwark, który tu Krzyżacy r. 1411 byli założyli, już tedy pewnie nie istniał. Z czasów polskich zasługują na wzmiankę „Bartolt von Aldenn“, sędzia ziemski około r. 1492, dalej Łukasz z Melna, który w 1526 r. był starostą rogozińskim, i Feliks z Melna, który te dobra posiadał od r. 1552—1560. R. 1610 było M. w ręku biskupa Szymona Rudniskiego, który je odstąpił staroście kowalewskiemu Janowi Plemięckiemu z wszelkiemi prawami. Z wizytacyi Strzesza z r. 1667 dowiadujemy się, ze M. było wtedy własnością Se­bas­tya­na Czap­skie­go, która to familia dłuższy czas je posiadała. R. 1772, w którym nastąpiła okupacya pruska, należało M. wraz z Linowem, Boguszewem, Dąbrówką, Rywałdem, Szczuplinkami, Nowym Młynem, Powiatkiem i Wroniem, sście Tomaszowi Czapskiemu, dobra M. jednakowoż były zastawione Zygmuntowi Kretkowskiemu za procenta od kapitału, który tenże Czapskiemu był pożyczył. M. zawierała tedy 16 włók roli ornej, 1 włókę łąk, 2 gaje brzozowe, jezioro, 2 pustkowia, karczmę, a właścicielowi przysługiwało nadto prawo warzenia piwa i pędzenia wódki, polowania i sądownictwo. Z dokumentów ówczesnych wynika także, ze Kretkowski już prawem dziedzicznem przejął M. w zastaw, bo Maryanna Konojadzka, której majątek na niego przeszedł, już r. 1756 pożyczyła była ówczesnej właścicielce Konstancyi Czap­skiej 12845 złotych prusk. Równocześnie wzięła Ko­no­ja­dz­ka dobra M. w dzierżawę za 2000 flor.; ale ponieważ procent od owych 12845 zł. wynosił 770 flor., dla tego płaciła Konsojadzka rocznie tylko 1230 flor. Dzierżawa miała tak długo trwać, aż pożyczony kapitał zostanie spłacony. W 1799 r. nabyła cały ten klucz wraz z M. księżna Urszula Radziwiłłówna, sprzedała go jednak za 83,333 tal. 10 sbr. i za roczną opłatą w kwocie 3333 tal. 10 sbr. Tobiaszowi v. Blumberg, który się jednak na tych dobrach długo nie utrzymał. W 1804 r. oszacowano same dobra M. 60,145 tal. 20 sbr. Znajdował się tam wówczas jednopiętrowy murowany dom mieszkalny z kilku izbami, osobna pralnia, kurnik, szopa do torfu, w pruski mur budowana, spichlerz, 2 stodoły, stajnia dla koni, 2 stajnie dla bydła, owczarnia, dom ogrodowy i studnia. Prócz tego należała do M. mlekarnia Wygoda. Mocą kontraktu z r. 1821 d. 22 czerw. został cały klucz M., składający się jeszcze z Mełna i Wygody, dalej z Boguszewa, Dąbrówki, Linowa i należącej do niego karczmy Popas zwanej, prócz tego 2 wsi szla­chec­kich Szczuplinek i Rywałdu, sprzedany dyrekcyi banku głównego za 260,000 tal. W 1830 r. kupił M., Wygodę, Linowo i Popas Niemiec Bieler. M. zawierało wtedy 113 włók 17 mr. i 110 pręt. kwadr. Goldbeck wymienia 1789 r. w swej topografii M., jako folw. i wś z 18 dymami. Kś. Fr.

Memel, ob. Kłajpeda.

Memel, niemiecka nazwa Niemna.

Memeler Tief, ob. Kłajpedzka cieśnina.

Memole (dok.), ob. Niemen.

Menczyki, wś, pow. władysławowski, gm. Szyłgale, par. Słowiki, odl. 19 w. od Władysławowa, ma 7 dm., 62 mk. W 1827 r. wś rząd., 6 dm., 51 mk.

Mendoga mogiła. Tak zowią kurhan w pobliżu b. monastyru bazylianów na przedmieściu Leszcz w Pińsku.

Menge (niem.), rz., pow. wystrucki (ob. Weiss: Preuss. Littauen und Masuren, II, 56).

Menkimmen (niem.), dobra ryc. na Litwie pruskiej, st. p. Kowary (3 kil. odl.), okręg urz. stanu cywil. Karpowo, obszar wynosi 241 ha, mianowicie: rola or. i ogr. 170 ha, łąki 30, pastw. 35. nieuż. 6; czysty dochód z gruntów 1698 mrk. 1856 r. 60 mk. Kś. Fr.

Menkinie, wś, pow. władysławowski, gm. i par. Syntowty, odl. 19 w. od Władysławowa, ma 15 dm., 112 mk. W 1827 r. 7 dm., 67 mk.

Menkupie al. Miękupie, wś, pow. kalwaryjski, gm. i par. Kalwarya, odl. 9 w. od Kalwaryi, ma 35 dm., 266 mk. Wchodziła w skład dóbr rząd. Kalwarya (ob.).

Menturren (niem.) 1.) wś na Litwie prus. pow. darkiejmski, st. p. Darkiejmy, okr. urz. stanu cywiln. Gailboden, w 1856 r. 147 mk. 2.) M. Gr. (niem.), wś, pow. darkiejmski, st. Sodehnen. M. Kl. wybud. tamże, 11 mk. w 1856 r. Kś. Fr.

Mentuszewo, os., pow. szczuczyński, gm. Szczuczyn, par. Wąsosz.

Mercza, rz., dopływ Anczy [Białej Hańczy], ob.

Mercze, wś i fol., pow. wyłkowyski, gm. Zielonka, par. Olwita, odl. 11 w. od Wyłkowyszek, ma 17 dm., 136 mk. W 1827 r. 14 dm., 149 mk. Folw. i wś M. rozl. mr. 338: gr. or. i ogr. mr. 285, łąk mr. 26, past. mr. 24, nieuż. i place mr. 3; bud. z drzewa 9. Wś M. osad 17, z gr. mr. 100.

Merecz 1,) łac. Meretium, u Krzyżaków Merkenpille lub Merken, mko na praw. brz. Niemna, przy ujściu Mereczanki, pow. trocki, w 4 okr. adm.; 102 w. od Wilna, 84 w. od Trok, 77 od Grodna; 233 dm., 2148 mk. (1882 r.). Prawosławna cerkiew murowana, kościół parafialny katol. Wniebowzięcia M. B., sąd gminny, szkoła, targi tygodniowe co niedziela, st. poczt. odl. 24 w. od Oran. Na Niemnie znajduje się prom. M. stanowi własność skarbu, który ziemię oddał włościanom na wykup. Dawniej znajdowali się w M. dominikanie, dla których burmistrz miejscowy Krzysztof Stefanowicz i jego żona Anna ofiarowali r. 1605 kamienicę z placem a kanclerz litewski Gabryel Wojna wymurował przed r. 1615 kościół pod wez. P. M. Gromnicznej i ś. Kazimierza. Nadto było w M. kolegium jezuickie, założone 1676 r. przez Michała Kazim. Paca, woj. wil. i hetm. w. lit., ze szkołami niższemi. Po kasacie jezuitów komisya edukacyjna 1777 r. oddała mury ich dominikanom, którzy utrzymywali szkołę podwydziałową. M. jestto jeden z najdawniejszych grodów litewskich, często rezydencya ksiażąt litewskich, którzy dla łowów w okolicznych kniejach chętnie tu przebywali; Bogaty jest w rozmaite wspomnienia historyczne. Pierwsza wzmianka historyczna o nim znajduje się w kronikach krzyżackich pod r. 1377, w którym Gotfryd Linden, marszałek krzyżacki, wyprawiwszy się przeciwko Olgierdowi, znaczne łupy z M. zabrał. W r. 1391 Witold opanował zamek merecki; w wyprawie zimowej 1393 r. w. mistrz Konrad Jungingen zdobył i zburzył zamek. Po odbudowaniu go przez Litwinów, marszałek zakonu Werner Tettingen 1403 r. także go opanował, spustoszywszy okolice. M. znajdując się na drodze wypraw zakonnych przeciw Trokom i Wilnu, bezustannie był wystawiony na najazdy krzyżackie. Wogóle do końca panowania Wł. Jagiełły M. miał wielkie znaczenie wojenne. Wkrótce po zaprowadzeniu wiary chrześciańskiej w Litwie, Jagiełło fundował w M. farę pod wez. ś. Mikołaja, uposażaną przez W. ks. Kazimierza 1442 r. oraz Aleksandra Jagiellończyka 1493 i 1496 r., za którego wymienioną jest pod wez. N. M. P., dalej przez Zygmunta I w 1516 r. i Stefana Batorego 1582 r. Zygmunt I dał 1536 r. starostwo mereckie w dożywocie Janowi Zabrzezińskiemu, woj. trockiemu i marszałkowi w. ks. lit. Zygmunt August nadał M. potwierdzenie na prawo magdeburskie przywilejem podpisanym 7 grud. 1569 r. w Knyszynie. Najważniejsze wspomnienia łączą się do panowania Władysława IV, który królewiczem jeszcze będąc bawił tu w latach 1630—31, a potem jako król w r. 1633, 1634 a ostatecznie w r. 1648, kiedy wracając z Wilna do Warszawy, zatrzymał się tutaj, i, w ciężką zapadłszy chorobę, d. 20 maja życie zakończył. Najazd nieprzyjaciół za Jana Kazimierza. sprowadził ostateczną klęskę na M., z której już nigdy nie powstał, pomimo uchwały sejmowej 1655 r., zwalniającej miasto na lat 6 od ciężarów i potwierdzającej dawne przywileje. Za drugiej wojny szwedzkiej zatrzymał się w M. 1707 r. w paźdz. oraz w stycz. 1708 r. cesarz Piotr W. Przy samem ujściu Mereczanki do Niemna wznosi się góra, w wyższej części sypana, na której stał niegdyś zamek, jedyny ślad po którym pozostał w dużym okopie, wieńczącym szczyt góry, w odłamkach cegły i żuźli, a nadto w znalezionych kilku kulach kamiennych, ważących przeszło 80 fun., oraz szczątkach machin wojennych. Chwilowo M. był głównem m. powiatu, stanowiącego część pow. trockiego. Par. kat. dekanatu mereckiego dusz 4820 a z filiami 12,588. Filie w Marcinkańcach i Rotnicy; dawniej i w Niedzingach. Kaplica była w Pilwingach. Dekanat merecki dyec. wileńskiej składa się z 14 parafij: M., Niedzingi, Olkieniki, Daugi, Punie, Jeźno, Stokliszki, Olita, Piwosiuny, Hanuszyszki, Dusmiany, Niemonajcie, Niemoniuny, Birsztany, wszystkie w pow. trockim; wiernych liczy 73,214. Merecz gmina, pow. trocki, posiada 888 dm., 5699 włościan ob. płci; 30,740 dz. gruntu; zarząd gminny w mczku M. Gmina składa się z 13 okr. wiejskich i obejmuje 2 miasteczka, 53 wsi i 17 zaścianków. Okręgi są: 1) Merecz, 2) Radówka, 3) Nierowo, 4) Kobiele, 5) Mordasowo, 6) Kościuny, 7) Ruskie sioło, 8) Nietesy, 9) Soleniki, 10) Rzeczany, 11) Piórzyszki, 12) Rondomańce, 13) Brokorościele. Gm. należy do II. go okr. pokoju do spraw włościań. M. okrąg wiejski w gm. Mereczu, mieści w obrębie swym mko M., wś Maksymańce, oraz zaścianki: Zamereczanka, Jabłonowo, Zakowale, Poszylinga, Kamienciszki, Bakanowa. M. st. poczt. na trakcie Orany-Merecz, odl. od Wilna na 102 w. Mereckie starostwo grodowe, w wojew. i pow. trockim. W r. 1766 wedle spisów podskarbińskich składało się z miasta M. z wójtostwem i przyległemi dobrami, które w czasie pierwszej wojny szwedzkiej zupełnie wraz z miastem były zniszczone. W tym czasie posiadał je Mateusz Ogiński, wojewodzic witebski, który zeń opłacał kwarty złp. 3425 gr. 12, a hyberny złp. 4226. Do r. 1846 utrzymywał się na wzgórzu nad samą Mereczanką dwór, gdzie zwykle starostowie miejscowi przemieszkiwali. Na sejmie z r. 1773—75 stany rzpltej nadały to sstwo w emfiteutyczne posiadanie Józefowi Narbutowi, chorążemu i posłowi pow. lidzkiego. Na tymże sejmie uchwalono przeniesienie grodu z Mereczą do Olity. 2.) M., zaśc., pow. wileński, gm. Turgiele, w 5 okr. adm. 3.) M. Michnowo, majątek, pow. wileński, gm. Turgiele, w 5 okr. adm.; własność Ko­re­c­kich. 4.) M., wś, pow. wileński, ob. Pawłowo. 5.) M. Julianowo, fol. szl. nad rz Mereczanką, pow. wileński, 5 okr. adm., gm. Turgiele, o 35 w. od Wilna, 1 dm., 14 mk. kat.; własność Ko­cha­now­skich. 6.) M.–Wilkiszki, fol. szl. nad rz. Mereczanką, pow. wileński, 5 okr. adm., o 25 w. od Wilna, 1 dm., 22 mk. (7 prawosł., 15 katol.), 908 dz. ziemi; własność Zie­lon­ki. 7.) M.–Mijanowski, folw. szl. nad rz. Mereczanką, pow. wileński, 5 okr. adm., o 35 w. od Wilna, 1 dm., 14 mk. (5 prawosł., 9 katol.). J. Krz.

Mereczanka, rzeczka w gub. wileńskiej, prawy dopływ Niemna, wypływa w pow. wileńskim z leśnego jeziora pod Lejpunami, w pobliżu Taboryszek, niedaleko od prawych dopływów Wilii, i ubiegłszy 110 w., wpada pod Mereczem. Przepływa około wsi Merecze, Puzyryszek, Merecze Koreckie, mka Turgiele, zaśc. Pawłowa, Merecz-Desztrunga, mka Jaszuny, w. Rudniki, m. Olkieniki, w. Orany i Przełaje. Szerokość jej wynosi do 6 sążni; spławna na przestrzeni 60 w., poczynając od ujścia Sołczy; głęboka w górnym biegu 1′, w dolnym, od ujścia Sołczy, przeszło 2′. Od prawego brzegu M. przyjmuje, oprócz kilku bezimiennych strug błotnistych, rzeczki: Cyrwią, Aunupis, Grausupis i Orankę, z lewego zaś: Pireupis, Sołczę, Wersokę; Ułłę z Osupką i Grudą. Poszukiwania archeologiczne w jej porzeczu opisał Wand. Szukiewicz w pracy: „Poszukiwania archeol. w pow. lidzkim i trockim“ („Światowit“, t. III, r. 1901) J. Krz.

Mereczowszczyzna, fol., pow. słonimski, par. Kossów, należy do dóbr Kossów (ob. t. IV, 473). Tu d. 12 lut. 1746 był ochrzczony Tadeusz Kościuszko (dzień urodzenia niewiadomy), którego ojciec Ludwik, miecznik brzeski, miał wspomniony folwark w zastawie od Sapiehów za sumę złp. 54,500, spłaconą mu 1761 r. przez hr. Fleminga, wojew. pomorskiego. Była tu kaplica katol. par. Kossów. Tadeusz Kościuszko urodził się stanowczo nie w M. lecz w Siechnowicach. J. Krz.

Mergá (zdrobniałe mergéle, mergyte), w języku litewskim dziewczyna Wyraz ten dał początek nazwie licznych miejscowości w ziemiach litewskich, jak Mergażery, Mergbudzie, Mergi, Mergiełajcie, Mergiuny, Mergińce, Mergoszyle.

Mergbudzie, wś, pow. władysławowski, gm. i par. Gryszkabuda, odl. 20 w. od Władysławowa, ma 11 dm., 103 mk. W 1827 r. wś rząd., 11 dm., 103 mk., wchodziła w skład dóbr rządowych Leśnictwo.

Mergenburg (niem.), ob. Malbork.

Mergilsee (dok. 1395 r.), jez. pod Ragnetą (Script. rer. Pruss., II, 675).

Mergoszyle, wś, pow. maryampolski, gm. Michaliszki, par. Igłówka, odl. 17 w. od Maryampola, ma 11 dm., 102 mk.

Merken, inaczej Menanen, tak w archiwach krzyżackich zowie się część brzegów Niewiaży, prawie całe jej brzegi, wówczas śród gęstych lasów ukryte, choć posiadać już miały osady: Opiten, Sase, Jaswojnie, Kałnaweże, Orwistów.

Merkszyszki, wś, pow. wyłkowyski, gm. Giże, par. Wyłkowyszki, odl. 8 w. od Wyłkowyszek, ma 9 dm., 83 mk.; w 1827 r. wś rząd., 6 dm., 69 mk. Br. Ch.

Mertensdorf al. Mertinsdorf (niem.), ob. Marcinkowo.

Mertinischken al. Kl. Pelledauen (niem.), wś na Litwie prus., pow. darkiejmski, st. p. Darkiejmy, okr. urz. stanu cywil. Gudwallen.

Mertinsdorf (niem.), ob. Marcinkowo.

Meschken, niem., dobra rycer. na Litwie prusk., pow. ragnecki, st. p. Krupiszki, 5 kil. odl., okr. urz. stanu cywil. Girrhenen. Zawiera 266•80 ha roli or. i ogr., 108•26 łąk, 4•34 nieuż., razem 379•40; czysty dochód z gruntu wynosi 2111 mrk. 1856 r. 108 mk. Kś. Fr.

Meschkeningken al. Miszken (niem.), wś, na Litwie prusk., pow. gąbiński, st. p. Nemmersdorf, okr. urz. stanu cywil. Szuszkehmen. w 1856 r. 87 mr. Kś. Fr.

Meskuppe (niem.), rz., lewy dopływ rz. Wystruci w pow. piłkalskim.

Messeden (niem.) al. Meszeden, wś, pow. stołupiański, st. p. i urz. stanu cywil. Melkehmen; 50 mk. (1856). Kś. Fr.

Meszeden (niem.), ob. Messeden.

Meszetniki, wś, pow. grodzieński, gm. Łunna, 365 dz.

Meszka, w jęz. litewskim niedźwiedź; wyraz ten dał początek nazwom wielu miejscowości, jak: Meszkabuda, Meszkabudzie, Meszkakulpis, Meszki i inne i służy za dowód licznego przebywania tego zwierzęcia w ziemiach dawnej Litwy.

Meszkabuda, wś, pow. władysławowski, gm. Tomaszbuda, par. Gryszkabuda; odl. 31 w. od Władysławowa, ma 18 dm., 110 mk. W 1827 r. wś rząd., 8 dm., 71 mk.

Meszkabudzie, os., pow. maryampolski, gm. Pogiermoń, par. Preny, odl. 44 w. od Maryampola, 1 dm., 9 mk.

Meszkieluny, wś, pow. władysławowski, gm. Światoszyn, par. Iłgowo, odl. 42 w. od Władysławowa, ma 3 dm., 25 mk.

Meszkinie 1.) wś, pow. maryampolski, gm. Gudele, par. Skrawdzie, odl. 26 w. od Maryampola, ma 12 dm., 104 mk. W 1827 r. wś rząd., 8 dm., 104 mk. 2.) M., wś, pow. maryampolski, gm. Michaliszki, par. Płutyszki, odl. 25 w. od Maryampola, ma 10 dm., 90 mk. 3.) M., wś, pow. maryampolski, gm. Jaworowo, par. Maryampol, odl. 8 w. od Maryampola, ma 4 dm., 20 mk.; w 1827 r. wś rząd., 3 dm., 14 mk. 4.) M., wś i folw., pow. władysławowski, gm. Kidule, par. Kajmele, odl. 31 w. od Władysławowa, ma 4 dm., 38 mk. 5.) M., wś, pow. władysławowski, gm. i par. Gryszkabuda, odl. 23 w. od Władysławowa, ma 2 dm., 20 mk. 6.) M., wś, pow. władysławowski, gm. Zyple, par. Łuksze, odl. 29 wiorst od Władysławowa, ma 3 dm., 33 mieszk. Br. Ch.

Meszkruppien (niem.), wś, pow. gołdapski, st. p. Dubeninki; 28 włók, 161 mk. (1856). [Także Meschkrupchen, na płd.-wsch. od Pluszkiejm, na wsch. brzegu jez. Czarne, przy drodze Dubeninki-Gołdap, dziś nie istnieje.]

Meszkucie, wś, pow. maryampolski, gm. Szumsk, par. Kieturwłoki, odl. 6 w. od Maryampola, ma 66 dm., 382 mk.; w 1827 r. wś; rząd., 49 dm., 341 mk.

Meszkupie, ob. Menkupie.

Meszliny, wś, pow. wyłkowyski, gm. i par. Pojewoń, odl. 14 w. od Wyłkowyszek, ma 10 dm., 93 mk. W 1827 r. wś rząd., 6 dm., 63 mk. Położona śród błot i jeziór, z których bierze początek rz. Bredejka. Należała do dóbr królewskich w kluczu Królowe Krzesło, stanowiącym część ekonomii Olita; następnie rządowa. Br. Ch.

Meszne, był to dochód kościelny, przeznaczony na odprawianie mszy, stąd przeznaczone w tym celu folwarki lub obszary gruntów, nadawane kościołom, otrzymywały często nazwy: Meszna, Meszne, Meszno, Mszanna.

Metele, jezioro w pow. sejneńskim, o dwie wiorsty na wschód od jeziora Duś (ob.). Ma około 6 w. długości w kierunku od płd. ku płn. i 1½ do 3 w. szeroko Obszar jeziora wynosi około 10 wiorst kwadr., a według innych danych do 1500 mr. Głębokość 30 do 70 stóp. Brzegi od zach. i płn. bezleśne, niskie, od płd.-zach.-płd. i płn.-wsch. lesiste. Na brzegach leżą wsie: Bućkuny, Metele, Poniatowce. Do jeziora wpada strumień prowadzący wody z bagien Pieszczanki, a wypływa strumień idący do sąsiedniego jeziora, mającego około 10 mr. obszaru. Dno piasczyste i iłowate.

Metele, wś i folw., pow. sejneński, gm. i par. Metele. Leży na przesmyku między dwoma jeziorami: Duś i Metele; odl. 36 w. od Sejn. Posiada kościół par. murowany ,szkołę początkową, urząd gminny, młyn wodny, cegielnię. Ma 83 dm., 740 mk. W 1827 r. wś M. miała 52 dm., 391 mk., fol w. 2 dm., 17 mk. M. są dawną osadą, litewską, która posiadała gród obronny, później z tego powodu uważane były za mczko (Echard je zowie miastem). Kościół tutejszy wzniósł ks. Sapieha w 1822 r. Grunt w okolicy M. jest piaszczysty i mało urodzajny, więc i mieszkańcy żyją nie tyle z roli, ile zarabiają łowiąc ryby w jeziorach i robiąc sieci dla rybaków żydów, których tu jest ze 100 dusz. U Metelanów przechowało się podanie, że w okolicach M. polski wódz Wiśniowiecki stoczył bitwę ze Szwedami. Polacy przegrali tę bitwę, zostawiając obóz nieprzyjacielowi razem z cudownym obrazem Matki Boskiej, który teraz znajduje się w par. metelskiej, w kaplicy tak zwanej „Trzech Krzyżów“ Matki Boskiej Boruńskiej. M. par. dek. sejneński: 3729 dusz. Folw. M., z wsiami: M., Bućkuny, Poniatowce, Obelniki, Barcice, Pejzeniki, Rynkajcie, Zaczepka i Sutra, rozl. mr. 938: grunta orne i ogr. mr. 507, łąk mr. 151, past. mr. 144, wody mr. 125, nieuż. i place mr. 11, bud. mur. 4, z drzewa 17. Jest tu gorzelnia, cegielnia, młyn wodny i folusz. Wś M. os. 54, z gr. mr. 1278; wś Bućkuny os. 35, z gr. mr. 1594; wś Poniatowce os. 31, z gr. mr. 1113; wś Obelniki os. 32, z gr. mr. 617, wś Barcice os. 53, z gr. mr. 725; wś Pejzeniki os. 18, z gr. mr. 456; wś Zaczepka os. 5, z gr. mr. 4; wś Sutra os. 6, z gr. mr. 19; os. Rynkajcie 1, z gr. mr. 38. M. gmina ma 3352 mk., rozl. 10911 mr., sąd gm. okr. III i st. p. w os. Sereje o 10 w. W skład gminy wchodzą: Barcie, Bućkuny, Grauże wś i folw., Jazykowo, Kapininy, Kumiecie, Kunigałówka, Maćkańce, Metele wś i fol w., Metelica, Miszkinie, Niekruniszki, Obelica-Piaseckich folw., O.-Proniewiczów wś i fol w., O.-Struczkowskich wś i folw., Obelniki, Okocie, Paszenka, Poniatowce, Porzeczany, Roskoszne, Rynkajce, Strajgiszki, Sutra-Rządowa, Sutra-Metelska, Szyrwinta, Tejżeniszki, Wojćkuniszki, Zaczepka i Żebrzyszki wś i folw. Metelskie sstwo niegrodowe, leżało w województwie i powiecie trockim, w trakcie zaniemeńskim. W r. 1766 składało się z mczka M. z przyległościami i wójtostwa Simnieńskiego. W tym czasie posiadali je Jan i Antonina Todwenowie, cześnikostwo, opłacając zeń kwarty złp. 2747 gr. 17, a hyberny złp. 1038. Na sejmie z roku 1773-1775 stany rzpltej nadały to sstwo w emfiteutyczne posiadanie Jerzemu Wierpszy, krajczemu i posłowi powiatu rzeczyckiego. Br. Ch.

Metelica 1.) wś, pow. sejneński, gm. i par. Metele, odl. 35 w. od Sejn, ma 10 dm., 53 mk. 2.) M., wś i folw., pow. kalwaryjski, gm. Simno, par. Metele, odl. 33 w. od Kalwaryi. Wś ma 25 dm., 53 mk., folw. ma 9 dm., 43 mk. W 1827 r. M. wś rząd., 15 dm., 143 mk.; folw. pryw., 2 dm., 21 mk.

Meten al. Metenfliess (dok.), rz., dziś Nette (ob.) zwana.

Metschullen al. Metzullen (niem.), wś na Mazurach, pow. wystrucki, st. p. i okr. urz. stanu cywil. Norkitten; 120 mk. (1856).

Metszullen (niem.) al. Augsgirren, wś, pow. ragnecki, st. p. Krupiszki, okr. urz. stanu cywil. Warnen. Kś. Fr.

Meyers-Abbau (niem.), os., pow. łecki, st. p. Neuhof.

Męciszki, wś, pow. sejneński, gm. Kopciowo, odl. 29 w. od Sejn, ma 24 dm., 208 mk. [Por. Mięciuny and Mięciszki.]

Miałkie, jez. w pow. sejneńskim, gm. Sejny, ma 2 mr. obszaru, głębokie do 24 stóp.

Micewicze, wś, pow. sejneński, gm. i par. Lejpuny, odl. 42 w. od Sejn, mają 11 dm., 87 mk.; w 1827 r. było tu 17 dm., 111 mk.

Michalin 1.) fol., pow. błoński, gm. Piekary, par. Osuchów, odl. 28 w. od Błonia, a 9 w. od st. dr. żel. warsz.-wied. w Rudzie Guzowskiej. Fol. M. rozl. mr. 80: ogr. mr. 67, zarośli mr. 12, nieuż. i place mr. 1; bud. z drzewa 4. 2.) M., fol., pow. rawski, gm. Wałowice, par. Kurzeszyn, ma 1 dm., 150 mr. obszaru, należy do dóbr Konopnica. 3.) M., pow. włocławski, gm. Dobiegniewo, par. Wistka. 4.) M., pow. nieszawski, gm. Bądkowo, par. Zbrachlin. 5.) M., wś, pow. kozienicki, gm. Grabów nad Wisłą, par. Zwoleń, odl. 32 w. od Kozienic, ma 10 dm., 65 mk., 136 mr. włośc. i 1 mr. dwor., do dóbr Grabów należącej. 6.) M., fol., pow. janowski, gm. Kosin, par. Świeciechów. Należy do dóbr Opoka duża, rozl. 470 mr.: 388 roli or., 60 lasu, 12 pod bud. i nieuż. 7.) M., fol., pow. płocki, należy do dóbr Bromierz Wielki. 8.) M., pow. pułtuski, gm. Somianka, par. Wyszków. 9.) M., wś i fol., pow. sejneński, gm. i par. Lejpuny, odl. 34 w. od Sejn, 8 dm., 75 mk. Należała do dóbr Jurgielew. 10.) M., fol. i wś, pow. maryampolski, gm. Szumsk, par. Maryampol, odl. 3 w. od Maryampola, ma 9 dm., 177 mk.; w 1827 r., wś rząd. 4 dm., 54 mk. 11.) M., pow. maryampolski, gm. Chlebiszki, par. Preny, odl. 31 w. od Maryampola, ma 16 dm., 116 mk.; w 1827 r. wś rząd., 3 dm., 52 mk.

Michalinek 1.) wś, pow. grodzieński, gmina Indura, 84 dz. 2) M., folw. dóbr Matwiejewicze, pow. prużański.

Michaliny, wś, pow. grodzieński, gm. Indura, 44 dz.

Michaliszki 1.) fol, pow. maryampolski, gm. Michaliszki, par. Preny, odl. od Suwałk 80 w., od :Maryampola 24 w. Ma 6 dm., 56 M. gmina ma 5800 mk., rozległości 16,197 mr.; sąd gm. okr. IV i st. p. w Prenach o 20 w. W skład gm. wchodzą: Balimoje, Bałtromorgi, Buchta, Deginy, Dąbrowo, Dąbrówka, Dumiszki, Eliza, Elżbiecinek, Gabowo, Grygaluniszki, Gryszkamorgi, Hijacentowo wś i fol., Jelenia góra, Jesionowo, Jesiotraki, Józefinek, Karczówka, Kiżyszki, Klonowa góra, Kuszelewszczyzna, Kwietyszki, Linmorgi, Łosiszki, Maczuliszki-Michaliszkie, M.-Tartupskie, Marmoliszki, Mieczotraki, Miełajszkampie, Miełajszupie, Mełdabudzie, Mergoszyle, Meszkinie, Michaliszki, Morożyszki, Nadpale, Obrona, Obszruta, Ossak, Pinkowiszki, Płutyszki, Pobale, Podekśnie, Podkiżyszki, Podmełdabudzie, Podpaliszki, Podpłutyszki, Podskrzynupie, Podstroga, Podszynkowiszki al. Rufiuek, Podumiszki, Podwesołe-oko, Pomaczuliszki, Pomiełajszupie, Pomiełajszkampie, Pomorgi, Poobelkinie, Poossak, Poszławanty, Pruszyszki, Purwie, Rowy, Rogówka, Sarginie, Serbientynie, Skiersobole, Skrzynupie, Skujgie, Smolnica, Stara-huta, Straż, Stroga-Hutna, Stroga-Tartupska, Szarabuda, Szynkowiszki, Taboryszki, Tartupie, Utalina, Utalinka, Użbole, Warnakiele, Warty, Wasilewszczyzna, Wesołe-oko, Wincentowo, Zapałki, Zielona-buda, Żemajtkiemie i Żywawoda. 2.) M., pow. maryampolski, ob. Badwiecie. 3.) M., wś, pow. sejneński, gm. i par. Kopciowo, odl. 24 w. od Sejn, ma 9 dm., 92 mk.; w 1827 r. 7 dm., 43 mk. Należała do dóbr Justyanów (ob.). 4.) M., pow. augustowski, gm. Dowspuda, par. Janówek, odl. 15 w. od Augustowa, 1 dm., 13 mk. 5.) M., pow. kalwaryjski, gm. Raudań, par. Kalwarya, odl. 21 w. od Kalwaryi, ma 7 dm., 64 mk.

Michalska, mielizna na Baltyku, u wejścia do zat. ryskiej, 5•5 w. kw. rozl., 17 do 18 st. głęb., niebezpieczna.

Michałowo, 1.) wś. włośc., pow. go­styń­ski, gm. i par. Czer­mno, ma 10 dm., 77 mk., 112 morg., ziemia pszenna; plantacye buraków. 2.) M. fol., pow. włoc­ław­ski, gm. Pysz­ko­wo, par. Bo­nie­wo; ob. Nowa wieś i Gró­jec. 3.) M. wś., pow. nie­szaw­ski, gm. Sę­dzin, par. Ko­bie­li­ce. W 1827 r. M. miało 15 dm., 146 mk. Dobra M. składają się z folw. i wsi. M. i Ko­bie­li­ce. W 1866 r. rozl. dóbr wynosiła mr. 1451, gr. orn. i ogr. mr. 1163, łąk mr. 83, pastw. mr. 60, lasu mr. 75, nieuż. i place mr. 14. Wieś M. os. 25, z gr. mr. 23; wś. Ko­bie­li­ce, os. 21, z gr. mr. 122. 4.) M. kol., pow. słu­pe­c­ki, gm. i par. Os­tro­wi­te, odl. od Słu­p­cy w. 20½, dm. 10, mk. 98. 5.) M. kol., pow. słu­pec­ki, gm. i par. Mło­do­je­wo, odl. od Słu­p­cy w. 8; dm. 5, mk. 62. 6.) M. folw., pow. mław­ski, gm. Dębsk, par. Szy­dło­wo, odl. o 7 m. od Mła­wy, ma 2 dm., 15 mk., 90 mr. gr. dobr., 45 nieuż. Folw. M. oddzielony w r. 1875 od dóbr Gied­nia, rozl. mr. 134. 7.) M., wś włośc. nad rz. Mław­ką, pow. mław­ski, gm. Tu­rza; par. Bo­gu­rzyn, odl. o 10 w. od Mła­wy, ma 2 dm., 10 mk., 102 mr. gruntu; ob. Glu­żek. 8.) M.–Wielkie wś, pow. ost­ro­w­ski, gm. Dmo­chy Gli­nki, par. Czy­że­wo, w 1827 r. 14 dm., 118 mk. 9) M.–Wróble, wś szlach., pow. ost­ro­w­ski, gm. Ka­mień­czyk-Wiel­ki, par. Czy­że­wo. W 1827 r. 10 dm., 65 mk. Folw. M.-Wielkie z wsią M.-Wielkie i M.-Wró­b­le, rozl. mr. 534: gr. or. i ogr. mr. 412, łąk mr. 109, nieuż. i place mr. 13, budowli z drzewa 10; wś M.- Wielkie os. 21 z gr. mr. 83; wś M.-Wró­b­le os. 17 z gr. mr. 59. 10.) M.–Nowe nad rz. Narew, i M.-Stare, wsie, pow. os­tro­łę­c­ki, gm. Szcza­win, par. Go­wo­ro­wo. W obrębie M. znajduje się jezioro rozległe 25 mr., głęb. 12 stóp, utworzone przez odnogę Narwi. 11) M., pow. augustowski, gm. Balla-Wielka, par. Hoża Sylwanowce, odl. 60 m. od Augustowa, 1 dm., 16 m. 12.) M., wś., pow. kalwaryjski, gm. i par. Kalwarya, odl. 4 w. od Kalwaryi, ma 13 dm., 54 mk. 13.) M., folw., pow. maryampolski, gm. Freda, par. Godlewo, odl. 42 w. od Maryampola, ma 5 dm., 38 mk. Br. Ch.

Michałowo 1.) kol., pow. bia­ło­s­to­c­ki, gmina Michałowo, 33 w. od Bia­łe­go­s­to­ku, 1957 mk., kościół ewang., dom modl. żyd., zarząd gminny. Gmina ma w 3 wsiach 239 dm. włośc. (119 innych), 2593 mk. włościan, uwłaszczonych na 1111 dz. 2.) M. al. Michałówka, dobra, pow. grodzieński, gm. Mosty, 60 w. od Grodna, Lewickich, z fol. Stefaniszki Małe 1078 dz. 3.) M., fol. dóbr Miłowidy, pow. słonimski. 4.) M., dobra, tamże, gm. Maryińska, 16 w. od Słonima. Stankiewiczów, z os. Hodziewszczyzna i Hańki 33l dz. 5.) M., urocz. w dobrach Brygidowo, wołkowyski. […]

Michałówka 1.) wś, pow. ka­li­ski, gm. Bru­dzew ka­li­s­ki, par, Pią­tek Wiel­ki, odl. od Ka­li­sza w. 18; dm. 4, mk. 12. 2.) M., kol. nad rz. War­tą, pow. tu­re­c­ki, gm. Nie­my­s­łów, par. Pęcz­niew, odl. od Tur­ka w. 28; ma 8 dm. 3.) M., kol. nad rz. Strugą, pow. łę­czy­c­ki, gm. i par. Pią­tek, odl. od Łę­czy­cy w. 21½, dm. 9, mk. 67. 4.) M., wś, pow. ko­zie­ni­c­ki, gm. i par. Świe­rze Gór­no, odl. 10 w. od Ko­zie­nic, ma 5 dm., 40 mk., 59 mr. obszaru. 5.) M., wś, pow. ol­ku­s­ki, gm. i par. Jan­g­rot. W 1827 r. wś duchowna, 78 dm., 536 mk. 6.) M., pow. mie­chow­ski, gm. Mi­cha­ło­wi­ce, par. Więc­ła­wi­ce. 7.) M., os. karcz., pow. lu­bar­to­w­ski, gm. Rud­no. 8.) M., fol w., pow. to­ma­szow­ski, gm. Kot­li­ce, par. Dub (ob.). 9.) M., wś, pow. gar­wo­liń­ski, gm. Wola Ręb­kow­ska, par. Gar­wo­lin. Ma 12 dm, 70 mk., 27 mr., posiada szkołę początkową. 10.) M., wś, pow. kalwaryjski, gm. Janów, par. Kalwarya, odl. 4 w. od Kalwaryi, ma 28 dm., 294 mk. W 1827 r. wś rząd., 20 dm., 129. 11.) M., ob. Lenie, pow. lip­now­ski. Br. Ch. [Także karczma na płd. od Dowiaciszek.]

Michelbruch (niem.), wybud., pow. darkiejmski, st. Sodehnen.

Michnajcie–Dolne 1.), wś, pow. władysławowski, gm. Leśnictwo, par. Władysławów, odl. 1 w. od Władysławowa, ma 10 dm., 159 mk. W 1827 r. wś rząd., 10 dm., 90 mk., wchodziła w skład dóbr rząd. Leśnictwo. 2.) M.–Górne, pow. władysławowski, gm. i par. Gryszkabuda, odl. 19 w. od Władysławowa, ma 19 dm., 148 mk. W 1827 r. wś rząd., 16 dm., 116 mk. Br. Ch.

Michnajcie, wś, nad Szeszupą, pow. szawelski, w 2 okr. polic., gm. żagorska, 17 dusz, 206 dzies. ziemi.

Michniewo, wś i folw., pow. kalwaryjski, gm. Krakopol, par. Dauksze, odl. 33 w. od Kalwaryi; folw. ma 5 dm., 20 mk.; wś 15 126 mk. W 1827 r. wś rząd. 12 dm. 94 mk.

Michniszki, wś, pow. kalwaryjski, gm. i par. Urdomin, odl. 20 w. od Kalwaryi; ma 30 dm., 182 mk. W 1827 r. 20 dm, 114 mk.

Michnowce, wś nad rz. Czarną [Marychą] pow. sejneński, gm. i par. Krasnopol, odl. 6 w. od Sejn, ma 11 dm., 143 mk. W 1827 r. wś rząd., 8 dm., 89 mk. [Wcześniej: Sienkiewice, Sinkowicze, Sienkiewicze, ale najstarszą nazwą są Michnowce wymienione w przywileju z r. 1679.]

Mickaleitschen al. Gr. Warkau, niem. wś, pow. wystrucki, st. poczt. Aulöwohnen; okr. urz. stanu cywiln. Gr. Franzdorf, 362 mk. r. 1856. Kś. Fr.

Mickehnen 1.) (Alt), al. Mikehnen niem., wś na Litwie prus., pow. ragnecki, st. poczt. Neu-Eggleningken, okr. urz. stanu cyw. Juckstein. 660 mr. obszaru; 138 mk. r. 1856. 2.) M.–Neu, kol. tamże. Kś. Fr.

Micki, wś, pow. władysławowski, gm. Leśnictwo, par. Gryszkabuda, odl. 13 w. od Władysławowa. W 1827 r. wś rząd., 11 dm., 108 mk.; obecnie 10 dm., 139 mk. Wchodziły W skład dóbr rząd. Leśnictwo.

Mickiewicza dolina, ob. Aleksota.

Mickiewicze, wś pow. augustowski, gm. Łabno, par. Adamowicze, odl. 57 w. od Augustowa, o 2 w. od szossy grodzieńskiej. Ma 31 dm., 197 mk. — w 1827 r. wś rząd.; 38 dm., 198 mk. M. wchodziły w skład dóbr rząd. Adamowicze. Ob. Łabno (t. V, 561).

Miczanie al. Mińczanie, odnoga plemienia Drewlan, zamieszkała niegdyś około Korostenu, dzisiejszej Iskorości (ob. t. IV, str. 416, 1).

Miczuły 1.) niem. Mitschullen, wś na pol.-prus. Mazurach, pow. węgoborski, st. p. i okr. urz. stanu cywil. Banie, odl. od Węgoborka 2½ mili, od Leca 4½, od Królewca 16; obszaru liczą 20 wł. czyli 2118 mr., między tymi roli or., łąk i pastw. 2054 i nieuż. 63 mr. W 1859 r. 196 mk. Do tutejszej szkoły należą: M. wś i dobra, W. i M. Zakałcze, Widutki, Śluza i król. leśnictwo; par. ew. Banie. Dawniej należały M. do szkoły w Dąbrówce. W M. było 6 czynszowników litewskich, którzy 27 grzywien czynszu płacili. Przy pomiarach okazało się tamże 26 włók. Wawrzyniec Roch, ssta węgoborski, nadaje takowe sołtysowi Mikołajowi, celem założenia wsi dannickiej i sprzedaje mu 2 wł. sołeckie za 80 grzywien; prócz tego nabywa Mikołaj jeszcze 2 wł. ziemiańskie. Dan r. 1500 (1566?) w święto N. M. Panny Gromnicznej (ob. Kętrz. O ludn. polskiej, str. 530). 2.) M., niem. Mittschulten, pow. węgoborski, st. poczt., okr. urz. stanu cywilnego i par. ewang. Banie. Mają 7 wł., prócz tego 2 wł. w M. Piłakach, 33 mk. Roli or., łąk i past. 569 mr. 28 pr. kw., wody 8 mr. i 5 pr. kw., nieuż. 9 mr. 25 pr. kw.; odl. od Węgoborka 2½ mili. R. 1633 nadaje się Jerzemu Gabryelowi Marquart, sędziemu ziemskiemu, na prawie magd. 7 wł. w Miczułach, 2 wł. z tej strony rz. Gołdap, 1 włókę w Dunajku i jez. wielkopilackie za to, że się zrzekł prawa polowania jeleni, łosiów, niedźwiedzi i dzików w majątkach Błędowo i Kosaki pod Grabowem i Górnemi (ob. Kętrz. O ludn. pol., str. 538). Widać stąd, jak wielce ceniono podówczas prawo polowania (ob. „;Der Angerburger Kreis“ Schmidta, 1860, str. 78). 3.) M., niem. Mitschullen, fol., pow. gierdawski, st. p. Nordenbork, należy do dóbr ryc. Kurkowo. Kś. Fr.

Miechowo, niem. Miechowen, nad rz. Ełk, dobra ryc. na Mazurach, pow. łecki, st. kol. i p. Prostki 7 kil. odl., okr. urz. stanu cywil. Borki. Mają obszaru 265•62 ha i to roli orn. i ogr. 122•46 ha, łąk 49•61, pastw. 44•09, boru 38•59, nieuż. 3•73, wody 7•14; czysty dochód z gruntów 1410 mrk. Kś. Fr.

Miechowski tunel, pierwszy, jaki wykonano w królestwie polskiem przy budowaniu dróg żelaznych, przebity został w górze zwanej Pias­ko­wiec, w gm. Koz­łów, w pow. mie­chow­skim, pomiędzy folwarkami Przy­by­sła­wi­ce i Pias­ko­wiec, należącemi do dóbr Rzę­do­wi­ce, na 208-ej wiorście budującej się kolei, licząc od Iwan­gro­du (Dęb­li­na). Wysokość góry, pokrytej lasem bukowym, w najwyższym punkcie od spodu tunelu wynosi 158½ stóp ang. nad poziom drogi. Tunel przebity został w skale mniej więcej jednorodnej, piaskowcowo-wapiennej. Długość tunelu wynosi 2,464 stóp angiel. (przeszło ⅔ wiorsty), wysokość 23•8 stóp ang., szerokość największa 17½ stóp ang., spadek w kierunku od Dą­b­ro­wy ku Sę­dzi­sze­wu 8 stóp na 1000.

Mieciuny al. Miciuny, pow. sejneński, ob. Mięciuny.

Mieczki, okolica szla­che­cka, pow. łom­żyń­ski i os­tro­łę­cki, gnia­z­do ro­du Miecz­kow­skich, wspominane w dokumentach z 1405 r. (Gloger). W jej obrębie leżą wsie następne: 1.) M. Ma­ły­stok, wś szlach., pow. łom­żyń­s­ki, gmina i parafia Pu­cha­ły. W spisie z 1827 r. nosi nazwę M. Ma­ły Płock, ma 7 dm., 49 mk. 2.) M. Po­zie­ma­ki, wś szl. i M. Zie­ma­ki nad rz. Ruż, pow. os­tro­łę­c­ki, gm. i par. Pi­ski, odl. 21 w. od Os­tro­łę­ki. W 1827 r. M. Po­zie­ma­ki mają 16 dm., 82 mk., a M. Zie­ma­ki 3 dm., 49 mk. Były tu wtedy jeszcze M. Ob­ra­my, 4 dm., 32 mk. Fol. M. Zie­ma­ki z wsiami: M. Zie­ma­ki, M. Ab­ra­my, M. Po­zie­ma­ki i os. Ło­sie, rozl. mr. 775: gr. or. i ogr. mr. 276, łąk mr. 215, past. mr. 41, wody mr. 4, lasu mr. 30, zarośli mr. 190, nieuż. i place mr. 19, budowli z drzewa 11, są pokłady torfu. Wś M. Zie­ma­ki os. 16, z grun. mr. 129; wś. M. Ab­ra­my os. 9, z grun. mr. 239; wś M. Po­zie­ma­ki os. 2, z grun. mr. 35; os. Ło­sie grun. mr. 60. 3.) M. Czarne, wś szl., pow. kolneński, gm. Kubra, par. Przytuły. W 1827 r. par. Radziłów, 26 dm., 168 mk. 4.) M. Sucholaszczki, wś szl., pow. kolneński, gm. Stawiski, par. Romany. W 1827 r. 11 dm., 63 mk.

Mieczotraki, wś, pow. maryampolski, gm. Michaliszki, odl. 20 w. od Maryampola, ma 27 dm., 209 mk. Niezamieszczona ani w spisie wsi z 1827 r., ani w Skorowidzu Zinberga.

Miedzianowo, wś, pow. sokólski, gm. Kamienna, 38 w. od Sokółki, z urocz. Chodorowicze, Pogorzałe i Szatrycha 549 dz.

Miedziany, ob. Medzani.

Miedziokalnia (Medżokałnas, drzewem porosła góra), wyniosła góra tuż pod Krożami (ob.), na której za czasów pogaństwa składano cześć bogini myślistwa zwanej Medzojma. Na górze tej poeta Sarbiewski, mieszkający w Krożach na początku XVII w., układał wiersze łacińskie i wyrzynał je lub pisywał na korze dębów. Za jego czasów góra M. była porosła odwiecznemi dębami, dziś są na niej niewielkie lipy i leszczyny, gdzie niegdzie dęby i dużo dzikiej róży, cierni, głogów i t. d. J. Krz.

Miejskie Nowiny, okolica, pow. sokólski, gm. Kamionka, 205 dz.

Mielejczyce, wś nad rz. Kru­pą, pow. brze­sko-li­te­w­ski, na płn.-zach. od Brze­ścia. Była tu par. katol. dek. brzes­kie­go, z kaplicami: Chle­wi­sz­cze, Nu­rzec i Po­łow­ce. Ob. Pamiat. Kij. Arch. Kom., t. II, oddz. 2, 90.

Mieleszki 1.) Meleszki, wś i dobra, pow. bia­ło­s­to­c­ki, gm. Gródek (6 w.), 42 w. od Białostoku [Bia­łe­go­s­to­ku]). Wś 603 dz.; dobra, Ki­sie­le­w­skich, 2262 dz.; gorzelnia, browar. 2.) M., folw. dóbr Par­sznie, pow. sień­ski.

Mielniki 1.) fol w., pow. kon­stan­ty­no­w­ski, gm., paraf. i okr. sąd. Husz­lew, poczta i st. dr. żel. Mię­dzy­rzec o 10 w. Folw. M. z attyn. Waś­ko-Wól­ka rozl. mr. 411: gr. or. i ogr. mr. 273, łąk mr. 32, pastw. mr. 6, lasu mr. 45, zarośli mr. 45, nieużytki i place mr. 11; budowli z drzewa 13. Są pokłady torfu; folwark ten w roku 1870 oddzielony od dóbr Hu­sz­lew. 2.) M., wś, pow. władysławowski, gm. Giełgudyszki, par. Szaki, odl. 28 w. od Władysławowa, ma 6 dm., 72 mk. ob. Giełgudyszki. Br. Ch.

Mielniki […] 3.) M., wś nad Niemnem, pow. grodzieński, na płn. od Grodna. […]

Mielniki 1.) wś i fol. dóbr Jaźwin, pow. brzeski gub. grodz., gm. Miedna. 2.) M., wś, tamże, gm. Wołczyn, 146 dz. 3.) M., fol. dóbr Oziaty, pow. kob­ryń­ski. 4.) M., os, tamże, gm. Po­do­le­sie, Przy­łu­c­kich 37 dz. 5) M., wś i fol., tamże, gm. Pruska, 9 w. od Kobrynia. Wś 182 dz.; fol. zw. też Czerawaczyce Nowe, własność Ma­ze­w­skich, z fol. Ursynowo al. Kantynowo 771 dz. 6.) M., wś, pow. prużański, gm. Staruny, z os. Osinki i Rzeczyca 199 dz. 7.) M., ob. Truchonowicze. 8.) M., zaśc. w dobrach Strza­ła, pow. słonimski. 9.) M., wś, tamże, gm. Koz­ło­wo, 56 dz. 10.) M., wś, pow. sokólski, gmina Trofimówka, 173 dz. 11.) M., wś, pow. kowieński, gm. Kiejdańy. 12.) M., wś, pow. nowo­aleksandrowski, gm. Po­ne­del (12 w.). 13.) M., zaśc. tamte, gm. Wi­dze (3 w.). 14.) M., os., pow. po­nie­wie­s­ki, gm. Ki­bu­ry (6 w.). 15.) M., wś, pow. wił­ko­mier­ski, gm. Owan­ta (18 w.).

Mielno, niem. Allen, Alten, Malden, jezioro, ob. Mełno.

Miełajszkampie, wś, pow. maryampolski, gm. Michaliszki, par. Preny, odl. 33 w. od Maryampola, ma 17 dm., 131 mk. W 1827 r. wś rząd., 8 dm., 105 mk.

Miełajszupie, wś, pow. maryampolski, gm. Michaliszki, par. Preny; odl. 33 w. od Maryampola. Ma 10 dm., 90 mk. W 1827 r. wś rząd., 4 dm., 54 mk.

Mieńka, rz., dopływ Narwi z praw. strony.

Mieńsk (dok.), ob. Mińsk.

Mierkinie Stare and M. Nowe, wś, pow. suwalski, gm. Wiżajny, par. Przerośl, odl. 22 w. od Suwałk, ma 11 dm., 109 mk. W 1827 r. 17 dm., 109 mk. Wchodziła w skład dóbr Hańcza. [Powstala w Puszczy Mereckiej biorąc nazwe od litewskiego brzmienia Merecza – Merkiné.]

Miernica, dobra i urocz., pow. prużański, gm. Murawiewska, 35 w. od Prużany. Dobra, Boguszewskich 324 dz.

Mieruniszki, niem. Mirunsker See, jez., pow. margrabowski, nad granicą polską, położone śród wyżyny wzgórkowatej, wzniesione 192 m. npm. Leżą nad niem Mieruniszki Wielkie i Male i Garbas Wielki. [Wody jeziora odprowadza struga Jaworka al. Jaworkowska (na mapie 1839 r.) zwana też Garbasznicą do jez. Garbaś.]

Mieruniszki Wielkie 1) niem. Gr. Mierunisken al. Mieruntzken, targowisko ze st. p. i kościołem ew. na polsko-prusk. Mazurach, pow. margrabowski, 18 kil. na płn.-wsch. od Margrabowy, 1 kil. na zach. od granicy Król. Polskiego, nad jez. tej samej nazwy, śród wyżyny wzniesione, M. ciągną się 4 kil. wzdłuż i mają 1410 mk., przeważnie ewang., mówiących do połowy po niemiecku i po mazursku. Trudnią się głównie rolnictwem i rybołówstwem. Gleba gliniasta i piaszczysta, miejscami kamieniami wapiennemi pokryta, rodzi żyto, kartofle i cebulę, kwitnie tu także przemysł garbarski. W historyi wspominają M. już około r. 1277 w wojnach zakonu krzyżackiego z Sudawianami. Przy pobliskiem, ale już za granicą leżącem Filipowie, stoczyli sprzymierzeni ze Szwedami Brandenburczycy, potyczkę z Polakami, w której ostatni cofnąć się musieli; było to r. 1656 d. 22 paźdz. R. 1541 podaje ks. Olbracht do wiadomości, że Kasper v. Aulak, ssta straduński, sprzedał r. 1537 Janowi, Augustynowi, Wojtkowi i Jakubowi Pietraszewiczowi, braciom z Turowa w pow. straduńskim, 10 wł. sołeckich w puszczy nad Garbasznicą za 240 grzywien, celem założenia wsi dannickiej na 100 wł. nadanych prawem chełm. i 9-letnią wolnością. Dan w Królewcu. W M. mieszkają r. 1600 sami Polacy (ob. Kętrz. O ludn. pols. w Prusiech, str. 506). Z szla­ch­ty pols. mieszkali tu w późniejszych czasach Dzię­gie­lo­wie (str. 526). W M. jest przykomórek; tutejszy okr. urz. stanu cywil. 1880 r. liczył 3806 dusz. R. 1882 urodziło się 178 dzieci, zawarto 32 ślubów, umarło 131 osób. Poczta osobowa kursuje między M. a Kowalami i Filipowem. St. telegr. otworzoną została dopiero 1877 r. Według Duisburga stanowiły M. dawniej osobne terytoryum Sudawii (Töppen, Hist. comp. Geogr., str. 30). 2.) M. Małe, niem. Klein Mierunsken, majątek chełmiński, pow. margrabowski, st. p. Mieruniszki, 2 kil. odl. Zawiera 134•65 ha roli or. i ogr., 54•38 łąk, 4•16 past., 10•33 boru, 2 nieuż., razem 205•52 ha, które przynoszą 737 mrk. czystego dochodu. 3.) M., fol., niem. Mierunsken, pow. margrabowski, należy do dóbr drozdowskich. Cały ten obszar obejmuje 453•54 ha roli or. i ogr., 173•10 łąk, 45•20 past., 28•44 boru, 11•07 nieuż., razem 711•35 ha; czysty dochód z grun. 3337 mrk. W miejscu jest gorzelnia, najbliższa st. poczt. Kowale, 6 kil. odległa. Okrąg urzędu stanu cywil. Biała. Kś. Fr.

Mierunsken Gr. i Kl. (niem.), ob. Mieruniszki.

Mierzeja Świeża al. Nierzeja, niem. Frische Nehrung, wąski półwysep ciągnący się na kształt długiej piaszczystej grobli, między zatoką Świeżą (Frisch Haf) a Baltykiem, ma do 13 mil dług., a ⅛ do 1¼ m. szeroko Zaczyna się pod Gdańskiem przy ujściu Wis­ły. Mało zaludniona dla gleby ubogiej, ob. Nierzeja. M. Kurońska (Kurische Nehrung) w Prusach wsch., takiż sam wąski a długi półwysep, oddzielający nakształt wielkiej grobli Zatokę Kurońską od Bałtyku. Ob. Kurońska Mierzeja.

Mieszkabudzie, os., pow. maryampolski, gm. Pogiermoń , par. Preny, odl. 44 w. od Maryampola, 1 dm., 9 mk.

Mieszkadańce, wś, w półn. części pow. grodzieńskiego, nad jez. Mo­tor, z którego Kotra wypływa.

Mieszkopiewie, folw., pow. maryampolski, gm. Chlebiszki, par. Preny, odl. 41 w. od Maryampola, 1 dm., 9 mk.

Miesztuny, wś, pow. grodzieński, gm. Hudziewicze, 365 dz.

Mietelica, ob. Metelica.

Mietuliszki, folw., pow. maryampolski, gm. Michaliszki, par. Płutyszki.

Mięciszki, wś, pow. sejneński, gm. i par. Kopciowo, odl. 29 w. od Sejn, ma 24 dm., 208 mk.; w 1827 r. 16 dm., 91 mk. Wchodziła w skład dóbr Justyanów. [Por. Mięciuny and Męciszki.]

Mięciuny, wś, pow. sejneński, gm. i par. Kopciowo, odl. 28 w. od Sejn, ma 21 dm., 210 mk. W 1827 r. 17 dm., 107 mk. [Por. Męciszki and Mięciszki.]

Międzrzeczka, rzka w gub. grodzieńskiej, dopł. Zelwy al. Zelwianki (lew. dopł. Niemna).

Miękupie, ob. Menkupie.

Miggenburg (niem.), dobra ryc., st. poczt. Troempau 4 kil. odl. Obejmują 94•90 ha roli orn. i ogr., 13•60 łąk, 12•50 past., 2•90 boru, 3•60 nieuż., razem 127•50 ha; czysty dochód z gruntu 2310 mrk. Właśc. Hermann Friccius. Okr. urzędu stanu cywil. Schaaken; 1856 r. 43 mk. Kś. Fr.

Miggenthal, niem., wś, pow. gierdawski, st. p. Kl. Gnie, okr. urz. stanu cywil. Mauenwalde, 27 mk. (1856 r.). Kś. Fr.

Migowo, Migów, wś i dobra nad Niemnem, pow. grodzieński, gm. Żydomla, 16 w. od Grodna. Wś ma 167 dz.; dobra, Katarzyny Brosse, 480 dz. W r. 1558 należy do wójtowstwa sowoliskiego, we włości dworu kotrańskiego, ekon. grodz. We wsi było 15 włók gruntu średniego, wszystkie na służbę ciągłą. Poddani mieli 58 wołów, 30 koni; płacą (oprócz owsa z odwozem) 7 kóp 6 gr.

Migów, wś, pow. grodzieński, b. wł. Aleks. Obuchowicza. [Por. Migowo.]

Mihodra, rus. Mihidra, kol. nad rz. t. n., w obr. gm. Ber­ho­me­tu Se­rec­kie­go, pow. wyż­nic­ki. W XVIII w. osiedli tu Filiponi. Br. G.

Mijanowski-Merecz, ob. Merecz (t. VI, 259).

Mikalbude, niem., dobra ryc. na Litwie prusk., st. poczt. Kowarren 3 km. odl., okr. urz. stanu cywiln. Kl. Beynuhnen. Obejmują 190 ha roli orn. i ogr., 118 łąk, 9 pastw., 5 nieuż., razem 322 ha; czysty dochód z gruntu 3061 mrk. W 1856 r. 119 mk. Ks. Fr.

Mikasa, wś, pow. kalwaryjski, gm. nadniemeńska, par. Rumbowicze. Odl. 48 w. od Kalwaryi, ma 5 dm., 30 mk.

Mikaszewo al. Miklaszewo, jezioro w pow. augustowskim, w dobrach Krasnowo. Ma brzegi lesiste i wyniosłe. Stanowi część systematu wodnego Kanału Augustowskiego i łączy się z jez. Krzywe. Ma 180 mr. obszaru, do 12 stóp głębokości, 3 w. długie, do 300 sążni szerokie. Br. Ch.

Mikaszówka, wś nad rz. Hańczą-czarną, pow. augustowski, gm. Kuryanki, par. Teolin; odl. 29 w. od Augustowa; ma 19 dm., 128 mk. W 1827 r. wś rząd., 17 dm., 95 mk. Wchodziła w skład dóbr Łabno. Rz. Hańcza od M., stanowi część Kanału Augustowskiego. Br. Ch.

Mikicie, wś i fol., pow. sejneński, gm. i par. Święto-Jeziory. Leży o 2 w. na zach. od jez. Prepunty, o 27 w. od Sejn; ma 79 dm., 597 mk. W 1827 r. par. Sereje, 31 dm., 387 mk. Folw. M. powstał z uwłaszczonych os. włośc. Rozl. mr. 110: gr. or. i ogr. mr. 90, łąk mr. 17, nieuż. i place mr. 3; bud. z drzewa 6.

Mikicin, wś, dobra i fol., pow. bia­ło­s­to­c­ki, gm. Jaświły, 50 w. od Bia­łe­go­s­to­ku. Wś ma 849 dz. (ze wsią Jaświłki Moniuszki); dobra, własność Mo­niusz­ków, z urocz. Zawojny i Sybir, 1007 dz.; fol. Dziekońskich, 40 dz. R. 1493 Aleksander w. ks. lit. nadaje Janowi Sławskiemu „terram dictam Mikitinski super fluvio Mikicina“ (Kapica Her­barz 376).

Mikielewszczyzna, dobra, pow. sokólski, gm. Makowlany, własn. A­me­lii Wań­ko­wi­czo­wej własność Wań­ko­wi­czów (poprzednio Klecz­kow­skich), 726 dz. Do dóbr nalezą fol.: Awuls Stary i Nowy, 449 dz.

Mikielowszczyzna al. Mikielówka, w dok. Mikielewicze, wś i dobra, pow. grodzieński, gm. Mosty, 59 w. od Grodna, w 4 okr. adm.; jest tu murow. kościół filialny par. mos­tow­skiej, pod wezw. N. M. P., fundowany 1823 roku przez generała An­drzej­ko­wi­cza. Wś ma 64 dm., 842 mk., kościół katol., 1209 dz. włośc.; dobra, Buttowt-Andrzejkowiczów, z folwark. Starzynka i Owczarnia 970 dz. W r. 1558 należy do wójtowstwa jelnieńskiego, we włości dworu mostowskiego, ekon. grodzieńskiej. We wsi było 45 włók „gruntu podłego“, z tego 1 na wójta, 4 wł. na dwóch służek, 2 wł. na tractwo do tarcic mostowych, 1 na bednarza, 1 na gumiennika, 1 na osadę i 35 wł. na służbę ciągłą. Poddani mieli 136 wołów i 61 koni. Z włók ciągłych i osadn. płacą (oprócz owsa z odwozem) 14 kóp i ½ gr. J. Krz.

Mikity, wś nad Niemnem, wprost Wilkii, pow. władysławowski, gm. Dobrowola, par. Poniemoń, odl. 57 w. od Władysławowa, ma 25 dm., 205 mk. W 1827 r. wś rząd., 15 dm., 129 mk. Br. Ch.

Miklas, rz. w pow. kalwaryjskim, początek pod Użbolem, na zach. Mikloszan i Olity, płynie w kierunku zach.-płn. przez Pokolniszki, Randoniki, Mordasy i za Norkunami wpada z lew. brzegu do Niemna. Długa wiorst 11. Nazwa z m. hydr. J. Bliz.

Miklaszewo, wś i fol w., pow. suwalski, gm. Maćkowo, par. Puńsk, odl. 33 w. od Suwałk, ma 19 dm., 200 mk. W 1827 r. wś rząd., miała 14 dm., 118 mk. M. wchodzi w skład dóbr rząd. Krasnowo (ob.). Br. Ch.

Miklaszowce, wś i folw., pow. grodzieński, gm. Dubno, 110 dz. Fol. należy do dóbr Kługinówka.

Miklaszówka al. Mikłaszówka, wś, pow. suwalski, gm. Maćkowo, par. Puńsk, odl. 33 w. od Suwałk, ma 10 dm., 66 mk.

Miklusiany, wś, pow. kalwaryjski, gm. Olita, par. Rumbowicze, odl. 80 w. od Kalwaryi, 3 w. od rz. Niemna, ma 119 dm., 352 mk. W 1827 r. wś rząd., ma 24 dm., 195 mk. Folw. M. powstał z uwłaszczonych osad włościańskich. Rozl. mr. 157: gr. or. i ogr. mr. 110, łąk mr. 30, past. mr. 16, nieuż. i place mr. 1, bud. z drzewa 10. Br. Ch.

Mikłaszewo, jezioro, ob. Mikaszewo.

Mikłaszewo, wś, ob. Miklaszewo.

Mikniszki, pow. władysławowski, gm. Światoszyn, par. Iłgow odl. 41 w. od Władysławowa, ma 4 dm., 29 mk.

Mikobole, wś, pow. sejneński, gm. i par. Sereje, odl. 30 w. od Sejn; ma 18 dm., 202 mk. W 1827 r. wś rząd., 16 dm., 137 mk.

Mikolaiken, niem., pow. łecki, ob. Mikołajki.

Mikołaje Czarne al. Czarne Mikołaje; osada na pol. prus. Mazurach (ob. Kętrz.: O ludn. pols., str. 265 i 455), istniała już r. 1483 i 1600; dziś zaginęła; a leżała w pow. łeckim pod Madejkami i czyniła jednę służbę. Kś. Fr.

Mikołajewka 1.) al. Bo­gu­szy­niec, kol., pow. kol­s­ki, gm. Krzy­ko­sy, par. Grze­go­rzew, odl. od Ko­ła w. 7; dm. 19, mk. 119. 2.) M. al. Nikołajewka [dziś Mikołajówka], wś, pow. sejneński [Do 1866 r., później i dziś pow. suwalski.], gm. Andrzejewo, par. Puńsk, odl. 22 w. od Suwałk; ma 20 dm., 124 mk. Br. Ch.

Mikołajewo 1.), wś, pow. ko­niń­s­ki, gm. Sła­wo­sze­wek, par. Kle­czew. Leży na płn. od Ko­ni­na, odl. od t. m. 22 w. Ma 96 mr. obszaru, ludności mieszanej polsko-niem. 64 dusz, grunt pszenny. 2.) M., folw., pow. łom­żyń­ski, gm. Ku­pi­s­ki, par. Łom­ża. 3.) M., pow. kolneński, gm. Jed­wab­no, par. Bu­rzyn. 4.) M., wś i folw., pow. maryampolski, gm. Gudele, par. Skrawdzie, odl. 23 w. od Maryampola. Wś ma 33 dm., 152 mk.; folw. ma 11 dm., 87 mk. W 1827 r. wś rząd., 3 dm., 41 mk. 5.) M., kol., pow. ko­niń­s­ki, ob. Bur­ba­ny. Br. Ch.

Mikołajewsk, urzędowo Nikolajewsk, wś, pow. sejneński, gm. Krasnopol, par. Pokrowsk, odl. 13 w. od Sejn; ma 39 dm., 400 mk. [Dziś Mikołajewo.]

Mikołajki 1.) niem. Nikolaiken, (dok. S. Niclos, Niklausdorf), mto na polsko-prusk. Mazurach, ze st. p., pow. ządzborski, leży po obu brzegach jez. Tałtami zwanego, które 4 kil. dalej na płd. łączy się ze Śniardwami (Spirding-See); naokoło otaczają mto strome wzgórza. R. 1877 liczono tu 2280 mk. ew. wyznania, ale mówiących przeważnie po polsku. W 1880 r. było tu tylko 2192 mk. Trudnią się głównie rolnictwem, hodowlą bydła i koni, rybołówstwem i handlem drzewa, którego dostarczają duże bory rząd. jańsborskie (Johannisburger Heide). Drzewo to spławiają kanałami i licznemi jeziorami do M., a ztąd dalej do innych miast w prowincyi. M. słyną z delikatnych morenek, poszukiwanych w całych Niemczech, tudzież ze stynek znajdujących się tu w wielkiej obfitości. Wszystkie ryby z wyjątkiem morenek, odstawiają głównie do Polski. Ryby suszą tu na dachach. M. są siedzibą nadleśniczego urzędu, kasy leśniczej, inspektora kanałów, kasy podatkowej i komisyi sądowej. Bity trakt prowadzi ztąd do Ryna 8•5 kil. dłg. Poczty osobowe idą do Styrławek i Starej Ukty. Tutejszy okr. urz. stanu cywil. liczył 1880 r. 2277 dusz. W 1882 r. urodziło się 85 dzieci, umarło 113 osób, zawarto 20 małżeństw. Tutejszy leśniczy okrąg (Nikolasken Forstrevier) liczył 1880 r. 402 dusz. W 1882 r. urodz. się 13 dzieci, um. 14 osób, zawarto 4 małżeństwa. Jarmarków odbywa się tu rocznie 5, z których 4 trwają po 2 dni, a jeden na płótno 8 dni. M. należą do starych osad; według podania ludowego są tu w pobliżu góry zamkowe. Kościół istniał tu jeszcze przed reformacyą, czego dowodem jego tytuł ś. Mikołaja, od którego M. wzięły swe miano. Pastorów luterskich wymieniają tu dopiero od r. 1552. Przywilejów starych wylicza Kętrz. trzy. R. 1444 nadaje Konrad v. Erlichshausen W. mistrz Wawrzyńcowi Prusowi (Preusse) na prawie magdeb. 15 wł. pod ś. Mikołajem z wyższem i niższem sądownictwem i z obowiązkiem jednej służby zbrojnej. Roku 1516 nadaje Rudolf v. Diepoltskirchen, komtur ryński, w którym to obwodzie M. leżały, Janowi Nogaj (Nogei) karczmę w M. na prawie chełm. R. 1555 podaje ks. Olbracht do wiadomości, że Jerzy Sonne (polak według Kętrz.), sołtys w M., prosił o odnowienie przywileju sołeckiego, według którego wieś miała 64 włók, sołtys zaś i proboszcz, każdy po 4. Książę nadaje teraz Jerzemu 5 wł. sołeckich na prawie magd., a całej wsi 65, z których 20 było już przez Jerzego osadzonych nowymi ludźmi. R. 1539 mieszkali w M. prawie sami Polacy. Do rzędu miast zostały M. wyniesione dopiero r. 1722 przez króla Fryderyka Wilhelma I mocą patentu z d. 6 kwietnia tegoż roku. (Toppen, str. 310. Kętrz., O ludn. pol. w Pr., str. 472—473). 2.) M., niem. Nikolaiken (dok. 1250 Niclausdorf, 1437 Nicoloyen, 1565 Nickelsdorf, 1659 Mikolayki) , wś, pow. sztumski. Jest tu st. p., tel. i st. dr. żel. malborsko-mławskiej, odl. 15 kil. na płd.-wsch. od m. pow., leży w piaszczystej okolicy. Ma 943 mk. (1877 r.) katol. i Polaków; trudnią się rolnictwem; okr. urz. stanu cywil. Cierpięta. Tutejsza st. p. została urządzona 1876 r. Sołectwo tutejsze, osadzone na prawie chełm., posiadał 1604 r. Jan Gosz Kamiński. W wystawionym mu przywileju jest powiedziane, że starostwo w lichem się znajduje stanie. R. 1637 był sołtysem Michał Kamiński, 1677 Albert Jerwicki. R. 1645 znajdowały się we wsi jeszcze ruiny starego kościoła. (Ob. Schmitt: Gesch. des Stuhmer Kreises, Thorn 1868, str. 216). Par. katol. Krasna łąka, ewan. Rohdau, szkoła w miejscu. Obszar wynosi 3770•35 mr. W 1868 r. było tu 161 bud., 101 dm., 843 mk., 726 kat., 113 ew. M. mają być połączone drogą bitą ze Straszewem i Kiszporkiem Lustracya z r. 1565 podaje: M. trzymają Fryderyk, Anzelm i Jerzy bracia Oswaldowie; włók nowo rozkopanych na gruncie borowym jest 60, t. j. osiadłych 40, pustych 20, karczma; prowenta z tej wsi wynoszą 64 fl. 20 gr. 3.) M., niem. Nikolaiken, wś z kośc. filialnym, pow. lubawski, st. p. Nowe Miasto, ¾ mili odl., tamże par. kat. i ew. Posiada szkołę kat. do której uczęszczało w 1866 r. 114 dzieci. Obszar wynosi 4714•18 mr. Jest tu 202 bud., między tymi 77 dm., 602 mk. (1868 r.), 552 kat. 46 ew. Tutejszy okr. urz. stanu cywil. liczył 1880 r. 1426 dusz. W 1882 r. urodziło się 70 dzieci, zawarto 12 małżeństw, umarło 50 osób. M. należały już przed r. 1269 do bisk. płockich. Kościół tutejszy (ad S. Jacobum Maj.) jest patronatu rządowego. Odbudował go na nowo r. 1618, za czasów biskupa Kuczborskingo, Jakób Żółtowski h. Ogończyk, prob. w Nowem Mieście. Na ołtarzu znajdowała się gdy kościół wizytował kustosz Strzesz 1667 r. figura N. M. P. z drzewa. Patronem był jeszcze wtedy bisk. płocki. Do probostwa należało 6 włók, w 3-ch oddzielnych częściach leżących. Majątek kościoła stanowiła 1 włóka, którą zapisał był kmieć Gawrzil już przed 120 laty. R. 1630 puszczono ją w dzierżawę za 6 fl. i tłokę. Kościół posiadał prócz tego niektóre legaty; 2 dzwony były w wieży. Prob. był podówczas Marcin Wilczogórski. Mesznego dawali gburzy (cmethones) pół korca żyta i tyleż owsa; gburów było 30 dawniej, ale obecnie, w skutek wojen, liczono tylko 16 gospodarstw. Siana zbierał proboszcz rocznie około 15 fur. Inwentarz zniszczyli niedawno Szwedzi. Komunikantów było 100. Do szkoły należał mały ogródek. Teraźniejszy kościół został zbudowany 1780 r., a konsekrowany 1783 ante Nativ. B. M. V. Od niedawna mieści się w nim ambona rozebranego kościoła łąkowskiego w gotyckim stylu zrobiona. Za czasów krzyżackich należały M. do wójtostwa bratyańskiego (ob. Kętrz. O ludn. pol., str. 88). 4.) M., niem. Nikolaiken al. Kallikowen, wś na pol.-prus. Mazurach, pow. łecki, st. p. Pisanica, okr. urz. stanu cywil. Golubka. W 1856 r. 81 mk. Bernard v. Balzhofen, komtur brandenburski, nadaje wiernym bartnikom Klimkowi i Tomkowi, braciom, na prawie magd. 15 włók z obowiązkiem jednej służby zbrojnej; 12 wł. leży w M., 3 zaś na tamtej stronie rz. Legi. Dan w Lecu r. 1475. Wś ta zawierała pierwotnie 64 wł., z których 4 były sołeckie, a 4 kościelne. Ponieważ zaś z czasem spustoszała, a sołtys Sonne 20 wł. na nowo obsadził, dla tego ks. Olbracht pomnożył r. 1555 liczbę włok sołeckich o jednę a dannickich na 65 (ob. Kętrz., O ludn. pol., str. 278). Kś. Fr.

Mikołajówek, pow. augustowski, gm. Dowspuda, par. Janówka, odl. 14 w. od Augustowa; ma 9 dm., 68 mk.

Mikołajówka jez., pow. margrabowski; w 1567 r., nadaje je ks. Olbracht wraz z 23 włókami w Gutach na prawie magdeburskiem Adamowi Wojdowskiemu, który mu za to ceduje 10 włók sołeckich, oraz 2 włóki kupione, a 2 drogą łaski nabyte pod Margrabową, oraz wielki dom na rynku margrabowskim, dom dworski, stajnię, kuźnię i folusz w Margrabowej (ob. Kętrz. O ludn. pol. w Prusiech, str. 522). Kś. Fr.

Mikulicze 1.) wś, pow. brzeski gub. grodz., gm. Rohacze, 233 dz. 2.) M., wś, pow. klimowicki, gm. Szumiacze, 26 dm., 198 mk.

Mikulicze 1.) wś, pow. ki­jow­ski, gm. Ho­s­toml, st. poczt. Bor­szcza­bów­ka (31 w.), 38 w. od Ki­jowa, 133 dm., 1252 mk., cerkiew. Dobra, w skład których wchodzą: M., Mi­ro­c­kie, Pi­li­po­wi­cze i Rudnia Ha­biń­ska, należą od r. 1873 do As­ta­cho­wych, mają 11,244 dz. (8646 dz. lasu). 2.) M., wś, pow. wło­dzi­mier­s­ki, gm. Mi­ku­li­cze, 15 w. od mta pow., 108 dm., 782 mk., cerkiew, szkoła. Gmina obejmuje 55 miejscowości, 1198 dm. włośc. (323 innych), 9714 mk. włościan, uwłaszczonych na 10,781 dz. W r. 1545 Olechna Me­lesz­ko­wi­cza i jego braci. W r. 1577 Chwie­do­ro­wa Wa­si­liowa Mi­ku­li­c­ka, płaci od 8 dym. dorocz., 6 ogr. po 4 gr., 1 koła wieśn. 12 gr., a r. 1583 Wasili Mi­ku­li­c­ki od 11 dym., 4 ogr., 9 ogr., 2 kom., 1 koła w. 3.) M., wś nad Łu­hem, tamże, gm. Wer­ba, 7 w. od Wło­dzi­mie­rza, 72 dm., 228 mk., cerkiew. Należała do dóbr biskupstwa wło­dzi­mier­skie­go. W r. 1577 Fiedosiej, władyka wło­dzi­mier­ski, wnosi od 14 dym., 7 ogr, a w r. 1583 od 8 dym., 5 ogr., 3 komora, 3 komorn., 1 popa, 3 bojarów, 5 rybitwów.

Mikuthelen (niem.), wś na Litwie prus., pow. stołupiański, st. p. Kattenau, 95 mk. (r. 1856). Kś. Fr.

Mikutyszki, wś, pow. kalwaryjski, gm. nadniemeńska, par. Rumbowicze, odl. 59 w. od Kalwaryi, ma 19 dm., 120 mk. W 1827 r. 9 dm., 91 mk.

Milan, dawna nazwa obszaru leśnego w puszczy ostrołęckiej, wspom. w dok. z r. 1395 (Kapica, Her­barz, 325). Na jej obszarze powstały wsi drobno szla­che­c­kie dotąd istniejące: Dąbek, Filochy, Gumki, Żochy i wieje innych zapewne, które nie zachowały w swem na­z­wi­s­ku pierwotnego miana obszaru. W spisach z r. 1578 prócz wymienionych powyżej są: Dobki-Milan mające w 7 działach 11 łanów. Należały do parafii Czerwin.

Milanowszczyzna, folw., pow. suwalski, gm. Czostków, par. Filipów, odl. 14 w. od Suwałk, ma 2 dm., 8 mk. [Dziś Milanowizna.]

Milchbude (niem.) 1.), os., pow. fisz­hu­ski, st. p. Fisz­hu­zy. 2.) M. al. Kl. Kliewienen, dobra, pow. gołdapski, st. p. Gołdap’, 4½ włóki obszaru, 24 mk. w 1856 r. [Ok. 5 km na zachód od Gołdapi, w pobliżu wsi Skocze, ale na zachodnim brzegu rz Gołdapy. Dziś nie istnieje.] 3.) M., książęca posiadł. i folw., pow. wystrucki, st. p. Gr. Bubainen 2 kil. odl., obejmuje 199•42 ha roli or. i ogr., 20•43 łąk, 16•34 past., 127•41 nieuż., razem 363•60 ha; czysty dochód z gruntu 2043 mrk. Właśc. ks. Leo­pold Fry­de­ryk Franz Mi­ko­łaj An­halt Des­sau. 4.) M., pow. wystrucki, st. p. Georgenburg. 5.) M., folw., pow. we­law­ski, st. p. Gruenhayn. 6.) M. al. Neu-Kattenau, dobra stadninowe, pow. stołupiański, st. poczt. Kattenau, w 1856 r. 83 mk. 7.) M., folw., pow. kró­le­wie­cki, st. p. See­pot­hen. 8.) M., zakład mleczny śród łąk, pow. królewiecki, st. p. Kob­bel­bu­de. 9.) M., zakład mleczny śród lasu, pow. łecki, st. p. Ełk, 9 mk. 1856 r. [Na płn.-zach. od miasta, dziś leśniczówka Mleczno.] 10.) M., folw., pow. gąbiński, st. p. Malwiszki, 33 mk. 1856 r. 11.) M. al. Disselwethen, dobra, pow. stołupiański, st. p. Mehlkehmen. 12.) M., wś, pow. we­law­s­ki, st. p. Pusch­dorf, okr. urz. stanu cywil. Buergersdorf, 27 mk. 1856 r. 13.) M., os., pow. we­law­ski, st. p. Ta­pia­wa, 9 mk. 1856 r. 14.) M., karczma z przewozem przez rzkę Lienau, pow. malborski, st. p. Nowydwór, należy do wsi Neuteicherwalde. 15.) M., dobra rycer., na Litwie prus., pow. tylżycki, st. p. Tylża 6 kil. odl., okr. urz. stanu cywil. Winge. Obszaru 276•77 ha: rola or. i ogr. 63•83 ha, łąki 127•66, past. 79•15, nieuż. 3•32, wody 2•81; czysty dochód z gruntu 6634 mrk. Właśc. Emilia Reimer; 93 mk. 1856 r. 16.) M., folw. do domeny fiskalnej Grumbkowkaiten, pow. piłkałowski, st. p. Willuhnen 6 kil. odl. Zawiera 257•26 ha roli or. i ogr., 112•71 łąk, 5•07 past., 21•49 nieuż., razem 396•53 ha; 41 mk. 1856 r. 17.) M., os. do Partheinen, pow. świętosiekierski, st. p. Wolitnik, 22 mk. 1856 r. 18.) M. al. Schaberau, maj. chełm., pow. we­law­ski, st. p. Ta­pia­wa 4 kil. odl. Zawiera 23 ha roli or. i ogr., 9 łąk, 7 past., 24 boru, 2 nieuż., 1 wody, razem 66 ha; czysty dochód z gruntu około 770 mrk. Właśc. Nies­wandt. 19.) M., zakład do Wesslienen należący, pow. świętosiekierski, st. p. Balga, 5 mk. w 1856 r. 20.) M., 2 folwark, pow. rastemborski, st. poczt. Barty, 29 mk. i 4 mk. 1856 r. 21.) M., folw. pow. świętosiekierski, st. Boenkenwalde, w 1856 r. 26 mk. 22.) M., folw., pow. darkiejmski, st. p. Darkiejmy, 43 mk. 1856 r. 23) M., folw., pow. ragnecki, st. p. Neu-Skardupoenen. Kś. Fr.

Milczyce, (po rus. Mylczyci), wś, pow. moś­ci­s­ki, 26 kil. na płd.-wsch. od Moś­cisk, 10 kil. na płd.-wsch. od sądu pow., urz. poczt., st. kolej. i tel. w Sądowej Wisz­ni. Na zach. leżą Or­cho­wi­ce i Nik­ło­wi­ce, na płn. Pu­tia­ty­cze (w pow. gródeckim), na płd.-wsch. Jatwięgi, na płd. Uher­ce Wie­niaw­skie (w pow. ru­de­c­kim). Płd.-zach. część wsi przepływa pot. Wisz­nia. Wschodzi on tu z Jatwięg, a płynie na płn.-zach. do Nik­ło­wic. Na praw. brz. Wisz­ni leżą zabudowania wiejskie (279 m.), na wsch. od nich wznosi się wzgórze jedno do 302 m. wys. (znak triang.), na lew. brz. Wisz­ni leży w lesistej płd. części wsi folw. Zrę­by wraz z leśniczówką. Własn. więk. (lwow­skiej kapituły łaciń.) ma roli or. 345, łąk i ogr. 57, past. 8, lasu 430 mr.; wł. mn. roli or. 697, łąk i ogr. 198, past. 54, lasu 12 mr. W r. 1880 było 981 mk. w gminie, 35 na obszarze dwor. (między nimi 798 obrz. rz.-kat., 90 gr.-kat.). Par. gr.-kat. w Nik­ło­wi­cach. We wsi jest cerkiew pod wez. Ś. Michała arch. Par. rz.-kat. w miejscu, dek. ja­wo­row­ski, dyec. prze­mys­ka. Do par. należą wsie: Bar, Du­ba­nio­wi­ce, Ho­ło­dów­ka, Hod­wi­sz­nia, Jatwięgi, Ko­cze­rzyn, Ma­ku­niów, Mi­la­tyn, Nik­ło­wice, Or­cho­wi­ce, Pu­tia­ty­cze, Szo­ło­mi­ni­ce i Uher­ce. We wsi jest kościół pod wez. ś. Ka­ta­rzy­ny, konsekrowany w r. 1718. O par. mil­czy­c­kiej jest podanie, jakoby ona sięgała jeszcze czasów ś. Woj­cie­cha, a założoną była przez jakiegoś księcia de Bibellsam (ob. Jó­ze­fo­wicz: Kronika miasta Lwo­wa, tłum. Pi­wo­c­kie­go, str. 448 i nast.). Obszar tej parafii miał być tak wielki, iż do niej należały dzisiejsze parafie w Sądowej Wisz­ni i Sto­jań­cu a paroch mil­czy­c­ki pobierał dziesięciny z miejscowości do tych parafij należących. W aktach biskupich znajdujemy pierwszą wzmiankę o par. mil­czy­c­kiej pod r. 1477. Patronami beneficium i dziedzicami wsi byli w r. 1636 Wacław i Stanisław Du­bia­nie­w­scy, lecz wkrótce potem przeszła wieś wraz z patronatem na metropolitalną kapitułę lwow­ską obrz. łacińs. W r. 1687 zniszczył pożar plebanią, a wraz z nią prawa i przywileje służące oddawna do użytku tegoż kościoła. i parafii. Józefowicz (l. c.) wspomina, że kościół, który on tu zastał, gdy w r. 1695 przyszedł na proboszcza do M., był już trzecią lub czwartą z kolei budową na tem samem miejscu, gdyż pierwsze dla dawności poupadały. Kościół dziś istniejący wybudował swym kosztem Jó­ze­fo­wicz, otrzymawszy od kapituły dęby z lasów mil­czy­c­kich, a równocześnie także plebanią, wikaryą i szpital. W M. jest szkoła etatowa 1-klasowa. Lu. Dz.

Milczyszki, wś, pow. maryampolski, gm. Szumsk, par. Giże, odl. 7 w. od Maryampola, ma 3 dm., 70 mk.

Milecina, rz., dopływ Narwi z prawej strony.

Milejczyce al. Melejczyce, mstko nad rz. Kru­pą (dopł. Nurczyka), pow. brze­s­ki, gub. grodz., gm. Rohacze, 61 w. od Brześcia, o 50 w. na płn.-zach. od m. pow., 1588 mk. (771 męż., 817 kob.), w tej liczbie 627 żyd; cerkiew par.; poprzednio kościół kat. par., dziś skasowany. Otoczone borami i bagnami, powierzchnia niska, grunt zły, piaszczysty, 3598 dz. miej. i 126 dz. cerk. Par. prawosł. ma 2164 wiernych (1091 męż., 1073 kob.); oprócz cerkwi paraf. są 3 filialne i kaplica na cmentarzu grzebalnym. Por. Pamiat. Kijew. Arch. Kom., t. II, cz. 2, 90. J. Krz.

Milenkowce 1 ) okolica, pow. sokólski, gm. Makowlany, 56 dz. 2.) M., wś, tamże, ob. Mińkowce.

Mileńki, okolica, pow. sokólski, gm. Zubryca, 64 dz.

Mileńska al. Mileszka, pow. suwalski, gm. Kuków, par. Filipów.

Milewo […] 3.) M., niem. Millewen, wś, pow. łecki, st. p. Kalinowo, okr. urz. stanu cywil. Wierzbowo; szkoła, 424 mk. w 1856 r. Ks. Fr.

Milewo, os., pow. bia­ło­s­to­c­ki, gm. Przy­tu­la­n­ka 91 dz.

Milewskie al. Dąbrowskie, niem. Milewsken al. Dombroffsken, Dombrowsken, wś, pow. oleckowski, st. p. Margrabowa, tamże okr. urz. stanu cywil. Wawrzyniec v. Halle, starosta oleckowski, sprzedaje r. 1562 Stanisławowi Milewskiemu 4 włóki boru na sołectwo, włókę za 55 grzywien, celem założenia wsi dannickiej na 42 wł. nadanych prawem chełm. i 10-letnią wolnością. W M. mieszkają r. 1600 sami Polacy (ob. Kętrz.: O ludn. pols., str. 518). Ks. Fr.

Milewskie, wś, pow. bia­ło­s­to­c­ki, gm. Ob­rę­b­ni­ki, 28 w. od mta pow., 799 dz. Na polach wsi kurhan.

Milewszczyzna, fol., pow. sokólski, gmina Trofimówka, Salmanów 89 dz.

Miliszki, wś, pow. władysławowski, gm. Zyple, par. Łuksze, odl. 28 w. od Władysławowa. Ma 12 dm., 126 mk. W 1827 r. 13 dm., 122 mk. Br. Ch.

Milken (niem.), ob. Miłki.

Milki, ob. Miłki.

Milkowszczyzna 1.) dobra, pow. grodzieński, gm. Skidel, 40 w. od Grodna, Mozolewskich, 985 dz., kaplica katolicka. W roku 1558 dwór królewski w ekon. grodz. Miał 10 włók roli i 1 wł. 4, morgi sianożęci, W r. 1641 wś osocznicka w leśnictwie jezierskim. Było tu 4 osoczników na półwłóczkach. Nadto 5 ludzi osiadłych na 85 morg, który winni płacić 7 kóp 44 gr. 2.) M., wś i urocz., tamże, gm. Kamionka, 199 dz.

Millucken (niem.), ob. Miłuki [(1.)].

Milluhnen 1.) (niem.), wś na Litwie prusk., pow. stołupiański, st. p. Stołupiany, 374 mk. r. 1856. Tutejszy okr. urz. stanu cywil. miał w 1880 r. 2556 mk. R. 1882 urodziło się 110 dzieci, zawarto 25 ślubów, umarło 54 osób. 2.) M. (niem.), majątek chełm. na Litwie prusk., pow. stołupiański, st. p. i kol. Stołupiany, 7 kil. odl.; do dóbr tych należą folwarki Kerstuppen, Junkerwald i Leegen; cały ten klucz obejmuje 612•80 ha roli orno i ogr., 115 łąk, 15 nieuż., razem 742•80 ha; czysty dochód z gruntu około 6950 mrk. Właśc. Louis Donalies, członek izby poselskiej; w miejscu jest gorzelnia, browar, młyn wodny, olejarnia i cegielnia. W 1856 r. 77 mk. Kś. Fr.

Millwyn, niem., ob. Melwin.

Milnyk, nazwa staroz. grodu ruskiego z epoki Daniela i Romana, wspominana często w latopisie wołyńskim. Gród wraz z zamkiem zniszczyli Tatarzy. Zajmował on prawdopodobnie część dzisiejszego Milna i Załoziec.

Milowce, wś, pow. grodzieński, gm. Kamionka, 126.

Milowe, bagno, pow. sejneński, gm. Pokrowsk, ciągnie się od jez. Wiersnie na przestrzeni pięciu wiorst w lasach i jest siedzibą dzikiego zwierza, oraz wilków, które w tej okolicy dużo szkód zrządzają włościanom.

Milszlauken al. Milschlauken (niem.), wś, na pol.-prus. Mazurach, pow. wystrucki, st. p. Aulowoehnen, okr. urz. stanu cywil. Keppurlauken, 54 mk. w 1856 r. Kś. Fr.

Milthalersberg (niem.), dobra, pow. węgoborski, st. p. Węgobork. M. jest właściwie przedm. Węgoborka. R. 1730 d. 10 lipca nadaje król Fryderyk Wilhelm I radnemu miasta Janowi Gotfrydowi Dawidowi, który się zobowiązał na nowym rynku dom wystawić, rozgart i ogród warzywny, zawierające 2 wł. i 23 mr., które stanowią dzisiejsze dobra M. Nazwę wzięły od jednego z późniejszych właścicieli, żyjącego pod koniec zeszłego stulecia i zowiącego się Milthaler. Kś. Fr.

Milucken al. Mylucken (niem.), ob. Miłuki. [(2.)]

Milucken (niem.), ob. Jurki. [Por. Miłuki (4).]

Miluki al. Miłuki, wś, pow. grodzieński, gm, Sobolany.

Miluppa, rz. w pow. władysławowskim, poczyna się pod Sobiniami, płynie w kierunku płd.-zach. przez Barzdy, Stogucie, Żardele, Janukiszki, Stoczki i pod Tnmpejami wpada z praw. brzegu do Szeszupy. Długa przeszło 12 w. Przyjmuje z praw. brzegu pod Stoguciami i z lewego o parę wiorst powyżej, dwa strumienie bez nazwy. J. Bliz.

Milusy al. Milusze, niem. Milussen, wś na pol.-prus. Mazurach, pow. lecki, st. p. Prostki, okr. urz. stanu cywil. Borki. M. istniały już r. 1546 i czyniły 2 służby (ob. Kętrz., O ludn. pol., str. 265 i 463); mają szkołę ew. W 1856 r. 202 mk. Kś. Fr.

Miłaszewszczyzna, folw., pow. sejneński, gm. Holny Wolmera, par. Łoździeje, odl. 13 w. od Sejn, ma 6 dm., 43 mk. W 1827 r. par. Berżniki, 2 dm., 26 mk. Folw. M. rozl. mr. 1152: gr. or. i ogr. mr. 412, łąk mr. 152, past. mr. 50, wody mr. 4, lasu mr. 504, zarośli mr. 24, nieuz. i place mr. 7; bud. mur. 1, z drzewa 13; płodozrnian 9-polowy.

Miłewkiszki, zapewno Miłejkiszki al. Miłkiszki, os., pow. maryampolski, gm. i par. Balwierzyszki; odl. 38 w. od Maryampola, 1 dm, 13 mk.

Miłki, niem. Milken, wś na pol.-prus. Mazurach, ze st. p., pow. lecki, ma 4819 mr. obszaru i leży 14 kil. na płd.-wsch. od m. pow., nad szosą z Jańsborga do Lecu, w okolicy górzystej, obfitej w jeziora; gleba gliniasta, piaszczysta i żwirowata; mieszkańcy mówią po polsku, trudnią się rolnictwem, hodowaniem bydła, głównie jednak rybołóstwem. W miejscu są 3 gorzelnie, cegielnia; poczta osobowa idzie z Jańsborka przez Miłki do Leca. Tutejszy okr. urz. stanu cywil. miał 1880 r. 2502 dusz. W 1882 r. nr. się 372 dz., zawarto 35 ślubów, umarło 151 osób. R. 1475 nadaje Bernhard v. Balzhofen, komtur brandenbnrski, Miłkowi, sołtysowi z Kamionek (Danzerau), 50 włók, celem załozenia wsi na prawie chełm. R. 1481 został proboszczem w M. kś. Mikołaj z dyec. gnieźnieńskiej. W M. znajdujemy r. 1625 samą ludność polską (ob. Kętrz., O ludn. pols. w Prus., str. 488). Z dok. fundacyjnego wynika, że wś ta wzięła swe miano od pierwszego lokatora. Wś ta miała pierwotnie ludność niemiecką (str. 238, 243 i 277), co wynika z następnych słów przywileju: Chcemy, by proboszczowi dawali dawniej dziesięcinę i ofiarę, jak inne wsie niemieckie naszego obwodu (str. 277). Obecnie par. M. ma 3600 polaków i 2136 niemców. Kś. Fr.

Miłkowice Janki, M. Maćki, M. Paski al. Paszki and M. Stawki, cztery wsi i dwa folw., pow. biel­ski, gub. grodz., w dawnej ziemi drohickiej, gm. Narojki, par. kat. Drohiczyn. 46 w. od Biel­ska. Wś M. Janki 3 dz. włośc. i 133 dro­b­no­szla­che­c­kiej; M. Maćki 81 dz. włośc.; M. Paski 230 dz. włośc.; M. Stawki 102 dz. szlach. Folw. M. Maćki ma w części Pruszyńskich i Kosińskich 125, w części Zaleskich 145 dz., folw. M. Paszki Kłopotowskich 110 dz., Zaleskich 88 dz. Gnia­z­do Mił­kow­skich. W M. Maćkach jest kościołek drewniany i cmentarz. Dwa razy do roku przybywa ksiądz z Drohiczyna dla odprawiania nabożeństwa. Na gruntach wsi groby kamienne.

Miłostany, wś, pow. sejneński, gm. i par. Mirosław, odl. 43 w. od Sejn, ma 10 dm., 117 mk. W 1827 r. par. Sereje, wś rząd., ma 13 dm., 56 mk.

Miłość, właściwie miłost’, nazwa rossyjska nadawana niekiedy przez komisarzy włościańskich nowoutworzonym wsiom i osadom przy uwłaszczaniu włościan na mocy ukazu z 1864 r. Taki sam początek mają nazwy Cardar, Carska łaska.

Miłuciszki al. Miłujciszki, os., pow. kalwaryjski, gm. i par. Kalwarya, odl. 6 w. od Kalwaryji, ma 2 dm., 7 mk.

Miłuki 1.) niem. Millucken, dok. Melucken, wś, pow. ządzborski, st. p. Sorkwity, okr. urz. stanu cywil. Pasym. W. mistrz Winrych v. Kniprode nadaje braciom Kiersztanowi i Otonowi z Olszyn (v. Oelsen) na prawie chełm. 150 włók (Sorkwity, Stama i Miłuki) między jeziorami Galent i Stama, wraz z ostatniem jez., oraz wolne rybołóstwo na potrzebę stołową. W sprawach sądowych z Prusakami, na pruskim prawie siedzącymi, odpowiadać mają przed komturem. Z tych dóbr czynią 5 służb konnych. Dan w Iławie w poniedziałek przed Wniebowst. Chrystusa Pana r. 1379. W. mistrz Ludwik v. Erlichshausen odnawia powyższy przywilej Janowi z Kremit, t. j. Janowi Przebędowskiemu i Mik. Ruszkowskiemu (Rauschwe), zamieniając z nimi jezioro ich Stama na jez. Serwin i nadając im wolne rybołówstwo w jez. tapejmowskiem (Tapeymoski). Działo się w Malborku r. 1451 w piątek po niedzieli czwartej po Wielkiej Nocy. R. 1469 Anzelm v. Tettau i Rul Bloschdorf, sstowie w Bartoszycach i w Knipawie królewieckiej, poświadczają, że Mik. Ruszkowski (Raschow), Jan z Duven i Janik Przebędowski (Jenicke Prebendofski, t. j. Jan z Kremit) swe dobra Sorkwity, Stama i M. sprzedają Jerzemu Schlieben za 347 grzywien mniejszej wagi, z których pieniędzy 150 grzywien natychmiast ma być wypłaconych, reszta zaś na Zielone Świątki. Sprzedający ma mieć staranie, aby akt sprzedaży na najbliższym zjeździe ziemskim w Bartoszycach był wciągnięty do ksiąg ziemskich. Działo się w Królewcu w wilią Zwiastow. N. M. P. r. 1469. R. 1470 nadaje Henryk v. Richtenberg, w. komtur, rycerzowi Schlieben dobra M., Stama i Sorkwity, które przedtem posiadali Jan z Kremit (t. j. Przebędowski) i Mikołaj Ruszkowski (Raschkaw). Schliebenowie sprzedali swe dobra r. 1599 Eglofsteinom (ob. Kętrz.: Oludn. pols., str. 406-407). 2.) M., niem. Milucken al. Mylucken, wś na pols.-prusk. Mazurach, pow. łecki, st. p. Ełk, okr. urz. stanu cywil. Siedliska; 86 mk. w 1856 r. Istniały już około r. 1574 (ob. Kętrz.: O ludn. pols. w Prusiech, str. 464). 3.) M. al. Niłuki, niem. Milucken, wś na pols.-prusk. Mazurach, pow. szczycieński, st. p. Pasym, tamże ur ząd stanu cywil. M. istniały już około r. 1414. Paweł v. Rusdorf W. M. odnawia Stefanowi, synowi Petela, Kiersztanowi, synowi Bartołta, Janowi, synowi Klawka, Andrzejowi, synowi Mikołaja z Miłuk, przywilej na 10 włók chełm. tamże. Dan w Szczytnie w sobotę przed ś. Pryską r. 1429 (ob. Kętrz.: O ludn. pols. w Prusiech, str. 397); 68 mk. w 1856 r. 4.) M., niem. Miluken al. Jorki and Jurki (ob.), niem. Jurken, okr. urz. stanu cywil. Cichy (ob. Kętrz.: O ludn. pols., str. 514). Kś. Fr.

Mingstimmen 1.) niem., al. Juckstein, wś na Litwie prusk., pow. ragnecki, st. p. Krupyszki, tamże okr. urz. stanu cywil. W 1856 r. 131 mk. 2.) M. (niem.), wś na Litwie prusk., pow. piłkałowski, st. p. Kussen, urz. stanu cywil. Spullen. W 1856 r. 89 mk. 3.) M. (niem.), wś, pow. piłkałowski, st. p. Malwiszki. W 1856 r. 88 mk. 4.) M., ob. Juckstein. Kś. Fr.

Miniewicze 1.) wś, pow. bia­ło­s­to­c­ki, Zabłudów, 84 dz. 2.) M., wieś, pow. brzeski, gub. grodz. gm. Wierzchowicze, 185 dz. 3.) M., w spisie Milewicze, wś i dobra, pow. grodzieński, gm. Łunna, 36 w. od Grodna. Wś 199 dz.; dobra Kamińskich, z folw. Poniżany i Lasogóry 763 dz. 4.) M., dobra, pow. kobryński, gmina Zalesie, Szemetyłłów, z urocz. Borki 233 dz.

Miniewszczyzna, wieś, pow. wołkowyski, gm. Roś, 72 dz.

Minsterberch, (dok.), ob. Wystruć.

Mińce Wielkie and Małe, wś., pow. bia­ło­s­to­c­ki, gm. Choroszcza, 10 w. od Bia­łe­go­s­to­ku, 194 dz.

Mińczew, wieś i dobra, pow. biel­ski, gub. grodz., w dawnej ziemi dro­hi­c­kiej, gm. Na­roj­ki, par. kat. Dro­hi­czyn, 52 w. od Biel­ska. Wś ma 245 dz. (ze wsią Grunice). Dobra w części Strachowiczów 192 dz., Stęp­ko­w­skich 211 dz., Milewskich 192 dz., Kompaniejcewych 138 dz.; Obniskich 40 dz. Część należy do dóbr Grunice. Ludność polska. Na polach wsi mogiła kamienna.

Mińczuki, wś i kol., pow. grodzieński, gmina Hołynka, 65 w. od Grodna. Wś ma 269, kol. 55 dz. Pod wsią cmentarzysko.

Mińkowce 1.) al. Milenkowce, wś, pow. sokólski, gm. Makowlany , 117 dz. 2.) M., wś, tamże, gm. Zubryca, 17 w. od Sokółki, 68 dm., 503 mk., 826 dz.

Mińkowicze, wś i dobra, pow. brzeski gub. grodz., gm. Ratajczyce, 35 w. od Brześcia. Wś ma 492 dz.; dobra, Szwykowskich 874 dz. Po za wsią 30 kurhanów na przestrzeni 500 saż. kw.

Miory 1.) mko nad jez. t. n., pow. dzi­sień­s­ki, w 3 okr. polic., gm. w miejscu, o 39 w. od Dzi­s­ny a 270 od Wilna, niegdyś własność Rył­łów. W 1640 r. Krzysz­tof i He­le­na z Woł­ków Rył­łowie sprzedali M. Se­bas­tya­nowi Swiatopełk Mirskiemu, sędziemu bracławskiemu, który w 1641 r. wybudował kościół paraf. drewn. pod wez. Wniebowzięcia N. M. P. Dziś M. należą do różnych właścicieli i liczą 96 mk. (50 męż. i 46 kob.). Par. kat. 4 kl. dek. dzisieńskiego, ma 4599 wiernych; kaplice w M. i Ka­mion­po­lu, dawniej także w Świę­tej­wo­dzie. 2.) M., dobra, tamże, dzielą się na 4 części: a) M. 1-sze, własność od dawna Mirskich, dziś Ludwika Światopełka Mirskiego, mają 57 dusz rew. i 138½ dz. ziemi; folw. ma 1 dm. i 6 mk. kat. b) M. 2-gie, własność Bie­li­ko­wi­czów, od których przez wiano przeszło do Do­bo­szyń­skich, dziś Hi­po­li­ta Do­bo­szyń­s­kie­go, tu jest kaplica; 136 dusz, 517 dz. ziemi. Folw. M. 2-gie ma 681•4 mr. rozl.: 366•6 mr. ziemi or., 167•7 lasu, 47•65 łąk, 44•85 zarośli, 40•95 pod fermą i 13•65 nieuż.; 83 mk. (30 męż., 35 kob. i 18 dzieci); 10 dm. Leży przy gośc. z Dzis­ny do Po­ho­s­tu, odl. o 7 w. od Mior, o 28 od m. Drui a 45 w. od Dzi­s­ny. Na terytoryum folw. znajdują się jeziora Hof­cy i Na­liń­ka. Hoduje się 45 koni, 150 sztuk bydła, 80 owiec, 35 cieląt i źrebiąt. c) M. 3-cie, dziedzictwo Pu­cia­tów, z których Ja­cek około 1600 r. miał 3 synów: Teo­do­ra, Iwa­na i Ja­na, dalej własność To­bia­sza Pu­cia­ty. Miał on z Zo­fii Gru­że­w­skiej 2-ch synów: Je­rze­go i Wła­dy­s­ła­wa, zeszłych bezpotomnie, i córkę Maryannę En­gel­bra­ch­to­wę Klot­towę, stolnikowę brac­ław­ską, która przekazała M. w dom Klot­tów; dziś własność Ig­na­ce­go Klot­ta; 109 dusz rew., 283 dz. ziemi; folw. ma 1 dm. i 8 mk. kat. d) M. 4-te, własność Reut­tów, 27 dusz, 94 dz. obszaru; folw. 1 dm. i 7 mk. kat. M. gmina, należy do 1-go okr. pokojowego do spraw włośc. w Dziś­nie, oraz do 3-go cyrkułu powołanych do służby wojskowej z pow. dzisieńskiego w m. Mio­rach, gdzie znajduje się zarząd gm. Składa się z 13 okr. wiejskich i liczy 54 wsie, 194 dm. i 3219 włościan obojej płci. Okręgi wiejskie: Ka­mien­pol Wisława Światopełka Mirskiego; Sta­niu­lewo tegoż Mirskiego; M. Ludwika Mirskiego; M. Hi­po­li­ta Do­bo­szyń­s­kie­go; M. Ignacego Klot­ta; Ko­cio­ło­wo sukcesorów Hieronima Mirskiego; Horanie, dawniej Pu­cia­tów, dziś Mirskich; Bogudzienki Konstantego Wo­ło­sow­skie­go, nabyte od Li­sow­skich; Tu­mi­łów Henryka Ło­pa­ciń­skie­go, wprzód Wo­ło­sow­skich; Nowy Dwór Rut­kow­skie­go; Za­ho­rze sukcesorów Ber­nar­da Mirskiego, wprzód Sapiehów; Oku­ło­wo Ade­li Zaj­kow­skiej; Szczo­ł­no Stanisława Do­rę­gow­skie­go. Okręgi wiejskie M. 1-sze, 2-gie i 3-cie obejmują w swym obrębie wsie: Pieczonki, Ma­ciu­ki, Miś­ni­ki, Pod­jel­ce, Plej­ki, Ra­ko­we, Tom­ki i zaśc.: Ry­żow­szczy­z­na, Os­trów, Za­rze­cz­ny, Cze­re­wi­ki i Kił­bow­szczyz­na (w spisie urzęd. Kiesz­bow­szczyz­na). J. Krz.

Mironiszki, folw., pow. maryampolski, gm. Aleksota, par. Godlewo, odl. 52 w. od Maryampola, 2 dm., 14 mk. Fol. i wś M. w 1866 r. rozl. 166 mr.: gr. or. i ogr. mr. 92, łąk mr. 69, nieuż. i place mr. 5. Wś M. os. 6, z gr. mr. 64.

Mirosław 1.) wś włośc., pow. pło­c­ki, gm. Bie­li­no, par. Imiel­ni­ca, odl. o 6 w. od Pło­cka, ma 16 dm., 102 mk., 218 mr. gruntu dobrego i 6 mr. nieużytków. Wchodziła w skład dóbr Gul­cze­wo. 2.) M., wś nad Niemnem z lew. brzegu, pow. sejneński, gm. i par. Mirosław, odl. 49 w. od Sejn, 14 w. od Serej a 5 w. od Olity. Posiada kościół paraf. Mur., założony w 1763 r. przez Antoniego i Teresę Ważyńskich z Bendr. Osadzono przy nim księży maryanów. Wś ma 42 dm., 465 mk. i szkołę począt. W 1827 r. 33 dm., 398 mk. Wchodziła w skład dóbr Gudzieniszki. M. par., dek. sejneński (dawniej łoździejski), 6684 dusz. M. gm. ma 4407 mk., 13877 mr. obszaru, sąd gm. okr. III i st. poczt. w os. Sereje. W skład gm. wchodzą: Bałkosadzie, Bendry, Dziemieniszki, Giejsztory-małe, Giejsztory-wielkie, Giejsztoryszki, Gudzieniszki, Mankunele, Mankuny wieś i folwark, Marciszkany, Masłowszczyzna, Miłostany, Mirosław, Mowszabole, Morgi, Naruny, Niemonajcie, Niepiuny, Obelica-Gelertów, Obelica-Żeromskich, Obelija, Planta, Podziermieniszki, Poposadzie, Rowy, Siejluny, Siemieniszki, Serejacie, Strzemienne, Talkuny, Warstaciszki, Warsbudzie i Żylwa. Br. Ch.

Mirowlany, wś, pow. grodzieński, własność Szczyt­tów.

Misiewicze, okolica szlach., pow. grodzieński, gm. Indura, 86 dz.

Misiszki al. Miszyszki, os., pow. suwalski, gm. i par. Wiżajny, odl. 38 w. od Suwałk. Ma 2 dm. W 1827. r. os. rząd., par. Wierzbołów, 2 dm., 30 mk. [Nie istniejąca dziś miejscowość na zach. od jez. Wiżajny, płd.-zach od Stankun, obecnie w granicach Litwy (las). W latach 1919-1939/45 w Polsce, w załomku granicy, która została tu po II wś. wyprostowana na korzyść Litwy.]

Misiuny (Hryniewicza and Olszewskiego), dwa fol. nad Niemnem, pow. władysławowski, gm. Światoszyn, par. Iłgowo, odl. 41 w. od Władysławowa a 1 w. od Niemna, 1-y ma 61 mk., drugi 29 mk. W 1827 r. 7 dm. 66 mk. O założeniu tych folwarków ob. Iłgów. Wchodziły one pierwotnie w skład dóbr iłgowskich. Fol. M. lit. A rozl. 112 mr., gr. or. i ogr. mr. 55, łąk mr., 15, past. mr. 6, wody mr. 16, lasu mr. 7, zarośli mr. 4, nieuż. i place mr. 9; budowli z drzewa 5; są pokłady wapna. Folw. M. lit. BC rozl. mr. 157: gr. or. i ogr. mr. 94, łąk mr. 23, pastwisk mr. 37, nieużyt. i place mr. 3; bud. mur., z drzewa 11. Br. Ch. A. Pal.

Missen, niem., wś, na Litwie prusk., pow. darkiejmski, st. p. Sodehnen, okr. urz. stanu cywil. Ballethen. W 1856 r. 85 mk. Kś. Fr.

Mistrz, magister, był to przełożony szkoły przy kościele katedralnym lub parafialnym. Wsie, które stanowiły uposażenie takiego magistra, czy też kanonika scholastyka, nosiły zwykle miano: Mistrzowice.

Miszkas (genitiv miszko), po litewsku (w narzeczu żmudzkim) las. [liściasty]

Miszkieniki 1.) wś i dobra, pow. sokólski, gm. Kruhlany, 20 w. od Sokółki. Wś ma 149 dz.; dobra Turkowskich, 201 dz. 2.) M., wś, okolica i dobra, tamże, gm. Zubryca, 13 w. od Sokółki. Wś ma 58 dz.: okolica 50 dz.; dobra, Jaworskich 110 dz.

Miszkinie, wś, pow. sejneński, gm. Hołny Wolmera, par. Berżniki, odl. 14 w. od Sejn, ma 52 dm., 328 mk. W 1827 r. 25 dm., 310 mieszk.

Miszlaukeu al. Pritzkehmen, niem., wś na Litwie pruskiej, pow. piłkałowski, st. p. Malwiszki, okr. urz. stanu cywil. Spullen. W 1856 r. 106 mk. Kś. Fr.

Mitkiewicze, okolica, pow. wołkowyski, gm. Werejki, 99 dz.

Mitkiszki, pow. trocki. Na prawym brzegu Wilii, pomiędzy wsiami M. i Orsiszki, szereg kurhanów badanych przez E. Tyszkiewicza i Syrokomlę.

Mitkuny, wś, pow. maryampolski, gm. Aleksota, par. Sapieżyszki, odl. 52 w. od Maryampola, ma 19 dm., 199 mk. W 1827 r. par. Godlewo, 15 dm., 81 mk. Ob. Freda Dolna. Br. Ch.

Mitrony, ws, pow. wołkowyski, gm. Izabelin, 124 dz. Na polach wsi kurhan.

Mitrowszczyzna, fol., pow. sokólski, gmina Trofimówka, Żyryckich 61 dz.

Mitschullen, niem., ob. Miczuły.

Mitszen al. Sassupschnen, niem., wś na Litwie prusk., pow. ragnecki. st. p. Krupiszki, okr. urz. stanu cywil. Warnen. W 1856 r. 115 mk. i 1060 mr. obszaru Kś. Fr.

Mittel, niem., znaczy: średni, środkowy.

Mittel-Joduppe al. Jodupp, niem. (może średnie Czarnówko?) [Tak, ale dziś Czarnowo – kalka topominu bałtyjskiego, zaś całkowicie błędnie Hajnówek (sic!), niem. Mittel Jodupp, Czarnowken] wś na pol. prusk. Mazurach, pow. gołdapski, st. p. i urz. stanu cywil. Gołdap, 144 mk. w 1856 r. Kś. Fr.

Mittel-Upalten (niem.), ob. Średnie Upalty.

Mittel-Warkau (niem.), wś, pow. wystrucki, st. p. Aulowechnen, okr. urz. stanu cywil. Budwethen; 149 mk. (1856 r.)

Mittelwalde (niem.), 1.) ob. Mię­dzy­bórz. 2.) M., ob. Mię­cia­rzyn. 3.) M., ob. Kuw­ró­zek and Mittenwalde.

Mittelwalde (niem.), al. Kuw­ró­zek (ob.), dobra, pow. to­ruń­s­ki, st. p. Osta­sze­wo 4 kil. odl. Zawiera 146•53 ha roli orn. i ogr., 3•07 łąk, 0•63 pastw., 4•11 nieuż.. 1•85 wody, razem 155•90 ha; czysty dochód z gruntu 2226 mr. Właśc. Ema Feldt w To­ru­niu. Par. kat. Świer­czyn­ki, ew. Cheł­mża, szkoła Brąch­nów­ko. M. zostało założone w 1822 r. Ma 10 bud., 4 dm.. 70 mk., 38 kat., 32 ew. 2.) M., kolonia, pow. wystrucki, st. p. Gruenheide. W 1856 r. 37 mk. 3.) M., leśnictwo, pow. gąbiński, st. p. Malwiszki. W 1856 12 mk. 4.) M., wś, pow. kłajpedzki, st. p. Lankuppen, okr. urz. stanu cywil. Plucken-Martin. 5.) M., oś., pow. piłkałowski, st. p. Schorellen. W 1856 r. 23 mk. Kś. Er.

Mitzkaweitschen al. Szaiben (niem.), wś na Litwie prus., pow. stołupiański, st. p. Pillupoenen; okr. urz. stanu cywil. Podszohnen. W 1856 r. 174 mk.

Mixeln 1.) Gross al. Gr. Mixten (niem.), wś, pow. gąbiński, st. p. Judtschen, okr. urz. stanu cywil. Lolidimmen. W 1856 r. 99 mk. 2.) M. Klein al. Kl. Mixten (niem.), wś, pow. gąbiński, st. p. Nemmersdorf, okr. urz. stanu cywil. Austhinehlen. W 1856 r. 93 mk.

Mizery, wś, pow. sejneński, gm. i par. Lejpuny (ob.), odl. 45 w. od Sejn, ma 4 dm., 42 mk.

Miżańce, wś, pow. sejneński, gm. Kudrany, par. Lejpuny, odl. 37 w. od Sejn, ma 14 dm., 170 mk. W 1827 r. par. Liszków, 11 dm., 68 mk. M. wchodziły w skład dóbr Kudrany (ob.).

Miżewicze 1.) wś, pow. słonimski, gm. Miżewicze, 20 w. od Słonima, 1441 dz. Gmina obejmuje 37 miejscowości, 1175 dm., włok (112 innych), 7367 mk. włościan, uwłaszczonych na 14,259 dz. Nadto w gm. jest 198 dz. cerk. i 2399 większej posiadłości. Pod wsią, w urocz. Zahumienie 3 kurhany. 2.) M., wś i ferma, pow. wołkowyski, gm. Świsłocz, 28 w. od Wołkowyska. Wś ma 144 dz.; ferma, Pelzigów, 324 dz.

Miżewo, wś, pow. wołkowyski, gm. Pieski, 24 w. od Wołkowyska, 706 dz.

Mlekówka (Kętrz), miejscowość w pow. leckim; w spisach urzędowych niema jej.

Mlinicken (niem.), ob. Młyniki.

Młyn, jako najdawniejszy zakład przemysłowy do przerabiania produktów rolnych ważną odgrywał rolę w stosunkach rolniczych i ekonomicznych. Powstaje on tam, gdzie większe nagromadzenie ludności i wyższy stopień kultury śród tej ludności niepozwala posługiwać się pierwotnymi żarnami. Klasztory, dwory książęce i osady miejskie dawały pochop do zakładania młynów, które przerabiały na mąkę zboże dostarczane jako dziesięcina kościelna lub sep (od sypać) książęcy a wreszcie wyprodukowane na folwarkach klasztornych, kościelnych i miejskich. Dla skuteczniejszego poparcia tej gałęzi przemysłu książęta, duchowieństwo i założyciele miast wydzielają chcącym założyć młyn dość znaczne obszary ziemi, niekiedy kilka włók wynoszące, przyznają młynarzom charakter ludzi wolnych, podobnie jak sołtysom i wójtom i zapewniają specyalne przywileje, z jakich wytworzyło się podobno w XV w. odrębne prawo młynarskie, o którem wspomina Ostroróg. Na obszernych gruntach nadawanych młynom powstają niekiedy wsie całe (Młyny, Młyńsko). Toż samo osadnicy osiedleni w pobliżu młynów, z obowiązkiem pomagania w mieleniu ziarna książęcego czy kościelnego, stawali się zawiązkiem wsi (Młynary, Mielniki). Osady młynarskie bywały albo wieczystemi dzierżawami (własnością na prawie emfiteutycznym) albo też bywały przez właścicieli dominium, do którego należały, oddawane w czasową dzierżawę lub administracyą. Br. Ch.

Młynary, wś, pow. grodzieński, gm. Wołpa, 252 dz. ze wsią Rybaki).

Młynek […] 21.) M., os., pow. augustowski, gm. Bargłów, par. Rajgród, odl. 18 w. od Augustowa, ma 2 dm., 12 mk. Br. Ch.

Młynek 1.) urocz., pow, wołkowyski i dobra, gm. Werejki. 2,) M., zaśc., pow. kowieński, gm. Aleksandrowska Słoboda. 3.) M., zaśc., pow. nowoaleksandrowski, gm. Antolepty (6 w.). 4.) M. al. Tarachówka, dobra, pow. rohaczewski, Słuczanowskich, 541 dz. (433 lasu), 2 młyny, folusz, wiatrak.

Młynik 1.) niem. Klein Ploczytznen al. Ploczitznen, wś na pol. prusko Mazurach, pow. łecki, st. p. Ełk, okr. urz. stanu cywil. Sofy. 2.) M., niem. Lasken al. Lassken, wś, pow. ządzborski, st. p. Sorkwity, tamże urz. stanu cywil. Kś. Fr.

Młyniki 1.) al. Młynik, niem. Mlyniki, Melensdorf, dok. po 1415 r. al. Mehlensdorf, wś pod Lidzbarkiem, w dawniejszem komturstwie brodnickiem, dziś już nie istnieje, bo wspisach urzęd. nie podana. Zawierała 45 włók, za czasów krzyżackich czynszowała w XV w. 1 grzywnę od włóki, wówczas było 15 obsadzonych włók, a 30 pustych (ob. Schultz: Gesch. des Kr. Kulm., II, str. 112 i Kętrz.: O ludn. pols., str. 87). Księgi szkodowe Krzyżaków z r. 1414 donoszą, że Polacy zabrali tutejszemu sołtysowi 4 konie, które oszacowano na 20 grzywien, szkoda, którą ta wś wówczas poniosła, wynosiła 76 grzywien. 2.) M., niem. Mlinicken, wś na Mazurach, pow. gołdapski, st. p. Regellen [Regiele], okr. urz. stanu cywil. Górne. Ma 50 włók obszaru. W 1856 r. 186 mk. [Dziś wieś nie istnieje.]

Młyniska 1.) pow. nie­szaw­ski, gm. Cza­ma­nin, par. Mą­ko­szyn. 2.) M., wś nieistniejąca, par. Świe­dzie­b­no, pow. ry­piń­ski. W 1789 r. właśc. And. Ko­zic­ki wysiewa 7½ 2 kor. żyta i ma 140 złp. czynszu. 3.) M., wś, pow. lu­bar­to­w­ski, gm. i par. Rud­no. Należą do dóbr Lu­bar­tow­skich i są własnością Banku Polskiego w Warszawie. Jest tu 8 dm., 50 mr. 4.) M., os. leś., pow. augustowski, gm. Szczebro-Olszanka, par. Wigry, odl. 13 w. od Augustowa, 1 dm., 8 mk. 5.) M.–Obo­zis­ka, os. karcz., pow. so­ko­łow­ski, gm. i par. Kos­sów, 1 dm., 60 mr. Br. Ch.

Młynisko […] 20.) M., kol., pow. suwalski, gm. Czostków; leży tuż przy trakcie bitym wiodącym z Suwałk do Prus, o 12 w. od miasta Suwałk. Rozkolonizowana; składa się z czterech osad, zamieszkałych przez 59 osób. Grunta żytnie; tuż obok na wzgórzu mały lasek świerkowy, odrośl dawnego lasu rządowego stoczonego przez robactwo. Budowle porządne; na jednej osadzie stoi śpichlerz murowany z kamienia. Br. Ch.

Młyny 1.) wś, pow, brzeski gub. grodz., gm. Ratajczyce, 110 dz. 2.) M. Stare, wś. pow. kobryński, ob. Staromłyny. Ma 407 dz.

Mn … w wielu nazwach tak zaczynających się mamy właściwe Mazurom wtrącenie brzmienia n, skutkiem czego nazwy takie jak: Mniszek, Mniszewo, Mniszki uważać należy najczęściej za Miszek, Miszewo, Miszki, Myszki…, i wyprowadzać od źródłołowu Mich. Stwierdza to zresztą pisownia tych nazw w dawnyeh dokumentach. W niewielu razach i to głównie poza obrębem Mazowsza, trafiają się nazwy od źródłosłowu mnich (monachus) utworzone, nadawane zwykle wsiom klasztornym. Br. Ch.

Mniechen (niem.), pow. lecki, ob. Kurczątka and Miechy.

Mniedszen (niem.), os. leśna, pow. łecki, st. p. Ełk.

Mniodunsken (niem.), ob. Mioduńskie.

Mocarze, Moczarze, dawniej Moczarzewo, wś, pow. kolneński. R. 1435 Władysław ks. mazow., Mateuszowi i Janowi z M. sprzedaje 40 łan. chełm. nad rzką Biebrzą z brzegiem rzeki, leżących w lesie zw. Brzostowo, za 40 kóp (Kapica, Her­barz, 280). W r. 1577 są części: Moczarze Trojanki, Samełki, Budne i Antiqua. W nich 24½, łan., 5 zagr.

Mocewicze, wś i folw. nad rz. [Białą] Hańczą, pow. sejneński, gm. i par. Kopciowo, odl. 32 w. od Sejn. Wś ma 13 dm., 98 mk.; folw. 2 dm., 10 mk. W 1827 r. 12 dm., 70 mk. Folw. i wś M. rozl. mr. 935: gr. or. i ogr. mr. 162, łąk mr. 74, past. mr. 24, lasu mr. 583, zarośli mr. 30, nieuż. i place mr. 62, bud. z drzewa 7; cegielnia. Wś M. os. 11, z gr. mr. 144. Br. Ch.

Mochnata, wś, pow. biel­ski gub. grodz., gm. Brzo­zo­wo Nowe, 20 w. od Biel­ska, 855 dz.

Mockabudzie, pow. władysławowski, gm. Zyple, par. Łuksze, odl. 29 w. od Władysławowa, ma 6 dm., 48 mk. W 1827 r. 6 dm., 65 mk.

Mockupie, wś, pow. władysławowski, gm. Leśnictwo, par. Syntowty, odl. 12 w. od Władysławowa, ma 14 dm., 158 mk.

Moczalnia Stara and Nowa, dwie wsi, pow sokólski, gm. Kamionka. M. Stara 119 dz., Nowa 53 dz.

Moczulina, rz., dopływ Rosi Niemnowej.

Moczulisko al. Moczuliszcze, fol. dóbr Gniezno, pow. wołkowyski.

Moczuliszcze 1.) wś, pow. brzeski, gub. grodz., gm. Wołczyn, 39 w. od Brześcia, 57 dm., 198 mk., cegielnia, 977 dz. 2.) M., fol. dóbr Dziewiątkowicze Stare, pow. słonimski. 3.) M., ob. Moczulisko.

Moczulna, wś, dobra i 2 chutory, pow, Wyłkowyski, gm. Roś, 8 w. od Wołkowyska. Wś ma 231 dz.; dobra Olendzkich, 735 dz. (352 lasu) i Kortów 98 dz. Jeden chutor Haraburdów, 60 dz., drugi Dąbrowskich.

Moczuny, wś, pow. maryampolski, gm. Chlebiszki, par. Preny, odi. 41 w. od Maryampola. Ma 36 dm., 328 mk. W 1827 r. wś rząd. 15 dm., 128 mk.

Moczydły 1.) Ja­ku­bo­wię­ta, par. Ja­błoń-kościelna, i 2.) M. Sta­ni­sła­wo­wię­ta, par. Dąb­rów­ka-koś­ciel­na; obie wsie szla­che­ckie, pow. mazowiecki, gm. Sze­pie­to­wo. W 1827 r. M. Ja­ku­bo­wię­ta 15 dm., 105 mk. M. Sta­ni­sła­wo­wię­ta, 12 dm., 84 mk. 3.) M., pow. ma­zo­wie­c­ki, ob. Dąb­ro­wa-Mo­czy­d­ły (t. I, 923). 4.) M., wś, pow. augustowski, gm. Dowspuda, par. Janówka, odl. 24 w. od Augustowa, ma 22 dm., 167 mk. W 1827 r. 18 dm., 109 mk.

Moczydły 1.) Dubiny, Kuksiki al. Kukiełki, Pszczółki and Stare, 4 okolice szlach., pow. biel­ski gub. grodz., gm. Skó­rzec, 46 w. od Biel­ska. M. Dubiny 65, M. Kuksiki 69, M. Pszczółki 38 i M. Stare 40 dz. Gnia­z­do Mo­czul­skich. Ob. Pierlejewo (t. VIII). 2.) M. Lachowskie al. Moczydełki and M. Stare, dwie okolice szlach., tamże, gm. Narojki, par. kat. Ostrożany, 45 i 70 dz.

Modlin 1.) urzędownie No­wo­ge­or­giewsk, wś, później twierdza, pow. płoński, forteca nad Wis­łą z prawego brzegu, przy ujściu Narwi do Wis­ły, pow. płoń­ski, odl. 31 w. od Warszawy, leży pomiędzy No­wym Dwo­rem, os. miejską nad Narwią z przeciwnego brzegu, a Zak­ro­czy­miem, miastem nad Wis­łą z praw. brz., odl. 3 w. od Mod­li­na. O 4 w. powyżej M. wpada Wkra do Narwi z praw. brz. Kolej żelazna nad­wiś­lań­ska i dwie drogi bite wojenne z praw. i lew. brz. Wis­ły łączą M. z Warszawą. Wielki most żelazny zbudowany dla kolei nad­wiś­lań­skiej łączy brzegi Narwi. W miejscu gdzie się wznosi dzisiejsza twierdza była pierwotnie przystań wiślana i skład soli na gruntach wsi M. (ob. Verduma podróż, Liske, Cudziemcy). Strategiczno znaczenie tego punktu wyzyskali najpierwsi Szwedzi. W 1655 r. stanął tu obozem gen. Sten­bok i okopał się. W następnym roku stanowisko to zajmował falcgraf Adolf Jan i ztąd król szwedzki wraz z elektorem brandeburskim wyruszyli po moście rzuconym na Narwi w 32,000 ludzi pod Pra­gę w d. 27 lipca. Napoleon I odebrawszy Prusakom prowincye polskie, zwrócił uwagę na ważność M. i polecił wznieść tu fortecę. Od 1807 do 1812 r. tysiące rąk pracowało nad budową twierdzy, którą jej komendant generał holenderski Dondell poddał wojskom rossyjskim w d. 25. grudnia 1813 r. Po utworzeniu królestwa kongresowego M. przeszedł pod zarząd ówczesnej władzy wojskowej. W kampanii 1831 r. a raczej w strategicznych planach kierowników akcyi wojennej, M. odgrywał ważną rolę. Zajęty przez wojska rossyjskie, M. został z czasem znacznie rozszerzony i umocniony. Fortyfikacye sięgnęły i na przeciwne brzegi Narwi i Wisły. Obręb wałów fortecznych wynosi 9 kil. Szereg fortów otacza twierdzę w kilkowiorstowym promieniu. W twierdzy mieszczą się główne składy pontonierskie, wielkie magazyny intendentury, więzienie wojskowe, wielki młyn parowy i około 8000 załogi. Pod fortecą założono kolonie zaludnione przez sprowadzonych ze środkowej Rossyi osadników. Nie spotykamy tej nazwy ni w dokumentach, ni w reg. pob. z XVI w. W takim jednak punkcie jak ujście Narwi do Wisły, musiała istnieć zdawna osada. Z wielkim prawdopodobieństwem można nazwę M. uważać za przekształcenie pierwotnej nazwy Mogilno. Wieś tej nazwy wspom. w akcie uposażenia biskupstwa płockiego z XIV w. W r. 1576 „Moglno“, wieś królewska, należąca do grodu w Zakroczymiu, miała 16 łan., 2 rzem. 2.) M.–Stary, wś, pow. płoński, 4 okr., gm. i par. Po­mie­cho­wo, odl. o 36 w. od Płoń­ska; posiada st. dr. żel. nad­wiś­lań­skiej, 2 dm., 52 mr. ziemi. 3.) M.–Nowy, kol. włośc., pow. płoń­ski, 4 okr. gm. Po­mie­cho­wo, par. No­wy Dwór, odl. o 33 w. od Płoń­ska, posiada ewang. dom modlitwy, szkołę, karczmę, 33 dm., 446 mk., 697 mr. gr. dobrego, 44 nieuż. 4.) M. al. Nowy Rynek, wś, pow. os­trow­ski, gm. Ko­mo­ro­wo, par. Je­lon­ki. 5.) M., os., pow. kolneński, gm. Kubra, par. Przytuły. Br. Ch.

Modrzyce, wś, na miejscu której założoną została twierdza Iwangród, w pow. nowoaleksandryjskim. Wieś tę przeniesiono na grunta wsi Rycice.

Modyszki, jezioro w pow. suwalskim, ob. Kadaryszki (III, 658).

Modzele, wś, pow. łom­żyń­ski. Jan ks. mazowiecki nadaje Mi­ko­ła­jowi z Modzel (płoń­skie), 20 łan. zw. So­ko­la­łą­ka pod Łom­żą, na których to łanach założył on wieś Modzele. Jednocześnie Scibor z M. otrzymuje tu od księcia 10 łan. (Kapica, Her­barz, 285). Ob. Drozdowo.

Modzele, było to podobno dawne god­ło wojenne z zawołaniem Boj­cza, ztąd herb Mod­ze­lew­skich zwie się Boj­cza.

Modziejki, wś i fol., pow. wołkowyski, gm. Biskupice, 11 w. od Wołkowyska. Wś 74 dz.; fol. von Wittorfów, z chutorem Janów 340 dz.

Mogielnica, ob. Mogilnica.

Mogilany, wś, pow. grodzieński, gm. Indura, 32 w. od Grodna, 486 dz. Pod wsią wzgórza, zw. Góry Mogilańskie.

Mogilańaska wyżyna w gub. grodzieńskiej, między dorzeczami Niemna, Bobra, Supraśli, Świsłoczy, stanowi dział wodny między dorzeczami Niemna i Narwi. Wznosi się ona przy Sokołach 765 stóp, przy Sadowie 703 stóp a przy Mogilanach przedstawia szereg wzgórz sięgających 675 stóp i noszących nazwę Mogilańskich gór.

Mogilnica 1.) wś i folw., pow. chełmski, gm. Siedliszcze, par. Pawłów, odl. 21 w. od Chełmna a 5 w. od linii dr. żel. nadwiślań. W 1827 r. 56 dm., 265 mk. Jest tu cerkiew par. dla ludności rusińskiej, szkoła począt., gorzelnia, młyn wodny i pokłady kamienia wapiennego. Folw. M. z wsią M. i Dobromyśl rozl. mr. 2357: gr. or. i ogr. mr. 1056, łąk mr. 473, past. mr. 98, lasu mr. 576, nieuż. i place mr. 154; bud. z drz. 31. Wś M. os. 50, z gr. mr. 1173; wś Dobromyśl os. 19, z gr. mr. 319. 2.) M. al. Mogielnica, wś, pow. sokołowski, gm. Korczew, par. Skrzeszew, w dolinie rz. Bugu, odl. 4 w. od Drohiczyna. Ma 20 dm., 136 mk., 327 mr. ziemi. W 1827 r. było tu 14 dm., 88 mk. Położenie faliste, gleba żytnia. Kurhany, grodzisko, groby kamienne. Osada starożytna i za Jadźwingów prawdopodobnie warownia. 3.) M. al. Mogielnica, wś, pow. augustowski, gm. Dębowo, par. Jaminy, odl. 22 w. od Augustowa. Leży na piaszczystej wyniosłości, górującej nad błotami rz. Biebrzy; ma 54 dm., 505 mk., 1305 mr. obszaru. W 1827 r. wś rząd., 42 dm., 254 mk. Wchodziła w skład dóbr Łabno. Br. Ch., T. Ł.

Mogilno, r. 1576 Mogino, ob. Modlin.

Mogiła, rus. mohiła al. mohyła, starosłow. mogiła (od sanskryckiego pierwiastku mah, znaczącego rosnąć—crescere), jestto nasyp ziemny stożkowatego przeważnie kształtu, wznoszony w przedhistorycznej epoce plemion słowiańskie dla upamiętnienia miejsca, w którym zostały złożone zwłoki wodza, znakomitego wojownika, w ogóle zasłużonego męża. Sypanie mogił pamiątkowych jest właściwe wszystkim niemal ludom w epoce przedhistorycznej, tym mianowicie, które albo nieposiadały materyałów pozwalających wznosić groby i grobowce ułożone z kamieni lub wykute w skałach albo też nie umiały obrabiać posiadanego materyału i nieznały techniki budowlanej. Niektóre ludy rozwinęły tak wysoko sztukę wznoszenia nasypowych pomników, iż, jak o tem świadczą odnalezione w Ameryce wspaniałe roboty ziemne, odtwarzające swymi kształtami w olbrzymich rozmiarach zarysy postaci zwierzęcych lub fantazyjne kombinacye linijne, zabytki te mogą być przeciwstawiane piramidom kamiennym. Na obszarze ziem słowiańskich nasypy ziemne najliczniej występują tam, gdzie nie sięga obszar głazów narzutowych, a mianowicie na ziemiach Rusi. Na obszarach zachodniej Słowiańszczyzny przeważają grodziska, nasypy obronne, we wschodniej zaś mogiły, nasypy pamiątkowe lub strażnice stepowe, służące zarówno do obserwowania zbliżających się najeźdźców jak i do oryentowania się podróżnikom, a może i za kopce graniczne dla całych prowincyi. Nazwa kurhany odnosi się zapewne do zwyczajnych grobów (na obszarze Rusi litewskiej), podczas gdy mogiły stanowiły wyjątkowe grobowce i wyróżniały się od nasypów ziemnych, pokrywających groby kamienne i miejsce pochowania zwykłych umarłych, swą wysokością i rozmiarami. Ilość pracy ludzkiej wyłożonej na dokonanie nasypu była wyrazem albo żalu i czci dla zmarłych albo też świadectwem jego potęgi i zamożności. Mogiła Wandy pod Krakowem ma 33 metr. wysokości i do 1300 sążni kubicznych objętości. Mogiła Igora w pow. owruckim, nad rz. Uszą, na obszarze wsi Niemirówki, rozkopana w 1849 r., miała 20 łokci wysokości a do 70 łokci średnicy u podstawy. Znalezione w niej przedmioty pozwalają wnosić, iż sypano tę mogiłę na miejscu dokonanego całopalenia i obrządków mu towarzyszących. Mogiła Perepiatychy pod Chwastowem ma 5 sążni wysokości i do 50 sążni obwodu u podstawy. Systematyczne poszukiwanie archeologiczne mogłyby jedynie rozstrzygnąć kwestyę pochodzenia i znaczenia rozlicznych pomników ziemnych spotykanych na obszarach Słowiańszczyzny. Dotychczasowe cząstkowe, przypadkowe rozkopywania niedostarczyły jeszcze dostatecznej liczby danych do oparcia na nich pewnych wniosków. Jedna tylko prowincya a mianowicie Prusy zachodnie, została specyalnie opracowaną pod tym względem przez Godfryda Ossowskiego we wzorowej mapie i dołączonych do niej objaśnieniach (Mapa archeol. Prus Zachodnich z tekstem objaśniającym, Kraków 1881). Bogate w kurhany i horodyszcza obszary Mińszczyzny (dawnej Rusi litewskiej) badali Eustachy i Konstanty Tyszkiewicz i Kirkor a obecnie zajmuje się tymi okolicami Henryk Tatur. Mogiły Ukrainy opisywali Funduklej (po ross.) oraz M. Grabowski (po polsku). Jedyną próbą ujęcia w systematyczną całość rezultatów poszukiwań archeologicznych na obszarze całej Słowiańszczyzny jest dzieło J Kraszewskiego: „Sztuka u Słowian a szczególnie w Polsce i Litwie przedchrześciań.“ (Wilno 1860 r.). Br. Ch.

Mogiła-Mendoga, kurhan na przedm. miasta Pińska zwanym Leszcz (ob.).

Mogiszki, folw., pow. maryampolski, gm. Chlebiszki, par. Preny, odl. 42 w. od Maryampola, ma 1 dm, 11 mk.

Mohylna al. Mohilna, Mohilno, starożytne mczko nad Niemnem, w płd.-zach. krańcu powiatu ihumeńskiego, przy gościńcu wiodącym z Nieświeża do Uzdy, w 1 okr. polic. uździeńskim, o 105 w. od Ihumenia. Ma przeszło 150 dm., 800 mk. obojga płci; cerkiew parafialną, szkołę żydowską, zarząd gminy składającej się z 5 starostw wiejskich, 33 wiosek i do 1300 włościan płci męzkiej; szpital, szkółka gminna, przewóz na Niemnie. W 1235 r. pod M. zaszła mordercza bitwa o supremacyę nad Rusią litewską pomiędzy połączonymi siłami kniaziów waregskich: kijowskim, włodzimierskim, druckim a ks. lit. Ryngoldem, który rozbiwszy na głowę nieprzyjaciół i zapewniwszy swą władzę nad temi stronami, powrócił z ogromnemi łupami do Nowogródka. Po zhołdowaniu tych stron przez Litwę M. była własnością ks. litewskich; Witold w XIV w. oddał ją jednemu z książąt krwi a później drogą spadku władali tu kniaziowie Kobryńscy; w XIV w. M. należy do Paców, później przeszła do Radziwiłłów i stanowiła z przyległościami część ordynacyi nieświeskiej; w dwudziestych latach b. w. [XIX w.] odłączona od ordynacyi i oddana, jako wiano, jedynej córce ks. Dominika, Stefanii, przeszła w dom ks. Wittgensteinów; obecnie jest własnością ks. Pio­t­ra Wit­tgen­stei­na, syna Ste­fa­nii. Propinacya wynosi przeszło 300 rs. Miejscowość bezleśna, grunta piaszczyste; na wiosnę przystań na Niemnie do wiązania płytów drzewa towarnego. Nigdy tu nie było wypadków cholery, chociaż okoliczne wioski wielce od niej cierpiały. A. Jel.

Mohylowce, wś i dobra nad rzką Myszanką, pow. wołkowyski, gm. Łyskowo, 39 w. od Wołkowyska. Wś 50 dm., 542 mk., szkoła, 1072 dz.; dobra Dziekońskich, 5081 dz. (2026 lasu).

Mojsiejewicze 1.) mylnie Mojsiewicze (t. VI, 618), wś i folw., pow. wołkowyski, gm. Krzemienica, 14 w. od Wołkowyska. Wś 237 dz.; folw. Chodakowskich 578 dz. 2.) M., w., tamże, gm. Podorosk, 22 w. od Wołkowyska 361 dz.

Mojwidy, wś, pow. sejneński, gm. Sereje, par. Mirosław, odl. 48 w. od Sejn, ma 4 dm., 35 mk. W 1827 r. 2 dm., 26 mk.

Mokra 1.) al. Bacha, struga w pow. toruńskim, około 3½ mili długa, wytryska z jez. Wieczna, leżącego na pograniczu pow. chełmskiego i toruńskiego, niedaleko Zajączkowa. Płynie przez Węgorzyn, Kiełbasin, jez. Mlewiec (Lebener-See), dalej przez Gostkowo, Rogowo, Grębocin uchodzi pod Lubiczem do Drwęcy. Od Grębocina zowie się też Wilczą strugą (Wolfs-Fliesschen). Pod Grębocinem bowiem, tam gdzie do M. wpływa mała strużka Łąka, przeprowadzili Krzyżacy już w XIII w. kanał do Torunia, który w dokumentach nosi nazwę rzeki. Poniżej dawniejszego zamku krzyżackiego wpływa ten kanał do Wisły. Za czasów krzyżackich służył do pędzenia młyna, warzenia piwa i prowadzenia innych robót siły wodnej wymagających. Jako swoje wyłączne dzieło uważali go Krzyżacy w obrębie całego miasta za swą własność, szczególniej o ile służył do pędzenia młyna. Spad tej rzeczki jest tak silny, że gdy się zamknie kurki sześciu tryskających studni, po mieście rozłożonych, to z siódmego, na podwórzu ratuszowym, bije promień wody na 15 stóp wysokości (ob. Roczniki towarz. nauk. w Toruniu, 1884, str. 72 i Wernicke: Beschr. der Stadt. Thorn, str. 245). 2.) M., niem. Mukrz-Fliess, struga, pow. świecki, wypływa z jeziora, nad którem leży osada Mokrz, płynie potem ze wschodu na zach. przez Eibenbusch i Hutę i wpada pod Lniankiem do Ryszki, z którą razem uchodzi do Czarnej wody. 3.) M., dok. Mockera al. Muckir, struga w Pomezanii. Nad nią leżał w XIII w. jakiś gród warowny starych Prusaków, który zdobył i zburzył Henryk, margrabia miśnieński (1218 do 1288). Zdaje się, że to ta sama strużka, która się wije przez wieś Mokre w pow. grudziądzkim, a potem wpływa do Wisły (ob. Script. rer. Pruss. I, 60, 357 i III, 545). Kś. Fr.

Mokre 1.) wś i fol., pow. biel­ski gub. grodz., gm. Dubiażyn, 7 w. od Biel­ska, 359 dz. Folw. należy do dóbr Knorydy Podleśne. 2.) M., wś, dobra i os., pow. prużański, gm. Kotra, 10 w. od Prutany. Wś ma 21 dm., 129 mk., cerkiew, 492 dz. włoBc., 84 cerk.; dobra, Żelazowskich, z fol. Agatowo 583 dz.; os. 26 dz. 3.) M., wś i dobra, pow. klimowicki, gm. Moszowe (10 w.), 21 dm., 175 mk. Dobra Hołyńskich, 3426 dz. (2553 lasu), huta szklana, młyn.

Mokre 1.) Mokroje, wś cerkiewna, pow. by­cho­w­ski, gm. ho­ro­de­c­ka, 121 dm., 667 mk., z których 1 zajmuje się bednarstwem. 2.) M., futor szlach., pow. oszmiański; w 1 okr. polic., o 10 w. od Oszmiany, l dm., 15 mk. katol. 3.) M., wś, pow. prużański, własność Kos­sów. 4.) M., wś, pow. prużański, własność Zien­ko­wi­czów; włościanie wnieśli 4300 rs. wykupu za ziemię. J. Krz.

Mokrzyszki, wś, pow. maryampolski, gm. Balwierzyszki, par. Gudele, odl. 27 w. od Maryampola, ma 18 dm., 168 mk. W 1827 r. 16 dm., 129 mk.; ob. Iwaniszki 2).

Mokugoła, ob. Makugola.

Moladugno, pow. trocki. Znajdowano tu siekierki i strzałki krzemienne.

Moldzie, niem. Moldzien, dok. Molsen, Mulden, wś na polsko-pruskich Mazurach, pow. łecki, st. p. Ełk, okr. urz. stanu cywil. Grabnik. Posiada szkołę i 128 mk. Istniały już r. 1476 i odbywały jedną służbę (ob. Kętrz.: O ludn. pols., str. 453 i 265). Kś. Fr.

Molenie, wś, pow. wyłkowyski, gm. Kopsodzie, par. Wierzbołów, odl. 22 w. od Wyłkowyszek, ma 11 dm., 78 mk.

Moleniszki, wś, pow. wyłkowyski, gm. Bartniki, par. Łankieliszki, odl. 11 w. Wyłkowyszek, ma 14 dm., 111 mk.

Molthainen (niem.), ob. Malteinen. Dla uzupełnienia nadmieniamy tu, że wś ta zwana Moltheinen, Molteinen, Molthenen, dok. Molteynen, Molteyn, ma kośc. paraf. ew., który dawniej był katolickim. Proboszcz posiadał 4 włóki i pobierał 5 łasztów mesznego, r. 1486 był prob. Baltazar Löszenstein; predykańci luterscy pojawiają się tu już w 1560 r. (ob. Script. rer. Warm. I, str. 382). Że tu dawniej istniał dwór krzyżacki, powiedziano już pod Malteinen, ale przez omyłkę napisano tam, że leżał w Sambii (Script. rer. Pruss. II, str. 709), podczas kiedy go szukać należy w ziemi bartskiej. Kś. Fr.

Molwat ( dok.). Według Toeppena jestto rz. Dawina, uchodząca do Szeszupy, dopływu Niemna (ob. Script. rer. Pruss. II, str. 689).

Mołoczki 1.) wś, pow. biel­ski gub. grodz., gm. Du­bia­żyn, 21 w. od Biel­ska, 1110 dzies. 2.) M., wś, pow. słonimski, gm. Różany, 42 w. od Słonima, 35 dm., 357 mk., 891 dz.

Mołotniewo, jezioro w pow. grodzieńskim, na wsch. od stacyi dr. żel. warsz.-petersb. Porzecze.

Mołupie, wś, pow. maryampolski, gm. Antonowo, par. Pilwiszki, odl. 17 w. od Maryampola, ma 8 dm., 106 mk.

Momainen (dok.) ob. Momehnen.

Momehnen al. M.-Neuhof (niem.), dok. Momainen, Mommeyn, wś, pow. gierdawski st. p. Skandau, tworzy osobny okr. urz. stanu cywil., który r. 1880 miał 1270 dusz. W 1882 r. urodziło się 65 dz., umarło 38 os., zawarto 11 małżeństw. W 1836 r. 341 mk. W 1480 r. był tu proboszczem Mikołaj Furman z dyec. chełmskiej (ob. Script. rer. Warm. I, str. 364). Dziś stanowi M. osobną par. ewang. Kś. Fr.

Monaster, z greckiego, w kościele wschodnim to samo co w zachodnim klasztor, t. j. dom przy kościele al. cerkwi, gdzie się mieszczą mnisi, zakonnicy, pod przełożeństwem opata, archimandryty igumena. Ztąd liczne nazwy miejscowości, jak: Monaster, Monasterek, Monasterzyszcze, Monasterzyska i inne.

Monciaki, Montiaki, wś i dobra, pow. wołkowyski, gm. Zelzin, 27 w. od Wołkowyska. Wś 474 dz.; dobra, hr. de Żelki, 654 dz. Nadto Chaim Chwojnik ma tu 167 dz. Na gruntach dworskich, w uroczysku Hałaburdowszczyzna kurhan.

Monelaukin (dok. 1326), stare pole pruskie w ziemi barckiej (ob. Cod. dipl. Warm., I, str. 386). Kś. Fr.

Monethen, niem., ob. Monety.

Monety 1.) niem. Monethen, wś na pol.-prusk. Mazurach, pow. oleckowski, st. p. Kowale, okr. urz. stanu cywil. Szarejki. R. 1616 podaje ks. Jan Zygmunt do wiadomości, że Wawrzyniec v. Halle, ssta oleckowski, sprzedał przed 1564 r. Brożejowi, sołtysowi w M., 4 wł. sołeckie za 140 grzywien; ponieważ nie otrzymał przywileju, wystawia książę teraz takowy, nadając zarazem prawo chełm.; 29 wł. było od dawna osadzonych dannikami, którzy r. 1600 składali się z samych Polaków (ob. Kętrz. O ludn. pol., str. 522). Wś tę spaliły w 1757 r. wojska rossyjskie. W 1856 r. 226 mk. (Toeppen: Gesch. Masurens, 361). 2.) M., niem. Monethen, dok. Monetki, wś na pol.-prus. Mazurach, pow. jańsborski, st. p. Drygały, tworzy osobny okr. urz. stanu cywiln., który r. 1880 miał 2273 dusz. W 1882 r. ur. się 126 dz., umarło 86 osób, zawarto 12 małżeństw. Siegfried Flach v. Schwarzburg, komtur baldzki, nadaje Maciejowi z Pawłoczyn na prawie magd. 40 wł. w rożyńskiem nad strumykiem Bełczącą, wyższe i niższe sądownictwo i wolne ryboł. w jez. Kozłowskiem, oraz pozwala mu zakładać 40 barci. Dan w Baldze r. 1474 (ob. Kętrz. O ludn. pol., str. 436). Kś. Fr.

Moniuszeczki, os., pow. bia­ło­s­to­c­ki, gmina Przy­tu­la­n­ka, 30 dz.

Moniuszki, wś, pow, bia­ło­s­to­c­ki, gm, Jaświły, attyn. Smogorówki, 23 dz. włok i 40 dz. pryw. Należała do Moniuszków. Ob. Kapica, Her­barz, str. 287.

Moniuszkowszczyzna, chutor, pow. bia­ło­s­to­c­ki, gm. Przy­tu­la­n­ka, Ła­piń­skich, z chut. Si­ko­ry 61 dz.

Monkinie, wś i os. leś., pow. augustowski, gm. Szczebro-Olszanka, par. Wigry, odl. 19 w. od Augustowa; ma 17 dm., 118 mk. W 1827 r. wś rząd., 9 dm., 53 mk. [Pierwotnie nazwa błota i ostępu leśnego, według K. O. Falka mają źródłosłów jaćwieski.]

Mońki, wś i folw. (8 w.), pow. bia­ło­s­toc­ki, gmina Przytulanka, w 3 okr. pol. goniądzkim; st. dr. żel. brzesko-grajewskiej w miejscu, pomiędzy Goniądzem (o 12 w.) a Knyszynem (14 w.), o 39 w. od Grajewa, 40 w. od Bia­łe­go­s­to­ku a 160 w. od Brze­ścia. Wś ma 41 dz. włośc. i 146 dz. pryw.; folw. Bajkowskich, 106 dz.,

Mońki […] 2.) M., chutor dóbr Duchowlany, pow. wołkowyski.

Moraciewszczyzna, chutor w dobrach Johalin, pow. prużański.

Moraczewszczyzna, ob. Mereczowszczyzna and Kossów.

Moraten al. Morathen, wś, pow. gołdapski, st. p. i okr. urz. stanu cywil. Gołdap, obejmuje 29 wł. W 1856 r. 202 mk. [W pół odległości między Juchnajciami i Skoczami, na zach. brzegu Gołdapy; dziś nie istnieje.]

Mordasiki, wś, pow. kalwaryjski, gm. nadniemeńska, par. Balwierzyszki, odl. 60 w. od Kalwaryi, ma 7 dm., 95 mk.

Mordasy, wś i fol., pow. kalwaryjski, gm. nadniemeńska, par. Balwierzyszki, odl. 56 w. od Kalwaryi a 1 w. od Niemna; wś ma 25 dm., 141 mk., fol. 3 dm., 11 mk. Fol. M., z attyn. Tupiki, rozl. mr. 370: gr. orn. i ogr. mr. 281, łąk mr. 48, pastw. mr. 26, nieuż. i place mr. 15; bud. z drzewa 12. Br. Ch.

Mordenburg, niem. (dok.), ob. Nordenburg.

Morg al. Morga, z niem. Morgen (ranek), jestto obszar ziemi jaką jeden człowiek może w ciągu dnia skosić lub zorać. W staropolskim języku tłumaczono niemiecki morgen przez wyraz jutrzyna który nie utrzymał się w użyciu. Rozmiary morga były rozmaite; każda prowincya miała swą miarę. Mórg dawny polski koronny równał się 59•85 ara, mórg nowy polski, mający 300 prętów, obejmuje 56•017 ara, mórg litewski 71•226 ara, chełmiński stary 56•062 ara, pruski czyli magdeburski, zwany też reńskim ma 180 prętów pruskich i obejmuje 25•532 ara, mórg saski (150 prętów) ma 27•67 ara, morg wiedeński (Joch) ma 1600 sążni kwadr. czyli 57•554 ara. Dziesięcina ma 1•95 morga nowo–polskiego.

Morgi 1.) wś, pow. mie­chow­ski, gm. Igo­ło­mia, par. Po­bied­nik. W 1827 r. wś duch., 19 dm., 115 mk. 2.) M., wś włośc., pow. puł­tu­s­ki, gm. Czaj­ki, par. Na­sielsk. Wchodziła w skład dóbr Czaj­ki. Ma 18 os., 631 morg. 3.) M., pow. cie­cha­no­w­ski, ob. Ko­ła­ki M. 4.) M., wś, pow. suwalski, gm. Pawłówka, par. Jeleniewo, odl. 12 w. od Suwałk, ma 24 dm., 199 mk. W 1827 r. wś rząd., 2 dm., 30 mk. 5.) M., wś, pow. suwalski, gm. i par, Jeleniewo, odl. 18 w. od Suwałk, 2 dm., 10 mk. 6.) M. al. Serajecie, wś, pow. sejneński, gm. Mirosław, par. Sereje, odl. 49 w. od Sejn. 7.) M., wś i os., pow. sejneński, gm. Pokrowsk, par. Sejny, odl. 2 w. od Sejn. Ma 3 dm., 14 mk. 8.) M., fol., pow. sejneński, gm. Święto-Jeziory, par. Łoździeje, odl. 27 w. od Sejn, ma 1 dm., 10 mk. 9.) M., wś, pow. kalwaryjski, gm. i par. Kalwarya, odl. 5 w. od Kalwaryi, ma 10 dm., 48 mk. 10.) M., os. leś., pow. kalwaryjski, gm. i par. Olita, odl. 82 w. od Kalwaryi, 1 dm., 5 mk. 11.) M., fol., pow. wyłkowyski, gm. i par. Bartniki, odl. 21 w. od Wyłkowyszek, ma 3 dm., 17 mk. 12.) M., wś, pow. wyłkowyski, gm. Giże, par. Wyłkowyszki odl. 8 w. od Wyłkowyszek, ma 4 dm., 33 mk. Br. Ch.

Morgi 1.) fol., pow. biel­ski gub. grodz., gm. Orla, Sa­mer­lo­tów 153 dz. 2) M., wś, tamże, gm. Romanówka, 177 dz. 3.) M., urocz. w dobrach Tołoczki, pow. sokólski. 4.) M., dobra, pow. poniewieski, gm. Pompiany (9 w.). 5.) M., trzy zaśc, pow. szawelski, gm. Gruździe (5, 10 i 16 w.). 6.) M., wś, tamże, gm. Podubis (8 w.). 7.) M., zaśc., tamże, gm. Radziwiliszki, ob. Margis. 8.) M., dwór, tamże, gm. Szawlany (10 w.). 9.) M., fol., tamże, gm. Szawle (7 w.). 10.) M., trzy zaśc., tamże, gm. Żagory (5, 14 i 19 w.). 11.) M., dwór, pow. wiłkomiorski, gm. Onikszty (8 w.), Cze­cho­wi­czów 20 dz. 12.) M., zaśc., tamte, gm. Uciana (12 w.). 13.) M., dobra, pow. po­łoc­ki, Boł­bu­ty­nych 140 dz.

Morgieniki Pogiermońskie i Morgieniki Rożelskie wsie, pow. maryampolski, gm. Poniemoń–Pożajście, par. Pokojnie, odl. 52 w. od Maryampola. M. Pogiermońskie 45 dm., 150 mk., M. Rożelskie 18 dm., 203 mk. [Por. Pogiermoń and Rożele.]

Morgotroki, wś i folw., pow. suwalski, gm. Maćkowo, par. Puńsk, odl. 36 w. od Suwałk; wś ma 28 dm., 382 mk.; folw. ma 8 dm., 256 mk. W 1827 r. 20 dm., 123 mk. Folw. i wś M. lit. A w 1866 r. rozl. mr. 177: gr. or. i ogr. mr. 103, łąk mr. 33, pastw. mr. 16, zarośli mr. 10, nieuż. i place mr. 15. Wś M. lit. A i B. os. 13, z gr. mr. 388. Folw. M. lit. B w r. 1866 rozl. mr. 220: gr. or. i ogr. mr. 136, łąk mr. 48, pastw. mr. 15, zarośli mr. 13, nieuż. i place mr. 8.

Morgowniki, wś nad rz. Narwią and Pisią, pow. kolneński, gm. Gawrychy, par. Nowogród. W 1827 r. wś rząd., 18 dm., 99 mk. Przy tej wsi jest obręb leśny M., należy do straży Gawrychy, w leśnictwie nowogrodzkiem.

Morgowo […] 3.) M. wś, pow. maryampolski, gm. Jaworowo, par. Igłówka, odl. 15 w. od Maryampola, ma 15 dm., 136 mk. 4.) M., wś, pow. władysławowski, gm. Światoszyn, par. Iłgowo, odl. 40 w. od Władysławowa, ma 4 dm., 43 mk.

Morgowszczyzna, os., pow. władysławowski, gm. Tomaszbuda, par. Gryszkabuda, odl. 31 w. od Władysławowa, ma 4 dm., 7 mk.

Moritzlauken 1.) niem., książęca domena, pow. wystrucki, st. poczt., tel. i kol. Puschdorf, 5 kil. odl., okr. urz. stanu cywiln. Almenhausen. Obejmuje 204•26 ha roli or. i ogr., 25•53 łąk, 25•53 pastw., 5•45 nieuż., razem 260•77 ha; właśc. ks. Leopold Fryderyk v. Anhalt-Dessau; hodowla bydła i koni. W 1856 r. 65 mk. 2.) M.-Alt, niem., wś na Litwie prusk., pow. ragnecki, st. poczt. i okr. urz. stanu cywiln. Rautenberg. Kś. Fr.

Morki, wś, pow. władysławowski, gm. Światoszyn, par. Iłgowo, odl. 39 W. od Władysławowa, ma 6 dm., 56 mk. W 1827 r. 6 dm., 58 mk.

Morkowiszki, wś, pow. maryampolski, gm. Gudele, par. Skrawdzie, odl. 25 w. od Maryampola, 3 dm., 24 mk.

Mormożewo, chutor w dobrach Sielec, pow. prużański.

Morożyszki, wś, pow. maryampolski, gm. Michaliszki, par. Igłówka, odl. 21 w. od Maryampola, ma 4 dm., 48 mk.

Morskie Oko, jezioro ta­trza­ń­skie. Ciągnący się od lat wielu spór o kierunek linii granicznej między Węgrami a Galicyą przechodzącej w okolicy Mor­skie­go Oka, został ostatecznie rozstrzygnięty we wrześniu r. 1902 przez sąd polubowny międzynarodowy, obradujący w Gra­zu styryj­skim, na korzyść Galicyi, której przyznano cały obszar Morskiego Oka. Spór ten przez wiele lat się ciągnący wywołał wiele prac i rozpraw, z których ważniejsze są: Retinger Józef: „Spór o Mor­skie Oko“, Kraków, 1893, str. 69. Czołowski Al.: „Sprawa sporu granicznego przy Mor­s­kiem Oku, wywód historyczno — prawny“. Lwów, 1894 r., str. 73 i 5 kart. Dr. Stanisław Eljasz Radzikowski: „Zatarg o Mor­s­kie Oko“.

Morwianka, właściwie Marwianka, rzeczka w pow. maryampolskim, pod folw. Koźliszki. Bierze swą nazwę od wsi Marwa w tej gminie.

Morze 1.) wś, pow. biel­ski gub. grodz., Brzo­zo­wo Nowe, 13 w. od Biel­ska, 55 dm., 314 mk., cerkiew fil., 595 dz. włośc. 2.) M., wieś dro­b­no­szla­che­c­ka, tamże, gm. Na­roj­ki, par. kat. Os­tro­ża­ny, 168 dz.

Morze Herodotowe, domniemany olbrzymi zbiornik wód w czasach przedhistorycznych, łączący jakoby Morze Czarne z Baltykiem; miał obejmować przestrzeń dzisiejszego Polesia w gub. mińskiej, grodzieńskiej i wołyńskiej, zakreśloną od płd. stokami Awratyńskimi, idącymi od Karpat, od zach. odłamkami gór sandomierskich w kierunku zach. Bohu, od płn. wzgórzami Alauńskimi. Historyk i podróżnik grecki Herodot, żyjący w V w. przed erą chrześc., dotarłszy do Scytyi nad Euxinem, wspomina o Budynach i Getonach tam żyjących i o wielkiem jeziorze, bagnach i lasach po za osadami tych plemion (ob. Lelewela: „Narody na ziemiach słowiańskich“. str. 30). Jakkolwiek wskazanie Herodota nie jest jasne, domyślać się jednak można owych lesisto-bagnistych i wodą wtedy pokrytych przestworów w miejscowości dzisiejszego Polesia litewskiego. Również i geograf Strabe, żyjący w I-szym w. przed Chr., mówiąc o Scytyi w księdze VII, wspomina o wielkich moczarach za rzeką Hiponis czyli Bohem (ob. Lelewel, tamże str. 42). Historyk niemiecki X w. Dytmar, biskup merseburski, opisując apostolstwo współczesnego sobie biskupa kołobrzeskiego Reinberna w okolicach Turowa, dziś w pow. mozyrskim, wspomina o morzu tam znajdującem się, zanieczyszczonem przez złych duchów, których apostoł wygaganiał, wrzucając w głębiny głazy namazane olejami św. i wlewając wodę święconą (ks. VII, rozdz. 52). Czacki w dziele: „O Litews. i Pols. prawach“ świadczy, iż w bagnach Pińszczyzny znajdowano bursztyn, produkt Morza Bałtyckiego, i szczątki gatunków ryb Morza Czarnego, leżące na pokładach gliny (t. II, str. 184–185 w przypisach). Zauważmy, że w 1847 r. przy robotach wstępnych dla zbadania warunków możebnego osuszania błot pińskich, dokonanych pod kierunkiem generała Żylińskiego, znaleziono bursztyn około mczka Lubiaż, nad dużem jeziorem, przez które przepływa Prypeć. Kazimierz Kontrym w relacyi swojej z odbytej w 1829 r. podróży po Pińszczyźnie daje niejakie wskazówki co do znaczenia błot pińskich w przeszłości. Kraszewski we Wspomnieniach Wołynia, Polesia i Litwy pisze o Morzu Pińskiem (t. I, str. 121). Jan Potocki, badacz starożytności i komentator opowieści Herodota o Scytach w „Histoire primitive des peuples de la Russie“ wspomina o wodach Herodotowych w Scytyi i o tradycyi jemu współczesnej co do gorzkich wód w Bohu podczas wiatrów od Morza Czarnego wiejących. Lelewel nie dowierza opowieści Herodota o morzu po za krajem Budynów i Getonów (ob. „Narody na ziemiach słowiańskich“, str. 27–28) i twierdzi, że powód do domysłów starożytnych leżał w niezbadaniu tych okolic (tamże, str. 112). Pomimo to zachodzi pytanie, czy nie należy opowieści starożytnych o błotach lesistych i wodach po za Scytyą, w kierunku zkąd Borystynes (Dniepr) i Hipanis (Boh) płyną, uważać jako fakt istnienia niegdyś zbiornika wód w miejscowości naszego Polesia. Skoro Morze Baltyckie według tradycyi miało dochodzić do Groniądza [Grudziądza ?], o 15 mil od Gdańska nad Wisłą dziś położonego, jeśli wody ztamtąd ustąpiły w skutek jakichś przewrotów natury, to czemuż nie przypuszczać i wcześniejszego obniżenia się wód na całym poziomie Baltyku. Bądź co bądź późniejsze badania naukowe są w zgodzie z podaniem starożytnych. I tak geolog Edward Eichwald, prof. wszechnicy wileńskiej, w 1829 r. z polecenia władzy badając Polesie Mińskie, przypuszcza istnienie tam w starożytności morza, które się łączyło z Baltykiem i M. Czarnem, a zmianę topograficzną kraju w epoce lodowców tłumaczy przez zamulenie obrębów czyli granic dzisiejszego Polesia, mających od płd. i zach. wyniosłości, stanowiące dział wodny rzek w dwa przeciwne morza płynących i twierdzi, iż grunt stały Polesia coraz bardziej się podnosi przez torf, formujący się z traw obfitych, znajdujących niezmierny popęd do wzrostu w mułach powstających ze szczątków wymoczków (ob. Eichwalda Geognozya, str. 200, 349, 534–536 i Oryktognozya, str. 365). Dzisiejsze błota zwane Hryczyńskiemi (ob.), zajmujące pograniczne kąty trzech stykających się pow. pińskiego, mozyrskiego i słuckiego, na przestrzeni 500 w. kw., nigdy nie wysychające, tudzież duże jeziora, w pow. pińskim: Pohost, Nobel, Lubiaź, Wyganowskie i Bobrowickie, w pow. mozyrskim: Kniaź, Wieczera i in., zdaje się że są śladami przedhistorycznego wodozbioru, który przez jakiś kataklizm opadł w poziomie i teraz przedstawia się jako bagnista przestrzeń Polesia, przecięta nieprzeliczonemi rzekami. Niezawodnie, że ta kraina zarówno dla przyrodnika jak i archeologa przedstawia niezmierny interes, gdyż kryje w sobie tajemnice przeszłości, mogące być tylko przez badania naukowe wyjaśnione. Pełno jest legend wśród ludu o znajdywanych w bagnach Polesia kotwicach, częściach statków żeglownych, bryłach topionego wosku, bursztynu itd. Na miejscach wynioślejszych widnieją okopiska, olbrzymie mogiły, jak np. przy ujściu Cny do Prypeci góra sypana, zwana „Widium Horod“, domniemany grób Owidyjusza Nazona. Archeolog Henryk Tatur, niedawno badający Polesie, utrzymuje, iż są tam ślady nawodnych siedzib ludzkich i możnaby odszukać wiele pamiątek z tej epoki. Naturalnie, że jak dziś tak i w zamierzchłej przeszłości musiała istnieć komunikacya wodna pomiędzy stronami czarnomorskiemi i baltyckiemi i tą drogą ludy wzajemnie wymieniały produkta, porozumiewały się ze sobą i pomykały na siebie, o czem świadczą liczne kurhany, okopiska i horodyszcza wśród bagien na wyżynach rozsiane. Sądzimy przeto, iż Morze Herodotowe na Polesiu nie było mrzonką i że nauka z czasem dostarczy większej o tem pewności. W końcu dodać należy, że Polesie i obecnie na wiosnę i w czasie ulew staje się zwykle ogromnym zbiornikiem wód, tak że ludzie tylko za pomocą łodzi komunikują się ze sobą. Formujący się torf podnosi wprawdzie stopniowo poziom miejscowości, ale zawsze jest to olbrzymia kotlina, naprowadzająca na wniosek, niemal pewny, o przedhistorycznym rozlewie, jakowy nie dość jasno określili starożytni. A. Jel.

Mosenen (niem.), wś dziś nieznana, pow. węgoborski. W. m. Olbracht nadaje r. 1522 Janowi Dorszowi mająteczek za Rapą, który przedtem miał w posiadaniu Jakób Kukułka (Kuckuka), na prawie magdeburskiem, z obowiązkiem służby przy polowaniach, ile razy go starosta węgoborski wzywać będzie (ob. Kętrz.: O ludn. pol., str. 531). Kś. Fr.

Moskalowizna–Niższa, wś, M.- Wyższa, os., pow. władysławowski, gm. Tomaszbuda, par. Wysoka Ruda, odl. 40 w. od Władysławowa. M.-Niższa ma 7 dm., 52 mk.; M.-Wyższa 4 dm., 22 mk. W 1827 r. obie wsie rząd., 5 dm., 39 mk.

Moskau (niem.) 1.) dobra i folw., pow. welawski, st. p. Alembork. 2.) M. (niem.), ob. Nemmersdorf.

Moskiewce, wś w gub. grodzieńskiej, w b. ziemi biel­skiej.

Moskiewszczyzna al. Słobódka (Smiarowskiego i Kirśniańska), dwie osady, pow. suwalski, gm. Zaboryszki, par. Puńsk, odl. 20 w. od Suwałk, mają 5 dm., 53 mk. Rozl. mr. 168: gr. or. i ogr. mr. 111, łąk mr. 52, nieuż. i place mr. 5; bud. mur. 3, z drzewa 6. Wchodziła w skład majoratu Kadaryszki.

Moskowicze, wś, pow. prużański, na wsch. od Siehnowicz.

Most 1.) wś, pow. grodzieński, gm. Skidel. 2.) M. Kamienny, fol. dóbr Jeziory, tamże. 3.) M. Kamienny, osada, pow. wołkowyski, gm. Porozowo.

Mostajcie, wś, pow. maryampolski, gm. Freda, par. Godlewo, odl. 41 w. od Maryampola, ma 17 dm., 182 mk. W 1827 r. było 6 dm., 44 mk. Ob. Freda Dolna.

Mostek 1.) Smolany, wś, pow. sokólski, gm. Kamionka, 168 dz. 2.) M. Soroczy, wś, pow. sokólski, gm. Ostra Góra, 149 dz. 3.) M., zaśc., pow. wołkowyski, gm. Roś, Łaszkiewiczów 17 dz. 4.) M., dobra, pow. bychowski, Jeśmanów 1301 dz., młyn.

Mostki 1.) urocz. przy wsi Stryjówka, pow. grodzieński. 2.) M., wś, pow. kobryński, gm. Ziołowo, 46 w. od Kobrynia, 489 dz. 3.) M., wś, pow. dry­zień­ski, par. Za­bia­ły, należała do dworu Kli­mow­szczy­z­na.

Mosto al. Narty, os. leś. dóbr rząd. Ludwinów, w pow. kalwaryjskim.

Mostolten (niem.), ob. Mostołty.

Mostołty, niem. Mostolten, wś na pols.-prus. Mazurach, pow. łecki, st. poczt. i urząd stanu cywil. Bajtkowo. Kś. Fr.

Mostowlany 1.) wś, pow. grodzieński, gm. Hołynka, 69 w. od Grodna, 17 dm., 187 mk., cerkiew, szkoła, młyn, 381 dz. włośc. i 15 cerk. Dobra, Radowickich, z fol. Dublany 1331 dz. (762 lasu). 2.) M., wś tamże, gm. Skidel.

Mostowlany […] 2.) M., wś nad rz. Świsłoczą, pow. grodzieński, cerkiew paraf. dek. (błahoczynia) W. Brzostowica. Par. ma 2392 wiernych (1138 męż. i 1254 kob.).

Mostowo […] 3.) M., os., pow. sejneński, gm. Krasnowo, par. Sejny, odl. 5 w. od Sejn. Wchodziła w skład dóbr Klejwy.

Mostówek, os., pow. suwalski, gm. Andrzejewo, par. Lubowo, odl. 21 w. od Suwałk. Ma 2 dm., 11 mk. [Na zach. od wsi Białebłota, dziś nie istnieje. Na przełomie XIX i XX w. osiedlili się tu staroobrzędowcy.]

Mosty, 1.) wś, pow. dzisieński, w 1 okr. polic., gm. Łuck, okr. wiejski kozłowski, o 5 w. od gminy, 6 dusz rewiz.; należała do dóbr Buda-Drehlinga. 2.) M., wś i zaśc. nad rz. Plisówką, pow. dzisieński, w 2 okr. polic., o 63 w. od Dzisny; wś ma 2 dm., 15 mk. kat; zaśc. zaś 2 dm., 5 mk. kat. 3.) M., wś rząd. nad jez. Giełusza, pow. trocki, w 1 okr. polic., gm. Olkieniki, okr. wiejski M., o 25 w. od Trok, 21 dm., 221 mk. kat. (107 dusz rew.). W skład okr. wiejskiego wchodzi wś M. i zaśc. Pograużupie (12 dusz) i Nowiny (4 dusze). 4.) M., mko na lew. brz. Niemna, poniżej ujścia Szczary, pow. grodzieński, w 4 okr. polic. skidelskim, gm. w miejscu, o 64 w. od Grodna, 35 od Skidla a 17 od Dubna, przy b. trakcie handlowym z Grodna do Słonima, 1317 mk. (623 męż. i 694 kob.), w tej liczbie 380 żyd. Przystań na Niemnie, przez który przewóz promem; składy do zsypywania zboża przeznaczonego na handel zagraniczny. Kościół kat. par. pod wez. ś. Jana Chrzciciela, wzniesiony z drzewa w 1539 r. przez królowę Bonę. Par. kat., dek. grodzieńskiego, ma 2476 wiernych (1181 męż. i 1303 kob.). Filia w Mikielowszyźnie i kaplica na cmentarzu grzebalnym. M. od 1588 r. wchodziły w skład ekonomii grodzieńskiej, obecnie własność prywatna; za ziemię wydzieloną włościanom wzięto 17,404 rs. wykupu. Powierzchnia w części płaska, w części górzysta, lasy i łąki. Zarząd gminy wiejskiej, obejmującej 1419 dusz. Dawniej leżało w wojewódz. nowogrodzkiem, na pograniczu trockiego, i, jak podaje Echard, było dosyć osiadłe i handlowe. J. Krz.

Mosty, mstko i dobra, pow. grodzieński, gm. Mosty. Mstko ma 2538 dz. włok i 33 kośc.; dobra Oznobiszynych, z fol. Nowiny i Soroki i os. Stefaniszki Wielkie 3935 dz. (1304 lasu). Gmina obejmuje 30 miejscowości, 382 dm. włościańskich (125 innych), 4946 mk. włościan, uwłaszczonych na 7326 dz.

Moszkowicze, wś i fol., pow. prużański, gm. Rewiatycze, 39 w. od Prużany. Wś ma 357 dz. włośc.; fol. należy do dóbr Siehniewicze.

Moszny, wś, pow. wołkowyski, m. Szydłowicze, 19 w. od Wołkowyska, 900 dz.

Mościcha, wś i fol., dobra, pow. sokólski, mylnie Mościska (ob. Makowlany, t. V), należały do dóbr Makowlany, gm. Makowlany, 14 w. od Sokółki. Wś ma 160 dz.; fol. 239 dz., własność Bach­ra.

Mościska […] 2.) M., folw., ob. Makowlany, pow. sokólski. […] [Por. Mościcha.]

Mota, dawna nazwa rz. Netty.

Motasze, wś, pow. wołkowyski, gm, Porozowo, 35 w. od Wołkowyska, 309 dz.

Motule al. Krzywulka, jezioro w pow. suwalskim, przy wsi t. n., ma 123 mr. obszaru. Przepływa przez nie rz. Krzywulka al. Kręcielka. Jezioro to bardzo rybne.

Motule, wś i folw. nad jez. t. n., pow. suwalski, gm. Czostków, par. Filipów. Odleg. 20 w. od Suwałk. Wś ma 4 dm., 22 mk., folw. 4 dm., 59 mk. W 1827 r. było tu 19 dm., 155 mk. Folw. M. z ws. M., Przystajna, Rozpudy, Mała Przerośl i Antosin rozl. mr. 2078: gr. or. i ogr. mr. 361, łąk mr. 256, pastwisk mr. 56, lasu mr. 702, wody mr. 669, nieużytki i place mr. 35; bud. mur. 6, z drzewa 7; płodozmian 7-polowy. Wieś M. os. 27, z gr. mr. 414; wś Przystajne os. 12, z gr. mr. 93; wś Rozpuda, os. 3, z gr. mr. 102; wś Mała Przerośl os. 8, z gr. mr. 30; wś Antosin os. 4, z gr. mr. 10. Br. Ch.

Motułka, wś, pow. augustowski, gm. Sztabin, par. Krasnybór, odl. 15 w. od Augustowa; ma 7 dm., 62 mk.

Motyle, wś, pow. grodzieński, gm. Berszty, 77 w. od Grodna, 1010 dz. W r. 1641 wieś osocznicza, w puszczy bersztańskiej, w kwaterze zabłockiej. Było w niej 11 włók, z tych 9 włók wolnych na osoczników, 1 wł. wolna na wygon i 1 na czynsz, z której, jako z gruntu podłego, mają płacić 1 kopę. Arendarz za arendę piwną płaci 12 kóp.

Motzkuhnen, niem., wś, pow. gołdapski, st. p. Tollmingkehmen, tamże okr. urz. stanu cywiln. Ma 877 mr. obszaru; w 1856 r. 272 mieszk.

Mowszabole, wś, pow. sejneński, gm. Mirosław, par. Sereje, odl. 49 w. od Sejn.

Mozdzany (?), niem. Mosdzehner-See, jezioro, na pol.-prus. Mazurach, pow. węgoborski, pod Węgoborkiem, niedaleko młyna węgoborskiego. Jest właściwie tylko szerszem korytem Węgorapi; obejmuje 69 mr. i 140 pr. kw.

Mozdzany, niem. Mosdzehnen, dawniej Borken, wś, pow. węgoborski, st. p. Kruklanki, tamże par. ew., okr. urz. stanu cywil. Regułówka; obejmuje 12 włók; w 1860 r. 119 mk.; odl. od Węgoborka 4 mile, od Leca 3, od Królewca 18. Według nowszych pomiarów wś ta ma 947 mr. a w tem 849 mr. roli or., łąk i pastw., 91 mr. boru. M. zostały założone w 1617 r. mocą przywileju z d. 9 maja tegoż roku (ob. „Der Angerburger Kreis“ Schmidta, 1860, str. 53). Kś. Fr.

Mozole, wś, pow. wołkowyski, gm. Zelzin, 37 w. od Wołkowyska, 263 dz.

Mozoliszki al. Modzeliszki, fol. nad rz. Kirśnianką, pow. sejneński, gm. Świętojeziory, par. Urdomin, odl. 32 w. od Sejn, ma 1 dm., 12 mk.; rozl. mr. 129: gr. or. i ogr. mr. 54, łąk mr. 56, past. mr. 7, nieuż. i place mr. 2; bud. z drzewa 2.

Możejki 1.) wś, pow. prużański, gm. Murawiewska, 43 w. od Prużany, 297 dz. włośc., 20 prywat. Pod wsią nasyp czworoboczny, ze śladami grodu zwany przez lud Koreniewo. 2.) M., wś, pow. nowoaleksandrowski, gm. Abele (5 w.). 3.) M., wś, pow. szawelski, gm. Gruździe (10 w.). 4.) M., wś nad rzką Wentą i st. dr. żel, tamże, gm. Wieksznie. Wś 44 dm., 264 mk., młyn. 5.) M., dwie wsi, pow. wiłkomierski, gm. Uciana (15 w.).

Możne, niem. Mosznen, wś na Mazurach, pow. oleckowski, st. pocz. i okr. urz. stanu cywiln. Margrabowa. W 1856 r. 236 mk. Wś ma swą nazwę od pierwszego założyciela. R. 1564 sprzedaje Wawrzyniec v. Halle, starosta oleckowski, Michałowi Możnemu 2 wł. sołeckie na prawie chełm., włókę za 60 grzywien, celem założenia wsi dannickiej na 20 wł., nad wielkiem oleckowskiem jeziorem. R. 1600 posiada M. tylko ludność pol. (ob. Kętrz. O ludn. pol., str. 521). Kś. Fr.

Mroczki […] 9.) M. kamienny stok, wś szlach., pow. kolneński, gm. Kubra, par. Przytuły. R. 1430, w Wiźnie, Władysław ks mazow. nadaje Mroczkowi synowi Helkona 12 łan. chełm. nad rz. Kamienny Stok i łan łąk nad rz. Wissą, przy drodze do Goniądza (Kapica, Her­barz, 290). W 1827 r. wś rząd., 12 dm., 70 mk. 10.) M., wś nad rz. Jurą, pow. maryampolski, gm. Antonowo par. Pilwiszki, odl. 25 w. od Maryampola, leży w pobliżu Kozłowej Rudy, st. dr. żel. warsz.-petersb.; ma 4 dm, 68 mieszk. 11.) M., ob. Jastrzębie M. Br. Ch.

Mroczki, wś i dobra, pow. bia­ło­s­to­c­ki, gm. Przy­tu­lan­ka, 45 w. od mta pow. Wś 97 dzies. włośc. i 5 do Mro­czków; dobra, Ha­ra­bur­dów, z folw. Ja­ry­łów­ka i os. Wi­szo­wa­te i Ku­le­sze, 777 dz.

Mrosen Gross and Klein (niem.), ob. Mrozy.

Mroze, niem., ob. Mrozy.

Mrozy 1.) Wielkie, niem. Gr. Mrosen, wś. pow. łecki, st. p. i kol. Ełk, około 5 km. odl., okr. urz. stanu cywiln. Selmętno. Ma szkołę; i 256 mk. (1856 r.). 2.) M. Małe, niem. Kl. Mrosen, majątek chełm., tamże, obejmuje 140•78 ha roli orn. i ogr., 50•26 łąk, 19•35 pastw., 133•48 boru, 3•71 nieużyt., razem 347•58 ha; czysty dochód z gruntu 1190 mrk. Gorzelnia. R. 1473 nadaje Walter Kiekierzyc, wójt lecki, Budziłowi (Butschil) na prawie magdeb. 15 włók wolnych od czynszu i tłoki nad jezior. Selmętno pod granicą rygielską z obowiązkiem 1 służby zbrojnej. Dan w Ełku 1473 r. (ob. Kętrz. „O ludn. pol.“, str. 451). 3.) M., niem. Mroze, wyb. do Sierakowic należące, pow. kartuski, st. p. Sierakowice. Kś. Fr.

Mrówki, dok. Moroffken, niem. Mrowken, wś na pol.-prus. Mazurach, pow. lecki, st. p. Ryn, urz. stanu cywil. Orło. Ma 1421 mr. obszaru. W 1856 r. 87 mk. R. 1431 nadaje Jan v. Beenhausen, wójt rastemborski, Andrzejowi z Salpiku 15 włók chełmiń. wraz z sądownictwem niższem. Dan w Rastemborku (ob. Kętrz., O ludn. pol., str. 469). Kś. Fr.

Mrzeza, była to nazwa pewnego gatunku sieci rybackich (Lib. Ben. Łaski, I, 178).

Mszanki, wś, pow. prużański, gm. Białowieża, 203 dz.

Mścibów, mstko i przys., pow. wołkowyski, gm. Mścibów. Mstko ma 1028 mk., 1092 dz. włośc., 42 cerk. i 32 kośc.; przys. 124 dzies. Gmina obejmuje 14 miejscowości, 461 dm. włościańskich (obok 70 innych), 3119 mk. włościan, uwłaszczonych na 6984 dz. Większej posiadłosci nie ma. Za osadą nad brzegiem rzki Olszanki wał, długi około 85 saż., szeroki zaś i wysoki do 5 saż. W odległości 70 saż. od tego wału znajdują się ślady drugiego wału otaczającego poprzedni, końce którego opierają się o wybrzeża Olszanki. Lud nazywa te miejsce „Zamkiem“.

Mściwuje, wś szl. nad rz. Skrodą, pow. kolneński, gm. i par. Mały-Płock. W 1827 r. 27 dm., 139 mk.; obecnie ma 529 mr. obszaru (230 mr. roli). Mieszka tu dro­b­na szla­ch­ta.

Muchawiec, rz. w gub. grodzieńskiej, wypływa z błot za dworem dominium Prużany, płynie przez powiaty prużański, kobryński i brzeski od północy i wschodu ku zachodowi, kręto na Kobryń, krajem zapadłym i bardzo podmokłym, zabiera z sobą wody wielu jezior i rzek pomniejszych i poniżej Brześcia Litewskiego wpada od prawego brzegu do Bugu dwoma korytami. Przy ujściu uderza tak silnie o jego koryto ciężkiemi wodami leśnemi, że Bug odtąd zwraca się ku zachodniej północy. Uregulowany dobrze w pow. brzeskim, w kobryńskim natomiast bywają mielizny i latem jest bardzo płytko. Długość biegu wynosi około 90 w. Za pomocą Kanału Muchawieckiego (ob.) służy do połączenia Wisły z Dnieprem, a tem samem Baltyku zm. Czarnem. Oprócz wielu pomniejszych strumieni przyjmuje od lew. brz.: Bereźnę z Horodeczną, Kobryński Rów, Trościanicę (al. Troszczenicę), Rytę z Botynką i Kamionkę. J. Krz.

Muchawiecki kanał, łączący Bałtyk z m. Czarnem, przerzyna w poprzek europejski dział wodny i jakkolwiek tu wznosi się przeszło na 550 st. npm., przypada jednak na błota i okolicę zabagnioną przez zamknięcie kotliny pińskiej. Ta stosunkowo nizka okolica zapadłego Polesia, tak obficie zaopatrzona w wody zaskórne, gdzie już lada rów może służyć do spławu, podała jeszcze za czasów króla Władysława IV myśl połączenia Baltyku z m. Czarnem sztuczną drogą wodną w tym punkcie. Jakoż została ta myśl później wykonaną i kanał w 1775 r. ukończony, nosił z początku nazwę kanału Rzplitej, później kanału Królewskiego, a dziś jest M. zwany. Długość jego wynosi przeszło 6 mil, jest zaś tak szerokim, że po nim wygodnie chodzić i mijać się mogą szuhaleje; jest obwarowany śluzami i obficie zaopatrzony w wodę. Na północy, jak m. Horodec, przypiera on do małej rzki Wotoki, która od lewego brzegu wpada do Muchawca, ciągnie się następnie z północy ku południowi, wykręca się naprzód na płd.-wsch. a w końcu na wschód. Od w. Lachowicze jest prowadzony naprzód błotami po lewym brzegu rzeki Piny, aż do punktu gdzie już Pina poczyna być spławną i tu z nią się łączy. W. Pol. Niedokładne i skąpe szczegóły w opisie zaczerpnięte z książki W. Pola poprawia i uzupełnia opis rz. Piny (t. VIII).

Muehle 1.) Klein (niem.), młyn wodny, pow. łecki, st. pocz. Ełk. 2.) M.–Klein (niem.), młyn wodny, pow. malborski, st. pocz. Malbork, leży w obrębie miasta; pochodzi jeszcze z czasów krzyżackich, zbudowany niemal razem z zamkiem. 3.) M.–Klein (niem.), wyb., pow. kwidzyński, st. p. Kleinkrug. Kś. Fr.

Muehlen-See 1.) (niem.), ob. jez. Melno, pow. ostródzki. 2.) M.–See, niem., jez., pow. złotowski.

Mulaczyk, jezioro w pow. suwalskim, przy wsi Krusznik, na płd. od jeziora t. n. [zapewne Kruszyn], odl. o ½ w. od jeziora Wigry, stanowi właściwie część tego ostatniego jeziora, oddzieloną skutkiem obniżenia poziomu wód. [Zapewne Malaczysko czyli Modczysko]

Mulawicze, wś, pow. biel­ski gub. grodz., gm. Rajsk, 13 w. od Biel­ska, 299 dz.

Muldsen (niem.), ob. Muldzie.

Muldszehlen 1.) (niem.), wś na Litwie pruskiej, pow. wystrucki, st. p. Tarputschen, okr. urz. stanu cywil. Friedriehsgabe. W 1856 r. 133 mk. 2.) M. al. Muldszühlen (niem,), wś na Litwie pruskiej, pow. darkiejmski, st. p. Darkiejmy, okr. urz. stanu cywil. Gailboden. W 1856 r. 54 mk.

Muldzie al. Mułczyn, niem. Muldzen and Muldszen, wś nad rz. Aschwoene, pow. gierdawski, 8 kil. na płn.-zach. od Kl. Gnie, st. kol. wystrucko-toruńskiej, w równej, lesistej okolicy, z gliniastą glebą. Posiada kościół par. ew. i st. poczt. W 1877 r. 390 ew. mk.; trudnią się rolnictwem i hodowlą bydła. Tutejszy okr. urz. stanu cywil. liczył 1880 r. 2955 dusz. W 1882 r. urodz. się 82 dzieci, um. 49 osób, zawarto 23 małżeństw. Do tutejszej agentury pocztowej nadesłano 1877 r. 31,300 listowych przesyłek, wysłano zaś 26,400. W M. odbywają się jarmarki na bydło i konie. Tutejszy kościół ew., dawniej tylko kaplica, został roku 1603 zbudowany i do rzędu parafialnych wyniesiony (ob. Script. rer. Warm., I, 393).

Mulk (niem.), wś nad rz. Świnią, pow. gierdawski, st. p. Kl. Gnie, okr. urz. stanu cywil. Schoenwiese. W r. 1856 było 135 mk.

Mulker Wald (niem.), dobra, pow. gierdawski, st. p., tel. i kol. Kl. Gnie; obejmują 1•75 ha roli or. i ogr., 13•80 łąk, 154•43 boru, 0•43 nieuż., razem 170•41 ha.; czysty dochód z gruntu 644 mrk.

Mulwin, częściej Romanuppen (niem.), wś na Litwie prusk., pow. stołupiański, st. p. Kattenau, okr. urz. stanu cywiln. Jentkutkampen. W 1856 r. 82 mk. Kś. Fr.

Muły, wś, pow. sejneński, gm. Pokrowsk, par. Teolin, odl. 26 w. od Sejn; ma 3 dm., 32 mk.

Muracowszczyzna, wś, pow. grodzieński, własność Rudominów.

Muraszkowizna, wś, pow. władysławowski, gm. Tomaszbuda, par. Wysoka Ruda, odl. 40 w. od Władysławowa, 4 dm., 22 mk.

Murawa 1.) wś, pow. prużański, niedaleko źródeł rzeki Murawki, na płn. od Szereszowa, w 4 okr. pol., gm. M., z zarządem we wsi Ohorodnikachj cerkiew; gm. ma 1,637 dusz, par. praw., dek. szereszowskiego, 2,376 wiernych (1183 męż. i 1193 kob.). […] T. S.

Murawa 1.) wś, pow. prużański, gm. Suchopol, 17 w. od Prużany, 103 dm., 824 mk., cerkiew, kaplica, szkoła, 1746 dz. włośc. i 74 cerk. 2.) M., w spisie Murowo, wś, pow. kowieński, gm. Aleksandrowska Słoboda, 3 w. od Kowna. Mają tu Monasiewiczowie 130 dzies., Prozorowie 20 dz.

Murawiewska, gmina, w pow. prużańskim, obejmuje 56 miejscowości, mających 806 dm. włośc, (70 innych), 6145 mk. włościan, uwłaszczonych na 7001 dz. Nadto w obrębie gminy jest 196 dz. ziemi cerk. i kośc. i 11,440 większej posiadłości. Zarząd gminny we wsi Matyasy.

Murawka, rzka w pow. prużańskim, bierze początek około wsi Murawy, płynie w kierunku z płn. na płd. i poniżej Szereszowa wpada od lewego brzegu do rz. Leśny, prawego dopływu Bugu.

Murawszczyzna 1.) wś, pow. sokólski, gm, Kruhlany. 2.) M. al. Demitkowo, os., tamże, Sopoćków 60 dz. i Jackowskich 46 dz.

Mureiningken al. Warglaucken (niem.), wś na Litwie prus., pow. wystrucki, st. p. Aulowöhnen, okr. urz. stanu cywil. Keppurlauken. W 1856 r. 35 mk.

Murejki, wś, pow. władysławowski, gm. i par. Gryszkabuda, odl. 19 w. od Władysławowa, ma 13 dm., 122 mk. W 1827 r. wś rząd., 12 dm., 108 mk. Wchodziły w skład dóbr rządowych Leśnictwo.

Murgischken al. Murgiszken (niem.), wś nad rz. Gawaiten, na pol.-prus. Mazurach, pow. gołdapski, st. p. Gawaiten, tamże okr. urzędu stanu cywil. W 1856 r. 146 mk. Ma 48 włók obszaru.

Murowaniec, folw. dóbr Łosośna, pow. sokólski.

Murowany most, wś, pow. sejneński, gm. i par. Krasnopol, odl. 10 w. od Sejn, ma 3 dm., 17 mk. [Na mapie1839 r. karczma nad rz. Marychą.]

Muryniszki, os., pow. augustowski, gm. Łabno, par. Pilwiszki [???]. W 1827 r. os. rząd., 2 dm, 27 mk.

Muryny, wś, pow. władysławowski, gm. Leśnictwo, par. Władysławów, odl. 12 w. od Władysławowa, ma 9 dm., 76 mk.

Musztynie, wś, pow. władysławowski, gm. Syntowty, par. Łuksze, odl. 32 w. od Władysławowa, 1 dm., 9 mk.

Mutercaupe (dok. 1340), kamień graniczny w Sambii, pod Królewcem (ob. Cod. dipl. Warm. I, Reg., str. 183).

Mykszyce, wś, pow. brzeski gub. grodz., gm. Wysokie Lit, 41 w. od Brześcia, 343 dz. włośc. i 79 prywat.

Mylnisk, wś, pow. prużański, gm. Szereszewo, 251 dz.

Mynte, (niem.), osuszone jez. i kanał, wpływający do Węgorapi, pow. darkiejmski; ob. Gołdap. [Minta and Kanał Mincki na płd. od Zabrostu Wielkiego (4.).]

Myntice (dok. r. 1258), stara miejscowość w Sambii, dziś pod tą nazwą już nieistniejąca (ob. Cod. dipl. Warm., I, str. 24. Regesta).

Myszanowe góry, wyniosłości koło wsi Łyse, w pow. kolneńskim, w obrębie straży leśnej Łyse.

Myśliwiec, urocz. w dobrach Knyszyn, pow. bia­ło­s­to­c­ki.

Myśluki, wś, pow. grodzieński, gm. Wołpa.