Litera G

Gabarty, wś, pow. władysławowski, gm. Szyłgale, par. Syntowty. Liczy 5 dm., 71 mk., odl. 21 w. od Władysławowa.

Gabińce, wś, pow. sejneński, gm. Lejpuny, par. Liszkowo. W 1827 r. było tu 6 dm. i 44 mk., obecnie 28 dm., 203 mk.; odl. 15 w. od Sejn.

Gablik, jezioro na Mazurach Pruskich, por. Ełk, rzeka.

Gabliki, u Kętrz. Gawlik, niem. Gablick (Gross and Klein), Wielkie and Małe, dwie wsie w pow. leckim, st. p. Wydminy, nad jez. Gablik. Według Kętrzyńskiego są wsie t. n. (Gawlik) w dwu powiatach: leckim i łeckim.

Gabowo lub Gabowszczyzna, wś, pow. maryampolski, gm. Michaliszki, par. Igłówka. W 1827 r. było tu 3 dm., 49 mk.; obecnie liczy 14 dm., 143 mk., odl. od Maryampola 22 w.

Gabryłowszczyzna, wś, pow. kalwaryjski, gm. i par. Kalwarya, ma 8 dm., 31 mk.

Gabryszki, wś, pow. maryampolski; gm. i par. Pilwiszki, 3 dm., 31 mk.

Gać, oznaczała zapewne pierwotnie rodzaj szałasu z gałęzi skleconego, dotąd bowiem osłanianie ścian chaty na zimę gałęziami nazywa lud gaceniem. Ztąd te liczne nazwy jak: Gać, Gatka, Gatno.

Gacisko, wś, pow. suwalski, gm. Czostków, par. Bakałarzew. Liczy 4 dm., 31 mk.

Gackowo, wś kurpiowska, ob. Gaczkowo.

Gadiacz, ob. Hadziacz.

Gadomskie, wieś kurpiowska, pow. ostrołęcki, gm. Wach, par. Myszyniec nad Skwą, w odległości 8 wiorst od zarządu gminnego Wach. Szymon Gadomski, na mocy zapisu star. ostrołęckiego Jana Małachowskiego, otrzymuje w miejscu zwanem Borki kawał gruntu; ztąd ma płacić 36 złp. czynszu rocznego i 6 podatku propinacyjnego. Lustracya starostwa z 1765 nazywa osadę Gadomskiego „Borkowe Nowosiedliska“. Gadomscy karczują wciąż grunta — osada ich powiększa się — ztąd zatargi z rządem starościńskim o wysokość czynszu, któren w 1777 podwyższono na 80 zł., w 1799 na 120 złp. Do 1799 wieś płaciła dziesięciny do seminaryum pułtuskiego 2 zł. 20 gr.; od tego czasu poczęła ją uiszczać do kassy ekonomii ostrołęckiej. W 1799 były tu 4 osady rolne; w 1820 widzimy ich 8, płacących oprócz dziesięciny 80 zł. czynszu i 64 propinacyjnego. Było tu wtedy 12 zagon., na których wysiewano rocznie po 12 korcy jarzyny i oziminy. Obecnie 13 dm., 66 męż., 69 kob., 457 morg. (112 morgo ornego). R. 1827 było 8 dm., 44 mk. Lud. Krz.

Gaiden (niem.), wś, pow. wystrucki, st. p. Alllowoehnen.

Gaidszen (niem.) 1.), wś, pow. wystrucki, st. p. Grünheide. 2.) G., wś, pow. ragnecki, st. p. Szyle. 3.) G., wś, paw. stołupiański, st. p. Trakiejmy. 4.) G. lub Ballupoehnen, wś, pow. darkiemski, st. p. Szabienen. [Stare Gajdzie na płd. od Żabina. Nowe Gajdzie nie istnieją (włączone do wsi Ściborki).]

Gailboden (niem.), dobra, pow. darkiemski, st. p. Darkiejmy.

Gailupoenen lub Budweitschen (niem.), wś, pow. gąbiński, st. p. Nemmersdorf.

Gaistauden (niem.), wś, pow. ragnecki, st. p. Budwethen.

Gaj, nazwa wielu miejscowości, przeważnie drobniejszych osad, zakładanych śród gajów tj. miejsc przeważnie wzgórkowatych, suchych, porosłych liściastemi drzewami i ztąd chętnie wybieranych na siedziby ludzkie a także i na miejsca odbywania obrzędów religijnych w epoce pogańskiej. Gdzie niema lasów liściastych tam niema też Gajów, i ztąd ta nazwa rzadko się pojawia na prawym brzegu Wisły.

Gajlik, jezioro w pow. sejneńskim, gm. Berżniki. Leży o 1 w. na zachód od wsi Berżniki i należy do łańcucha jeziór, stanowiących niejako południowe przedłużenie jez. Gaładuś, Od płn. łączy się z jez. Ryngis a od płd. z jez. Kelig. Brzeg zachodni wzgórzysty, wschodni płaski, obszar jego wynosi około 90 morg. [Według K. O. Falka ma źródłosłów jaćwieski.]

Gajliny, wś, pow. władysławowski, gmina Tomaszbuda, par. Gryszkabuda, liczy 5 dm., 36 mk.

Gajlówka, niem. Gaylowken, wś, pow. łecki, st. p. Orłowo. [Gajłówka]

Gajluny, wś, pow. sejneński, gm. Lejpuny, par. Liszkowo. Odl. 46 w. od Sejn. W 1827 r. było tu 23 dm. i 249 mk., obecnie liczy 42 dm., 328 mk.

Gajrówka albo Gerejówki, niem. Friedrichsheide, wś, pow. olecki, st. p. Orłowo.[Dziś Gajrowskie]

Gajstry, wś nad Szeszupą, pow. maryampolski, gm. Antonowo, par. Pilwiszki. Liczą 21 dm., 177 mk., Odl. 18 w. od Maryampola, przy trakcie z tego miasta do Pilwiszek.

Gajwa, jez. obszerne, istniało w końcu XVI wieku w ziemi wizkiej, według Święcickiego (str. 109 „Kwartalnik Kłosów“ II). Br Ch.

Gajwie, wś, pow. władysławowski, gmina Zyple, par. Syntowty. Liczy 6 dm., 76 mk., odl. od Władysławowa 16 w.

Galeryszki, wś, pow. wyłkowyski, gmina Bartniki, par. Łankieliszki. Liczy 13 dm., 100 mk., odl. 11 w. od Wyłkowyszek.

Galgieniszki, wś rząd., pow. maryampolski, gm. Gudele, par. Skrawdzie. W 1827 r. było tu 4 dm., 44 mk., obecnie liczy 6 dm., 66 mk.; odl. od Maryampola 23 w.

Galińce, wś, pow. sejneński, gm. Krasnowo, par. Łoździeje. Odl. od Sejn 14 w., liczy 17 dm. i 165 mk.

Galindya, niem. Galindien, obszerna niegdyś prowincya pogańskich Prusaków, w dzisiejszych Prusach wschodnich, rozciągała się prawie w zupełności tam, gdzie teraz jeszcze mieszkają polscy Mazurzy i Warmiacy. Obejmowała mniej więcej dzisiejsze powiaty: olsztyński, węgoborski, gołdapski (w części), margrabowski, łecki, lecki, jańsborski, szczycieński i ządzborski. Granice ze wszech miar ciekawej tej ziemi, przez krzyżaków pilnie badane i zapisane, teraz jeszcze dość dokładnie są znane. Przytoczymy tu ważniejsze ustępy z owych starych zapisów, o ile że wiele nazw geograf. na polskiej ziemi podają, a w szerszych kołach osobliwie też w Polsce nie dość są znane. Na południe ku Polsce ciągnęła się granica: „Prima ubi Lika (rz. Ełk) influit in Bebram (rzeka Biebrza), ab inde directe trans fluvium Gumore (pewnie struga przy wsi Kubra i mieście Radziłowie) ad eum locum, ubi fluvius Scarde (rz. Skroda) habet ortum; eundem fluvium Scarde ad eum locum descendendo, ubi influit Pissam: deinde Pissam descendendo ad eum locum, ubi fluvius Lubano dictus influit Pissam (? Turośl), a hubano usque ad vadum antiquam trans fluvium dictum Ditwo (rz. Skwa), a vado dicti fluvii Ditwo usque ad alium antiquam vadum trans fluvium dictum Rusow (rz. Rozoga), deinde ad fluvium dictum Malien (rz. Omulew), ubi fluvius Luco (struga z pod wsi Luka?) influit; deinde directe ad paludem Ligopanie ad aliam paludem Russe et hanc paludem Russe ad fluvium Nartze (rz. Orzyc), ubi propinquius attingit, inde Nartzin ascendendo ad paludem Nannye, ubi idem fluvius habet ortum; deinde directe procedendo per paludem usque ad forsata et ab his ad aquam Nidam (rz. Nida), ubi ex alia parte influit fluvius Wisseko (rz. Wysoka); deinde aquam Nide descendendo ad eum locum, ubi eadem Nide influit aquam Wikere et ulterius eandem Wikeram descendendo ad fluvium Otatz, ubi influit in Wakaram et inde usque ad lacum Brentzk dictum procedendo.” Warto przytoczyć ku uzupełnieniu nieco odmienny niemiecki dokument o tej samej granicy: „Do die Biber entspringet, die Bieber (Biebrza) nidene unz ein flis, dass do ynfleuszt das heisset Mete, dann das Wasser nider, do das Wasser Lycke ynfellt, und nider das Wasser, do ynfellt das Wasser Wayse, die Wayse ufwartz, bis dasz ein Wasser gefellt, das heisset Comeron (rz. przy Kubra?), das wasser ufwartz, bis da es entspringt, dann bis do der Chando (czyt. Scarde) fallet in die Pisse, die Lubenno ufwartz, unz do sie entspringt uf dem hollen wege, den man pflegt czu fahren aus Galinden hin Kegen Rusen; dann uf den waldt Ynacus, dann oben die Demerownitte, die do heisset Malsauranges, zu dem waldt huke, uf das flis Malie ufwartz bis zu der heiden, die do heiset Lamasela zu den Pribroden kegen der Naritzen ufwartz bis das wasser Raducken darinne felt.“ Wspomniane jeszcze rzeczka Senena, bór i rzeka Grobisken, pole Kwkulen, rz. Nidda, Wiseka i Wikker. Na zachód sięgała Galindia aż poza rz. Łynę (Alle Fluss), gdzie się stykała z Pogezanią. Na północy wyrażają się granice najprzód ku ziemi Bartyi: „Anzuheben von dem Walt kume bei dem See Resow durch den walt Kirne bis czu wopelauken bis auf den walt bosin also das velt monelaukin gar bynnen bliben bis in den walt tauro bis in den see kirsno.” W dalszym ciągu ze strony Nadrowii stanowiła granicę rzeka Gołdapska. Na wschód Galindyą od Sudawii dzieliła rz. Ełk, jak się zdaje, gdyż nieco dalej wysunięte jeziora skomęckie należały już do Sudawii i imię swoje zawdzięczają sławnemu wodzowi sudawskiemu Skomentowi, który tu posiadał zamek obronny. Jeszcze za czasów księcia Albrechta w XVI wieku znajdował się opodal rzeki Ełk kamień wielki graniczny przy wsi Prostki, o którym mówiono, że dzielił ziemię Prusów czyli Galindów od Jadźwingów (t. j. Sudawii) i od Mazowsza. Z historyi niewiele wiemy o starej Galindyi. Imię jej jednak znane jest od wieków. Już sławny geograf Ptolemeusz (około r. 180 po Chr.) do sarmacko-europejskich krajów zalicza także Galindyą. Około r. 253 Woluzyan kazał bić monetę z napisem: zwycięzca Finów, Wandalów, Galindów i Wenedów. Rusini znają tu Goljadów, z którymi ich książę Iziasław r. 1057 wiódł wojnę. Podówczas i później galindzka ziemia zbyt była przepełniona ludnością, jak opisują. Wtedy osobliwie kobiety wiele cierpiały od mężczyzn; spory i kłótnie z nimi toczyły. A żyła właśnie tego czasu najwyższa kapłanka w tym kraju, od wszystkich dla niesłychanej swojej świętości i dziwnych proroctw czczona i słuchana. Tę ujęły sobie kobiety, żeby zbyt licznym i nieprzebłaganym mężczyznom szkodzić. I tak się stało, że owa kapłanka, proroczym niby duchem wiedziona, nakazała mężczyznom kraju całego bez broni wyjść i rozpocząć walkę z chrześcianami. Na co oni poszli nierozważni, bo, jak powiadają, wszyscy wtedy poginęli. Od tego czasu, pisze kronikarz Dusburg, ziemia owa galindzka aż do przybycia krzyżaków bardzo była opustoszała. Pomimo to mieszkańcy tego kraju długo jeszcze po zdobyciu przez krzyżaków opowiadali swoim ciemiężcom o dawnych swych dziejach. Mianowicie dobrze sobie przypominali ostatniego zapewne swojego wodza imieniem Yzegups, który był najpierwszym ze wszystkich książąt i miał swój zamek blisko Lecu w jeziorze na wyspie: „se audivisse a progenitoribus suis etetiam abillis, quorum progenitores habitaverunt in terra Galindiae, quod major rex Galindiae habitaverit circa magnum lacum nomine Nabentine, qui est ad medium miliare ab illa parte heiczen versus Litwanos vocabatur rex illa Ysegups.” Także i o sudawskim wodzu sławnym Skomancie wiedzieli, że zaraz opodal przy skomęckich jeziorach mieszkał. Teraz jeszcze nadzwyczaj liczne w ziemi tej jak może nigdzie indziej wydobywane stare cmentarzyska pogańskie świadczą o galindzkim ludzie. Cmentarzyska takie zawierają między innemi następujące wioski (tylko na Mazurach): Węgobork, Węgielsztyn, Przerwanki, Sorkwity, Głodowo, Miłuki, Kamionki, Gieląd, Warpun, Sterławki, Lec, Bystry, Wilkasy, Rozogi, Czarci ostrów w Śniardowem jeziorze (Spirding See), Tuchliny, Guty itd. Także obronne zamki i grody nader liczne były u Galindów, i następujące miejscowości okazują po nich niejakie ślady, jak to: Grodzisko, Gołdapska góra, Pietrasze, Węgielsztyn, Gilm wyspa przy Lecu, na której prawdopodobnie ów wódz pierwszy Yzegups mieszkał, Janowo, Jedwabno, Straduny, Wierzbowo i wiele innych. Przy mieście Nidborku wspominają górę, która się zwała: góra galindzka, o której pisze Grunau, że na niej jakiś Galindus, syn króla Widewuta mieszkał. Monety stare, osobliwie rzymskich cesarzów pogańskich bardzo często się natrafiają na tej ziemi, niemniej różne zbroje starożytne, narzędzia kamienne itd. Co się wreszcie dotyczy narodowości i pochodzenia starych Galindów, rzecz jeszcze niezupełnie rozstrzygnięta. Ogólne zdanie przemawia za tem, że byli litewskiego czy pruskiego pochodzenia. Ale i przeciwne mniemanie, że byli szczepu słowiańskiego, osobliwie sąsiednim mazowieckim ludom w mowie i pochodzenia bliscy, ma za sobą niejakie powody. I tak widać, że właśnie Galindya przez cały ciąg czasów, o ile zapamiętać z historyi, aż dotąd jest polska. Potem w połowie XIII wieku krzyżacy, gdy przybyli zająć ten kraik, Polacy jakoby o swoję własność także się mocno o niego upominali. Porównaj Dr. Toeppen Geschichte Masurens, 1—50. Kś. F.

Galinie, wś rząd., pow. władysławowski, gm. i par. Gryszkabuda. W 1827 r. było tu 10 dm. i 85 mk., obecnie liczy 10 dm., 111 mk.; odl. od Władysławowa 18 w.

Galkiemie, ws, pow. wyłkowyski, gmina Kopsodzie, par. Wisztyniec: liczy 7 dm., 78 mk., odl. 28 w. od Wyłkowyszek.

Gallkehmen (niem.), wś, pow. stołupiański, st. p. Pillupoenen. Może Galkiemie.

Galowice lub Galowicze, wś, pow. augustowski, gm. Łabno, par. Adamowicze, liczy 10 dm., 55 mk. Br. Ch.

Galtgarben (niem.), góra 100 metrów nad poziomem baltyckiego morza, z której rozlega się widok w dalekie okolice, na północ od wsi Drugehnen w pow. fyszhuskim, 21 kil. od Królewca, we właściwej ojczyźnie (Samlandya) starych pogańskich Prusaków. Przed kilku laty palono na górze tej w wilią św. Jana całe stosy drzewa; dziś jeszcze dzieci noszą i zapalają w ten dzień gałązki. Obchód ten jest to starosłowiańska sobótka, choć okolica cała w kilkunastumilowym okręgu jest zniemczona, a niegdyś przez starych Prusaków osiadła była, po których w tych okolicach pozostały jeszcze wyraźne ślady w nazwach miejscowości, obyczajach, mowie i na­z­wi­s­kach ludu wiejskiego. Zwyczaj palenia ogni w wilią św. Jana jest wskażówką, że starzy Prusacy byli szczepem, jeżeli nie zupełnie słowiańskim, to przynajmniej żywiołami słowiańskięmi przesiąkniętym, nie czystymi litwinami, jak dotychczas powszechnie sądzono (czytaj o tem: Józefa Bruzłowicza w „Niektórych wiadomościach o Prusach“, rozdział o nazwie Prus i starych prusakach i D–ra Sieniawskiego „Biskupstwo Warmińskie“, str. 112—115). Na wierzchołku jest krzyż żelazny na pamiątkę poległych w 1813—15 r. poświęcony. W XIII w. miał stać na szczycie G. burg; górę tę zwano wtedy Rinauer Berg. J. B.

Galwiszki, ob. Dajnowo.

Gaładuś lub Felicyanowo (ob.), folw., pow. kalwaryjski, gm. i par. Urdomin, od Suwałk w. 42, od Kalwaryi w. 21, od Łoździej w. 8, od Oran w. 28, od rzeki Niemna w. 21; rozl. wynosi mr. 199; bud. drewn. 6; pokłady torfu i kamienia wapiennego. Jezioro Gaładuś stanowi w części granicę południową. Folwark ten dawniej nalezał do dóbr Bułhakowsk (ob.).

Gaładuś, jedno z największych jeziór gub. suwalskiej, w pow. sejneńskim. gm. Berżniki i Krasnowo. Leży między Sejnami i Łoździejami i ciągnie się wązkim a długim pasem z południa ku północy na długość 9 i pół w. przy średniej szerokości 1 i pół. Powierzchnia jego zajmuje 6,7 wiorst. (Według L. Wolskiego jez. G. leży w dobrach Bułhakowsk, niedaleko rz. Kirsny a ma 5 m. rozl., 42 stóp głęb.) Brzegi ma wyniosłe, wzgórkowate, tylko od południa płaskie. Po nad wschodnim brzegiem jeziora mieszczą się wsie: Galińce, Uździenniki, Bawirsze i folw. Krasnogruda, na zachodnim zaś Radzimice [Powinno być: Radziucie] i Burbiszki. Z ryb poławiają się tu: szczupaki, liny, okonie, karasie. Od południowego krańca jej zaczyna się szereg jeziór, stanowiących niejako przedłużenie dalsze: są to jez. Dafrajcis, Sztabinki, Pyre, Samanis, Berżniak, Ryngis, Gajlik, Kelig, Iłgiel, Lempie, Stulpy, Zelwa, Wilkobuk [Błąd, powinno być:Wiłkokuk]. Tworzą one wielki łuk wygięty ku wschodowi i łączą się ze soba strumieniami. Długość tego łańcucha wynosi 21 w. Br. Ch..

Gałakusze, wś, pow. wyłkowyski, gm. i par. Wyłkowyszki. Liczy 8 dm., 80 mk., odl. 8 w. od Wyłkowyszek.

Gałązki, 1.) wś nad rz. Bździążek, pow. szczuczyński [Czy aby nie łomżyński?], gm. i par. Szczepankowo. 2.) G. Milewo, wś szlach., pow. szczuczyński, gm. Grabowo, par. Niedźwiadna. Br. Ch.

Gałe, wś w pow. sokólskim gub. grodz., o 7 w. od Sokółki.

Ganczkin, ob. Gąski.

Ganderkehmen, (niem.), inaczej Sultecken (niem.), wś, pow. gąbiński, st. p. Nemmersdorf.

Gandrinnen (niem.), wś, pow. wystrucki, st. p. Jodlauken.

Gansenstein, niem. nazwa wsi i folw. Brzozówko (ob.).

Garajsze lub Garajksze, wś, pow. maryampolski, gm. Gudele, par. Wysoka Ruda; liczy 12 dm., 98 mk., odl. 32 w. od Maryampola.

Garanczyszki, wś, pow. maryampolski, gm. Gudele, par. Wejwery; liczy 5 dm., 33 mk., odl. 40 w. od Maryampola.

Garbary, chutor, pow. wołkowyski, gmina Juszkowy Gród, 52 w. od Wołkowyska, 50 dz. włośc.

Garbas, niem. Garbassen, Niski, Nieder-G., i Wysoki, Ober-G., dwie wsie, pow. olecki, nad jeziorem, w płn. części powiatu, blisko granicy Król. Pol. i pow. gołdapskiego, ludność polska ewangelicka. [Według J. Nalepy („Przyczynek do znajomosci toponomastyki i mowy Jaćwięgów”) ma źródłosłów jaćwieski.]

Garbaś, wś i folw., pow. suwalski, gm. Czostków, par. Bakałarzew. W 1827 r. było tu 20 dm., 179 mk.; obecnie G. wś liczy 15 dm., 99 mk., zaś. G. folw. 10 dm., 74 mk., odl. od Suwałk 26 w., od Filipowa w. 3, od Grodna w. 105. Rozl. folw. wynosi mr. 1663, grunta orne i ogrody mr 855, łąk mr. 150, lasu mr. 510; gorzelnia, cegielnia i wapielnia; pokłady torfu, kamienia wapiennego i marglu. Dobra te w r. 1871 oddzielone zostały od dóbr Bakałarzewo.

Garbaś, jezioro w dobrach t. n. w pow. suwalskim. Posiada 45 morg. obszaru, 90 stóp głębokości i około 3 wiorst długości. Należy ono do łańcucha jeziór, ciągnących się na przestrzeni 30 wiorst w dolinie rz. Rospudy. Por. Długie jez. [Według J. Nalepy („Przyczynek do znajomosci toponomastyki i mowy Jaćwięgów”) ma źródłosłów jaćwieski.] Br. Ch.

Garbassen (niem.), ob. Garbas.

Gardawin, ob. Gierdawy.

Gardoty, wś szlach., pow. kolneński, gmina Kubra, par. Romany. W 1827 r. było tu 16 dm. i 86 mk.

Gardyny, niem. Gardienen, wś, pow. niborski, ponad jeziorem i lasem, u podnóża dosyć wysokiego wzgórza, przy granicy pow. ostródzkiego, około 1 milę od m. Dąbrówna. Opodal wsi, także nad jeziorem, jest inna góra, zwana zamkową, Schlossberg (mapa wojskowa), dlatego niezawodnie, iż tu gród warowny kiedyś się znajdował. Oddawna istniał tu kościół katolicki. R. 1670 wizytator biskupa Olszowskiego donosi, że wcześnie przeszedł w ręce luterskie; prawo patronatu miał dziedzic miejscowy. Od starych ludzi tyle tylko się jeszcze dowiedział, że za czasów katolickich należał jako filia do Turowa; był podówczas w dobrym stanie, murowany. Kś. F.

Gardzienice 1.), wś i folw., nad rz. Iłżanką, pow. iłżecki, gm. i par. Ciepielów. W 1827 r. było tu 17 dm. i 112 mk., obecnie liczy 19 dm., 198 mk. Dobra G. według danych Tow. kred. ziem. składają się z folw. G., Gardziowa miedza i wsi G. i Kiłków; od Radomia w. 35, od Iłży w. 14, od Ciepielowa w. 1. Rozl. dwor. wynosi mr. 1403, grunta orne i ogrody mr. 377, lasu mr. 774; płodozmian 10-polowy, bud. mur. 10, drew. 11, gorzelnia. Rzeka Chotecka przepływa przez terytoryum dóbr. Wieś G. os. 17, gruntu mr. 320; wś Kiłków os. 27, gruntu mr. 571. 2.) G., wś nad rz. Giełczew, pow. krasnostawski, gm. Rybczewice, par. Częstoborowice. Leży w pobliżu szosy z Lublina do Zamościa pod os. Piaski Luterskie. W 1827 r. liczono tu 100 dm. i 465 mk., obecnie istnieje tu 73 osad włośc., do których należy 3378 mr. ziemi. Do dworu należy 936 mr. Istnieje tu gorzelnia produkująca za 19,000 rs. rocznie i browar z produkcyą na 5000 rs. G. były własnością Stefana Czarnieckiego, woj. ruskiego, słynnego wojownika. Wystawił on tu zamek, który, zamieniony w końcu na śpichlerz, poszedł w ruinę. Opis i rysunek podał Tyg. Illustrow. z 1865 r. N. 308. Dobra G. składają się z folwarków: G., Żegatów, Podgranicznik, Borek; wsi: G. i Wola Gardzienicka. Nabyte w r. 1865 za rs. 97,500; rozl. dworska wtedy wynosiła mr. 3474, a mianowicie: folw. Gardzienice mr. 1689, bud. mur. 22, drewn. 14; folw. Żegatów mr. 598, bud. mur. 2, drewn. 2; folw. Podgranicznik mr. 785, bud. mur. 2, drew. 2; folw. Borek mr. 401, bud. mur. 2, drewn; 2; płodozmian na wszystkich folwarkach 4-polowy. młyn wodny, obfite pokłady kamienia wapiennego i budowlanego; wś Gardzienice liczyła osad 73, grunta mr. 977; wś Wola Gardzienicka osad 22, gruntu mr. 427.

Garmiszki, wś, pow. maryampolski, gm. Pogiermoń, par. Pokojnie.

Garmudziszki, wś, pow. wyłkowyski, gm. Wojtkobole, par. Grażyszki; liczy 3 dm., 34 mk., odl. 28 w. od Wyłkowyszek.

Garna buda, lub Garnabudzie, wś, pow. kalwaryjski, gm. i par. Lubów. W 1827 roku było tu 6 dm. i 45 mk., obecnie liczy 7 dm., 63 mk., odl. 15 w. od Kalwaryi.

Garonczyszki, ob. Freda, z Geranczyszki.

Garszwinie 1.), wś, pow. maryampolski, gm. Chlebiszki, par. Preny; liczy 4 dm., 39 mk., odl. 40 w. od Maryampola. 2.) G., wś, pow. wyłkowyski, gm. i par. Wyłkowyszki. W 1827 r. było tu 11 dm. i 101 mk. Obecnie liczy 9 dm., 94 mk.

Gartena. Mniemany gród Sudawów, założony w VII w. tam gdzie dziś miasto Grodno, w IX w. przez Dregowiczan zajęty i przez nich „grodem nowym,“ Grodnem przezwany.

Gasenstein (niem.), ob. Brożówka.

Gasewo, niem. Gassewen, wś, pow. węgoborski, na pruskich Mazurach, st. p. Banie. [Gassöwen, dziś Gąsewo.]

Gasfortowo, zapewne Hasfortowo, wś, pow. wyłkowyski, gm. i par. Pojewoń; liczy 20 dm., 114 mk., odl. 22 w. od Wyłkowyszek.

Gassewen, Gassoewen (niem.), ob. Gasewo.

Gatno, wś rząd., pow. augustowski, gmina Szczebro-Olszanka, par. Szczebra. W 1827 r. było tu 26 dm. i 163 mk., obecnie liczy 32 dm. 232 mk., odl. 13 w. od Augustowa.

Gaudischkehmen (niem.), Wielkie i Małe, wś, pow. gąbiński, st. p. Judtschen. Wieś Małe G. zowie się też Geischkehmen.

Gausty, folw. dóbr Łosewicze, pow. sejneński, gm. i par. Wiejsieje, 1 dm., 24 mk.

Gausty, jezioro w pow. sejneńskim, gm. Wiejsieje, długie od południa ku półn. 6 w., szerokie od 200 do 500 sążni, głębokie około 20 stóp. Łączy się z jez. Zopse; brzegi bezleśne, wzgórkowate; nad brzegami wsie: Jurczuny, Lejbogele, Kajmele, Pieniacze. Br. Ch.

Gawaiten (niem.), wś kościelna, pow. gołdapski, o 13 kil. od Gołdapi, 395 mk., st. p. i kościół ewang. z r. 1589. J. B. [Na płn. od Gołdapi, dziś za granicą; (ros. Гаврилово)]

Gawarzec 1.) Dolny, wś i folw. różn. wł., nad potokiem Gawarek, pow. płoński, gm. Sielec, par. Czerwińsk, odl. o 25 w. od Płońska, liczy 9 dm., 105 mk., 511 mr. gruntu. R. 1827 miał 9 dm., 63 mk. 2.) G. Górny, wś i fol. różn. wł., nad pot. Gawarek, pow. płoński, gm. Sielec, par. Czerwińsk, odl. o 24 w. od Płońska, ma wiatrak, liczy 8 dm., 112 mk., 503 mor. gruntu. R. 1827 miał 11 dm., 72 mieszk. Folw. G. Górny i Dolny lit. A. mają rozl. mr. 564. Bud. mur. 8, drewn. 6. Wieś G. górny osad 11, gruntu mr. 10.; folw. G. Dolny i górny lit. B. mają rozległości mr. 556. Bud. drewn. 9. Wieś G. Dolny osad 14, gruntu mr. 17. 3.) G., os. leśna, pow. suwalski, gm. Hutta, par. Suwałki. Br. Ch.

Gawehnen (niem.), wś, pow. stołupiański, st. p. Stołupiany.

Gawieniańce, wś, pow. sejneński, gmina Krasnowo, par. Sejny. Liczy 2 dm., 32 mk., odl. 2 w. od Sejn.

Gawlik, ob. Gabliki.

Gawrychruda, wś rząd., pow. suwalski, gm. Hutta, par. Suwałki. W 1827 r. było tu 22 dm., 135 mk., obecnie liczy 34 dm., 206 mk.; odl. 8 w. od Suwałk.

Gąbin, ob. Gombin.

Gąbin al. Głąbin, niem, Gumbinnen, miasto naczelne powiatu i regencyi gąbińskiej w Prusach, nad rz. Pisą, stanowiącą południowo-wschodnią odnogę późniejszej rz. Pregla, nieco poniżej ujścia do niej rz. Rominty, pięknie i regularnie zabudowane, przeszło 10000 miesz., leży w tej części, która się zowie pruską Litwą, około 4 mile od granicy polskiej, ze stacyą kol. żel. królewiecko-ejtkuńskiej, o 39 kil. od Wierzbołowa. W G. schodzą się trakty bite z Wystrucia, Darkiejmów, Gołdapi, Tylży i z Stołupian. Jarmarki liczne się tu odbywają, mianowicie na źrebce (30 sierpnia 2 dni), na bydło, konie 4 razy, na wełnę 2 razy (od 31 maja 6 dni i od 18 października 6 dni), nadto kramne. Ludność niemiecka i protestancka. Grunta w okolicy bardzo żyzne, tylko miejscami bagniskami torfowemi i lasami przerywane; 7 kil. na zachód od miasta wzgórze lesiste, 118 metrów nad poziomem Bałtyku z dalekimi widokami. Miasto ma szerokie prostokątnie przerzynające się ulice, gęstemi lipami osadzone. Nad rzekami groble, na których urządzone są piękne promenady. Czasami jednak rzeki zalewają niższe części miasta. Mieszkańcy, przeważnie ewangelicy, trudnią się obok rolnictwa oddawna piwowarstwem, tkactwem, przędzeniem i farbowaniem materyj, szczególniej płóciennych. Drożdże ztąd rozchodzą się po Litwie i Mazurach. Jest tu gisernia i fabryka maszyn rolniczych, parowa przędzalnia i farbiarnia, 2 browary, 2 cegielnie, 4 gorzelnie, 2 mydlarnie, młyn i drukarnia. Na głównym jarmarku zakupują handlarze z Alzacyi i Lotaryngii wiele koni litewskich. — G. powstał z wsi zwanej Pisserheim; nazwę miasta wywodzą od starego dębu, Gumbas zwanego, pod którym Litwini bogom swoim ofiary składali. W roku 1709 i 1710 wyludniła miasto dżuma, grasująca wówczas po całej Litwie. Król pruski Fryderyk Wilhelm I nadał miastu 1722 sądownictwo, budował tu domy i osiedlił 1732 r. wypędzonych z biskupstwa salzburskiego protestantów. W r. 1724 przeniesiono dotąd oddzielona od regencyi w Królewcu kolegium deputacyjne dla Litwy, które uczyniono 22 sierpnia 1736 niezależnem od głównego rządu w Królewcu, a 20 grudnia 1808 nadano mu nazwę regencyi. W 1835 r. wystawiono przed gmachem regencyjnym na rynku pomnik z bronzu Fryderykowi Wilh. I; w nowszych czasach obelisk na pamiątkę poległych w wojnie francusko-niemieckiej 1870/71 roku. Jest tu gimnazyum, wyższa szkoła dla dziewcząt, szkoła rolnicza; r. 1810 kosztem rządu założona biblioteka publiczna; 18 stycznia r. 1815 powstało stowarzyszenie dla kształcenia utalentowanych ubogich młodzieńców, zwane „Friedensgesellschaft“ t. j. towarzystwo pokoju; jest także szkoła dla akuszerek; filia banku państwowego, niem. spółka pożyczkowa i gazownia. Garnizon 2-go batalionu 2-go wsch. prusk. pułku grenadyerów N. 2 i 2-go batalionu 2-go wschodnio-pruskiego pułku landwery N. 3.; prowincyonalna komisya do stęplowania miar i wag, sąd administracyjny obwodowy, regencya obwodu gąbińskiego, główny urząd celny, landratura, powiatowa kasa podatkowa, kasa leśna, sąd ziemiański i okręgowy, prokuratorya. Stacya pocztowa I klasy, poczta osobowa do Ragnety, Gołdapy, Ełku i Węgoborka. Powiat gąbiński zajmuje obszaru mil kw. 13,09, kształt ma niemal okrągły, styka się z powiatami: pilkalskim, stołupiańskim, gołdapskim, darkiejmskim i wystruckim. Miasto powiatowe w samym środku położone, do którego ze wszystkich stron powiatu łatwe dojście; 5 bitych traktów równemi prawie odstępami ciągnie się do niego. Nadto ułatwia komunikacyą żel. kolej wystrucko-ejtkuńska. Rzeki w części przynajniej spławne płyną 3 ważniejsze w powiecie: 1) rz. Pisa z pow. stołupiańskiego przychodząca; 2) Rominta z gołdapskiego powiatu i 3) rz. Węgorap (Angerapp Fl.) z darkiejmskiego. Ludność przeważnie niemiecka i protest., pomięszana z litewską (48000). Obwód regencyjny gąbiński stanowi ostatnie wschodnie kończyny królestwa pruskiego ku dzisiejszemu cesarstwu Rossyi, i razem z obwodem regencyjnym królewieckim składa prowincyą wschodnio-pruską (dawniejsze księstwo Prusy). Kształt ma przywąskiego pasa podłużnego, ciągnącego się z północy na południe. Na północ styka się z powiatem do reg. królewieckiej przyłączonym kłajpedzkim, na wschód ze starą Żmudzią i Litwą, na południe Polską, z zachodu z obwodem reg. królewieckim czyli powiatami: szczycieńskim, reszelskim, rastemborskim, gierdawskim, welawskim (Wehlau) i labiewskim. W skład obwodu reg. gąbińkiego wchodzi powiatów 16, jako to: szyłokarczemski (Heydekrug), nizinny (Kreis Niederung), tylżycki, ragnecki, pilkalski, stołupiański, gąbiński, wystrucki, darkiejmski, węgoborski, gołdapski, margrabowski, łecki (Lyck), lecki (Lötzen), ządzborski i jańsborski. Obszaru ziemi obejmują wszystkie te powiaty kw. mil 298,21; 750000 mk. Co się tyczy powierzchni ziemi, ⅓ jest borami i wodami pokryta, ⅔ uprawnej. Najwydajniejsza gleba znajduje się w nizinach tylżyckich i przy obszernem ujściu rzeki Niemna: ostatnia przed niedawnemi czasy dopiero użyźniona, aż do końca prawie zeszłego stulecia stanowiła mało użyteczne bagniska i torfowiska. Pod względem wyznania największa część ludności jest protestancka, pomiędzy którą tu i ówdzie rzadko zamieszkają katolicy. Była tu kiedyś osobna dyecezya sambijska. Obecnie przyłączeni są tutejsi katolicy do dyecezyi warmińskiej. Nowszymi czasy założono i dla tych rozproszonych wiernych niektóre kościoły misyjne, przez towarz. św. Wojciecha i Bonifacego utrzymywane: 3 znajdują się w południowej części na polskich Mazurach, i to 1) w Jańsborku, gdzie r. 1873 było komunikujących 141, 2) w Ełku kom. 518 i 3) w Margrabowy kom. 500. W północnej części, głównie dla katolickich Litwinów, jest 7 kościołów: 1) w Tylży kom. 690, 2) w Robkojach kom. 400, 3) w Schillgallen kom. 652, 4) w Bilderweitschen kom. 568, 5) w Riedelsberg kom. 383, 6) Schibben kom. 538, 7) Wystruci kom. 208; kościoły te (z wyjątkiem wystruckiego) stanowią osobny dekanat litewski w dyecezyi warmińskiej. Pod względem języka i narodowości ludność ma obwód gąbiński bardzo mięszaną. W południowej części na pruskich Mazurach mówią przeważnie jeszcze po polsku, choć są religii luterskiej; należą tu powiaty: węgoborski, jańsborski, ządzborski, lecki, łecki, margrabowski i w części gołdapski. W północnej zaś części pomiędzy Niemcami licznie natrafiają się Litwini. Znaczniejsze miasta są następujące: Gąbin, Tylża (Tilsit), Ragneta (Ragnit), Wystruć (Insterburg), Pilkały (Pilkallen), Stołupiany (Stallupöhnen), Darkiejmy (Darkehmen), Gołdap (Goldapp), Węgobork (Angerburg), Margrabowa (Oletzko), Ełk (Lyck), Lec (Lötzen), Biała, Jańsbork, Ządzbork, Mikołajki, Orzysz (Arys), Ryn (Rhein), Wydminy itd. Rzeki wpływają po największej części do zatoki Świeżej i kurońskiej; ważniejsze są: 1) Minga przychodzi z pow. kłajpedzkiego, wpływa do zatoki kurońskiej blisko ujścia rz. Rusy, prawej odnogi Niemna, 2) Niemen, największa rzeka, płynie tu począwszy od wsi Smolniki (Schmoleniken), przyjmuje po lewej stronie Rzeżupę, po prawej Wirzwił, Jurę, Wilkę i Kamień, mija 2 miasta Ragnetę i Tylżę; przy wsi Jurgiszkach dzieli się na 2 odnogi: większą Rusą płynie ku północy, Gilią na południe. 3) Pregel, znaczna rzeka, nazywa się tak począwszy od m. Wystruci, tworzy się z Wystruci, która przychodzi z północy, z Pisy ze wschodu i z Wągorapi z południa, płynie koło Iławy i Królewca do zatoki Świeżej; 4) Rominta płynie do Pisy, 5) Gołdap do Węgorapi. 6) Pisek z pod Jańsborka i 7) Ełk z pod m. Ełka płyną na południe do Polski. Jeziora znajdują się prawie tylko południowej części na Mazurach, ważniejsze są: Mamry (Mauersee), Niewocin (Löwentin See), Śniardowe (Spirding See), Selment, Gołdap, Laśmiady, Szóstak, Skoment, Kruklanki, Gołdopiwa, Hasny, Gawlik, jeziora ryńskie, ządzborskie, jańsborskie, darkiejmskie itd. Bite trakty dosyć gęsto się natrafiają, osobliwie w północnej części obwodu, nieco rzadziej na polskich Mazurach. Koleje żelazne przerzynają obwód w 5 kierunkach: 1) królewiecko-ejtkuńska, najstarsza i najgłówniejsza, wiedzie na Petersburg i Berlin; przechodzi przez m. Wystruć, Gąbin i Stołupiany; 2) toruńsko-wystrucka kolej, przechodzi tylko przez pow. wystrucki do Wystruci; 3) kolej mazurska na Rastembork, Lec, Ełk do Polski, odnoga kolei wystruckiej; 4) łecko-wystrucka, najnowsza (od r. 1879), łączy Mazury z Ełka przez Gołdapię z Wystrucią,; 5) wystrucko-tylżycka kolej. [1945 Gusiew, ros. Гусев w obw. kaliningradzkim.] Kś. F. and J. B.

Gąbin, ob. Gubin.

Gąsiorówko, niem. Klein-Gonschorowen, wś, pow. olecki, blisko traktu bitego z Ełku do Margrabowy, ludność polska ewangelicka.

Gąsiorowo 1.) niem. Ganshorn, dwie wsie, pow. ostródzki: 1) w płd. części, przy granicy pow. niborskiego, o pół mili od bitego traktu do Dąbrówna; 2) nad jeziorem przy trakcie bitym olsztyńsko-niborskim. 2.) G., niem. Gonschorowen, wś, pow. szczycieński, na pruskich Mazurach. 3.) G., niem. Gross-Gonschorowen, wś, pow. olecki, niedaleko pow. łeckiego i traktu bitego z Ełku do Margrabowy. [Od traktu dość daleko.]

Gąski 1.) niem. Gonski, folw. do wsi Rahnenberg, pow. suski, liczy budynk. 3, domy mieszk. 2, ewang. 34; parafia, poczta i atacya żel. kolei malborsko-mławskiej Prabuty, szkoła Rahnenberg. G. leżą na bitym trakcie kwidzyńsko-prabuckim, nad rz. Liwną (Liebe Fl.), która tu młyn pędzi, 1/6 mili od Prabut. 2.) G., niem. Gonsken, wś, pow. olecki, przy trakcie bitym z Ełku do Margrabowy, o 1 i pół mili od Margrabowy, o 2 i pół od Ełku, nad jeziorem, w uroczem położeniu. Wysokie nieraz strome wzgórza dokoła, porosłe drzewami, przypominają widoki alpejskie. W miejscu jest poczta i kościół luterski, fundowany w r. 1741. Ludność polska, 753 ewang. Stacya pocztowa. Kś. F.

Gburów (Pojezierze-). Tak Wincenty Pol Mazury pruskie nazywa.

Gburska Wieś, Gbury, ob. Prusy and Wieś.

Gedwillen-Sacken (niem.), lub G.-Schacken, inaczej też Sacken and Schacken, wś, pow. ragnecki, st. p. Szillen.

Gedyminowa góra pod Wieloną, o 7 mil niżej Kowna, o 5 wyżej Jurborga nad Niemnem, zwana tak ztąd, że tu miał być spalony i pogrzebiony ks. Litwy Gedymin, zabity r. 1338 czy 1339 pod Bayernburgiem. Podobneż podanie przywiązane jest do wzgórza zwanego Gedyminową mogiłą pod Wilnem.

Gedyminy, ob. Giedminy.

Gehlweiden (niem.), inaczej Poggenkrug, albo Warlin, karczma, pow. gołdapski, st. pocz. Dubeningken.

Gehlweiden (niem.), dobra, pow. gołdapski, st. p. Gołdap. [Galwiecie]

Gehsen (niem.), powiat jańsborski, ob. Jeże.

Geierswalde ( niem. ), ob. Gierzwałd.

Geischkehmen (niem.) lub Klein-Gandischkehmen, wś, pow. gąbiński, st. p. Judtschen.

Geisuken (niem.), wś, pow. jańsborski, ob. Babrosty.

Gelleszeningken lub Kallnen (niem.), Gross and Klein, Wielkie and Małe, wś, pow. darkiejmski, st. p. Darkiejmy.

Gelleszuhnen (niem.), wś, pow. gołdapski, st. p. Kiauten.

Gendrinn (niem.), dobra, pow. gierdawski, st. p. Abeliszki.

Georgenburg, Jurburg (niem.), ob. Jurbork.

Georgenburg (niem.), wś szla­che­c­ka i kościelna, pow. wystrucki, o 3 kil. od miasta powiatowego Wystruci, nad rzeką Wystruć. Krzyżują się tu drogi bite z Wystruci do Ragnety i z Tylży do Labiawy. Uprawa roli bardzo staranna, na południe od żyznych pól i ogrodów rozpościerają się szeroko obszary łąk, użyźnianych wylewami Wystruci w jesieni i na wiosnę. Słynne są konie z stadniny tutejszej, na wystawach i wyścigach często pierwszeństwo zyskiwały; znaczniejszą część wychowanych tu koni zakupują dla wojska. Mieszk. 446, wszyscy ewang. Fabryka mebli ma szeroko znany odbyt. Zamek krzyżacki, zbudowany 1264 r. przez Hartmanna von Grumbach, do dziś dobrze się zachował. Agentura pocztowa i stacya telegraficzna. J. B.

Georgenburgkehlen (niem.), wś, pow. wystrucki, st. p. Georgenburg.

Georgengut (niem.), ob. Jurgi.

Georgenhof (niem.) 1.), dobra, pow. wystrucki, st. p. Didlacken. 2.) G., os., pow. ragnecki, st. p. Ragneta. 3.) G., folw., pow. ragnecki, st. p. Szillen. 4.) G., Georgensdorf, ob. Jurkowice. 5.) G., ob. Georgenshof.

Georgenwalde (niem.) 1.), inaczej Schillut, dobra, pow. ragnecki, st. p. Ragneta. 2.) G., dobra, pow. gierdawski, st. p. Klein-Gnie. 3.) G., wś, pow. żuławski, st. p. Skajzgiry.

Gerdauen (niem.), ob. Gierdawy.

Gerdauenbruch and Gerdauenhoefchen (niem.), dobra pod Gierdawami, pow. gierdawski.

Gerdawy, ob. Gierdawy.

Gerehlischken (niem.), Gross– i Klein-, wś i dobra, pow. gołdapski, st. p. Boćwinka. Dobra Klein-G., inaczej zwane Herzogsthal lub Jeralischken. [Dziś Gieraliszki.]

Gerejówki, niem. Friedrichsheide, Gajrówka (ob.), pow. olecki.

Gerkiehnen (niem.), wś, pow. gierdawski, st. p. Dietrichsdorf.

Gerlaucken 1.) inaczej Grieblaucken (niem.), dobra, pow. ragnecki, st. p. Szillen. 2.) G., wś, pow. wystrucki, st. p. Aulowoehnen. 3.) G., Gross– i Klein-, wś, pow. wystrucki, st. p. Neunischken.

Germingkehmen lub Germiniszken (niem.), wś, pow. stołupiański, st. p. Mehlkehmen.

Geroshen (niem.), wś, pow. jańsborski, ob. Jarosze.

Gerskullen lub Gerzkullen (niem.), dobra, pow. ragnecki, st. p. Langwethen.

Gerswald, Geierswalde (niem.), ob. Jerzwałd.

Gerszczyzna lub Gorszczyzna, wś kurpiowska, pow. kolneński, gm. Czerone, par. Kolno, w odległości 10 i pół wiorst od Kolna, 38 i pół od Łomży, na lewym brzegu Pisny. Pierwotnie osada młynarska; młyn skasowano w początkach niniejszego stulecia przy uspławnieniu Pisny. W 1819 r. było tu 3 czynszowników i 4 posiadaczy wieczystej dzierżawy gruntów po młynie (Piwowarski i Górscy). Ludność wynosiła wtedy 46 głów; gruntu było 3 wł. 17 mor. miary magd., 13 koni, 11 wołów, 10 krów, 8 jałowizny, 11 świń, 18 owiec. W 1827 r. 7 dm., 47 mk. Obecnie 406 mor. 134 pręt. (w tej liczbie 95 morg. 123 pręt. ornego); grunta piaszczyste. Lud. Krz.

Gertschen (niem.), wś, pow. gąbiński, st. p. Gąbin.

Gerwin, niem. Klein-Budweitsehen, wś, pow. stołupiański, st. p. Pillupoenen.

Gerwinsthal (niem.), os., pow. gołdapski, st. p. Gawajty.

Gerwischkehmen (niem.), wś i dobra, powiat gąbiński, mają agenturę pocztową, 635 mieszk.

Gerwischken (niem.), wś, pow. gąbiński, st. p. Nemmersdorf.

Gerwischlauken (niem.), inaczej Demildszen (niem.), wś, pow. darkiemski, st. poczt. Darkiejmy.

Gerzkullen (niem.), ob. Gerskullen.

Gesau, Jesau (niem.), ob. Jeżów.

Gessowska ziemia. Tak krzyżacy zwali okolicę Jaswojń.

Geswethen (niem.), 1.) wś, pow. wystrucki, st. p. Georgenburg. 2.) G., lub Jestwethen, wś, pow. ragnecki, st. p. Budwethen.

Gesziorken (niem.), wś, pow. gołdapski, st. p. Boćwinka.

Getrzwałd, ob. Gietrzwald.

Gettkandten (niem.), 1.) wś, pow. ragnecki, st. p. Krupiszki. 2.) G., lub Kischehlen, wś, pow. piłkaiski, st. p. Szyrwinty.

Gettschen (niem.), 1.) wś, pow. ragnecki, st. p. Krupiszki. 2.) G. lub Jettschen, wś, pow. tylżycki, st. p. Wilkiszki.

Geyerswalde (niem.), ob. Jerzwałd.

Gębalka, niem. Gembalken 1.) wś, powiat węgoborski, na pruskich Mazurach, o 1 i pół mili od Węgoborku. 2.) G., folw., pow. lecki, par. Wydmmy.

Gębałówka, wś i fol., pow. suwalski, gm. Wólka, par. Bakałarzew. W 1827 r. było tu 11 dm., 44 mk.; obecnie G. wś liczy 6 dm., 72 mk.; zaś G. folw. 1 dom, 10 mk.; odl. od Suwałk 22 w. [Wcześniej Sikory. (3.)]

Gębaszyn, folw., pow. sejneński, gm. Ś. Jeziory, par. Urdomin, od Suwałk w. 56, od Sejn w. 28, od st. poczt. Łoździeje w. 5. Rozl. wynosi mr. 94; bud. drewn. 3. Jezioro Rymiec. Rzeka Kirśnianka stanowi granicę zachodnią. Folwark ten oddzielony od dóbr Kurdymokszty.

Gęsie, wś nad Niemnem, pow. trocki, niedaleko Merecza; od G. zaczynają się na Niemnie rapy.

Giby, wś rządowa, pow. sejneński, gm. Pokrowsk, par. Sejny, dokoła jez. Herod [Także Heret, dziś oficjalnie Gieret.] zwanego, ma 99 dm., 698 mk. i urząd gminny. R. 1827 miała 41 dm., 353 mk.

Giecze, wś rząd., pow. władysławowski, gm. Kidule, par. Sudargi. W 1827 r. było tu 14 dm., 106 mk.; obecnie liczy 12 dm., 119 mk. Odl. od Maryampola 30 w.

Giedewardzie, jezioro w pow. sejneńskim, gm. Sereje, leży o 5 w. na płd. wschód od jez. Pasernik, śród lasów, między jeziorami Kroszta and Szawande, obszar ma niewielki. Br. Ch.

Giedzie, uroczysko w pow. sejneńskim, gm. Giby, wg. mapy z 1839 r. przy płn.-zach. granicy jez. Szlamy i na płn. brzegu strumienia (na mapie Brzozanka) łączącego jez. Szlamy i Brożane; dziś Wiergiedź.

Gieguże, wś, pow. władysławowski, gm. Światoszyn, par. Iłgowo. W 1827 r. było tu 6 dm., 55 mk.; obecnie liczy 6 dm., 57 mk.

Giejsztory Wielkie, folw., G.-małe, folw. i os., i Giejsztoryszki, folw., pow. sejneński, gm. i par. Mirosław. Wszystkie trzy liczą 6 dm., 95 mk.; odl. 49 w. od Sejn, 14 w. od Serej. Folw. G.-wielkie z wsią Masłowszczyzna i Rowy, ma rozległości mr. 599 a mianowicie: grunta orne i ogrody mr. 402, łąk mr. 97, pastwisk mr. 70, nieużytki i place mr. 30, płodozmian 4-polowy. Bud. mur. 1, drewn. 15. Wieś Masłowszczyzna osad 10, gruntu morg. 197; we Rowy osad 11, gruntu mr. 66.

Giejsztoryszki, 1.) wś i os., pow. wyłkowyski, gm. Bartniki, par. Łankieliszki. W r. 1827 było tu 24 dm., 170 mk.; obecnie liczy 22 dm., 233 mk., odl. 12 w. od Wyłkowyszek. 2.) G., wś rząd., pow. wyłkowyski, gm. Karkliny, par. Kieturwłoki. W 1827 r. było tu 32 dm., 246 mk.; obecnie liczy 35 dm., 394 mk. Odl. 12 w. od Wyłkowyszek.

Gielce, wś, pow. maryampolski, gm. i par. Balwierzyszki, w dobrach Iwaniszki. W 1827 r. było tu 25 dm., 224 mk., obecnie liczy 35 dm. i 328 mk., odl. od Maryampola 30 w.

Gielusznik, wś, pow. suwalski, gm. Zaboryszki, par. Jeleniowo [Jeleniewo], liczy 2 dm., 12 mk. [Por. Gilusznik.]

Giełażynie 1.) wś, pow. maryampolski, gm. Kwieciszki, par. Maryampol. Liczy 7 dm., 63 mk.; odl. 7 w. od Maryampola. 2.) G., wś, pow. maryampolski, gm. Jaworowo, par. Igłówka. Liczy 3 dm., 58 mk.

Giełczyn, wś, pow. bia­ło­sto­c­ki, ma paraf. kościół Nawiedz. N. M. P., z drzewa wzniesiony 1777 przez kasztelana Chryzantego Opackiego. Parafia katol. dekanatu bia­ło­sto­c­kie­go, dusz 1124.

Gielczyńska kępa, wieś w pow. bia­ło­sto­c­kim, przy ujściu Biebrzy do Narwi, bardzo obfite zabytki krzemienne.

Giełgudyszki Górne, folw., i G. Dolne, fol., nad Niemnem, pow. władysławowski. G. górne leżą w gm. Błogosławieństwo, a G. dolne w gm. Giełgudyszki. Oba fol. należą do paraf. t. n. Oddzielone od Niemna szeroką niziną nadbrzeżną, odległe są od siebie o 4 w. G. górne liczą 101 mk., G. Dolne 303 mk. Odl. od Maryampola 38 w. Znajduje się tu kościół par. murowany. Kościół i par. erygowała 1585 r. ks. Czartoryska. Fabryka serów na sposób szwajcarski, znanych pod nazwą kajdlowskich od na­z­wi­s­ka jej założyciela bar. Gustawa Keudella. Dobra G. górne składają się z folw. G. górne, Boskawola i Dowgierdyszki, tudzież wsi Pakalniszki górne, Pakalniszki dolne, Dowgierdyszki i osady Łankieliszki. Rzeka Niemen stanowi granicę północną. Rozl. wynosi mr. 1409; folw. G. górne grunta orne i ogrody mr. 352, łąk mr. 117, pastwisk mr. 132, wody mr. 108, lasu mr. 220, zarośli mr. 69, nieużytki i place m. 37; razem mr. 1085, płodozmian 4 i 5-polowy. Bud. mur. 12, drewn. 19. Folw. Boskawola grunta orne i ogrody mr. 41, pastwisk mr. 17, zarośli mr. 103, wody mr. 2, nieużytki i place mr. 3, razem mr. 166. Budowli drew. 3. Folw. Dowgierdyszki grunta orne i ogrody mr. 101, łąk mr. 41, wody mr. 4, zarośli mr. 7, nieużytki i place mr. 6, razem mr. 158, płodozmian 10-polowy. Bud. drewn. 3. Gorzelnia, młyn parowy, pokłady torfu i kamienia wapiennego; rzeka Weranga przepływa territorium. Wieś Pakalniszki górne osad 4, gruntu mr. 244; wś Pakalniszki dolne osad 22, gruntu mr. 533; wś Dowgierdyszki osad 2, gruntu mr. 96; osada Łankieliszki gruntu mr. 35. Dobra G. niższe podług opisu z r. 1866 składają się z folwarków: G., Bartupie, Dąbrowo, Dopkuniszki, Gudławki, Annopol, Klisze, Narkuny, Pajotje, Papiszki, Traki, Augustowo, Szyronki, Klaropol, Emmasłów, Urniszki, Masztajcie, Franciszkowo, Walule; osad karczemnych: Jołtyszki, Nawiuny, Papiszki, Bredzie; osad leśnych: Fürstenwald, Pankliszki, Papiszki, Bałyszki, Mencyszki, Wojwodyszki, Jakubowo, Gniwy, Walentynowo, Sznipowo, Romanowo, oraz lasów. Rozległość dworska wynosi w ogóle mr. 19267, grunta orne i ogrody mr. 8358; łąk mr. 879, pastwisk mr. 435, lasu mr. 9015, zarośli mr. 104, nieużytki i place mr. 476. Właścicielami dóbr są sukcesorowie baronowie de Keudell. Trzy gorzelnie, dwa browary, dwie olejarnie, folusz, pięć młynów i tartaków. Rz. Niemen przepływa przez territorium. Graniczą z Prusami. Wieś Albrechtyszki osad 8, gruntu mr. 118; wś Bagdzie osad 7, gruntu mr. 335; wś Bałtkie osad 7, gruntu mr. 289; wś Baście osad 8, gruntu mr. 1; wś Bedele osad 10, gruntu mr. 550; wś Sankuny osad 12, gruntu morgów 507; wś Jotyszki osad 21, gruntu mr. 599; wś Katynele osad 5, gruntu mr. 286; wś Kurtynie osad 8, gruntu mr. 443; wś Kiersze osad 3, gruntu mr. 151; wg Kiermuszyny osad 5, gruntu mr. 201; wś Kumpupie osad 12, gruntu mr. 328; wś Pilukiszki osad 4, gruntu mr. 186; wś Matule osad 4, gruntu mr. 228; wieś Masztajce osad 16, gruntu morg. 259; wś Szyłgale osad 7, gruntu mr. 183; wś Tamuliszki osad 2, gruntu mr. 85; wś Emiliowo osad 8, gruntu mr. 34; wś Aszmucie osad 7, gruntu mr. 382; wś Bredzie osad 22, gruntu mr. 243; wś Dacznajena osad 3, gruntu mr. 92; wś Gniewy osad 2, gruntu mr. 84; wś Szwarple osad 10, gruntu mr. 338; wś Walenczuny osad 11, gruntu mr. 485; wś Puskapele osad 6, gruntu mr. 296; wś Łembudzie osad 7, gruntu mr. 353; wś Pruszele osad 10, gruntu mr. 425; wś Rekiele osad 2, gruntu mr. 93; wś Żyrne osad 8, gruntu mr. 181; wś Warksze osad 8, gruntu mr. 373; wś Pieście osad 12, gruntu mr. 408; wś Perkuniszki osad 7, gruntu mr. 167; wś Krutule osad 5, gruntu mr. 193; wś Papiszki osad 21, gruntu mr. 355; wś Mielniki osad 6, gruntu mr. 327; wś Narkuny osad 35, gruntu mr. 488; wś Warczule osad 4, gruntu mr. 205; wś Zujkinie osad 13, gruntu mr. 1; wś Mazuryszki osad 27, gruntu mr. 740; wieś Walule osad 8, gruntu mr. 1; osada 1 Gustawowo, gruntu mr. 38; wś Elizowo osad 8, gruntu mr. 26; wś Kregżdańce osad 6, gruntu mr. 276; wś Dawiecie osad 6, gruntu m. ⅓; wś Walle osad 13, gruntu m. 318; wij Piragie osad 5, gruntu mr. 139; wś Dobiszki osad 6, gruntu mr. 156; wś Degucie osad 3, gruntu mr. 142; wieś Pleniszki osad 4, gruntu mr. ⅓. Par. G. dek. władysławowski, liczy dusz 3437. Gmina G. ma ludn. 5527, rozległości 30238 morg., s. gm. okr. I Słowiki, st. p. Szaki. W skład gm. wchodzą: Albrechtyszki, Annopol, Augustowo, Bagdzie, Bałtkie, Baśce, Bedele, Dacznawina, Dawiecie, Dąbrowo, Degucie, Dobiszki, Dopkuniszki, Elizewo, Emasłów, Emilewo, Firsztenwaldzie, Franciszkowo, Giełgudyszki, Gudławki, Jakubowo, Jankuny, Kiersze, Kierszniewie, Klaropol, Klisze, Kranczuniszki, Kregżdańce, Krygerowo, Kumpupie, Kurtynie, Masztajcie wś i folw., Matule, Mazuryszki, Mielniki, Narkuny wś i folw., Pajotyje, Papiszki, Pieśce, Piraga, Pleniszki, Prusiele, Repnowo, Romanowo, Szaki, Szyłgale, Sznipowo, Szwarple, Traki, Urniszki, Wale, Walenczuny, Walentynowo, Walterowo, Warczule, Warksze, Zujkinie i Zyrnie. W gminie jest kasa pożyczkowa. Przechowała się tu ruina dawnego zamku krzyżackiego na szczycie góry, którą tylko droga od Niemna oddziela. Dwie wieże większe z jednej strony, a dwie mniejsze z drugiej wznoszą się po rogach, strzelnice w nich okrągłe krzyżem zakończone, dziedziniec w środku. Długość ma do 80 sążni, szerokość 5, mury są grube na łokci dwa. Chociaż na górze stoi był jednak wodą oblany; pod zamkiem rozciągają się rozległe sklepy, gruzem zasypane. Nie wiemy, jak ten zamek zwali Krzyżacy, który zapewne wybudowali go w XIV w. Od roku 1686 był własnością Giełgudów.

Giełozicha, al. Gielożycha, urocz. przy wsi Kumiałka, pow. sokólski.

Gienie, wś, pow. sejneński, gm. Kudrany, par. Liszkowo. Liczy 8 dm., 75 mk., odl. 48 w. od Sejn.

Gieniusze, wieś w pow. sokólskim, gub. grodzieńskiej, o 5 w. od Sokółki.

Gieniusze, 1.) wś i osada, pow. grodzieński, gm. Krynki, 42 w. od Grodna. Wś ma 105 dz. włośc.; osada 82, dz. należących do Wołkowickich i 106 dz. różnych włascicieli. 2.) G., fol., tamże, gm. Brzostowica Mała, należy do dóbr Switkowo. 3.) G., osada i okolica szlach., pow. sokólski, gm. Kamionka, 6 w. od Sokółki; osada ma 92 dz. włośc., okolica 177 dz.

Gienowicze, wś, pow. augustowski, gmina Hołynka, 80 dm., okolica górzysta, grunt gliniasty i kamienisty z piaskiem. Now.

Gierdasze, wś, pow. sejneński, gm. Kopciowo, par. Lejpuny. W 1827 r. było tu 10 dm., 76 mk., obecnie liczy 19 dm. i 190 mk. Odl. 43 w. od Sejn.

Gierdawy niem. Gerdauen, dawniej Girdow al. Girdauberg and Gardawin, małe m. powiatowe w Prusach wschodnich, nad strugą Czarną, albo, jak inni chcą, Omet, ma około 3000 ludności, prawie tylko luterskiej i niemieckiej; dworzec kolei żel. toruńsko-wystruckiej, o 44 kil. od Wystrucia, pod 54º22 szer. i 38º58 dl., ma znaczne garbarnie, farbiarnie, browary piwa bawarskiego, landraturę, sąd okręgowy i kościół paraf. ewang. Bite trakty schodzą się tu od Węgoborka z Mazur, z Iławy nad Preglem (Wehlau), z Bartoszyc i Rastemborka. Targi przypadają 8 razy w roku: 4 na bydło i konie, 4 kramne. Utrzymują niemieccy pisarze, że G. wzięły swoją nazwę i początek od prusaka jakiegoś bogatego zwanego Gerdaw, który się do wiary chrześciańskiej nawrócił, kapłanem został i około r. 1303 to miejsce założył. Za zezwoleniem papieża Inocentego VI (? niem. źródła piszą IV, oczywiście fałszywie) także kościół i klasztor oo. dominikanów ufundował. Dodają miejscowe źródła, że był to kapłan świętobliwy czy nawet święty, gdyż w dokumentach zawsze się zowie sanctus Gerdaw. Na her­bie miejskim umieszczony jest w. Piotr i Paweł. Klasztor znajdował się nad jeziorem Banctin, gdzie teraz magazyn. Roku 1398 mistrz W. krzyżacki Konrad von Jungingen wyniósł G. do rzędu miasta, i nowy przywilej nadał. Włók było wtedy 120, z których 60 należało do wsi miejskiej, zwanej Stara wieś (Attendorf) czynszowała krzyżakom rocznie 36 marek. Oprócz tego 60 włościan, którzy mieli małe posiadłości (Höfe), płaciło 15 marek. Młyn gierdawski czynszował 600 korcy żyta, 300 k. słodu i 90 k. pszenicy. Zamek (Burg) gierdawski liczył 4 pługi roli, należał wprost do krzyżaków, którzy tu swoich wójtów (Pfleger), stojących pod komturem w Królewcu, utrzymywali. Wprost do krzyżaków należał drugi zamek zwany Nordenburg. Zresztą podzielony był krzyżacki obwód gierdawski: 1) na dobra szla­che­c­kie (Kölmische Lehngüter), których liczono 30 w wioskach, o ile wiedzieć; 25 pełniło 32 służb w wojnie (Dienste); 2) wsie czynszowe, początkowo było ich 12 o 680 włókach, dawały czynszu 79, później 186 marek; od r. 1437 zachodzi jeszcze 5 wiosek, czynszujących 167 m., 5 korcy żyta i tyleż pszenicy; 3) pruskie wsie i tz. wolni (Freie), wiosek było 12, w nich prusaków wolnych 52, każdy miał 3 do 5 włók (Hake); wespół odprawiali 56 służb (Dienste); oprócz tego było włók włościańskich 133. Młyn jeden jeszcze istniał oprócz gierdawskiego w Nordenburgu, czynszował 120 skotów. Wójtowie gierdawscy za krzyżaków są znani: Jan von Winnungen 1315, Konrad von Kuhla 1339, Teant von Brandenburg 1343, Henryk von Riche 1360, Ulryk von Wertheim 1370, Arnold 1378, Wilhelm von Rosenberg 1397, ….von Heideck 1402, Wilhelm von Eppingen 1408, Alf von Suren 1412, Hans von Schauenburg ] 415, Kunz von Bukym 1416, Ulryk Guwch 1423, Henryk von Ochse 1424, książę Konrad ze Szlązka, pan Oleśnicy i Koźla 1427, Henryk von Mossbach 1431, Rudolf von Vestenberg 1433, Fryderyk von Mossbach 1434, Leonard von Parsberg 1436, Jost von Stupperg, 1439, Bernard von Schönberg 1441, Ludolf von Vestenberg 1443, Jerzy Roeder 1451. Zresztą niewiele wierny o tej małej mieścinie. Podobno około r. 1314 miała własnego komtura. R. 1400 komtur w. krzyżacki Wilhelm Helfenstein urządził miasto według danego poprzednio przywileju; na lepsze zagospodarzenie darował przytem włók 20. R. 1406 budowano mury naokoło miasta. Roku 1454 otrzymał od krzyżaków na własność obwód gierdawski z zamkiem Nordenburg, Jerzy Schlieben, jako wynagrodzenie że im z 557 dobrze uzbrojonych rycerzy i knechtów aż z Saksonii przyszedł na pomoc. Dokument na tę darowiznę wygotowany jest r. 1469, następnie r. 1701 przez Fryderyka I, króla pruskiego pierwszego, potwierdzony. Powiadają, że rodzina von Schlieben długo jeszcze potem posiadała rewers na 100000 flor. złotych (Goldgulden), które im zobowiązali się zapłacić krzyżacy. Podobno zgłosili się z tym rewersem do króla Fryderyka II, żeby im dług wypłacił. Ale król miał mówić: nie jestem zakonnikiem, niech się trzymają papieża. Roku 1485 wojsko polskie zburzyło miasto, poczem w gruzach leżało, aż dopiero w r. 1493 na nowo odbudowane zostało. Roku 1679 oddział szwedzkiego wojska przybył tu, któremu zapłaciło miasto kontrybucyi tal. 1353. R. 1802 zgorzała większa część miasta; na odbudowanie udzielił król Fryd. Wilhelm III tal. 20490. Roku 1807 cała armia rossyjska po bitwie pod Iławką (Pr. Eylau) stała naokoło Gierdaw. Tegoż roku 1807 po bitwie pod Pr. Frydlądem nadciągnął korpus Francuzów, którym zapłacili kontrybucyi 11000 tal. Powiat gierdawski obejmuje obszaru ziemi 1545 kw. mil, ludności ma 38000, graniczy z powiatem wystruckim, darkiejmskim, węgoborskim, rastemborskim, frydlądzkim i iławskim (Wehlau). Oprócz nazwanych już traktów istnieje trakt węgoborski, iławski i nordenbursko-wystrucki; kolej toruńsko-wystrucka cały pow. przerzyna; miasto 1 Nordenbork. Liczne strumyki skrapiające tę okolicę, łączą się z rz. Łyną (Alle fl.). W północnej mianowicie części znajduje się wiele lasów. Ludność z małemi wyjątkami luterska i niemiecka. Wiele wiosek ma nazwy czysto polskie, jak np. Błędowo, Dąbrowa, Doje, Baragin (Friedrichsdorf), Karpówko, Gniadkowo, Kurkowo, Łączki, Miczuły, Muldzie, Polesie, Popówko, Różanna, Zawady, Kozłówko, Sokoły, Suczki, Trocin, Wesołówko, Klonówka, Wola itd. Kś. F. [W obw. kaliningradzkim (ros.) Железнодорожный.]

Gierdzie, wś i os., pow. władysławowski, gm. Zyple, par. Łuksze. W 1827 r. było tu 5 dm. i 64 mk.; obecnie liczy wraz z osadą 7 dm., 54 mk.

Gierdziuny, wś, pow. władysławowski, gm. Światoszyn, par. Iłgowo. W 1827 r. było tu 5 dm. i 52 mk., obecnie liczy 6 dm., 52 mk.; odl. 16 w. od Maryampola.

Gieret, jezioro w pow. sejneńskim, gminie Pokrowsk, o 8 w. na południe od Sejn. Długie do 900, szerokie do 200 sążni, głębokie do 90 stóp, brzegi wyniosłe i wzgórzyste, obszaru liczy do 120 morgów. O wiorstę ku wschodowi leży jezioro Pomorze. Nad brzegami jeziora leży wieś Giby. L. Wolski w spisie jeziór (Kalend. Obserw, Warsz. 1861 r.) mylnie nazywa je Herod (str. 119). [Por. Giby.] Br. Ch.

Gierniki, wś i dobra, pow. słonimski, gmina Rohotna, 48 w. od Słonima. Wś ma 243 dz. włośc.; dobra (Romanowiczów) z urocz. Ginetowo 337 dz. We wsi dwa kurhany.

Giernupie lub Girnupie, wś rząd., pow. maryampolski, gm. Antonowo, par. Pilwiszki. W 1827 r. było tu 4 dm. i 73 mk., obecnie liczy 6 dm., 83 mk., odl. 27 w. od Maryampola.

Gierodwicie, wś, pow. sejneński, gm. Kudrany. Odl. 42 w. od Sejn, liczy 33 dm., 211 mk. Opuszczona zarówno w spisie z 1827 r. jak w wykazie urzędowym z 1866 i u Zinberga. Niema jej także na mapach a podaje ją jedynie wykaz miejscowości suwalskiej gubernii z 1878 r. Br. Ch.

Gieruliszki 1.), wś, pow. władysławowski, gm. i par. Gryszkabuda. W 1827 r. było tu 5 dm., 52 mk.; obecnie liczą 6 dm., 52 mk.; odl. 21 w. od Maryampola. 2.) G., kol. i wś, pow. maryampolski, gm. i par. Pilwiszki. Liczą 9 dm., 75 mk.; odl. 24 w. od Maryampola, 6 w. od Pilwiszek, nad Jurą. Kol. ma 116 m. rozl.

Gierwiany, wś, pow. sejneński, gm. i par. Sereje. Liczy 35 dm., 380 mk.

Gierwiele, wś, pow. sejneński, gm. Wiejsieje, par. Berżniki. Liczy 4 dm., 30 mk.; odl. 18 W. od Sejn.

Gierwinis, wś, pow. sejneński, gm. i par. Lejpuny, 2 dm., 7 mk., odl. 35 w. od Sejn.

Gierwinis lub Gierwinas, jezioro w powiecie sejneńskim, przy wsi t. n., ma 10 mr. obszaru.

Giesen (niem.), ob. Giże, Gizno.

Gietki 1.). wś kurpiowska, pow. kolneński, gm. Czerwone, par. Mały Płock, w odległości 13 i pół w. od Kolna, 28 i pół od Łomży, na lewym brzegu Pisny, przy obrębie leśnym Żelazna. Gietki leżą w jednej z najwięcej zaludnionych miejscowości w puszczy. Powyżej nad Pisną leżą Ludwy, poniżej Haberki. Obiedwie wsie łączą się prawie z Gietkami. Naprzeciw Gietek, przez rzekę, znajdują się Siwiki i Korwki. Podług wykazów 1800 znajdowało tu się wtedy 7 bartników, 3 czynszowników i jeden chałupnik, posiadających ogółem 9 włók 14 mr. magd.; w tej liczbie bartnicy (Cześlak i Gietkowie) posiadali 3 włók, 10 mr. miary chełm. Było tu wtedy 18 sztuk koni, 18 wołów, 19 krów, 24 świń, 33 owiec i sztuka połowizny. Włościanie do seminaryum w Pułtusku płacili 86 gr. W 1827 r. było tu 11 dm., 55 mk.; obecnie 340 mr. 97 pręt. (w tej liczbie 188 mr. 205 pr. orn.). 2.) G., wś, powiat kolneński, gm. Gawrychy, par. Nowogród. Lud. Krz.

Grewerlauken (niem.), wś, pow. ragnecki, st. p. Trapoehnen.

Giętkie, niem. Gentken, wś, pow. jańsborski, ludność mazursko-polska. Pierwszy znany przywilej lokacyjny ma z r. 1445 od komtura krzyżackiego z Balgi Eberarda von Wesentau.

Gigarren lub Gygarren (niem.), wieś, pow. ragnecki, st. p. Kellminen.

Gigarren-Skerswethen (niem.) lub Kerschen, wś, pow. ragnecki, st. p. Szillen.

Gilia al. Gilga, niem. Gilge, rzeka w Prusach wschodnich, pow. nizinny, stanowi główną południową odnogę Niemna, uchodzi do Zatoki Kurońskiej. Odłącza się od Niemna poniżej m. Tylży przy wsi Jurgiszkach. Zrazu jest dość wąska i cicha, ubiegłszy jednak pewną przestrzeń, znacznie się rozszerza, rozdziela na kilka koryt, odsypuje mielizny i staje się prawie tak wielką, jak sam Niemen. Przez Niemenicę i 2 kanały (Timmer Kanal i Friedrichsgraben) jest połączona z rz. Dejmą (Deime) i Preglem od r. 1688, a temsamem z Królewcem i z zatoką Świeżą; dlatego bardziej bywa używana, aniżeli przeciwna północna odnoga Rusa. Mnóstwo tu statków różnego rodzaju i tratew snuje się po tej odnodze; jedne zdążają do najbliższej kurońskiej zatoki, inne Niemenicą i kanałami do Królewca i do zatoki Świeżej. Długość Gilii w kierunku do zatoki kurońskiej wynosi około 5 mil. Brzegi są tu niskie, po obu stronach groblami otoczone. Poczciwi litewscy flisacy nie uważają Gilii za swoję rodzinną tak jak Niemen. Dlatego każdy się z nim żegna przed rozstaniem w Jurgiszkach; z ciężkiem sercem zdejmują czapkę, odkrawają kawał chleba, posypują solą, i wrzucają do wody. Porówn. Łucyan Tatomir „Geografia fizyczna Polski“, 204. Winc. Pol nazywa téż G. Lilią i pisze, że do niej uchodzi rz. Szabbel z rz. Szalteik. Kś. F.

Giliszki, wś rząd., pow. władysławowski, gm. Szyłgale, par. Słowiki. W 1827 r. było tu 7 dm. i 59 mk.; obecnie liczy 9 dm., 79 mk., odl. 17 w. od Maryampola.

Gillischken (niem.), wś, pow. wystrucki, st. p. Georgenburg.

Gilm, nazywa się mała wysepka w jeziorze dobskiem (Dobensee), stanowiącem część zachodnią wielkiego jeziora Śniardowego (Spirdingsee) [błąd], niedaleko od wsi Doba, pow. węgoborski, w Prusach wschodnich, na t. zw. pruskich Mazurach. Pamięci godna jest góra na tej wysepce, niezbyt wysoka, dość stroma, zaokrąglona, na której inny jeszcze znajduje się odrębny pagórek, jak wszyscy sądzą, widocznie sztucznie ręką ludzką usypany. Ze strony jeziora jest on około 6 prętów wysoki, zasypanym już rowem czyli fosą na dwie części podzielony; większa połowa zawiera około 300 kroków obwodu, mniejsza 120 kroków. Obie połowy, jak teraz jeszcze widać, były z sobą za pomocą napoprzek usypanej grobli połączone. Na szczycie góry znajdował się niegdyś zamek obronny; znaczne ruiny zachowały się po nim aż do połowy niemal XVII wieku. R. 1634 freiher Wolf von Schenk, posiadacz tych dóbr i wyspy, rozebrał owe stare szczątki i powywoził ztąd wiele tysięcy użytecznej cegły, z której dwór sobie we wsi Dobie pobudował. Także natrafiano na górze w wielkiej ilości stare narzędzia wojenne z kamienia robione (Streithämmer von Stein), resztki strzałów (Pfeilbolzen), zamki, lance, żelazne gwoździe itd. Teraz jeszcze niejakie resztki w fundamentach i murach można oglądać. Lud mazurski także sobie opowiada, że tu za dawnych czasów gród istniał na tej górze. Wiedzą i o różnych widzeniach, o pannie zaklętej, skarbach ukrytych itd. Mówią, że niedawno przejeżdżali tu ludzie drogą z Węgoborka i widzieli, jak panna ta zaklęta o nocnej porze siedziała przy świetle, zapewne skarbów strzegąc. Porównaj Dr. Töppen „Mazurische Sagen und Mährchen“, 129. Kś. F.

Gilujcie, wś nad jeziorem t. n., pow. kalwaryjski, gm. i par. Simno. W 1827 r. było tu 16 dm. i 144 mk.; obecnie liczy 21 dm., 220 mk., odl. 27 w. od Kalwaryi.

Gilujcie, jezioro w pow. kalwaryjskim, o 1 i pół w. na zachód od Simna. Ma 2 i pół w. długości, 1 i pół szerokości, do 60 stóp głęb., brzegi bezleśne, przeważnie wyniosłe. Obfituje w sielawy i inne ryby; w pobliżu wsie: Giłujcie i Kowalczuki. Br. Ch.

Gilusznik, os., pow. suwalski, gm. Zaboryszki, par. Jeleniwo; liczy 2 dm., 12 mk. [Por. Gielusznik.]

Giłujcie, rzeczka w pow. kalwaryjskim. Bierze początek pod wsią Grabówką, płynie ku północy i północo-wschodowi, potem skręca ku południo-wschodowi i wpada do jeziora pod wsią Giłujcie; wypływa zeń od wschodniego brzegu i płynąc ku północy wpada do jez. Simno, czyli jest przytokiem z lewego brz. przepływającej przez toż jezioro Dawiny. Długa w rozwinięciu, nie licząc jeziora, przeszło 5 wiorst. J. Bl.

Giłujsze, wś, pow. suwalski, gm. Andrzejewo, par. Puńsk; liczy 22 dm., 160 mk., odl. 29 w. od Suwałk. [Po obu stronach granicy polsko-litewskiej. Po stronie polskiej Giełujsze.]

Ginczany, wś i folw., i G.-Ogrodniki, wieś, pow. sejneński, gm. i par. Sereje. Leżą na wyniosłości, stanowiącej dział wodny, z której na północ ku Perczajce a na południe ku Serejce wody się rozchodzą. W 1827 r. było tu 18 dm., 177 mk.; obecnie 19 dm., 230 mk., odl. 40 w. od Sejn, 3 od Serej. Dobra G. składają się z folw.: G., Pełudzie i wsi G. lub Pełudzie. Rozl. wynosi mr. 603 a mianowicie: fol. G. mr. 446. Bud. mur. 1, drewn. 9. Fol. P. mr. 157; bud. drewn. 4. Wieś G. lub Pełudzie osad 24, gruntu mor. 311. Br. Ch. and A. Pal.

Gindwillen (niem.), wś, pow. ragnecki, st. p. Budwethen.

Ginie, niem. Gingen, wś, pow. łecki, przy granicy król. Polskiego. Ludność polska ewangelicka.

Giniuny, wś, pow. maryampolski, gm. Chlebiszki. par. Preny. W 1827 r. było tu 18 dm., 75 mk.; obecnie liczą 24 dm., 187 mk., odl. 42 w. od Maryampola.

Ginowicze, Gienowicze (ob.). wś, pow. augustowski, gm. Hołynka, par. Teolin. W roku 1827 r. było tu 33 dm. i 187 mk.; obecnie jest 55 dm. i 407 rok. Odl. 49 w. od Augustowa.

Girajcie 1.), wś, pow. kalwaryjski, gm. i par. Krasna; liczy 18 dm., 142 mk., odl. 26 w. od Kalwaryi. 2.) G., wś i folw., pow. sejneński, gm. i par. Święto-jeziory, liczą obecnie 29 dm., 271 mk., odl. 28 w. od Sejn.

Girajciszki lub Girajtyszki, os., pow. maryampolski, gm. Chlebiszki, par. Preny; 1 dm., 8 mk.

Girajtele, wś, pow. sejneński, gm. Święto-jeziory, par. Łoździeje; liczy 15 dm., 90 mk., odl. 29 w. od Sejn.

Girnehlen (niem.), wś, pow. gąbiński, st. p. Nemmersdorf.

Girnen (niem.), wieś, pow. gąbiński, st. p. Walterkehmen.

Girniki lub Gierniki 1.), zwane też G. Jakimiskie, wś nad rz. Jesią, pow. maryampolski, gm. Pogiermoń, par. Pokojnie. W 1827 r. było tu 34 dm. i 380 mk., obecnie liczą 27 dm., 325 mk. i 1213 mr. obszaru, odległ. 47 w. od Maryampola. Należy tu osada młynarska. G., mająca 1 dom, 11 mk. 2.) G., wś, pow. maryampolski, gm. Poniemoń-Pożajście, par. Godlewo. W 1827 r. było tu 3 dm., 43 mk.; obecnie 4 dm., 57 mk., odl. 49 w. od Maryampola. 3.) G.–Marwińskie, wieś, pow. maryampolski, gm. Wejwery, par. Godlewo. W 1827 r. było tu 31 dm. i 182 mk.; obecnie liczą 107 dm., 947 mk., odl. 41 w. od Maryampola.

Girnischken lub Girniszken (niem.), wieś, pow. stołupiański, st. p. Mehlkehmen; leży między Mahlkehmen i Wisztyńcem, nad rzeką Pissą.

Girnuhnen (niem.), wś, pow. stołupiański, st. p. Mehlkehmen.

Girnupie, ob. Giernupie.

Girrehnen (niem.), wś, pow. ragnecki, st. p. Krupiszki.

Girschuhnen (niem.), wieś. pow. ragnecki, st. p. Ragneta.

Girstupis, dopływ Niemna, strumień pod Kownem, w głębokiej dolinie, między Birsztanami a Kownem. Por. Karczupa.

Girżduta albo Girgżduta, góra dość znaczna na Żmujdzi, około mka Worń, o 7 w. od Poszyl i tyleż od jez. Łuksta, ma okopy szwedzkie i kurhany. Spływają z niej dwa strumyki: Skwerblie, dopływ Krożenty, i Traszkupis.

Giwałtowo, wś, pow. maryampolski, gm. Antonowo, par. Pilwiszki. W 1827 r. było tu 22 dm., 234 mk.; obecnie liczy 45 dm., 261 mk., odl. 14 w. od Maryampola. U Zinberga mylnie podana jako Giewartowo.

Giwiszki 1.) wś, pow. maryampolski, gm. Gudele, par. Skrawdzie. W 1827 r. było tu 4 dm., 81 mk.; obecnie liczy 16 dm., 218 mk., odl. 20 w. od Maryampola. 2.) G., wś, pow. kalwaryjski, gm. Podawinie, par. Dauksze. W 1827 r. było tu 11 dm. i 122 mk.; obecnie liczy 31 dm., 173 mieszk., odl. 18 w. od Kalwaryi.

Giza, Gizo, dawne imię i na­z­wi­s­ko, widocznie niemieckiego pochodzenia, dało początek nazwom: Giżyce (potomkowie Gizy), Giże, Giżyn. Br. Ch.

Gize, niem. Giesen 1.) wś, pow. łecki, st. p. Ełk. Ludność polska ewangelicka. [Giże nad jez. Selmęt.] 2.) G., wś, pow. olecki, st. p. Dunajki. Według innych źródeł G. zowią się właściwie Gizy [Giże].

Giże, wś i fol w., pow. wyłkowyski, gm. i par. Giże, przy drodze z Wyłkowyszek do Maryampola. Posiada kościół par. murowany, który erygował z parafią r. 1774 Adam Chmara, starosta giżewski; wystawiony po r. 1834. G. leży od Suwałk o 63 w. W 1827 r. było tu 31 dm. i 268 mk.; obecnie liczy 63 dm. i 581 mk. Par. G. dek. wyłkowyskiego, dawniej olwickiego, 2660 dusz liczy. Gm. G. lud. 3491, rozległości 13262 morg.; s. gm. okr. I i st. p. w Wyłkowyszkach o 12 w. W skład gm. wchodzą: Adamarzyn, Antupie-Nowe, A.-Stare, Angliszki, Augiszki, Baczkiszki, Bałtraki, Bardowskie, Budawiecie, Chmaryszki, Dekieniszki, Dobkiszki, Draubolinie, Giże, Gobiszki, Kirsze, Łukszyszki, Maryanów, Mierkiszki, Morgi, Nowawola, Orany, Oszkobole, Pajki, Pieczuliszki, Pilotyszki, Poulasie, Pogrądy, Powiłkowie, Przeszkoda, Ruda, Rymowicze, Strazdy, Skrandupie, Wembiskie, Wiktorzyn, Wizajdy i Żwirgżdajcie. Dobra G. składają się z fol. G. i Maryanów, attynencyj: Trakiele, Nowina, Kurpiszki, Pakuszyn, Zwidajcie, Ponczaka, Pograużdy i Zaspoczdajcie. Podług opisu z r. 1866 i 1870 rozl. dworska wynosi morgów 2123; grunta orne i ogrody mor. 1190, lasu morg. 570; gorzelnia, browar piwny, cegielnia i wiatrak. Wieś G. osad 56, gruntu mr. 335; wś Ruda osad 54, gruntu mr. 1608; wś Stradzy [Strazdy] osad 3, grunta mr. 151; wieś Chmaryszki osad 16, gruntu mr. 637; wś Adamaryn osad 20, gruntu mr. 406; wś Orany osad 6, gruntu mr. 369; wś Dobkiszki osad 4, gruntu mr. 285; wś Pajki osad 2, gruntu mr. 106; wś Łapanka v. Przeszkoda osad 10, gruntu mr. 10; osada Augliczki os. 1, grun. mr. 4. W r. 1873 oddzielono od dóbr tych odpadek leśny zwany Pączaki z rozległ. mr. 97. A. Pal. and Br. Ch.

Gizy, ob. Gize.

Gleba, wieś kurpiowska, pow. ostrołęcki, gm. Dylewo, par. Kadzidło, w odległości 5 w. od zarządu gminnego w Starem Dylewie. Przywilejów z r. 1752, które posiadają wszystkie wsie puszczy myszynieckiej, G. nie posiada; jednakże już w lustracyi 1765 r. G. znajduje się pomiędzy wsiami czynszowemi. Gospodarzy było wtedy 17, płacących oprócz 487 złp. 15 gr. czynszu rocznego, po 8 złp. z osady podatku propinacyjnego. Na gościńcu, idącym od G. do Charciej bałdy leżała karczma, z której obie wsie płaciły czynszu staroście 80 złp. W 1799 r. wieś płaci 507 zł. 2 gr. czynszu, 16 zł. 3 gr. dziesięciny do seminaryum w Pułtusku; propinacyjnego nie płaci. W 1820 r. znajdujemy w G. 27 gospodarzy rolnych, kowala i 9 chałupników, płacących 563 zł. 25 gr. czynszu do kasy ekonomicznej (w tej liczbie i dziesięciny 16 zł. 3 gr., płaconej do 1799 do seminaryum pułtuskiego). Karczma przynosiła wtedy czynszu 348 złp.; włościanie posiadali 34 zagonów, na których wysiewano po 51 kor. jarzyny i oziminy; mieli się oni dobrze, trzymali nawet na swój koszt nauczyciela. W 1827 r. 37 dm., 211 mk. Obecnie (1878 podług wykazów rządu gubernial.) 42 dm., 150 męż., 192 kob., 1672 mórg (w tej liczbie 868 mr. orn.). Obręb leśny G. zawiera 341 mr. lasu sosnowego; sosna rośnie tu na lotnych piaskach, ustalonych w 1848 r. kosztem rządu dla dania zarobku włościanom, zubożałym z powodu nieurodzaju. Opodal od wsi G. znajdują się tak zwane wydmy Piaseczna około 205 mórg.

Gleisgarben (niem.), dobra, pow. darkiemski, st. p. Kleszczewo. [Na płd. od wsi Jagodczany, na mapie 1980/81 PGR Jagodczany].

Glichstrowszczyzna v. Glechstrowszczyzna, folw., pow. wyłkowyski, gm. Kibarty, parafia Wierzbołów, 2 dm., 17 mk.

Glindzicze, okolica, pow. grodzieński, gmina Bohorodzicka, 35 w. od Grodna, 138 dz.

Glinik 1.) Charzewski, przys. Za­bo­ro­wa w pow. rze­szo­w­skim, o 7 kil. od st. p. Czu­dec, należy do parafii rzym. kat. w Po­ło­myi, sądu pow. i urzędu poczt. w Strzy­żo­wie, i liczy 413 mieszk. 2.) G.–Dolny, przys. Fry­sz­ta­ka, w pow. ja­siel­skim, nad Sta­rą rzeką, wpadającą do Wis­ło­ka z lewego brzegu, o 2.9 kil. od Fry­sz­ta­ka, ma 596 mieszk. i kasę pożyczkową gminną z kapitałem 117 zł. w. a. G. był nadany przez królową Jadwigę klasztorowi ko­przy­wni­c­kie­mu. 3.) G.–Maryampolski, wś nad Ropą i gościńcem z Gor­lic do Bie­cza, o 4.3 kil. od Gor­lic, w okolicy górzystej pow. gor­li­c­kie­go, należy do parafii łac. w Gor­li­cach i liczy 565 mieszk. Większa pos. ma 326 mr. roli, 64 mr. ogrodów i łąk, 103 mr. pastwisk i 152 mr. lasu, mniejsza pos. 276 mr. roli, 24 mr. ogrodów i łąk i 55 mr. pastwisk. 4.) G.–Niemiecki, wieś w mię­dzy­rze­czu Wis­ło­ki i Ja­sio­ł­ki w pow. ja­siel­s­kim, o 7 kil. od Jas­ła, należąca do parafii rz. kat. i urzędu poczt. w Dę­bo­w­cu, liczy 466 mk. i ma kasę pożyczkową gminną z kapitałem 250 zł. w. a. Większa pos. ma 167 mr. roli, 15 mr. ogrodów i łąk, 11 mr. pastwisk i 293 mr. lasu; mniejsza 334 mr. roli, 35 mr. ogrodów i łąk, 25 mr. pastwisk i 9 mr. lasu. 5.) G.–Polish, wieś położona na wschód od Gli­ni­ka niem., miedzy lasami Ce­chów­ką, a Ba­ra­ni­cą w pow. ja­siel­skim o 10 kil od Dę­bo­w­ca, należy do parafii rzym. kat. w Łę­ży­nach a sądu pow. i urzędu poczt. w Jaś­le i liczy 731 mk.; ma kasę pożyczkową gminną z kapitałem 360 zł. w. a. Większa pos. wynosi 262 mr. roli, 51 mr. ogrodów i łąk, 20 mr. pastwisk i 169 mr. lasu; mniejsza 431 mr. roli, 61 mr. ogrodów i łąk i 57 mr. pastwisk. 6.) G.–Średni, wś w pow. ja­siel­skim na zachód od Fry­sz­ta­ka, należy do sądu pow., urzędu poczt. i parafii rzym. kat. we Fry­sz­ta­ku i liczy 657 mieszk. Większa pos. ma 188 mr. roli, 34 mr. ogrodów i łąk, 15 mr. past. i 214 mr. lasu; mniejsza pos. 400 mr. roli, 63 mr. ogrodów i łąk, 39 mr. past. i 87 mr. lasu. 7.) G.–Górny, wś w pow. ja­siel­skim, należy do sądu pow. i urzędu poczt. w Fry­sz­ta­ku a parafii rzym. kat. w Go­go­ło­wie i liczy 777 mieszk. Większa posiadłość wynosi 386 mr. roli, 26 mr. ogrodów i łąk, 90 mr. pastw. i 242 mr. lasu; mniejsza 790 mr. m. roli, 62 mr. ogrodów i łąk, 101 mr. pastwisk i 182 lasu. 8.) G., także Glin­niki, przysiołek Trzcia­ny, leży w okolicy lesistej i pagórkowatej nad Stra­dom­ką pob. Ra­by, w pow. bo­cheń­s­kim, parafii rzym. kat w Trzcia­nie i należy do sądu pow. i urzędu poczt. w Wiś­ni­czu. W XV w. własność monasteru trzciań­skie­go (Długosz, I, 125). 9.) G., wś, pow. tar­no­brze­s­ki, par. rz. kat. Wrza­wy, 87 mk. 10.) G., ob. Glinnik. Mac.

Gliniszcze 1.), wś w pow. sokólskim gub. grodz., o 7 w. od Sokółki. 2.) G., wś poleska w pow. rzeczyckim, o 3 mile na wschód od m. Jurewicz; miejscowość nieco podniesiona śród okolicznych błót i moczarów. Od północy są błota i rozlewy nieprzebyte, kędy rzekę Turyą za pośrednictwem kanału tegoż na­z­wi­s­ka i rz. Unieję połączono z Prypecią. Osad wiejskich 20. Była tu kapl. katol. b. parafii Jurewicze. 3.) G., folw. dóbr ludwipolskich, pow. rówieński, gorzelnia. 4.) G., słobódka, nad rz. Bohem, pow. bracławski, par. Bracław; 1868 r. miała 11 dm.

Gliniszki, wś, pow. augustowski, gm. Kolnica, par. Augustów. W 1827 r. było tu 21 dm. i 127 mk.; obecnie liczy 27 dm. i 255 mk.

Glinki 1.), wś, pow. war­szaw­ski, gm. Wa­wer, par. Że­rzeń. Jest tu fabryka wyrobów kamienno-glinianych z produkcyą na 750 rs. rocznie. 2.) G., wś, pow. so­cha­cze­w­ski, gm. Koz­łów Biskupi, par. Kurd­wa­nów. 3.) G., wś, pow. nowo-miński, gm. Ot­wock, par. Os­tró­wek, o 28 w. od Miń­ska, o 4 od Kalwaryi. W 1827 r. było tu 13 dm. i 138 mk. Folw. G. z wsią G., Kępa Pi­jar­ska i Kępa Gli­nie­cka. Rz. Wis­ła stanowi granicę zachodnią. Rozl. wynosi mr. 727, grunta orne i ogrody mr. 188, łąki mr. 222, past. mr. 5, nieużytki i place mr. 13; bud. mur. 4, drew. 13, 2 jeziora. Wieś G. osad 24, gruntu mr. 223; wś Kępa Pi­jar­ska osad 4, gruntu mr. 55; wś Kępa Gli­nie­c­ka osad 13, gruntu mr. 220. W r. 1870 od dóbr tych oddzielone zostały nomenklatury Julia­nów mr. 235 i Władysławów mr. 45, które to nomenklatury mają oddzielne hypoteki. 4.) G., wś, pow. nowo-miński, gm. i par. Gli­nia­n­ka. 5.) G., os., pow. kol­ski, gm. Lu­bo­tyń, par. Dęby szla­che­c­kie. 6.) G., wś, pow. łu­kow­ski, gm. i par. Miast­ków. W 1827 r. było tu 7 dm. i 50 mk., obecnie liczy 22 dm., 186 mk. i 118 mr. ziemi. 7.) G.–Zgli­czyn, folw., pow. sier­pe­cki, gm. Sta­wi­szyn, par. Ra­dza­nów. Folw. G., lit. AB, w którego skład wchodzą attynencye Zgli­czyn glinki, Zgli­czyn kościelny i Drzaz­ga, tudzież wsi Zgli­czyn glinki, Zgli­czyn kościelny i Drzaz­ga, położony od Pło­c­ka w. 49, od Sier­pca w. 28, od os. Ra­dza­nów w. 3, od Szreń­ska w. 5. Nabyte w r. 1876 za rub. sr. 24,420. Rozl. wynosi mr. 927, grunta orne i ogrody mr. 556, łąk mr. 158, past. mr. 74, lasu mr. 97, nieużytki i place mr. 30; płodozmian 6- i 7-polowy, bud. mur. 1, drew. 12. Wś Zgli­czyn Glin­ki os. 39, gruntu mr. 121; wieś Zgli­czyn Kościelny os. 2, gruntu mr. 1; wś Drzaz­ga os. 10, grun. mr. 10. 8.) G., wś włośc., pow. przas­nys­ki, gm. Ba­ra­no­wo, par. Ba­ra­no­wo, odl. o 33 w. od Przas­ny­sza, liczy 7 dm., 48 mk., 82 mr. gruntu. 9.) G., osada włośc., pow. ry­piń­ski, gm. Dzie­ci­no, par. Świe­dzie­b­no, odl. o 16 w. od Ry­pi­na, liczy 1 dom, 5 mk., 13 mr. gruntu. 10.) G., wś, pow. ma­kow­ski, gm. Syp­nie­wo, par. Sie­luń, posiada kościół filialny drew. z r. 1792. W 1827 r. było tu 17 dm., 108 mk. 11.) G.–Ra­fa­ły, wś szlach., i G.-Stare, wś, pow. ma­kow­ski, gm. Syp­nie­wo, par. Gą­sa­wo. W 1827 r. miały G.-Ra­fa­ły 8 dm. i 40 mk. Dobra G.-Stare, własność księcia Wo­ro­niec­kie­go, podług opisu z r. 1866 składają się z folw. G.-Stare z attynencyami Go­łę­bie Ruś, Że­bry, Sław­ki i Anie­lin, tudzież wsi: G.-Stare, Płąck, Zie­ma­ki, Głęc­ko i kolonii Zie­ma­ki. Rozl. wynosi mr. 1745, grunta orne i ogrody mr. 389, łąk mr. 190, zarośli i pastw. mr. 260, lasu mr. 853, nieużytki i place mr. 53, młyn wodny i cegielnia, bud. dworskie. ubezpieczone na rs. 18,000. Wieś G.-Stare osad 17, gruntu mr. 16; wś Płąck osad 4, gruntu mr. 16; wieś Zie­ma­ki osad 11, gruntu mr. 52; kolonia Zie­ma­ki os. 6, gruntu mr. 141; wś Głę­c­ko os. 2, gruntu mr. 7. 12.) G., wieś i folw., pow. kolneński, gm. Kubra, par. Słucz. Folw. G. z wsią, t. n., rozl. wynosi mr. 1501, grunta orne i ogrody mr. 824, łąk mr. 297, lasu mr. 337, płodozmian 9-polowy, bud. mur. 16, drew. 18, gorzelnia, browar piwny, młyn wodny, pokłady kamienia wapiennego i torfu; przepływa struga bez nazwy. Wś Glinki os. 56, gruntu mr. 608. 13.) G., wś i folw., pow. szczuczyński, gm. i par. Lachowo. W 1827 r. było tu 16 dm., 112 mk. Folw. G.-Duninowo z wsią G. i osadami Milewo i Truszki Patory, od Łomży w. 105, od Szczuczyna w. 14, od rzeki Pisny w. 14; strona zachodnia graniczy z Prusami. Rozl. wynosi mr. 300, grunta orne i ogrody mr. 175, łąk mr. 30, past. mr. 35, wody mr. 3, lasu mr. 50, nieużytki i place mr. 5, w osadach karczemnych mr. 2, bud. mur. 6, drew. 4, pokłady torfu i kamienia wapiennego; wody stanowią staw zarybiony. Wieś G. osad 25, gruntu mr. 150; osada 1 Milewo gruntu mr. 23, osada 1 Truszki Patory gruntu mr. 3. 14.) G., wieś, pow. szczuczyński, gm. Radziłów, par. Słucz. W r. 1827 było tu 27 dm., 115 mk. 15.) G., por. Kóskowo and Szynkówko. Br. Ch.

Glinki 1.), niem. Glinken, osada do dóbr Bryńsk należąca, pow. bro­d­ni­c­ki, blisko granicy Król. Polskiego, w okolicy lesistej. Zajmuje obszaru mr. 255, budynk. 45, dm. mieszk. 22; katol. 89, ewang. 58. Parafia Górzno, szkoła Bryńsk. 2.) G., niem. Glinke, posiadłość z karczmą i cegielnia, pow. toruński, po lewej stronie Wisły, blisko Podgórza, obszaru mr. 27, budynk. 8, dm. mieszk. 3, kat. 5, ew. 14; parafia i szkoła Podgórze, poczta: dworzec kolei żel. w Toruniu. 3.) G., niem. Glinke, os. należąca do Kro­ko­wa, pow. wej­he­ro­w­ski, w piaszczysto-lesistej okolicy, blisko bitego traktu z Gdańska przez Kro­ków do Żar­nów­ca. Obejmuje włók 31; katol. 24, ewang. 52, dm. mieszk. 5. Parafia Żarnówiec, szkoła i poczta Kro­ko­wo. Odległość od Wej­he­ro­wa 2¾ mili. G. są prastarą osadą: oddawna należały do zamożnej pomorskiej rodziny Kro­ko­w­skich (po niem. Graf von Kro­kow) z pobliskiego Kro­ko­wa. R. 1292 posiada je wraz z Kro­ko­wem i Minkowicami Gniewomir Kro­ko­w­ski spadkiem po swoich przodkach, jak dodaje dokument. Około r. 1400 tutejsi mieszkańcy rządzili się starodawnem prawem pomorsko-polskiem. Krzyżakom na wojenne wyprawy stawiała wieś cała jednego żołnierza (ein Dienst). R. 1453 posiada G. Jerzy von Wickerode, któremu komtur gdański Mikołaj Poster łaskawie czynsz cały krzyżacki opuszcza, zapewne aby go pozyskać na wojnę z Polską. Dodziśdnia prastara familia Kro­ko­w­skich utrzymała się w posiadaniu swojej wsi Glinki. 4.) G., niem. Glinken, wś włośc., pow. kartuski, przy granicy pow. koś­cier­skie­go, o 4¾ mili od Kar­tuz, o 1 i pół od Koś­cie­rzy­ny. Ma 176 mr. ziemi, 12 mk., wtem 8 kat., 2 dm.; par. i st. p. Koś­cie­rzy­na, szkoła Korme. 5.) G., niem. Glinken, leśnictwo, pow. niborski, st. p. Nibork. 6.) G., niem. Glinken, wś, pow. łecki, ludność polska ewangelicka. 7.) G., inaczej Skapenwald, leśnictwo, pow. ostródzki, st. p. Miłomłyn.

Glińszczyzna, os., pow. maryampolski, gm. Chlebiszki, par. Preny; 1 dom., 6 mk.

Glommen, wieś szlach. w pow. frydlądzkim, stacya kol. zachodnio-pruskiej, 9 kil. od Barloszyc, 195 mk. ewang. Istniała już za czasów przybycia krzyżaków, nazywała się wówczas Glumen i mieszkańcy jej często brali udział w powstaniach przeciw krzyżakom. Liczne mogiły pogańskie z urnami najrozmaitszych form naprowadzają na wniosek, że tu stary obyczaj i stara wiara dawnych mieszkańców długie przetrwały wieki i dłużej się utrzymały, niż gdzieindziej. J. B. [Por. Natangia.]

Gloszinehlen (niem.), dobra, pow. ragnecki, st. p. Ragneta.

Głąbin, ob. Gąbin.

Głąbowski, wieś, powiat jańsborski, ob. Osranki.

Głęboki Bród, wś rządowa, pow. sejneński, gm. Pokrowsk, par. Krasnopol, po prawej [zachodniej] stronie Czarnej Hańczy, przy trakcie z Sejn do Augustowa, ma 6 dm. i osadę leśną a o 1 w. w lesie smolarnię Chylinki. R. 1827 miała 6 dm., 68 mk. Now.

Głęboki Rów, wś, pow. suwalski, gm. Jeleniewo, par. Kaletnik. W 1827 r. było tu 41 dm. i 247 mk., obecnie liczy 26 dm., 175 mk.; odl. 13 w. od Suwałk. Jestto jedna z pięciu osad zamieszkiwanych przez filiponów w gub. suwalskiej, założona na danej im przez rząd ziemi w 1864 r. a jedyna w pow. suwalskim. Mają tu oni dom modlitwy i szkołę a raczej nauczyciela. Br. Ch.

Głębokie 1.) jezioro w pow. augustowskim, brzegi lesiste, wyniosłe; stanowi część systematu wodnego Kanału Augustowskiego. 2.) G., jezioro w dobrach Garbaś, pow. suwalski, gm. Czostków. Ma 10 morg. obszaru, 16 stóp głębokości. Przepływa przez nie rzeka Rospuda. 3.) G., jezioro we wsi Tajenek, powiat szczuczyński, gm. Pruska w pobliżu Rajgrodu. Ma 12 morg. obszaru i do 72 stóp głębokości. 4.) G., jezioro w pow. lipnowskim, ciągnie się wąskim a długim pasem (do 5 w.) między Steklinem, Niedźwiedziem, Steklinkiem i Hornówkiem. Ma brzegi wyniosłe, przeważnie bezleśne. Strumień z poza Witowąża prowadzi doń wody pobliskich lasów. 5.) G., jezioro w dobrach Lejno, pow. włodawski. Leży śród bagien i trzęsawisk, o 3 w. na połud. zach. od Lejna, ma 97 morg. rozległości, głębokość rozmaitą dochodzącą kilkunastu sążni. Łączy się z jeziorami Wielkie, Chumeńko, Blizno. 6.) G., jezioro przy wili Krasne, w powiecie włodawskim. Leży o 3 w. na zachód od jeziora t. n. w dobrach Lejno, ma 136 morg. rozległości i 20 sążni głębokości. Brzegi przeważnie wzgórzyste i bezleśne. 7.) G., jezioro w pow. włodawskim, przy wsi t. n. Leży o 1 w. na północ od Uścimowa i jeziora uścimowskiego; brzegi bezleśne, przeważnie wzgórzyste; obszar wód wynosi około 34 morgów; głębokości do 12 sążni. Leży w zlewie Wieprza. 8.) G., jezioro przy kolonii t. n. w pow. chełmskim. Leży o 3 w. na zachód od Cycowa, śród lasów i błot, których wody odprowadza rzeka Świńka. Obszar niewielki, około 30 morgów, brzegi nizkie, bagniste. Br. Ch.

Głębowszczyzne, wś w pow. sokólskim gub. grodz., o 37 w. od Sokółki.

Głobele, wś, pow. władysławowski, gm. Leśnictwo, par. Władysławów. W 1827 roku było tu 7 dm., 68 mk.; obecnie liczy 7 dm., 54 mk., odl. 8 w. od Władysławowa.

Głośniki, wś, pow. kalwaryjski, gm. Krakopol, par. Simno. W 1827 r. było tu 21 dm., 179 mk., obecnie liczy 38 dm. i 264 mk., odl. od Kalwaryi 35 w.

Głowanowszczyzna, kol., pow. suwalski, gm. Sejwy, par. Puńsk. Ma 3 dm., 10 mk., 184 mr. rozl., o 7 w. od Szypliszek.

Główka 1.), niem. Glowka, wybud. do Lińska, pow. świecki, w okolicy lesistej, przy powiecie tu­chol­skim, nad jeziorem, ma budyn. 10, dom. mieszk. 5, katol. 31. Parafia Świe­cie, szkoła Lińsk, poczta By­sław. 2.) G., niem. Glowka, wś do Ro­so­chat­ki przyłączona, pow. tu­chol­ski, w okolicy lesistej nad długiem jeziorem, blisko granicy pow. świec­kie­go; ma bud. 25, dm. mieszk. 16, kat. 90, ewang. 13. Parafia i poczta Sli­wi­ce, szkoła Ro­so­cha­t­ka. 3.) G., niem. Glowken, wś, pow. gołdapski, nad małą strugą do rz. Gołdapki wpadającą, między wzgórzami, niedaleko traktu bitego gąbińsko-łeckiego, ludność polska, ewangelicka.

Głuche, jez. w pow. sejneńskim, liczy 31 mr. obszaru, 48 stóp głęb. otoczone trzęsawiskami. Strumień wypływający z niego wpada do jez. Turkowo w dobr. Klejwy. Tak podaje L. Wolski (Jeziora w kalend. astron. z 1861 r.) ale na mapie woj. topogr. (XIV, 2) niema wcale tego jeziora. Br. Ch.

Głuszkobuda, wś, pow. maryampolski, gm. Jaworowo, par. Maryampol. Liczy 8 dm., 97 mk., odl. 16 w. od Maryampola.

Głuszyn l.) wś, pow. nieszawski, gm. i par. Bytoń. Jest tu browar z produkcyą na 5000 rs. W skład dóbr G. wchodzi: Dąbrówka, Strużewo folw. Wandzin, Stefanowo, Sadziska, Dąbrowa. Obszar ogólny wynosi 1264 mr. W 1827 r. G. liczył 15 dm., 166 mk. Dobra G. od Nieszawy w. 35, od Osięcin w. 10, od Brześcia w. 14. Rozległość wynosi mr. 1089; a mianowicie: folw. Głuszyn grunta orne i ogrody mr. 363, łąk mr. 53, pastwisk mr. 46, wody mr. 265, nieużytki i place mv. 20, razem mr. 747. Bud. mur. 19, drew. 3, płodozmian 8 i 10-polowy; folw. Wandzin grunta orne i ogrody mr. 283, pastwisk mr. 55, nieużytki i place mr. 4, razem mr. 342. Bud. mur. 4, jezioro mające obszaru mr. 265, pokłady torfu i marglu. Wieś G. osad 10, gruntu mr. 6; wś Dąbrówka osad 25, gruntu mr. 226; wś Posotowo osad 8, gruntu mr. 40; wś Stefanowo osad 15, gruntu mr. 112; wś Osipowo osad 19, gruntu mr. 204. 2.) G., lub Gremzdy-Ruskie, nad jeziorem Gremzdy, pow. sejneński, gm. Pokrowsk, par. Krasnopol. W 1827 r. było tu 10 dm., 199 mk.; obecnie liczy 27 dm., 197 mk., odl. 10 w. od Sejn. Osada G. v. Gremzdy Ruskie powstała z osad uwłaszczonych; ma rozl. mr. 102, grunta orne i ogrody mr. 68, łąk mr. 20, pastwisk mr. 10. nieużytki i place mr. 4, budowli drew. 4; jezioro Ślepe i rzeka Rudawka. [Na mapie z 1839 r. „Gremzdy Ruskie czyli Głuszyn” dziś Głuszyn.] A. Pal. and Br. Ch.

Gmina, w dzielnicach w Słowniku opisywanych, stanowi najniższą jednostkę administracyjną, organizacya jej wszakże nie wszędzie jest jednakowa. W Królestwie Polskiem gminy wiejskie, ukazem z dnia 2 marca 1864 r., formalnie uzyskały zupełny samorząd W sprawach lokalnych. Ogólne zebrania gminne, do udziału w których to zebraniach upoważnieni są wszyscy męzcy, sądowo niepokalani, posiadacze co najmniej 3 morgów ziemi w obrębie gminy (z równym głosem bez względu na obszar posiadanej ziemi) wydają uchwały dla zarządu obowiązujące, one tez wybierają prostą większością głosów: wójta i jeżeli tego sobie życzą (post. rząd. z r. 1880) pełnomocników zebrań gminnych, którzy prowadzą administracyę gminy, w czasie niefunkcyonowania ogólnego zebrania, zbierającego się w zasadzie raz na kwartał tylko. Wedle ukazu z r. 1864, zachowany czasowo został dawny podział Królestwa na gminy, do których należało po kilka lub kilkanaście wsi i folwarków okolicznych, po większej części osobne dominija stanowiących, a w roku 1866, do administracyi sąsiednich gmin wiejskich, przyłączone zostały wszystkie, na osady zamienione, miasteczka. Od tego czasu liczba gmin, z każdym rokiem niemal się obniża, a gminy coraz szersze przybierają rozmiary; liczba ich ogólna w roku 1864 wynosiła 3083, w roku 1880 już tylko 1278. Wedle ukazu z r. 1864, sądownictwo gminne stanowiło integralną część administracyi gminnej, a sąd gminy składał: wójt i wybierani w tym celu umyślnie przez ogólne zebrania ławnicy i ich zastępcy. Przy wprowadzeniu ogólnej reformy sądowej do Królestwa w roku 1876, sądownictwo gminne także zostało zreformowane i odtąd wsie podzielone zostały na specyalne okręgi sądowe, po kilka sąsiednich gmin obejmujące. Zebrania ogólne wszystkich takich gmin, co trzy lata, razem wybierają: niezależnego w niczem od wójtów sędziego gminnego, ławników i ich zastępców. Gminy miejskie w Królestwie, w większych miastach przynajmniej, spodziewają się wkrótce zastosowania ustawy miejskiej o samorządzie, od roku 1870, obowiązującej dla miast w Cesar., mocą której, uchwały w sprawach lokalnych wydaje rada miejska, wybierana przez obywateli, a władzę wykonawczą sprawuje Zarząd miejski przez te rady wyznaczany, w sprawach dotąd wszakże gminy miejskie zarządzane są samowładnie przez Magistraty, mianowane z urzędu. W Galicyi, każde osobne miasto, miasteczko lub wieś, stanowią osobnę gminę. Co do organizacyi jej samorządu zob. art. Galicya. Dodać tylko wypada, że folwarki czyli tak zwane obszary dworskie, nienależą tu do gmin wiejskich, lecz stanowią osobne jednostki administracyjne, zarządzane przez tak zwanych przełożonych obszarów dworskich, któremi są albo właściciele tychże obszarów albo wyznaczone przez nich osoby. W dzielnicy Pruskiej również każde miasto lub większa wieś stanowi osobną gminę. Gminy miast większych, podlegające tak zwanej ordynacyi miejskiej (Städte-ordnung) w sprawach lokalnych zarządzane są przez reprezentacyje miejskie, wybierane przez wszystkich kontrybuentów podatkowych. Władzę wykonawczą zaś sprawuje Magistrat z burmistrzem na czele przez te reprezentacye wyznaczony. W gminach wiejskich i osadach miejskich, niepodlegających ordynacyi miejskiej, władzę wykonawczą sprawuje przez kontrybuentów wybierany sołtys i ławnicy jako rada. Tak magistraty jak zarządy gminne muszą być przez władze administracyjne państwowe zatwierdzonemi. Obszary dworskie, pod wzgędem administracyjnym, albo, jeżeli posiadają dawne prawa dominialne, stanowią oddzielne, gminom wiejskim odpowiednie jednostki administracyjne, których przełożonym jest sam właściciel, skoro go w tej funkcyi władze administracyjne państwowe zatwierdzą, albo należą do sąsiednich gmin wiejskich. Tak wsie zaś jak obszary dworskie, pod względem policyjnym, podlegają tak zwanym komisarzom dystryktowym. W Cesarstwie rossyjskim znaczna część miast większych, na zasadzie Ustawy z r. 1870, otrzymała już samorząd w sprawach lokalnych, w postaci rad miejskich (dum) wybieranych przez właścicieli nieruchomości miejskich i procederzystów, płacących wyższe podatki miejskie oraz w postaci zarządu miejskiego (uprawy) przez te rady, z ich grona, obieranego a przez władze państwowe zatwierdzonego, na czele którego stoi tak zwany: gorodskoj gołowa. (prezydent r. burmistrz). Co do organizacyi gmin wiejskich zob. Wołost. Obszary dworskie, tu także do wołosti nie należą. Źródła: Dziennik praw Królestwa Polskiego, Maur. Bloch-Les communes et le liberté Paris 1876. Skórzewski hr. Stan. Najważniejsze prawa tyczące się W. Ks. Poznańskiego Poznań 1861. Gorodowoje położenie z r. 1870.

Gnadenfeld (niem.), dobra, powiat jańsborski.

Gnatowo, wś szlach., pow. kolneński, gm. Kubra, par. Romany. W 1827 r. liczono tu 5 dm., 31 mk.

Gneisenau (niem.), folw., pow. gierdawski, st. p. Gierdawy.

Gneist (niem.), pow. lecki, ob. Knis.

Gniade, jezioro, pow. sejneński, gm. Kopciowo koło wsi Justyanów, o 2 w. na płn.-zachód od Kopciowa. Długie do 3 w. w kierunku od zach. ku wschodowi, brzegi ma bezleśne, wzgórzyste łączy się z jez. Powieśniki i ma do 60 mr. obszaru. Wody jego odprowadza mała rzeczka [Gniada al. Zopsia] do Hańczy Białej. Por. Dumbel.

Gniadkowo, niem. Gnaedtken, Knaedtken, wieś, pow. gierdawski, okolica zdawna już zniemczona, st. p. Nordenburg.

Gnidzin, urocz, pow. sokólski, gm. Kamionka, 10 w. od Sokółki, 45 dz. włośc.

Gnie (Klein-), folw. i stacya kolei toruńsko-wystruckiej, 14 kil., od Gierdaw, 30 kil. od Wystrucia, nad rz. Świnią, 1322 mk. ewang.; gorzelnia parowa, browar, fabryka sera; raz na rok jarmark na konie, drzewo z obszernych lasów i wyroby z niego, jak: łyżki drewniane, kopańki itp. wywożą ztąd do Wystrucia; stacya pocztowa i telegraficzna, omnibus do wsi Muldzie i poczta osobowa do Nordenborka.

Gnieciuki, wś, paw. bia­ło­sto­c­ki, gm. Zabłudów, 18 w. od Bia­łe­go­sto­ku, 681 dz. włośc.

Gniewieńszczyzna, Gniewińszczyzna, wieś i dobra, pow. sokólski, gm. Kruhlany, 25 w. od Sokółki. Ze wsią Korobczyce ma 338 dz. włośc.; dobra, z fol. Popławy, mają w części Songinych 276 dz., w części spadkobierców Średnickich 163 dz.

Gniewy, wś, pow. władysławowski, gm. Zyple, par. Szaki. Liczy 7 dm., 53 mk., odl. 27 w. od Władysławowa.

Gniezno, Hniezno, miasteczko w powiecie wołkowyskim, gub. grodzieńskiej, przy drodze pocztowej z Wołkowyska do Bia­łe­go­sto­ku, o 9 i pół wiorst od pierwszego, nad rzeczką Roś. Miasteczko to wraz z majątkiem Hniezno i folwarkami: Andrzejkowicze (obecnie własność d-ra medycyny Wł. Jelca), Błękitna i Juryzdyka (obecnie „Zarzecze“, przedmieście Wołkowyska) należało do starosty M. Römera, następnie do syna jego Jerzego, podpisującego się Stefanem, a potem do syna tego ostatniego Franciszka, zmarłego bezpotomnie. Po śmierci Franciszka przy końcu XVIII wieku majętność ta spadła na jego krewnych po kądzieli. W roku 1812 miasteczko to uległo zniszczeniu. Francuzi je spalili. Spłonął też i dach znajdującego się tu kościoła s. Michała. O czasie założenia tej świątyni w żadnych kronikach się nie wspomina. Style budowy starożytny, podobny do gotyckiego, z wieżą wysmukłą. Według podania mieli ją założyć poganie na jakąś świątynię, ale to tylko podanie; wprawdzie za wielkim ołtarzem i dotychczas się znajduje kamień z wydrążeniem, używany przez pogan do palenia ofiar. Aryanie podczas swojej tu bytności bożnicę przerobili na kościół chrześciański. G. obecnie liczy przeszło 60 dm. i należy do gminy Wilczuki. Grunta dość urodzajne, mieszkańcy zamożni, prawie każdy czyta po polsku. Zabudowania drewniane; oprócz kościoła i dwóch dość obszernych jednopiętrowych domów (własność Tarasowicza), w których przed kilku laty założono koszary, a przedtem była fabryka wyrobów sukiennych pod firmą Pines i Zabłudowski, przeniesiona do Wołkowyska. Majątek Hniezno ze znajdującą się w nim gorzelnią należy do K. Ta­ra­so­wi­cza. A. Kw.

Gniezno, wś i dobra nad rz. Gniezną, pow. wołkowyski, gm. Wilczuki (5 w.), 10 w. od Wołkowyska. Wś ma 324 dz. włośc. i 36 kościelnej; dobra, własność Tarabowiczów (poprzednio Jelców), z fol.: Cholawicze, Moczulisko i Błękitna mają 1800 dz. (554 lasu). Kościół katol., p. w. św. Michała, fundowany w r. 1524 przez Szemiotów, ówczesnych dziedziców.

Gniła, Hniła, Zgniła, rz., dopływ Narwi z prawej strony, uchodzi poniżej Turośli. Por. Hniła. [Może Czaplinianka, w górnym biegu Niewodnica ?]

Gniła, 1.) wś, pow. bia­ło­sto­c­ki, gm. Obrębniki, 13 w. od Bia­łe­go­sto­ku, 772 dz. włośc. 2.) G., urocz. w dobrach Chomsk, pow. kobryński.

Gniłka, wś, pow. sokólski, gm. Trofim6wka, 31 w. od Sokółki, 350 dz.

Gnoińskie, wś, pow. słonimski, gm. Rohotna, 40 w. od Słonima, 141 dz. włośc., 4 dz. Gnoińskich. Na polach dwa kurhany.

Gnojnica, Hnojnica, wś, fol. i dobra, pow. grodzieński, gm. Górnica, 3 w. od Grodna. Wś ma 172 dz. włośc.; fol. należy do Westbergów, z fol. Piotrówka ma 93 dz.; dobra, własność Orzeszków, 244 dz. Wś należała do ekonomii grodzieńskiej. Podług rewizyi z r. 1561 miała 18 włók gruntu średniego, z każdej po 40 gr., czyniło 12 kóp.

Gnojno, (ob. t. II, 640 Gnojne), wś, pow. słonimski. gm. Byteń, 33 w. od Słonima, 55 dm., 555 mk., 1,092 dz. włośc.

Gobiaty, (ob. t. III, 85 Hobiaty,mylnie w pow. sokólskim), wś i dobra, pow. grodzieński, gm. Hołynka, 63 w. od Grodna. Wś ma 162 dz. włośc.; dobra w części Adamowiczów 281 dz., w części Podhajskich 52 dz. 2.) G., folw., pow. wołkowyski, gm. Juszkowy Gród, własność Szczęsnowiczów, 96 dz.

Gocewicze, wś i chutor, pow. wołkowyski, gm. Wilczuki, 18 w. od Wołkowyska. Wś ma 61 dz. włośc. i 112 dz Szaciłowskich; chutor 23 dz. włośc.

Godlewszczyzna, pow. kobryński, ob. Błoto Brzozowe.

Goduny, al. Hoduny, wś, pow. grodzieński, gm. Sobolany, 36 w. od Grodna, 880 dz. włośc.

Godyszewo, al. Hodyszewo—Mikołajowo, powiat bielski gub. grodzieńskiej, ob. Mikołajowo G. Wś należała do wójtowstwa hodyszewskiego we włości dworu brańskiego. Podług pomiaru włócznego r. 1560 i 1563 było we wsi 34 włók gruntu średniego, z czego 2 włóki na cerkiew ruską od płaty wolne, z pozostałych 32 włók czynszu po 12 gr., osady 30 gr., za 2 beczki owsa 10 gr., za odwóz 10 gr., za beczkę żyta 10 gr., za wóz siana z odwozem 5 gr., za gęsi, kury, jajca 3½ gr., za. stacyę 2½ gr., za tłoki 12 gr., na niewody 2 gr., czyni z każdej włóki na osadzie po 97 gr. razem 51 kóp 44 gr. Do wójtowstwa należały wsi: G., Jaśki i Potoki. W całem wójtowstwie 74 włóki. z tego 12 wolnych: 1 na wójta, 2 na cieślę, 2 na rybołowów, 2 na bednarzy, 1 piwowarska, 1 słodownicka, 1 kolejnicka i 2 na cerkiew. Ogólny dochód z wójtowstwa czynił 99 kóp 2 gr.

Gola, Hola, wś, pow. brzeski gub. grodz., gm. Połowce, 48 w. od Brześcia, 799 dz. włośc.

Golonki, wś włośc. nad rzką Czarną, powiat bielski gub. grodz., gm. Aleksin, w dawnej ziemi bielskiej, 27 w. od Bielska, 421 dz. włośc. Ludność wsi polska. Pod wsią znajduje się kamień stożkowy, z wyrytą na nim górną częścią krzyża. Podług podania, kamień ten położony jest na grobie olbrzyma. Wś należała do wójtowstwa oleksińskiego we włości dworu brańskiego. Podług pomiaru włócznego z r. 1560 było 23 włók gruntu średniego, z tego 2 włóki na miernika włości, 2½ włóki jeszcze nieprzyjętych, z pozostałych 18½ na osadzie, płacić mają z włóki: czynszu po 12 gr., osady 30 gr., za 2 beczki owsa 10 gr., za odwóz 10 gr., za wóz siana z odwozem 5 gr., za gęsi kury, jajca 3½ gr., za stacyę 2½ gr., za tłoki 12 gr., za niewody 2 gr., czyni z włóki 91 gr., wogóle 29 kóp 54 gr. 5 den.

Gnottau (niem.), dobra, pow. wystrucki, st. p. Norkitten.

Gobiniszki, wś i kol., pow. maryampolski, gm. Antonowo, par. Pilwiszki. Liczy 14 dm., 41 mk., odl. 26 w. od Maryampola, od Kozłowej Rudy w. 7, od rzeki Niemna w. 35. Rod. kol. wynosi mr. 97.

Gobiszki, os., pow. wyłkowyski, gm. Giże, par. Wyłkowyszki, 1 dom, 10 mk.

Godlewo 1.), okolica szlach. w pow. os­tro­w­skim, w obrębie której istnieją następujące wsie: Ba­cz­ki, Ce­ch­ny, Go­rze­je­wo, Gu­do­sze v. Gu­ro­sze, Łu­by, Mier­ni­ki, Mi­le­wek, Ol­sze­wo, Pią­ta­ki, Ple­wy, War­sze, Wielkie. Z tych G. Ba­cz­ki v. Ba­ć­ki, wś szlach., gm. Ka­mień­czyk Wielki, par. Czyżewo. W 1827 r. liczyła 12 dm., 35 mk., obecnie ma 15 dm. i 110 mk. G. Piętaki, wś szlach. i G. Dziudzie, folw., gm. Dmo­chy-Glin­ki, par. Czy­że­wo. W 1827 r. miały G. Pię­ta­ki 12 dm., 83 mk. G.-Ce­ch­ny: w 1827 r. było tu 9 dm., 64 mk., obecnie jest 6 dm., 55 mk. G.-Go­rze­je­wo: w 1827 r. było tu 1.4 dm., 94 mk., obecnie jest 11 dm., 87 mk. G.-Gu­do­sze v. Gu­ro­sze: W 1827 r. było tu 17 dm., 93 mk., obecnie jest 13 dm., 101 mk. G.-Łu­by: w 1827 r. było tu 60 dm., 130 mk., obecnie jest 25 dm., 174 mk. G.-Mierniki: w 1827 r. było tu 22 dm., 130 mk., obecnie jest 22 dm., 121 mk. G.-Milewek: w 1827 r. było tu 14 dm., 95 mk:., obecnie jest 17 dm., 127 rok. G.-Olszewo. G.-Plewy, pow. os­tro­w­ski, gm. Szul­bo­rze Koty, par. Zu­zel. G.-Ce­ch­ny, G. Go­rze­je­wo i G.-Ol­sze­wo, należą do par. An­drze­je­wo. Folw. G. Dziu­dzie z nomenklaturami Siem­nica, Giże, Łu­ka­sze, Siem­ni­ce-Pier­ce i wsi Za­rę­by Bo­lę­dy, podług opisu z r. 1868 ma rozległości mr. 275, grunta orne i ogrody mr. 231. łąk mr. 32, nieużytki i place mr. 25. Wieś Za­rę­by Bo­len­dy osad 4. gruntu mr. 48. Folw. G. Wielkie lit. W. z wsią G. Wielkie i Szul­bo­rze Ko­ty podług opisu z r. 1866, rozl. ma mr. 364. Wieś God­le­wo Wielkie osad 6, i Szul­bo­rze Koty osad 2, gruntu mr. 75. 2.) G., wieś szlach., pow. szczuczyński, gm. Biełaszewo, par. Wąsosz. W 1827 r. było tu 11 dm., 64 mk. 3.) G., wś, pow. maryampolski, gm. Preda, par. Godlewo, przy trakcie Kowno-Maryampol, o 3 w. od st. dr. żel. Rynkuny. Kościół i par. erygował 1803 r. Józef Godlewski, dziedzic Fredy; kościół murowany, w granicach wsi Janucice założony. Filia w Wejwerach. Par. G. dawniej dek. sapieżyskiego liczy dusz 1062. Jest też w Godlewie par. ewang. augs., zawiązana 1818, liczy dusz 1921. Ma filiał: Preny. R. 1827 G. miało 12 dm., 160 mk., obecnie 94 dm., 1125 mk.

Goduniszki, wś, pow. kalwaryjski, gmina Janów, par. Ludwinów. Liczy 10 dm., 24 mieszk.

Goeritten (niem.), wś i dobra rząd., pow. stołupiański, st. p. Stołupiany.

Goerlitz (niem.), 1.) dziś Schneiderswalde przezwane, ob. Gierłoż. 2.) G., dobra i leśnictwo, pow. rastemborski, st. p. Rastembork.

Goerschenwalde (niem.), os. leśna, pow. wystrucki, st. p. Gross-Bubainen.

Gogi, wś nad Niemnem, pow. maryampolski, gm. Poniemoń-Pożajście, par. Pokojnie. W 1827 r. było tu 10 dm. i 131 mk., obecnie liczy 17 dm., 203 mk. Odl. 56 w. od Maryampola. Pod G. znajdują się słynne „progi“ Niemnowe.

Gojżany, wieś i kol., pow. maryampolski, gm. Aleksota, par. Sapieżyszki. W 1827 r. było tu 24 dm., 225 mk., obecnie liczy 60 dm., 487 mk., odl. od Maryampola 57 w. Kol. G. powstała z uwłaszczonych osad we wsi G., od Kowna w. 10, od Aleksoty w. 9, od Niemna w. 2. Rozl. wynosi mr. 256, grunta orne i ogrody mr. 103, łąk mr. 54, pastw. mr. 66, zarośli mr. 30, nieużytki i place mr. 4; budyn. mur. 1, drewn. 7. Br Ch.

Golanka, wś kurpiowska, pow. ostrołęcki, gm. Nasiadki, par. Kadzidło, przy obrębie leśnym Grale, w odległości 5 wiorst od zarządu gminnego, znajdującego się w Tatarach. August III przywilejem z 1752 r., ogólnym dla włości puszczy myszynieckiej, uwalnia włościan od prestacyi w naturze i oznacza czynsz roczny na 581 zł, 12 gr. Zapisów Małachowskiego wieś nie posiada. W 1765 r. znajduje tu się 17 gospodarzy płacących, oprócz powyższego czynszu, po 7 złp. rocznie podatku propinacyjnego z osady rolnej; podatek ten zniesiony w 1799 z powodu założenia we wsi karczmy ekonomicznej. W 1799 czynsz gruntowy podniesiono na 615 złp. 12 gr. W 1820 było tu 34 gospod. rolnych i 7 chałupników. Gospodarze płacili do kasy ekonomicznej 615 złp. 12 gr. czynszu i 29 zł. 14 gr. dziesięciny, którą do 1799 uiszczali do seminaryum w Pułtusku. Znajdowała tu się karczma, czyniąca 500 złp. i browar — własność prywatna Krzyżanowskiego, naddzierżawcy ekonomii Dylewo. Chałupnicy zamiast robocizny płacili 37 złp.; gruntu zaś wieś posiadała 68 zagon., na których wysiewano po 68 korcy jarzyny i oziminy. W 1827 r. 46 dm., 218 mk. Obecnie (1878 r. podług wykazów rządu gubern.) 50 dm., 219 męż., 199 kat., 1690 mr., w tej liczbie 200 ornego. Szkoła elementarna. Lud. Krz.

Golba, rzeczka w Prusiech wschodnich, wypływa w kilku strumieniach z powiatu darkiejmskiego, przechodzi wkrótce do pow. wystruckiego. kierunek ma północno-zachodni, między m. Wystrucią a Iławą (Wehlau) łączy się z rz. Preglem w pobliżu wioski Narkity. O tej strudze donosi Henneberger, znany geograf niemiecki z XVI wieku, że „czczoną była jako święta od pogańskich prusaków, którzy wody jej na różne choroby używali.“ Tak też i oczy sobie myli niektórzy, ale snadź P. Bóg chciał ich zabobon ukarać, bo wszyscy jedno oko utracili i byli ślepi. Nawet jeszcze za swoich czasów pamiętał Henneberger, jak sam pisze, niektóre takie osoby na jedno oko ślepe, którzy za ten zabobon zostali ukarani. Ob. Adlerholz „Das gepriesene Preussen“, 47. Kś. F.

Goldap (niem.), ob. Gołdap’.

Goldappgar-See (niem.), jezioro na Mazurach pruskich, ob. Gołdopiwa.

Goldenau (niem.), pow. łecki, ob. Kopijki.

Golubie, niem. Gollubien 1.), włośc. wś, pow. kar­tus­ki, na wąskim przesmyku między dwoma wielkiemi jeziorami, nad małą strugą jeziora te łączącą, która tu młyn wiejski pędzi. Obejmuje folw. 1, wolne sołectwo 1, włok posiadłości 17, ogrodn. 2, obszaru ziemi mr. 4446, w czem się liczy wody mr. 528; katol. 236, ewang. 105, dom. Mieszk. 33. Szkoła w miejscu, parafia Stężyca, poczta Szembark. — Z historyi tyle wiadomo o tej wiosce. G. jest jedną z najstarszych osad Pomorza. R. 1260 książę pomorski Sambor II zapisał ją na własność opatowi Konradowi z Doberanu, który wtedy klasztor oo. cystersów fundował w Pogutkach, wkrótce przeniesiony do Peplina. O przywilejach i wolnościach nadanych czytamy w dokumencie: „cum decima frugum et nutrimentis animalium, absque mansorum numero (nie była przemierzona) cum omni libertate et ab omni jure secularis potestatis exemptam id est advocatorum et judicum, ab extructione urbium et pontium, aggerum, ab extorsione vectigalium et theloneorum et ab expeditione qualibet liberam nisi in terre defensione ac terra ab extranes dominio impetita et hoc per triduum si tamen in terra comparuerint inimici.“ Następnie, nie wiedzieć już kiedy i jak, G. przeszło w posiadanio prywatne; zapewne że jako zbyt odległą, wieś tę cystersi sprzedali. R. 1398 bracia Staschke i Paweł von Zeleslaw wydali młyn swój wraz z gruntem i łąką prawem chełmińskiem jakiemuś Dobrigastowi i jego potomkom wiecznemi czasy. R. 1432 Hans Meyssner i Dytoryk von Selslow odprzedali G. oo. kartuzyanom w Kartuzach; ówczesny mistrz w. krzyżacki Paweł von Russdorf potwierdził to kupno ale wielce niechętnie; pomiędzy granicami nazwany jest las i błoto „Piewiczno i Boyanowakoppa“. 2.) G., wś, pow. łecki, nad jeziorom golubskiem, niedaleko granicy pow. margrabowskiego, blisko traktu bitego do Margrabowy i do Ełka. R. 1440 Oswald Holzapfel wójt łecki wydał tu 15 włók na własność prawem magdeburskiem, posiadacza zobowiązał służyć krzyżakom w wojnie zbrojno na koniu. Ludność mazurska lutersko-polska. 3.) G., niem. Gollubien, wś, pow. gołdapski. Ludność polska, ewangelicka. [Dziś Golubie Wężewskie.] 4.) G., niem. Gross-Gollubien, wś, pow. olecki, w części północnej, przy granicy pow. gołdapskiego. [Dziś Golubki.] Kś. F.

Golubka, niem. Golupken, wś, pow. łecki, przy trakcie bitym łecko-margrabowskim, ludność polska ewangielicka. [To samo co Golubie (2.), dziś Golubie.]

Golubki, niem. Klein-Gollubien, wś, pow. olecki, przy trakcie bitym gołdapsko-margrabowskim, około 1 milę od Margrabowy. Ludność polska ewangelicka. Kś. F.

Goła. To zakończenie wielu nazw miejscowości żmujdzkich, np. Betygoła, Ejragoła itd., ztąd pochodzi, że po litewsku gała jest terminem geograficznym i znaczy okolicę. Lud też nazwy powyższe wymawia: Betygała, Ejragała itd.

Gołąb i Gołąbski powiat, ob. Gołdap, Gołun.

Gołdap, mylnie Gołąb, niem. Goldapp, Golau, miasto powiatowe, w Prusach. wschodnich, pod 54°18′ sz. i 39°58 dł., na polskich Mazurach, pow. gołdapski; imię wzięło od rz. Gołdapki, która tu przechodzi, 2 i pół mil od granicy polskiej, 7 od Wystruci, 4 od Gąbina, 19 od Królewca. Miasto regularnie i dość porządnie zabudowane w szerokich rozmiarach; wielki jest mianowicie rynek tutejszy. Ludność prawie tylko luterska, w części mówi też po polsku (mazursku); r. 1864 liczono mieszk. 4600, obecnie około 6000. Ma 2 kościoły, władze powiatowe, magistrat, sąd obwodowy, pocztę, stacyą telegraficzną, stacyą kolei żel., szkoły miejskie i t. d. Komunikacya dosyć ożywiona: drogi bite w 5-ciu kierunkach rozchodzą się, do Gąbina, Margrabowy, Przerośla, do Darkiejm i do Grabowa; kolej żel. wystrucko-łecka przechodzi od r. 1879. Targi 10 razy się odbywają, na konie, bydło i kramne. Okolica mało żyzna, mnogiemi kamieniami wapiennemi pokryta. Nieco za miastem na południe wznosi się góra gołdapska (ob.), 868 stóp wysoka, z której daleki do 12 mil sięgający piękny jest widok. G. leży na pograniczu mazurskiej ziemi, poza którą na północ mieszkają Litwini, z Niemcami pomięszani. O pierwszym początku nic nie wiemy. W XVI wieku była to dość znaczna osada, w której targi się odbywały; czynszu i targowego płacono ztąd tal. 194. R. 1565 książe Albrecht życzył sobie, aby w tej okolicy w ziemi wystruckiej poza wsią Rominty miasto założono. Wybrana została ku temu wieś Gołdap. R. 1566 Bronisz Rostek z ryńskiego kupił tu sołectwo miejskie o 10-ciu włókach, za które zapłacił 1000 marek; przywilej na nie otrzymał roku 1568. Przywilej zaś na miasto został wygotowany dopiero za księcia Albrechta Fryderyka r. 1570 dnia 14 maja. Miasto nowe w ten sposób bardzo zaraz wzrosło, że przyłączono do niego kilka wiosek w pobliżu będących, jako np. Paryńsk (Parinsken) i inne nieznane. Obszaru ziemi liczyło wtedy włók 154 i pół; bardzo szeroko było od początku zabudowane, obszar zabudowań nowego miasteczka wynosił 7 i pół włóki. Razem z przywilejem także i nowy wilkierz nadany został miastu. Zachowana kronika miejska dość dokładne zawiera wiadomości o czasach dawniejszych. Wyjmuje się tu co ważniejszego, najprzód o wojnach i o przechodach wojska różnego. R. 1656 d. 1 stycznia przybył tu książę Wiśniowiecki na czele wojska kwarcianego, z którem pozostał przez 5 tygodni. R. 1657 po odniesionem pod wsią Prostki zwycięstwie nad Szwedami, hordy Tatarów, odłączywszy się od wojska polskiego, napadły miasto d. 12 lutego, domy w perzynę obróciły, młodych zabrały w niewolę, starców pomordowały. R. 1735 w maju przechodziły oddziały wojska polskiego pod Gurowskim i Massalskim, potem Rossyanie pod Bironem. R. 1757 d. 6 sierpnia 20000 Rossyan stanęło tu pod wodzą gen. Sibilskiego i Liewena z Grodna, roztoczyli obóz pod miastem. Nie wiedzieć z jakiej przyczyny zostało wtedy miasto splądrowane; czego zabrać nie mogli, spalili żołnierze na rynku. Dnia 11, odebrawszy od mieszczan przysięgę wierności dla cesarzowej Elżbiety, dalej pociągnęli. R. 1806 dnia 21 kwietnia iziumscy husarze tędy przechodzili. R. 1807 było wojska coraz więcej: najprzód pruskie przybyło i husarya iziumska pod Dorochowem, w miesiącu styczniu. Dnia 13 czer. przejeżdżała księżniczka Solms-Braunfels, siostra królowej, do Bia­łe­go­sto­ku. Dnia 25 czerwca przyciągnęło wojsko polskie pod Dąbrowskim, zostali tu aż do 23 lipca; od 21 do 27 lipca przechodziły oddziały wojska francuskiego i polskiego pod generałem Mortier i Lasalle. R. 1812 z początkiem czerwca przechodziły wojska pruskie do Rossyi; po nich generał francuski Vassieu został tu 6 dni; dnia 16 czerwca przybył marszałek Ney z 15000 Francuzów; między innymi liczono 13 generałów, 800 oficerów; był także książe następca tronu i książę Adam wirtemberski. Dnia 15 grudnia pobici Francuzi poczęli się tędy cofać do domu. O częstych pożarach i o powietrzu morowem pisze kronika. R. 1625 jak w całej okolicy tak i w mieście grasowało powietrze. Także r. 1659, 1661, 1662 powietrze się srożyło. R. 1660 pożar zniszczył 30 domów, r. 1662 piorun uderzył przez co większa część się spaliła, r. 1676 zgorzało 55 domów. R. 1694 całe miasto się spaliło z wyjątkiem kościoła i 5-ciu domów. R. 1709 i 1710 mór zaraźliwy miasto bez mała wyludnił; zbudowano wtedy osobny dom za miastem dla zapowietrzonych przed wystrucką bramą, gdzie potem r. 1796 prochownię postawiono. Z innych szczegółów podnosimy. R. 1601 pierwszy kapelan został tu ustanowiony, bo aż dotąd pastor z Wystruci zarządzał tutejszym kościołem. R. 1732 sprowadziło się tu Niemców aż z Salcburga 117. Począwszy od r. 1740 oo. jezuici ze Świętej Lipki przybywali tu co roku 2 razy odprawiać nabożeństwo dla katolików, których liczbę znacznie powiększyły sprowadzone tu pułki bośniackie; roku 1773 znajdowało się w mieście 10 szwadronów Bośniaków; kiedy tu przyszli, byli wyznania mahometańskiego, ale się potem prawie bez wyjątku na katolicką wiarę nawracali; tylko niektórzy pozostali przy mahometanizmie. R. 1743 pisze Hübner w swej geografii, że nabożeństwo luterskie odprawia się tu w niemieckim, polskim i litewskim języku. R. 1831 spalił się dom pastora polskiego, z czego wynika, że nabożeństwo i wtedy po polsku się odprawiało. R. 1778 pobudowano tu kościół drugi tz. wojskowy (Garnisonkirche), w którym także i reformowani odprawiali swoje nabożeństwo; ma tu swój pomnik generał Lossow † 1783. Roku 1818 dnia 29 września odbywał się tu synód luterski tz. dyecezyi gołdapskiej (Goldapper Diöcese); tegoż roku i nowy powiat gołdapski utworzony został, a miasto tutejsze za stolicę jego obrane. R. 1824 w Zielone Świątki zaprowadzono tu tz. unią urzędową pomiędzy luteranami i reformowanymi. R. 1856 budowano przy Gołdapi nowy trakt bity wystrucko-łecki. Jeszcze o poczcie z przeszłego wieku jest wiadomość. Utrzymywano tu dwie poczty konne (reitende Post), litewską i polską. Litewska wychodziła o 8-ej rano we wtorek i piątek do Gąbina, Wystruci, Królewca, Tylży itd., wracała w środę i sobotę o południu. Polska poczta wychodziła o 1-szej godzinie po południu w środę i sobotę do Margrabowy, Lecu, Ełku, Jańsborka itd., wracała w niedzielę i czwartek o 5-ej po południu. Ob. Dr. Töppen, Geschichte Maaurens; Schröder, Chronik der Stadt Goldapp w Preuss. Provinz. Blaetter 7-my tom r. 1832.

Powiat gołdapski leży między 39°46′ i 40°27′ wschod. dług. a 54°6′ i 54°31′ półn. szerokości, obszaru zajmuje 17.8 kw. mil. Graniczy na wschód z pow. stołupiańskim i Królestwem Polskiem, na południe z pow. margrabowskim, na zachód z węgoborskim i darkiejmskim, a na północ z gąbińskim i stołupiańskim. Największa rozciągłość wynosi długości mil 7, szerokości 4 do 5 mil. Część na północ od m. Gołdapi położona zalicza się do pruskiej Litwy, południowa do Mazur pruskich. Klimat jak w całych niemal Prusach wschodnich zimny, gorąca piekącego latem prawie tu niema. Najwięcej lasów znajduje się w części południowej i wschodniej; ponieważ nieco niżej są położone, aniżeli reszta powiatu, dlatego zimnych i szkodzących wichrów nie powstrzymują. W górnej części powiatu mało się znajduje lasu. Żniwa na górze pod wsią Górnem i Dubiennikiem o 14 dni później się odbywają. Przymrozki na wiosnę tak długo trwają, że często liście kartoflane pomarzną. Ozimina też mniej się udaje. Zimy są długie, śniegu wiele spada. Przez dzień nieraz po kilkakroć zmienia się temperatura. Dni ciche bez wichru są rzadkie. Jarzyny nie można zasiewać przed majem. Zato oziminę sieją wcześnie podczas żniw w sierpniu do połowy września, przez co gospodarstwo bardzo jest utrudnione. Północna część powiatu ma lepszą glebę, gliniastą, łąki żyzniejsze. Wzgórza zaś są piaszczyste, wiele torfowisk i bagien. Często natrafiają się pola kamieniem wapiennym jakby zasiane, które dlatego zboża nie rodzą. W takich okolicach biedny mazur zbiera kamienie i o porze zimowej w liche swe konie nieraz kilka tygodni wiezie na sprzedaż to jedyne żniwo swoje do Królewca. Dość wysokie wzgórza ciągnące się opodal Gołdapi rozdzielają wody, po jednej stronie płynące ztąd na południe do Pisy, Narwi i Wisły, z drugiej strony na północ do Jarki, Gołdapi, Rominty, Węgorapi, Pisy, Wystruci i Pregla. Ważniejsze rzeki w pow. są: 1) Jarka z pod wsi Daniele do jez. gołdapskiego, 2) Gołdap jako dalszy ciąg Jarki płynie do Węgorapi, 3) Rominta z jez. Łoje [To Bludzia.] przybiera z nasawskiego (?) lasu strugę Blińdę [Właściwa Rominta czyli Błędzianka.], wpływa pod Gąbinem do Pisy. Jeziora znaczniejsze: 1) Wisztyniec z brzegiem zachodnim, wschodni należy do Polski, 2) Czarne, 3) Gawajty, 4) Gulbeniszki, 5) gołdapskie, 6) linowskie, 7) dobowskie i w. i. Gospodarstwa prawie w zupełności już poprawne, na większych robią pól zazwyczaj 6 do 8, na małych 4 do 5. Oprócz do żniwienia i młócenia mało jeszcze używają rolniczych machin. Hodują pszenicę, żyto, jarkę, jęczmień, groch, bukwitę, kartofle. Najlepszy sprzęt zaledwie starczy nad potrzebę; w latach mniej urodzajnych wiele zboża dowożą, głównie z Polski. Drzewa owocowe dla zbyt zimnego klimatu nie udają się; zwykle po 8 do 10 latach marnieją. Bujne łąki znajdują się nad rz. Romintą, Blińdą, Gołdapią, Jarką (2 ostatnie strugi często wylewają i siano niszczą), w borach warznieńskich (Warnen), skalskich i nasawskich. Osuszone niedawno jez. Gawajty zamieniono teraz na łąki 120 mor. rozl. Zamyślają także jez. Dumble i Gulbeniszki (Dumbler n. Gulbemischker See) osuszyć. W borach znacznych królewskich znajduje się nadleśnictw 6, które mają pod sobą podleśnictwa, jako to: Gołdap 5 podleśnictw, Rominty 5, Warzno 4, obszaru mórg 33000, Nassawy 3 (Warnen und Nassawen), Czerwony dwór (Rothebude) 2, obszaru mórg 15750, Heydtwalde 2. Pospolitem drzewem są sosny i jodły, z któremi zmieszane i w ustępach znajdują się dęby, buki, lipy, brzozy, olsze i t. d. Jodłowe lasy rosną do lat 120, sosnowe do 80, olsze i do szczepania 40 lat. Powiat liczy obszaru mórg 17458, ludności 43232, pomiędzy którymi kat. 77, bapt. 71, żyd. 103. Ponieważ ludność oddawna germanizowana, i z małym już tylko wyjątkiem, rozmówi się po niemiecku, urzędowe pruskie źródła r. 1837 podają Polaków 3333, Litwinów 2854, obecnie mniej jeszcze; w rzeczywistości jednak znajduje się tu po polsku i litewsku mówiących bez porównania więcej. Polacy głównie w par. grabowskiej i górnowskiej. Domów mieszk. liczą w pow. 4839, osobnych osad 288, i to: miasto 1, miasteczko targowe 1, król. domen 2, dóbr rycer. 13. innych dóbr 14, folw. 14, 1 osada (huta szklana Czerwony dwór) wybud. 1, wsi gbur. 229. Budynki są zazwyczaj z drzewa stawiane, słomą pokryte, nowsze osobliwie po dobrach także z cegły, głównem zatrudnieniem jest rolnictwo, przy którem zajętych osób 11000, rzemieślników 860, kupców w mieście 35, po wsiach 42, bydłem handlujących w mieście 20, po wsiach 43; koni, wołów, świni i t. d. dość wiele wywożą z powiatu. Targi zwykłe odbywają się w Gołdapi 2 razy w tydzień, oprócz tego 4 kramne w roku i 2 na płótno (po 8 dni), w Szytkiejmach 4 kramne. R. 1879 było tu 8 poczt urządzonych (5 ekspedycyi i 3 agentury), stacya telegr. 1 w Gołdapi. Droga żel. 1 łecko-wystrucka. Bite trakty: z Wystrucia przez Darkiejmy do Ełku, z Gołdapi do gąbińskiego traktu i z Gołdapi do Grabowa. Budują nowe trakty z Szytkiejmów do wsi Bajble, z Darkiejmów do wsi Warnen. Przemysł słabo rozwinięty; wymieniają fabryk 5, browar parowy, młyn parowy, huta szklanna zatrudniająca 51 osób, 2 fabryki papieru, z których jedna w Kiautach około 200 robotników zatrudnia, fabryka wyrobów drewnianych (Holzschleiferei). Warsztatów tkackich bawełnianych 19, półwełnianych 8, płóciennych 141, obok przy gospodarstwie pracujących krosien około 3000, na wełnę 135; farbierni 6, cegielni 8, zdunów 18, młynów olejowych 3, garbarskich 9, piła l, do kości mielenia 1, wodnych 8, wiatraków 21, końmi pędzonych 7; fabryk kleju 4, browarów 9, gorzelni i dystylarni 22, garbarni 22. Pszczół ulów przy domu chowanych 1415. Parafij 8: Dubieninki ma wiosek 38, Gawajty 34, Gołdap 45, Grabowo 45, Górne 23, Rominty 21, Szytkiejmy 32, Tolminkiejmy 35; kościołów 10, szkół 95; lekarzów 2, apteki 2, w Gołdapi i w Szytkiejmach. Ob. Dr. Weiss, Preussischlittauen und Masuren, 3 tomy. Kś. F.

Gołdap, niem. Goldapp Fluss, rzeka w Prusach wschodnich, początek bierze w pow. gołdapskim blisko granicy polskiej, z kilku dopływów schodzących się przy wsi Górne. Odtąd zowie się Jarka i płynie na północ do gołdapskiego jeziora. Ztąd wychodząc zowie się Gołdap i przyjmuje kierunek przeważnie zachodni, pędzi młyny, zwraca się ku południowi, potem znowu na zachód, gdy przechodzi do pow. węgoborskiego. Łączy się z Węgorapią (Angerapp) przy granicy pow. darkiejmskiego. Długość Gołdapi wynosi około 7 mil. Po lewej stronie jest brzeg przeważnie górzysty, po przeciwnej stronie więcej niski i równy, tylko przy Miczułach są i tu brzegi wyższe. Liczne dopływy prawie tylko z lewej górzystej strony dochodzą. Do zalewów w czasie powodzi rzeka ta skora i po wielu miejscach nieraz szkody czyni. Dawniej daleko więcej miewała wody, kiedy jeszcze cała ta okolica obszernemi borami pokryta była. Z roku 1510 jest wiadomość, że Gołdapią wiele drzewa, dylów i t. d. spławiano do Królewca. Roku 1733 przekopano kanał z Gołdapi w prostym północnym kierunku do Węgorapi; poczyna się on przy Miczułach, przechodzi obszerne skalskie bory i łączy się z Węgorapią przy wsi Brozajtsze. Kanał ten używany bywa do spławia (Flösskanal). Od r. 1824 do 1826 z gruntu został naprawiony i głębiej kopany z nakładem rządowym 44859 tal. Od kanału tego odłącza się drugi pomniejszy, przez osuszone jezioro Mynt wiodący, który łąki, pola okoliczne oblewa i użyźnia; rząd wydał na jego budowę 137000 tal. Kś. F.

Gołdapska góra, niem. Goldapper Berg, góra pod miastem Gołdap, na pruskich Mazurach, w pow. gołdapskim, wysoka około 870 stóp. O niej opowiada sobie lud mazurski, że tam kiedyś bogaty rycerz mieszkał na zamku który miał jednę córkę i był bardzo okrutny, bo na całą okolicę czynił napady i łupieże i co mógł zabierał, nawet ludzi mordował, a skarby chował na zamku. Córka zaś była łagodna i dobroduszna, starała się jak mogła odwieść ojca od grabieży, ale daremnie. Wtedy jak się już miarka bezprawi przebrała, powiadają, że cały ten zamek wraz z wszystkimi mieszkańcami się zapadł i dotąd tam w ziemi jest zagrzebany. Tylko owa wspaniałomyślna córka żyje i czeka, czyby jej kto nie oswobodził. Co sto lat, mówią, o północy od 11-ej godziny, aż kiedy kur pierwszy raz zapieje, pokazuje się ta panna na górze i wszystkie skarby i rękę dałaby temu, ktoby ją ztąd wyniósł. Pewnego razu był tu na tej górze człowiek jakiś z Gołdapi w nocy i tę pannę ujrzał w białej postaci. Przeląkł się z początku ale ona go prosiła, że mu wszystko odda, żeby ją stąd wyniósł, tylko nie powinien się aż do miasta obejrzeć. Wziął ją też ów człowiek i niósł do miasta. Ale po drodze słyszy jakoby zaraz za sobą tentent przeraźliwy i trzask wielki dzikich niby zwierząt pędzących. Strwożył się, pomięszał, poza się obejrzał, gdy wtem i wszystko i panna w okamgnieniu zniknęła. Potem już nikt jej więcej nie widział na gołdapskiej górze. Porównaj: Dr. Toeppen, Mazurische Sagen und Mahrchen 126. Kś. F.

Gołdapskie jez., 481′ npm., ob. Gołdap, rz.

Gołdopiwa, niem. Goldappgar See [Na mapie Henennberga Dalgabia See.], jezioro, pow. węgoborski, na pruskich Mazurach, leży na wschód wielkich jeziór węgoborskich (np. Mamry, niem. Mauer See), długie około 1 milę, szerokie niespełna pół mili, brzegi ma wysokie, górzyste. Naokoło leżą wioski: Przerwanki, Żabinki, Jeziorowskie, Kruklanki, Wyłudy. Przez różne dopływy stoi w związku z licznemi jeziorami mazurskiemi, jako to: Kruklanki, Wilkus, Pozedrze, Stręgiel, Święcajno, Mamry itd. R. 1842 kosztem rządu przekopano kanał z pobliskiego jezioro Kruklanki do Gołdopiwy, przyczem młyn stojący na strudze między dwoma temi jeziorami zniesiono. Stan wodny jeziora Kruklanki został przez to o 20 stóp zniżony, tak wiele wody kanałem odpłynęło. Na brzegu jeziora przy wsi Przerwanki znaleziono na piaszczystem wzgórzu stare cmentarzysko pogańskie z wielu zakopanemi urnami. Kś. F.

Gołębiszki, wś, pow. maryampolski, gm. Kwieciszki, par. Maryampol. W 1827 r. było tu 2 dm. i 50 mk., obecnie liczy 3 dm., 42 mk. Odl. od Maryampola 12 w.

Gołędzka Ziemia, właściwie Galindzka, Galindya, to samo co Mazury Pruskie.

Gołka, rzeczka w pow. augustowskim. Ma początek pod wsią, Jabłońskie, płynie w kierunku wschodnio-południowym przez Janówkę, pod Mazurkami przyjmuje z prawego brzegu strugę [Kamienny Bród] płynącą od granicy, pruskiej zpod Chomontowa i Biernatek, i za Ślepskiem wpada do jez. Necko, czyli jest dopływem z prawego brzegu Netty. Długa 8 w. [Dziś Zelwianka.] J. Bl.

Gombin, ob. Gąbin.

Goniądz, mko nad Biebrzą, pow. bia­ło­sto­c­ki, o 54 w. od Bia­łe­go­sto­ku, o 80 od Grodna. Ma zarząd 3-go stanu czyli okr. adm., obejmującego trzy gminy: Jaświły, Krzypno, Przytulany. Niegdyś ważny punkt handlowy, jest dziś stacyą dr. żel. brzesko-grajewskiej, o 24 w. od Grajewa odległą. Stacya ta leży o 6 i pół w. od st. poczt. G. Pod G. ma być wzniesioną twierdza. Dnia 1 stycznia 1878 r. mko G. miało 2943 mk., w tem 1880 izrael., 1053 katol., 15 prawosł. Paraf. kościół katol. św. Agnieszki M., z drzewa wzniesiony 1779 przez bisk. Przemyskiego i prob. Betańskiego. Paraf. katol. dekanatu bia­ło­sto­c­kiego: dusz 5577. Na cmentarzu kaplica. O ratuszu w G. pisał Gloger: Kłosy XX, 92. G. był długo własnością kniaziów Glińskich, potem Radziwiłłów, Dowojnów (za nich 1547 otrzymał prawo miejskie), Zamojskich, Radziwiłłów, Krasińskich. R. 1576 G. miał 369 osad; 1765 r. 243 dm.; 1845 r. 196 dm. F. S.

Goniądz, mstko, pow. bia­ło­sto­c­ki, gm. Przytulanka, 50 w. od Bia­łe­go­sto­ku, 433 dm., (12 murow.), 36 sklepów, 4,573 mk., 653 dz. ziemi miejskiej i 44 kościelnej. Kościół wzniesiony został r. 1774, przez Józefa Kierskiego, biskupa przemyskiego. W dok. z r. 1401 wymieniony jest powiat goniądzki jako część ziemi wizkiej (Kod. maz., 138).

Gonschorowen (niem.), ob. Gąsiorowo and Gąsiorówko.

Gonsken, Gonske (niem.), ob. Gąski.

Gonski (niem.), pow. sus­ki, ob. Gąski.

Gontarze lub Gątarze, wieś kurpiowska, pow. kolneński, gm. Gawrychy, par. Nowogród, opodal od Narwi, w odległości 33 i pół wiorst od Kolna, 27 i pół od Łomży. W 1800 r. było tu 6 bartników (Gawrych i ro­dzi­na Gą­ta­rzów), posiadających 2 wł. 15 mr. chełmiń., 6 czynszowych, 5 chałupników, szynkarz i komornik. Włośc. posiadali 7 wł. 12 mr. miary magd. i płacili do seminaryum w Pułtusku 1 tal. 1 gr. Koni 25, wołów 20, krów 22, jałowizny 14, owiec 33, świń 31. W 1827 było tu 15 dm., 87 mk. Obecnie 451 mr. 292 pręt (ornego 125 mr. 158 pręt.). Wieś Gątarze odpadła przy uwłaszczeniu od dóbr donacyjnych ks. Szachowskiego. Lud. Krz.

Gorczitzen (niem.), ob. Gorczyce.

Gorczyca 1.), wś rząd., pow. augustowski, gm. Szczebro-Olszanka, par. Lipsk, nad Kanałem Augustowskim, przy śluzie. W 1827 roku było tu 12 dm., 81 mk., obecnie liczy 28 dm., 189 mk., odl. 17 w. od Augustowa. 2.) G., osada leśna, pow. augustowski, gm. Szczebro-Olszanka, par. Lipsk. Liczy 2 dni., 3 mk. Gorczyckie jezioro łączy się z jez. Orle a przez nie z jez. Paniewo. Należy do systematu wodnego Kanału Augustowskiego.

Gorczyce, niem. Gortzitzen 1.), wieś, pow. olecki, st. p. Kowale. [Także Gartenberg (1914).] 2.) G., dobra, powiat łecki, st. p. Prostki.

Gorczyckie jezioro, ob. Gorczyca, pow. augustowski.

Gordejki, niem. Gordeyken, wś, pow. olecki, przy trakcie bitym wydmińsko-margrabowskim, około 1 milę od Margrabowy, nad znacznem jeziorem. Ludność polska ewangelicka.

Gorlowken (niem.), ob. Gorłówko.

Gorło, niem. Gorlen, wieś, pow. łecki, nad wielkiem jez. laśmiadzkiem, ludność mazurska lutersko-polska; st. p. N. Juchy. Kś. F.

Gorłówko, niem. Gorlowken, wieś, pow. łecki, w części płn., przy granicy pow. margrabowskiego, ludność polska ewangelicka; st. p. N. Juchy. Kś. F.

Gorodec, Gorodok, Gródek, Grudek, Horodec, Horodok, Hrudek itp. (ob.).

Gorodnia, ob. Horodnia.

Gorodyszcze, ob. Horodyszcze.

Gorszczyzna 1.) wś, pow. pow. sokólski, gm. Trofimówka, 29 w. od Sokółki, 129 dz. włośc. 2.) G., Hurszczyzna, wś nad rzką Hryszczą, pow. ostrogski, gm. Pererosłe, par. praw. Juśkowce (3 w.), 26 w. od Ostroga, 30 dm., 315 mk. Własność Mogielnickich.

Gorzekały, niem. Gorzekallen, wś, pow. łecki, przy trakcie bitym orzysko-jańsborskim, blisko granicy pow. jańsborskiego. Ludność polska ewangelicka. [Na płn.-zach. od Bemowa Piskiego, przy drodze do Orzysza.]

Gorzyce (?), ob. Freda dolna.

Gotlibiszki Małe i G. Wielkie, wieś, pow. władysławowski, gm. Szyłgale, par. Słowiki. W 1827 r. G. małe liczyły 8 dm., 47 mk., a G. Wielkie 11 dm., 118 mk.; obecnie zaś G. Małe liczą 11 dm., 89 mk., a G. Wielkie 10 dm. i 117 mk. Odl. 21 w. od Władysławowa.

Gotthardsthal (niem.), dobra, pow. darkiejmski, st. p. Darkiejmy.

Gozdy 1.), pow. sie­radz­ki, gm. i par. Brzeź­no, ob. Ryb­nik. R. 1827 miały 10 dm., 100 mk. 2.) G., os., pow. sie­radz­ki, gm. Za­dzim, par. Ho­so­szy­ca, 44 m. rozl., 18 mk. 3.) G., wś, pow. lip­now­ski, gm. O­siek, par. Li­go­wo, liczy gruntów włośc. 1343 mr., w tem 1064 mr. ornych, 44 dm., 367 mk. Jest tu ewang. dom modlitwy, szkoła elemen., karczma. Gruntów dworskich 30 mr., w tem 25 ornych; 1 dom, 6 mk. 4.) G., wś, pow. bił­go­raj­ski, gm. Bisz­cze, par. Tar­no­gród. Należy do dóbr ordynacyi Za­moj­skiej. 5.) G., wś, pow. suwalski, gm. Maćkowo, par. Puńsk. Liczy 8 dm., 69 mk., odl. od Suwałk 34 w. 6.) G., ob. Gozd.

Góra 1.), wś i folw. rząd. nad Narwią, pow. war­szaw­ski, gm. Gó­ra, par. Nowy-Dwór. Leży na lewym brzegu Narwi, o 6 w. od jej ujścia. Posiada urząd gminny, szkołę początkową i gorzelnię. W 1827 r. było tu 26 dm. i 305 mk. Gmina G. należy do sądu gm. okr. V, w Jab­łon­nie; stacya poczt. Nowydwór. Liczy 12556 mr. obszaru i 3883 mk. Dobra rządowe Góra podług opisu z r. 1856 składają się z folwarku G., wsi: Kru­bin, Ol­szew­ni­ca, Ja­nó­wek, Su­cho­cin, Oku­nin, Wól­ka, Łącz­na i Skier­dy; podług opisu z r. 1828 rozl. ogólna wynosiła około mr. 10700; istniały: gorzelnia, browar, wiatrak, młyn wodny i deptak, przewóz na rzece Wiśle i Narwi. Do roku 1839 dobra powyższe były własnością Wacława hr. Gutakowskiego; w skutek dopełnionej zamiany na inne dobra stały się własnością rządu. 2.) G. Rysińka, ob. Dę­be Wiel­kie. 3.) G. and G.-poduchowna, wsie, pow. ka­li­s­ki, gm. Staw, par. Góra, o 29 w. od Ka­li­sza, nad strugą Ka­puś­nia­kiem, 13 dm., 81 mk., 16 mr. rozl. Folw. nad Swędrnią i probostwo mają 5 dm., 25 mk., 266 m. rozl. G. oddawna miała kościół drewniany parafialny, który, z biegiem czasu zrujnowany, ustąpił miejsca dzisiejszemu. Dawny kościół miał kaplicę św. Rocha, przytykającą do południowej ściany kościoła, w r. 1609 wybudowaną. Obecnie istniejący kościół w r. 1793 wystawiony kosztem parafian. Parafia G. liczy dusz 2193. WŚ G. miała 1827 r. 14 dm., 125 mk. 4.) G. Bał­drzy­chow­ska, wś i folw., pow. łę­czy­c­ki. Por. Bał­drzy­chow­ska Góra. 5.) G. Św. Mał­go­rza­ty, wieś i folw., pow. łęczycki, gmina Tum, par. Góra Ś. Mał­go­rza­ty. Posiada kościół paraf. murowany, który wraz z parafią erygować mieli 1040 r. Mieczysław II i jego bracia. Obecny kościół zapewne jeszcze ten sam. W 1827 r. było tu 23 dm. i 153 mk. Par. G. dek. łęczyckiego dawniej zgier­skie­go, 5932 dusz liczy. Folw. Góra św. Mał­go­rza­ty, od Łę­czy­cy w. 8, ma rozl. mr. 179, a mianowicie: grunta orne i ogrody mr. 137, łąk mr. 35, nieużytki i place mr. 7; bud. mur. 1, drew. 11; pokłady torfu w dobrym gatunku. Folwark ten w r. 1869 oddzielony od dóbr rządowych Brysk i nadany gen. Tuchołko, obecnie jest własnością prywatną. 6.) G., wś i folw. nad Pi­li­cą, na wzgórzu, pow. raw­ski, gm. Góra, par. Nowe-Miasto. Jest tu piękny park i pałac właściciela. W 1827 r. liczyła G. 20 dm. i 186 mk.; obecnie liczy 30 dm., 315 mk. i 529 mr. ziemi włośc. Dobra G. z przyległościami: Czer­wo­na Karcz­ma i Swidrygały, młynami Bo­ro­wiec i Po­bied­na, liczą 2313 mr. obszaru, w tem 1143 mr. ornej ziemi. Gmina G. należy do sądu gm. okr. II w Nowem-Mieście nad Pi­li­cą, liczy 21,493 mr. obszaru i 6056 mk. 7.) G., wieś nad rz. Raw­ką, pow. brze­ziń­ski, gm. Po­pień, par. Je­żow. Leży na lewo od drogi bitej z Je­żo­wa do Ujazdu. W 1827 r. było tu 14 dm., 37 mk., obecnie liczy 16 dm., 170 mk., ziemi włośc. 384 mr., młynar. 12 mr. 8.) G. Li­cią­ska, wś nad Pilicą, pow. rawski, gm. Rzeczyca, par. Inowłodz. W 1827 r. było tu 5 dm. i 49 mk. Leży w pobliżu wsi Liciążna. 9.) G., folw. dóbr Wło­do­wi­ce, pow. bę­dziń­ski, gm. i par. Wło­do­wi­ce. Leży przy drodze z Ja­worz­ni­ka do Wło­do­wic. 10.) G. Sie­wier­ska, wieś, pow. bę­dziń­ski, gm. Bu­li­ków, par. Sie­wierz. W 1827 r. było tu 13 dm., 80 mk. Na mapie woj. topogr. (XXI. c.) nie oznaczona wcale. 11.) G. Sie­wier­ska, wś i folw., pow. bę­dziń­ski, gm. Woj­ko­wi­ce-Koś­ciel­ne, par. Sie­mo­nia. W 1827 r. było tu 33 dm., 155 mk., obecnie liczy 31 dm., 252 mk., ziemi włośc. 211 mr., dwors. wraz z folwarkiem Strzy­żo­wi­ce 493 mr. Wieś ta ma pokłady rudy żelaznej. 12.) G., wieś, pow. stop­ni­c­ki, gm. Łub­ni­ce, par. Be­szo­wa. W 1827 r. było tu 11 dm., 74 mk. 13.) G., wś, pow. stop­ni­c­ki, gm. i par. Tu­czę­py. W 1827 r. było tu 18 dm. i 147 mk. 14.) G.–Ja­ro­szyn, os. kościelna, nad rz. Wi­s­łą, z lewego brzegu, pow. ko­zie­ni­c­ki, gm. Góra Pu­ław­ska, par. Góra Jaroszyn. Leży na wyniosłym brzegu Wisły, naprzeciw Puław (Nowej Aleksandryi) i przytyka do Góry Puławskiej, która poprzednio istniała pod nazwą G. Jaroszyn i dopiero zapewne ks. Czartoryscy, wzniósłszy tu kościół murowany 1781 r., utworzyli tę drugą nazwę. W spisie wsi królestwa, z 1827 r. podaną jeszcze jest jedynie Góra-Jaroszyn, licząca wtedy 51 dm., 263 mk., gdy obecnie są tu 2 dm., 3 mk. i 6 mr. ziemi kościelnej. G.-Ja­ro­szyn par. dek. kozienick., dawniej dek. zwo­leń­skie­go, erekcyi jest niewiadomej; liczy 2284 dusz. 15.) G. Pu­ław­ska, wś i folw. rządowy, majorat, nad Wi­s­łą, z lewego brzegu, pow. ko­zie­nic­ki, gm. Góra Pu­ław­ska, par. Góra Ja­ro­szyn. Leży na wyniosłym brzegu Wi­s­ły, naprzeciw Pu­ław (Nowej Aleksandryi), przy drodze bitej, łączącej Lub­lin i Pu­ła­wy z Ra­do­miem. Posiada urząd gminny, browar i dystylarnię. G. P. należała do 1831 r. do ks. Czartoryskich i nosiła przedtem nazwę Góry Ja­ro­szyń­skiej; obecnie stanowi majorat generała Reinthala. Liczy 54 dm., 462 mk.; 1412 mr. ziemi dwor. i 513 włośc. Gmina G. liczy 4897 mieszk., przestrzeni 18092 mórg, w tem ziemi dworskiej 9325 mr.; sąd gm. okr. III Msza­dła o 10 w., st. poczt. Pu­ła­wy (N. A.) przez Wi­s­łę; gorzelnia, smolarnia, cegielnia i 3 młyny wodne. W skład gminy wchodzą: Anie­lin, Bro­no­wi­ce, Góra Ja­ro­szyn, Góra Pu­ław­ska, Ka­je­ta­nów, Kli­ka­wa, Ko­wa­la, Ku­ro­szów, Leo­ka­dyów, Łę­ka, Na­si­łów, Nowa-Góra, Ole­ś­niak, Opat­ko­wice, Pach­no­wola, Pach­no­wol­ska-Wólka, Pa­ją­ków, Pis­ko­rów, Po­le­sie, Sad­ło­wi­ce, Smo­go­rzew, Sos­nów, Trze­bia­n­ki, Za­rze­cze, Ża­bian­ka i Żur­wie­niec. 16.) G., wś, pow. nowo-aleksandryjski gub. lu­bel­skiej, gm. Go­dów, par. Cho­del. 17.) G. and Nowa G., wsie, pow. lu­bel­ski, gm. Woj­cie­chów, par. Beł­ży­ce. W 1827 r. było tu 6 dm. i 43 mk. Por. Chmielnik. 18.) G., wś, pow. pło­c­ki, gm. i par. Gó­ra. Leży przy trakcie z Pło­c­ka do Płoń­ska, o 29 w. od Pło­c­ka, posiada kościół paraf. drewniany, sąd gminny. W 1827 r. liczono tu 12 dm. i 91 mk. Wieś G. liczy 210 mieszk., 39 osad włośc, 7 dm., powierzchni 114 mr. Fol. zajmuje powierzchni 917 mr., w tem 685 mr. gruntu ornego; 94 mk., 9 dm. Przed kilku laty była stacya poczt. (Góra Płocka), obecnie przeniesiona do wsi Sta­ro­żre­by. Gmina G. należy do sądu gm. okr. I, zajmuje powierzchni 10,554 mr. (8066 mr. gruntu ornego i 277 mr. nieużytków), liczy 2402 mk., 1132 męż., 1270 kob.; w gminie znajdują się 2 kościoły katol. paraf., sąd gminny, karczem 5, wiatraków 6, domów mieszkalnych 234. Do gminy należą następujące miejscowości: Bro­mierz, Bru­dzy­no, Dłu­ż­nie­wo małe i duże, Gó­ra, Gosz­czy­no-Górne, Gosz­czy­no-Kutasy, Gosz­czy­no-Kar­nię­cin, Kierz, Kar­wo­wo-Pod­gór­ne, Kar­wo­wo-Bła­że­jew­ne, K.-Krzy­wo­ni­ce, K.-Tro­ja­ny, K.-Or­szy­mo­wi­ce, Ma­ła­cho­wo, Mło­do­cho­wo, Ro­go­twórsk, Rost­ko­wo, So­kol­ni­ki, Strze­sze­wo Wielkie, Strze­sze­wo-Ku­liń­skie, War­sze­w­ka, Wę­pi­ły, Wro­go­cin. 19.) G.–Strękowa, wś nad rz. Narwią, pow. łomżyński, gm. Chlebiotki, par. Zawady. 20.) G.–Po­wie­liń­ska, os., pow. puł­tu­s­ki, gm. Gzo­wo, par. Smo­go­rze­wo. Jest to osada przy wsi Po­wie­l­ni, na wyniosłości, ponad doliną którą płynie mały strumień. 21.) G., wś, pow. suwalski, gm. Kukowo, par. Suwałki. Odl. 14 w. od Suwałk, liczy 17 dm. i 116 mieszk. [Na mapie 1826 r. Grabowszczyzna.] Br. Ch.

Górany 1.) (ob. t. II, 912 Gurany), wś, pow. sokólski, gm. Ostrów, 30 w. od Sokółki, 579 dz. włośc. 2.) G., pow. dzisieński, własność Światopełk-Mirskich.

Górciszki, folw., pow. sejneński, gm. Święto-Jeziory, par. Łoździeje. Jest tu jezioro mające 4 mr. obszaru i do 30 stóp głębokości.

Górczaki dolne and górne, dwie wsie w powiecie sokólskim gub. grodz., pierwsza o 12, druga o 9 w. od Sokółki.

Górczaki 1.) Dolne, okolica szlach., powiat sokólski, gm. Kamionka, 140 dz. 2.) G., Górne and Dolne, okolica szlach., pow. sokólski, gm. Zubryca, 10 w. od Sokółki. G. Górne mają 139 dz., G. Dolne 154 dz. 3.) G., Dąbrowne, dobra, tamże, własność Górczaków, mają 89 dz.

Górczyca, rz., lewy dopływ Rosi niemnowej.

Górka 1.) Gurka, wś, pow. szawelski, gm. janiska, przy drodze bitej z Żagor do Janiszek, 83 osad, 316 dzies. ziemi. Kaplica katolicka z odpustami. Porównaj Janiszki. 2.) G., folw., w pow. słuckim, własność Nestorowiczów, obszaru 120 mr. 3.) G., z rusińska Horka, mały folwark w pow. słuckim, do roku 1874 należał do ordynacyi kleckiej książąt Radziwiwiłłów, od tego czasu wraz z całą massą dóbr przeszedł do ordynacyi Radziwiłłów nieświeskich, ma obszaru 405 mr. 4.) G., przedmieście Prużany.

Górkło, niem. Gurkeln, wś, pow. ządzborski, nad jez. Górkło, przy granicy pow. leckiego na pruskich Mazurach. Gdzie teraz ponad jeziorem mokre są kępy i trzcina wyrasta, była przedtem uprawna i sucha rola. Zmiana ta niekorzystna dla wsi G. tem się tłumaczy, że nowszymi czasy stan wody pobliskich jeziór sztucznie podniesiono. Por. art. Niewocin, jez.

Górna 1.), wś, pow. grodzieński, przy drodze z Grodna do Łunny. 2.) G., karczma szlach., pow. wileński, 5 okr. adm., o 23 w. od Wilna, 1 dom, 9 mk. żydów (1866). 3.) G., zaśc. szlach., nad rz. Wilią, pow. trocki, 2 okr. adm., 42 w. od Trok, 1 dom, 26 mk., z tego 19 kat., 7 wielkorossyan (1866).

Górne, niem. Gurnen, wieś kościelna, pow. gołdapski, nad strugą Jarką, wpływającą do jez. gołdapskiego, blisko granicy Król. Polskiego, ma ludność polską ewangelicką i kościół luterski nowozałożony około r. 1650. Wieś G. nazywała się przedtem Schoeenjarken [Mapa Henennsberga.]. Kś. F.

Gornica, Hornica, rz., lewy dopływ Niemna, ma ujście między Świsłoczą a Łosośną. [Także wieś przez którą przepływa.]

Górny 1.) wś i dobra, pow. grodzieński, gm. Górnica, 16 w. od Grodna. Wś ma 462 dzies. włośc.; dobra, własność d’Obrien de-Lassy’ch, z dobrami Piaski 917 dz. 2.) G., wś, pow. sokólski, gm. Ostra Góra, 34 w. od Sokółki, 317 dz. włośc. 3.) G., Dwór, dobra, pow. poniewieski, gm. Skrobatyszki (14 w.). 4.) G., D., dobra, tamże, gm. Linków (4 w.).

Górnystok, wieś w pow. sokólskim, gub. grodz., o 28 w. od Sokółki.

Górskie 1.) wś szlach. i włośc., pow. szczuczyński, gm. Grabowo, par. Lachowo. W 1827 r. było tu 20 dm., 123 mk. R. 1866 nadano 4 osadom włośc. 6 mr. gruntu. 2.) G., wś szl., nad jez. tegoż na­z­wi­s­ka, pow. szczuczyński, gm. Pruska, par. Bargłów. [Nazwa patronimiczna.]

Górskie, wś gub. grodzieńskiej, w b. ziemi bielskiej.

Górskie, niem. Gursken, wś, pow. jańsborski, ludność polska ewangelicka. Stac. poczt. Jańsbork.

Góry 1.) niem. Annenhof, os pod Sławkowem, pow. ostródzki, w płd.-wsch. części, przy granicy pow. niborskiego. 2.) G., niem. Gorny, folw. pow. ostrodzki, st. p. Witramowo. 3.) G., niem. Gurnen, stare i nowe, dwie wsie, pow. węgoborski, przy trakcie bitym węgoborsko-gierdawskim, niedaleko pow. gierdawskiego, na Mazurach pruskich. [Dziś gm. Budry.] 4.) G., niem. Gurra, wś i folw., pow. jańsborski, w płn. części powiatu położona, ponad jez. Śniardowem, ludność polska ewangelicka. St. poczt. Orzesze [Orzysz] i Węgobork. Kś. F.

Góry 1.) wś, pow. bia­ło­sto­c­ki, gm. Krypno, 38 w. od Bia­łe­go­sto­ku, 1,274 dz. włośc. Pod wsią, w pobliżu brzegu Narwi, Zygm. Gloger, odkrył stacyą krzemienną. 2.) G., dobra, pow. nowoaleksandrowski, gm. Rymszany. Dawniej attyn. Dryświat, r. 1802 przysądzona dla Edwarda Zachwałowicza, od którego nabył baron Zygm. Engelhardt, dziś włośc. Miłasza, 160 dz., Baubenisów 20 dz. 3.) G., wś, tamże, gm. Poniemuń (14 w.). 4.) G., Gury, wś, pow. rossieński, gm. Rossienie (3 w.). 5.) G., dwór, pow. szawelski, gm. Szawlany (4 w.). 6.) G., wś, pow. miński, gm. Ostrożyce, 9 w. od Mińska. 7.) G., al. Hory Siemieńskie, wś, pow. miński, gm. Zasław, 25 w. od Mińska. 8.) G., dobra, powiat oszmiański, gm. i par. katol. Holszany; r. 1865 własność Laudańskich (już r. 1838). Następnie od Czechowiczów przeszły do Stankiewicza. 9.) G., kolonia, pow. wileński, gm. Góry; miała. 46 dusz rewiz., żydów rolników. 10.) G., wś włościańska i dobra skarb., pow. wileński, gm. Rudomino (7 w.); miała 40 dusz rewiz. 11.) G., ob. Hory.

Grabarka 1.) wś i fol., pow. bielski, gub. grodz., gm. Aleksandrówka, 48 w. od Bielska. Wś ma 70 dz. włośc.; fol. należal do dóbr siemiatyckich Fenshave’ów, po 1893 r. rozparcelowany pomiędzy włościan. Wś i fol. otaczał dawniej dokoła las. Pośród lasu, na niewielkim wzgórku, wznosi się mała cerkiewka, filia siemiatyckiej. Miejsce to przez lud uważane jest za cudowne. Cerkiewka została zbudowana na pamištkę, że mieszkańcy Siemiatycz, podczas powietrza morowego r. 1710, szukali tu schronienia 2.) G., chutor, pow. bielski, gub. grodz., gm. Dubiażyn, własność Sztybnowskich, 46 dz. 3.) G., wś i osada, powiat brzeski, gub. grodz., gm. Rohacze, 65 w. od Brześcia, 278 dz. włośc.

Grabenwalde (niem.), os., pow. rastemborski, st. p. Dryfort.

Grabina 1.) fol., pow. bia­ło­sto­c­ki, gm. Gródek, należy do dóbr Hieronimowo. 2.) G., fol., pow. grodzieński, gm. Skidel, 36 w. od Grodna, należy do dóbr Skidel. 3.) G., chutor przy wsi Łopuchowo, pow. słonimski.

Grablaucken (niem) 1.) inaczej Naujocken, wś, pow. darkiejmski, st. p. Darkiejmy. 2.) G., wś, pow. piłkalski, st. p. Schillehnen. 3.) G., wś, pow. stołupiański, st. p. Bilderweitschen.

Grabniak Grebniuk, dobra, pow. bielski gub. grodz., gm. Pasynki, 10 w. od Bielska, własność Wiewiórowskich, 288 dz. Jaroszewicz, a potem Awenarius badali tutejsze mogiły (kurhany), wyłożone wewnątrz kamieniami. Prócz kości ludzkich znaleziono tu różne przedmioty metalowe i szklanne paciorki.

Grabnik niem. Grabnick, al. Grabnicken, wś kościelna, powiat łecki, około 1 i pół mili od miasta Ełka, na pruskich Mazurach. Ma 855 mk., kościół ewang. polski, gorzelnię, agenturę pocztową. W okolicy pole zasiane mnóstwem wielkich głazów. R. 1482 otrzymała ta wieś pierwszy swój znany przywilej krzyżacki. Kościół zapewne już tu istniał; roku 1500 nazywa się proboszcz tutejszy Paweł. Podczas wojen szwedzkich r. 1656 wieś cała zgorzała, 17 osób zabito (głównie byli to Tatarzy, którzy się do wojska polsko-litewskiego przyłączyli); kościół tylko ocalał; proboszcz luterski podczas napadu nieprzyjacielskiego szczęśliwie uszedł i skrył się pod mostem. Porównaj Dr. Toppen „Geschichte Mazurens“ 165, 220, 244. Kś. F.

Grabowczyk wś i fol., pow. bielski gub. grodz., gm. Malesze. Wś ma 12 dz włośc., fol. należy do dóbr Dębowo. Poprzednio własność Kulikowskich.

Grabowiec 1.) wś, pow. bielski gub. grodz., gm. Malesze, 8 w. od Bielska, 1,059 dz. włośc. 2.) G., wś, pow. bielski gub. grodz., gm. Orla. 20 w. od Bielska, ze wsią Jośki 1,191 dz. włośc. 3.) G., wś i fol., pow. brzeski gub. grodz., gm. Żytyn, 34 w. od Brześcia. Wś ma 125 dz., fol. należy do dóbr Żytyn.

Grabowik chutor, pow. wołkowyski, gmina Porszowo, własność Katarkiewiczów.

Grabowo 1.) wś, pow. wie­luń­ski, gmina Kamionka, par. Pąt­nów, (według Zinberga). 2.) G., okolica szla­che­c­ka, w obrębie której leżą wsie: G.-Gęsie, G.-Tro­ja­ny i G.-Wielkie, powiat cie­cha­no­w­ski, gm. Bar­to­ł­dy, par. Zie­lo­na, nad rz. Soną, o 15 w. od Cie­cha­nowa, o 13 od Prza­s­ny­sza. W 1827 r. G.-Gęsie liczyło 10 dm., 64 mk., G.-Wielkie 12 dm., 76 mk., G.-Trojany 3 dm., 22 mk. Obecnie G.-Wielkie ma 8 dm., 89 mk., 432 mr. rozl.; G.-Gęsie 6 dm., 52 mk., 201 mr. rozl. a G.-Trojany 2 dm., 25 mk., 174 mr. rozl. 3.) G., okolica szlach., w obrębie której leżą wsie: G.-Zawady, G.-Padaki, G.-Rżańce, G.-Siwki i G.-Skorupki, pow. prza­s­ny­s­ki, gm. Bug­zy pło­skie, par. Krzy­no­wło­ga Wielka, leżą nad rz. Świ­nia­r­ką, o 23—25 w. od Przas­ny­sza, o 7—10 w. od Cho­rzel. W 1827 r. G.-Zawady liczyło 9 dm. i 67 mk., G. Padaki 8 dm., 56 mk., G.-Skorupki 7 dm., 53 mk., G.-Rżańce 6 dm., 29 mk. a G.-Siwki 3 dm., 21 mk. Obecnie G.-Zawady mają 7 dm., 61 mk., 645 mr. rozl. (w tem 115 nieużyt.). Fol. G.-Zawady z attyn. Kleszcze ma 503 mr. rozl., według danych Tow. Kred. Ziem. Wieś. G.-Padaki ma 5 dm.. 41 mk., 301 mr. rozl. i młyn wodny. Według danych Tow. Kred. Ziem. folw. G.-Padaki ma 197 mr. rozl. Wieś G.-Rżańce 10 dm., 83 mk., 269 mr. rozl.; wś G.-Skorupki 6 dm., 55 mk., 333 mr. rozl. a G.-Siwki 4 dm., 33 mk., 215 mr. rozl. 4.) G.–Bagno, os., pow. prza­s­ny­s­ki, gm. i par. Dzierz­go­wo, o 30 w. od Prza­s­ny­sza, liczy 1 dom, 4 mk., 126 mr. gruntu. 5.) G., wś, pow. sier­pe­c­ki, gm. Kos­se­min,par. Za­widz, przy trakcie z Ra­cią­ża do Sierp­ca, o 12 w. od Sieryca, liczy 5 dm., 49 mk., 292 mr. gruntu. R. 1827 było 6 dm., 42 mk. Folw. G. należy do dóbr Ko­se­min. 6.) G., pow. mław­ski, gm. Mo­s­to­wo, par. Szreńsk, należy do os. Szreńsk. 7.) G.–Nowe i G.-Stare, wś szlach. nad rz. Narwią, powiat łomżyński, gm. Chlebiotki. par. Zawady. W 1827 r. G.-Nowe liczyło 11 dm. i 81 mk. a G. Stare 8 dm., 52 mk. 8.) G.–Wądołowo, wieś szlach., pow. łomżyński, gm. i par. Śniadowo. W 1827 r. było tu 14 dm., 81 mk. 9.) G., wś szlach., pow. os­t­ro­w­ski, gm. i par. Za­rę­by Kościelne. Liczy 4 dm. i 39 mk. 10.) G.–Try­lo­gi, wś szlach., pow. ma­ko­w­ski, gm. i par. Kra­s­no­sie­lc. W 1827 r. było tu 14 dm. i 71 mk. 11.) G., wś i folw., pow. ostrołęcki, gm. Nakły, par. Ostrołęka. Liczy 1039 mr. ziemi. Folw. G. lit. C z osadą młynarską Olszewo i wsią G. Rozl. wynosi mr. 221, grunta orne i ogrody mr. 124, łąk mr. 20, pastwisk mr. 25, lasu mr. 26, zarośli mr. 8, nieużytki i place mr. 5; osada młynarska Olszew, gruntu mr. 13. Bud. mur. 2, drew. 12, płodozmian 14-polowy, młyn wodny; w Olszewie przerabiają rocznie zboża około 12000 korcy. Rzeka Narew i Omulew przepływają. Wieś G. osad 7, gruntu mr. 16. 12.) G., wś szlach., pow. ostrołęcki, gm. Czerwin, par. Goworowo. W 1827 r. było tu 8 dm. i 44 mk. 13.) G., wś i folw., pow. szczuczyński, gm. i par. Grabowo. Leży o 3 w. na lewo od drogi bitej z Łomży do Szczuczyna, o 29 w. od Grajewa, o 9 od Stawisk. Posiada kościół par. murowany, browar, szkołę i urząd gm. W 1827 r. było tu 22 dm. 154 mk., obecnie liczy 400 mk., 81 włók ziemi. Par. G. dek. szczuczyńskiego, dawniej wąsoskiego, 3699 dusz liczy. Kościół i parafią erygowała Katarzyna Popielska; 1597 erekcya wznowiona. Obecny kościół murowany po r. 1843. Gmina G. liczy 5832 mk., rozległości 10887 mr., sąd gm. okr. I w Szczuczynie, st. p. Stawiski. W skład gm. wchodzą: Andrychy, Bagińskie, Bialiki, Brzozki, Brzozowo, Chełchy, Ciemianka, Danowo, Filipki, Gałązki-Milewo, Glinki, Golanki, Górskie, Grabowo, Grabowskie, Huty, Kamińskie, Kiełcze, Konopki, Kosaki, Kowalewo, Koziki-Olszyny, Kumelsk, Lachowo, Laskowiec, Łebki, Łubiany, Marki, Milewo, Obiedzino, Okurowo, Przyborowo, Rydzewo, Skroda-Mała, S.-Wielka, Surały, Świątki-Rydzewo, Świdry, Tuszki, Tyszki, Wszebory, Wykowo, Wyszowate, Zabiele i Żebry. Gmina zaludniona przeważnie przez drobną szla­ch­tę, 24 wsie posiada ludność czysto szlach., 10 zaś mięszaną włośc. i szla­che­c­ką. Według danych Tow. Kredyt. Ziem. rozl. dóbr G.-Sulimy i Przechody, tudzież wsi: G.-Sulimy i Grabowskie, rozl. wynosi mr. 1575, grunta orne i ogrody mr. 954, łąk mr. 127, pastwisk mr. 14, lasu mr. 446. Budow. mur. 13, drew. 15, płodozmian 12-polowy, piękna owczarnia. Wieś G.-Sulimy ma osad 52, gruntu mr. 102; wś Grabowskie osad 2, gruntu mr. 68. Olechnowicz Wł.: “Charakt. antrop. szla­ch­ty drobnej gminy G.“ (Zb. wiad. do antr. kraj., 1895 r., t. 18). 14.) G.–Duże and Małe, wś i folw., pow. kolneński, gm. Stawiski, par. Poryte, o 6 w. od Stawisk. W 1827 r. G. Duże liczyło 5 dm., 35 mk., G. Małe 3 dm., 19 mk. Folw. Grabowo lub Grabówek rozl. wynosi mr. 390, grunta orne i ogrody mr. 250, łąk mr. 53, pastwisk mr. 11, wody mr. 1, lasu mr. 61, zarośli mr. 8, nieużytki i place mr. 5. Bud. mur. 2, drewn. 3, pokłady torfu i kamienia wapiennego. Fol. ten w r. 1872 oddzielony od dóbr Poryte. 15.) G., zwane Grabowem Hejbowicza, folw. i wieś w powiecie augustowskim, gm. Dowspuda, par. Bargłowo, od Suwałk w. 27, od Augustowa w. 12, przy gościńcu wiodącym z Augustowa do mka Raczki. Najbliższy kościół we wsi Janówce. Grunta folw. dotykają bezpośrednio granicy pruskiej. Wieś odseparowana, skolonizowana, ma dymów 16. ludności 158, przestrzeni mr. 45 pręt. 65. Grunta folwar., wraz z lasem zawierają włók 64 mr. np. i składają się z naczelnego folw. G. i pomniejszych Nowydworek i Ostrówek, oraz gruntów zwanych Odłogi, Dąb, Zabagnie lub Królowa Góra, Zalesie, Rogowo lub Rogówko. Na G. i Nowym-Dworku gleba pszenna, na Ostrówku i Odłogach żytnia. Jeszcze przed kilkunastu laty były tu stosunkowo obszerne lasy, a chociaż część ich wykarczowana i zamieniona na orną rolę, to zawsze zostało jeszcze 20 włók lasu. Wody niewiele, bo tylko dwie sadzawki, a przez pola Ostrówka płynie ruczaj; znać przecież w lesie łożysko rzeczułki, która dawniej przy dworze tworzyła spory staw, zamieniony teraz na łąkę. W naczelnym folw. budowle liczne, obszerne i w dobrym stanie; gorzelnia nieczynna, cegielnia. Sad obszerny, utrzymany starannie, ma kilkaset sztuk wyborowych drzew. Dobra te należały do Tadeusza i Adama Hejbowiczów, dalej do Zimnocha, następnie do A. Righettowej; w r. 1855 kupił te dobra Józef Ptak za rs. 28500. Wieś G. miała 1827 r. 22 dm., 154 mk. 16.) G., wieś, pow. maryampolski, gm. Freda (ob.), parafia Godlewo. W 1827 r. było tu 7 dm., 91 mk., obecnie liczy 23 dm., 198 mk., odl. 41 w. od Maryampola. 17.) G., wś, pow. maryampolski, gm. Jaworowo, par. Maryampol. W 1827 roku było tu 11 dm. i 108 mk.; obecnie liczy 14 dm., 182 mk.; odl. 10 w. od Maryampola. 18.) G., ob. Grabów. R. W., Br. Ch.

Grabowo 1.) wieś w pow. sokólskim, o 31 w. od Sokółki, chat 28. 2.) G., folw. szlach., pow. wileński, 5 okr. adm., o 37 w. od Wilna, 1 dom, 24 mk. katol. (1866). 3.) G., wś rząd., nad rz. Berezyną, pow. oszmiański, 3 okr. ad., gm. Bakszty, pow. Oszmiany o w. 69, od Dziewieniszek 48, dm. 26, mieszk. prawosł. 215 (1866).

Grabowo, niem. Grabau, włośc. wieś kościelna, pow. starogrodzki, ma dość wysokie położenie przy wyniosłem wzgórzu, nad niewielkiem ale głębokiem po części zarosłem jeziorem, pół mili od bitego traktu ze Skurcza do Starogrodu, gleba w większej daleko części urodzajna, pszenna, nieco górzysta; lasu w granicach wsi teraz niema. Z folw. Maxhausen obejmuje włośc. posiadł. 11, zagrodn. 16, obszaru ziemi mr. 4151, katol. 509, ewan. 37, dom. Mieszk. 49. Kościół filialny i szkoła w miejscu, parafia Skurcz, poczta Bobowo. Odległość od Starogrodu 2 mile, Gr. należy do najstarszych osad Pomorza. Nie podlega prawie wątpieniu, że tu kiedyś zamek obronny istniał. Przy wsi na wzgórzu ponad jeziorem dziś jeszcze świadczą o nim zachowane tz. pierwotne okopy. Pierwotne imię nosił ów zamek Skosowo, jak wynikać się zdaje z dokumentów. R. 1274 książę Mestwin II opisując granice pomiędzy kluczem peplińskim oo. cystersów a Grabowem wspomina ten zamek Skosowo i tak mówi: „A loco castri qui ocatur scossow ad paludem que dicitur chonotope, a qua paluda decurrit rivulus utroque cum littore qui influit mylcicham, Milcicham usqua ad Janam. Item de scossovo directa linea in paludem que descendit in stagnum Brezeke (teraz Brzeźno?). De brezeke vero usqua in stagnum Gribene. Et de gribene usqua in altarum gribena usqua glost itd“. Za krzyżaków o starym zamku nie słychać (był dla nich zbytecznym), a wieś należała do rządu. Najstarszy znany przywilej krzyżacki pochodzi z r. 1354: Aleksander von Kornre komtur w Pokrzywnie (Engelsburg), do którego odległe G. jak widać należało, potwierdza przywilej, który jego poprzednik Konrad von Gartow był nadał jakiemuś Tylen von Okeney prawem chełmińskiem. Wszystkich włók miało być wtedy we wsi 60. Z tych otrzymał wolnych sołtys 13. Roku 1365 sołtys grabowski Hildebrant z Bobowa i inni włościanie uskarżali się przed komturem pokrzywińskim Lipoldem von Ettelen (nie jest umieszczony w Namen-Codex Voigt’a), jako pełnej liczby włók 60 nie mają. Wspomniony komtur Lipolt kazał dlatego grunta grabowskie na nowo rozmierzyć i znalazł tylko włók 56. Teraz sołtys otrzymał zamiast 13 włók 6. Jaki był stan wsi za czasów polskich, widać z rewizyi uczynionej przez sekretarzy król. Hieronima Mileńskiego i Jakóba Zarzeckiego r. 1621: „do wsi G. włók wszystkich 55, między któremi plebańskich 4, sołtyskich wolnych wedle przywileju 6, siódmą ma sołtys także zdawna nadaną, na którą prawa żadnego nie ukazał; przeto czynsz z niej płacić powinien. R. 1650 król Jan Kazimierz potwierdził Pawłowi Klejnie sołtysowi przywileje krzyżackie. Kościół tutejszy filialny, patronatu rządowego, tytułu św. Trzech królów, budowany jest niewiadomo kiedy w tz. pruski mur. Od niepamiętnych czasów przyłączony do Skurcza. Nabożeństwo odprawia się co 3 niedziele. Szkoła liczyła r. 1867 dzieci katol. 90. 2.) G., niem. Gr. Grabau, wś włośc., pow. kwidzyński, śród żyznych nizin, po prawym brzegu Wisły, nad Starą Nogatą, ze strony Wisły osłoniona mocną groblą przed zalewem, około 1 milę od Kwidzyna. Obszaru ziemi obejmuje mr. 1379, budynk. 54, dom. mieszk. 21, katol. 24, ewan. 201. Parafia i poczta Kwidzyn, szkoła Grabówko. Mieszkańcy niemieccy zdawna sprowadzeni osadnicy dobrze się mają, mianowicie też hodują Owocowe drzewa. Przy Gr. Fryderyk II koniecznie się upierał chcąc założyć twierdzę obronną na Wiśle, dużo już łożył kosztów i zachodów, ale nieskrępowana Wisła wszelkie podjęte wysiłki i roboty wciąż niszczyła, tak że potem zaczęto fortecę budować nieco na południe, przy Grudziądzu. 3.) G., niem. Gr. Grabau, dobra rycer. i wś, pow. człuchowski, w zachodnio-północnej części, blisko granic Pomeranii, nad małą strużką, wpływającą do Czarnej, niedaleko traktu bitego człu­chow­sko-białoborskiego, około pół mili od Białoboru (Baldenburg). Obszaru ziemi obejmują osobno dobra mr. 6243, wś włośc. 404, budynk. pospołu 55, dom. Mieszk. 28, katol. 13, ewang. 270. Parafia Ekfir, szkoła w miejscu, poczta Białobór. Do Gr. należy młyn grabowski na strudze Czarnej, płynącej ztąd pod miasto Czarne (Hammerstein), któremu imię nadała. Ma budynki 3, domów mieszkal. 1, ewang. 5. Pierwotnie było Gr. dobrami rządowemi. Roku 1374 Winryk von Kniprode mistrz w. krzyżacki wydał na własność dziedzicznie prawem chełmińskiem włók 60 w Gr. Stefanowi Götzendorf (który to przydomek zachowali Grabowscy), tak jednakowoż, aby półbrat jego Jaśko otrzymał w tej wsi włók 10. Także i o bartnikach pisze, żeby dla krzyżaków wyjęci byli: „Doch so neme wir us unsir büten die wir in demselben gute itzt haben, also dass unsir butenir vorbas ine keyne büten machen sullen“. Później musiały zajść zmiany w tej wsi, gdyż r. 1381 tenże mistrz wielki Winryk von Kniprode podobny przywilej wystawia na tę wieś Januszowi Colmage pod warunkami jak wyżej, włók wymienia 50, o bartnikach nie wspomina, dodaje tylko co do położenia, że ta wieś jest w lesie: „Grabow (in) dem Walde“. Za polskich czasów panowie tutejsi przyjęli nazwę Grabowskich, z przydomkiem wsi ich dawniejszej, po niemiecku przezwanej Götzendorf (Gockowo?). Jest jeszcze wiadomość o kościele w Gr., przyczem i niektórzy posiadacze zachodzą. We wsi Gr. zdawna istniał kościół katolicki, przyłączony jako filia do Białoboru. Patronatu był prywatnego, tytułu św. Andrzeja, budowany z drzewa, pokryty kleńcem. Proboszcz posiadał 1 włókę przy tym kościele. Roku 1617 arcyb. gnieźn. Gębicki przyłączył kościół tutejszy do nowoutworzonego dekanatu czarnieńskiego (Hammerstein). W czasie reformacyi luterscy mieszkańcy długo go sobie przywłaszczali. Dopiero w r. 1721 właściciel Grabowa Andrzej Teodor Grabowski, kasztelan chełmiński, sędzia ziemski człuchowski, napowrót go oddał katolikom. Od tego czasu nabożeństwo odprawiał proboszcz z Białoboru, zwykle co 4 niedzielę. Tak trwało aż do r. 1820: wtedy bowiem długo niepoprawiany drewniany kościół dotyla podupadł, że nabożeństwa w nim zaprzestano; ostatecznie został rozebrany r. 1827. Musiał być jednak kościół w Gr. bardzo potrzebny dla okolicznych wiernych, ponieważ wiele było starania, żeby go na nowo odbudować. Patron ówczesny i dziedzic Grabowa pan Koniecpolski poniekąd te usiłowania popierał a prezes ówczesny naczelny von Schön zamyślał nawet urządzić w G. parafią osobną; wszystkie te zamysły spełzły na niczem, jak piszą w aktach, dla braku funduszów, ale niemniej także z nieżyczliwości dla katolików, osobliwie w ostatnich czasach. Tak tedy władza duchowna po długiem pukaniu i wyczekiwaniu rozwiązała nareszcie gminę w Gr. i przyłączyła ją r. 1864 do nowo utworzonej parafii w Ekfirze. Dodaje się tu jeszcze, że wspomniony powyżej Andrzej Teodor Grabowski roku 1722 uczynił testamentem następujący podział majątku: najstarszemu synowi Stanisławowi Adamowi, naonczas pisarzowi grodzkiemu skarszewskiemu, a później biskupowi chełmińskiemu, kujawskiemu i warmijskiemu, zapisał Buczek i Czyszkowy za zł. prus. 42000, nadto Breitenfelde, Platendienet, Jęczonki i Mękowy. Drugi syn Jan, później kasztelan gdański, otrzymał Dybrzno, Kłodę (Kappe), Hutę i Bługowo w taksie zł. pr. 75000; trzeci dostał Sypniewo, Iłowo, Radońsk i Jazdrawy; najmłodszy wreszcie Jan Michał, później podkomorzy pomorski i kasztelan gdański, wziął Grabowo, Zamarte, część Blumfeldu, Nowy dwór w człuchowskiem, Ogorzeliny i Ciecholewo. Córce najmłodszej zostawił w posagu Izdebkę i Güntergost. Nazwany wyżej biskup Stanisław Adam Grabowski urodził się w Grabowie; później nim został biskupem, wystawił piękną kaplicę domową w Buczku i jako biskup wzniósł tamże kościół. 4.) G., niem. Grabau, 1) wś włoś. parafialna w północnej części pow. lubawskiego, po nad granicą Prus wschodnich czyli książęcych, blisko rzeczki Gryźli, uchodzącej z lewego brzegu do Drwęcy. Obszaru ziemi obejmuje mórg 3927, budynk. 118, dom. Mieszk. 45; katol. 423, ewang. 11. Parafia i szkoła Grabowo, poczta Lubawa. 2) wś należąca do m. Lubawy, obszaru ziemi mr. 951, budynk. 31, dom. Mieszk. 15, katol. 108, ewan. 16. Gr. należało oddawna do dóbr stołowych biskupów chełmińskich. Inwentarz z r. 1759 donosi o tej wsi: „Wieś Gr. ma włók 60. Szla­ch­ta w tej wsi według prawa biskupa Otona z r. 1346 sobie nadanego trzymała włók 40. Przywilej im zgorzał, razem tedy z Lubawą uczynili rekurs do biskupa chełmińskiego Jana, który w r. 1537 ten przywilej renowował, lecz tylko włók 16 i pół ad presens posiadający trzymają. O innych osadnikach czytamy: Szla­che­t­ny Dylęgowski za prawem wieczystem ab Illmo Kretkowski r. 1724 renowowanem trzyma włók 3; do assystencyi równej z drugą szla­ch­tą według proporcyi należeć, płużnego żyta korcy 1, jęczmienia korcy 2 wydadawać, kontrybucyi żołnierskiej na rok zł. 13 gr. 12 płacić powinien. Walenty Ługowicz sołtys, za przywilejem wiecznym r. 1724 renowowanym, trzyma włók 3, gospodnego zł. 7 gr. 15 płaci, do dróg z innymi wiecznymi i z fasą do niewodu z kolei należy, płużnego żyta korzec jeden, jęczmienia korcy 2, kontrybucyi żołnierskiej zł. 11 gr. 12 składać obowiązany. Agnieszka Kazalska wdowa karczmarka pokazała kopią prawa wiecznego z r. 1567, według którego trzyma włók 2, przodkowie jej mieli wolność robienia piwa i onegoż w karczmie szynkowania z obligacyą płacenia czynszu, sołtysom dwom, grzywien 5, co jest amputatum. Sól i inne rzeczy kramarskie wolność ma przedawania, piwo zaś i gorzałkę JM. ks. prob. grabowskiego szynkować powinna, płużnego daje żyta korzec 1, jęczmienia 2, kontrybucyi żołnierskiej zł. 7 gr. 18, drogi z innymi wiecznymi według proporcyi odprawuje, do niewodu z fasą z kolei jako jest zwyczaj posyłać powinna, od płacenia gospodnego uwolniona. Plebańskich włók początkowo 6, ale potem biskupi dołożyli jeszcze włók 13½, ażeby tutejszy pleban był zarazem proboszczem dawniejszej prepozytury św. Jerzego w Lubawie; rozdawano te dwie posady zwykle zasłużonym kanonikom lub prałatom chełmińskim. Parafia grabowska podług dyecezyalnego szematyzmu z r. 1867 liczyła dusz 1439, kościół tyt. Wniebowzięcia N. M. P., patronatu przedtem biskupiego, kiedy ufundowany nie wiadomo, teraźniejszy w cegłę murowany jest r. 1806, poświęcony 1814, przy nim bractwo trzeźwości od r. 1855, dekanat lubawski. Wsie parafialne z pow. lubawskiego 4: Grabowo, Wałdyki, Wiśniewo i Kołodziejki; więcej jest wsi pruskich z dawniejszej Pomeranii w powiecie ostródzkim, jako to: Łabsztynek, Kernsdorf, Reszki, Glaznota, Lipowo, Bałczyny, Zajączkowo, Pietrzywałd, 30-włók, Janowo, Nowy folwark. Katolickie szkółki istnieją 2: w Grabowie dzieci 78 i w Wałdykach dzieci 55; ewang. szkoły odwiedzają dzieci katolickie, jako 48 dzieci w Glaznocie, 27 w Lipowie, 12 w Reszkach itd. Wskutek luterskiej reformacyi utraciła ta parafia 3 kościoły dawniej katolickie: w Lipowie, Glaznocie (Marienfelde) i Pietrzywałdzie; wszystkie były patronatu prywatnego i leżały w Pomeranii; innowiercy dosyć wcześnie je zabrali i dodziś dnia używają. 5.) G., niem. Gr. Grabau, dobra i włośc. wś, pow. świecki, w południowo-wschodniej części, przy pow. bydgoskim, po lewym brzegu Wisły, na nizinach, pół mili od bitego traktu bydgosko-gdańskiego. Obszaru ziemi obejmuje mr. 1822, budynk. 19, dom. mieszk. 7, katol. 73, ewang. 26. Parafia Topolno, szkoła w miejscu, poczta i stacya kolei żel. Pruszcz. Wieś Gr. często zmieniała swoich panów. Zdawna należała do pomorskich książąt. Roku 1209 księżniczka Świnisława, żona Mestwina I, podarowała ją na fundacyą klasztoru pp. norbertanek w Żukowie. R. 1220 książę Świętopełk darowiznę tę potwierdził. Dla zbytniej odległości jednak zamieniły potem pp. żukowskie tę wieś na inne bliżej im położone włości i to za pośrednictwem mistrza w. krzyżackiego Karóla z Trewiru (1311 — 1324). R. 1312 tenże mistrz krzyżacki darował znowu Gr. pp. benedyktynkom w Chełmnie, jak świadczy dotąd jeszcze zachowany a nieznany napis na obrazie w kościele po tychże pannach w Chełmnie: „A. Treviris Carolus Ego Dum Victor abivi de Vitten Litavo Rura Grabowo Dedi Anno 1312“. W czasie reformacyi byłyby G. panny bez mała utraciły: za biskupa chełmińskiego Lubodzieskiego przeszły już te dobra na własność Michała Wutkowskiego, chorążego pomorskiego, ale je potem panna ksieni Magdalena Mortęska napowrót odzyskała. 1606 założono tu chmielnik. Roku 1761 pan Brzechfa dzierżawy płacił zł. 2100. Po sekularyzacyi dóbr klasztornych rząd pruski sprzedał wieś i oddał na własność dotychczasowym osadnikom. O kaplicy jest jeszcze wiadomość, że się w Gr. znajdowała. R. 1616 pobudowała ją ksieni Mortęska. 6.) G., wś rycerska, pow. kartuski, nad wielkiem jeziorem zwanem na mapach, z niemiecka Mausch-See, za krzyżaków należała do obwodu mirachowskiego, składa się obecnie z 4 działów, wraz z przynależną wsią, Dąbrówką obejmuje obszaru ziemi mórg. 2332, katol. 134, dom. mieszk. 14; część G. należy do Płacheckiego. Parafia Parchowo, szkoła Silno, poczta Wygoda. Odległość od Kartuz 5¾ mili. 7.) G.–Stare, niem. Alt-Grabau, wś kościelna parafialna w północnej części pow. kościerskiego, blisko powiatu kartuskiego, ponad małą rzeczką płynącą przez jez. grabowskie do Wietcisy (Fietze Fl.), ¾ mili od bitego traktu kościersko-skarszewskiego i gdańskiego. Obejmuje wieś włościańską, folwark i wybudowania: Grabowski Młyn, Leopoldsberg i Mindesfelde; obszaru ziemi mr. 5021, posiadłości włośc. 24, zagrodn. 24, katol. 276, ewang. 219, żydów 6, dom. mieszk. 49. W miejscu jest kościół katol. parafialny, szkoła ewang. i 2 karczmy. Poczta Nowa karczma (Neukrug). Odległość od Kościerzyny 2 mile. G., w pobliżu Kościerzyny położone, zachodzi pierwszy raz w dokumentach r. 1295. W XVI wieku posiadali tę wieś Doręgowscy; byli początkowo wyznania luterskiego, w pobliskiej wsi swojej Rekownicy zbór nawet luterski zbudowali. Ale potem szczególnym jakimś przypadkiem (singulari casu) do wiary katolickiej nawrócili się i zamienili zbór swój na katolicki kościół, który jeszcze istnieje. Od r. około 1600 ma Grabowo z przyległościami: Grabówko albo Nowe Grabowo, Grabowski Młyn, Grabowska Huta, Fuspeterska Huta, Kłobucin, Szpon, Stoferowo, Osenkop, Jasiowa Huta, Kamionko, Esterbęgski Młyn: Maciej de Szedlin Knibawski (potomkowie jego piszą się Czarlińscy), znowu zagorzały zwolennik luteranizmu. Tenże posprowadzał tak do Grabowa jako osobliwie do niektórych przyległych dóbr, na onczas w większej części opustoszałych, wielu luterskich osadników z niemieckiej Brandeburgii i Pomeranii. Nawet zbór im w pobliskim Kłobuciuie wystawił. W skutek tego cała ta okolica coraz bardziej niemczała. Aż dopiero w roku 1617 nabyli od niego te dobra oo. kartuzyanie z Kartuz (Carthaus), którzy zato inne dobra jak Osłanin, Błądzikowo, Będargowo ustąpili. Teraz nastąpił koniec lutrzenia. Zbór w Kłobucinie znieśli. Natomiast zbudowali kaplicę publiczną dla wygody tutejszych katolików we wsi Grabowie. Miała ona od początku tytuł św. Anny. Wystawił ją z cegły kosztem klasztoru gorliwy przeor kartuski Jan Udalryk Kropf r. 1631. Papież ówczesny Urban V jako i biskup kujawski Gniewosz chętnie na taką fundacyą zezwolili. Roku 1701 bisk. Stanisław Szembek wyniósł tę kaplicę do rzędu kościoła parafialnego. 00. kartuzyanie ustąpili prócz innych dochodów 4 włóki dla proboszcza. Dekretem erekcyjnym przyłączone zostały następujące wioski do tej nowej parafii: „Grabow antiqua, Grabowko novum, Fusshutt, Klopoczyn, Graboushutt, Stophershutt, Spon, Lerge, Jassqutt, Ochsenkop“. O dochodach proboszcza prócz 4 włók stoi: „Modios 50 siliginis et totidem avenae assignavimus. Item a quolibet rustico solutionem per 6 grossos tum et primitias Kłos dictas nec non ova paschalia Nr. 6 assignavimus“. R. 1657 oberstlejtnant nowo tu co tylko utworzonego pułku dragonów szwedzkich Bomsdorf (?) zajął Grabowo z pobliższemi wsiami, taki wydając rozkaz d. 9 czerwca w języku niemieckim: „Die Dörfer Alt-Grabau, Neu-Grabau und Klobucin sind mir assignirt also in meinem Schutz. Dies zu wissen allen zu Fuss und zu Ross, Schweden und Curbrandenburg“. Roku 1665 podają oo. kartuzyanie straty jakie ponieśli w wojnie: „Ante bellum Grabowo et Grabowko habuit: 13 kmetones, 12 hortulanos; anno post bellum 1½ kmetornem, 10 hortulanos, aedificia ruinata, cremata“. Tegoż roku w dzień św. Fabiana i Sebastyana zeznali przed sądem uczciwy Jan i Mikołaj z Grabowa: „Jest tylko zagrodników 11, kowal i karczmarz; od 3 Królów mieliśmy 4 pieszych, na piwo dawaliśmy po zł. 15, majorowi po 2 korce owsa i 2 wozy siana“. Po wojnie znowu się gospodarstwo podniosło. R. 1670 podają księgi: „Praedium 5 in Grabowo cum braxatorio et ovilibus, unum juxta praedium hoc anno fundatum. Duae officinae vitrariae (szklane huty). Officina in Krzyszewo dat fl. 350. officina juxta Ostrzyce fl. 350, molitor in Grabowo 60 modios siliginis, scultetus fl. 20, tabernator fl. 20, Magula fl. 24, figulus fl. 4“. Roku 1673 płacono poboru personalnego z podlegających temu podatkowi włók (pogłównego) z Grabowa od osób 77, zł. 46 gr. 6. R. 1707 Piotr Doręgowski podczaszy czernihowski skarży się na poddanych z Grabowa i Kłobucina, że z żołnierzami wpadli na jego folwark Będonim i zupełnie złupili; także i w Rekownicy kuźnię itd. rozbili. Owczesny prokurator grabowski o. Wilhelm broni się, ze to żołnierze polscy i litewscy zmusili ich zajechać tam z wozami. R. 1724 czytamy: „Alt Grabau: ubi omnes catholici et ex his circa pascha ad minus 80 poenitentes sunt“. R. 1730 król August II na prośby oo. kartuzyan, żeby im powiększyć dochody, zezwolił: iżby się w Grabowie na św. Annę odbywał jarmark. „Liberum itaque ac licitum este perpetuo et in aevum cuiusvis status, sexus, conditionis sortisque hominibus ad predictam villam cum omni mercium genere suprasignato nundinarum tempore confluere, tum cum omni genere pecorum et pecudum tuto et libere convenire, vendare, emere, res pro rebus, merces pro mercibus commutare et omnia negotia agere, tractare et conficere…“ Po okupacyi pruskiej dobra klasztorne zostały zabrane, folwark tutejszy wydany w wieczystą dzierżawę r. 1790. Dziś dziedzic zwie się Abramowski. Włościanie nieco później także otrzymali prawa własności. O parafii grabowskiej wyjmujemy jeszcze niektóre szczegóły z dyecezyalnego szematyzmu z r. 1867. „Parafia Grabowo liczy dusz 892, komunikujących 551. Kościół tytułu św. Anny, patronatu przedtem oo. kartuzyau w Kartuzach, teraz po zaborze klasztorów rządowego; zbudowany r. 1631, ma filią w Rekownicy. Wsie do parafii należą Stare Grabowo, Nowe Grabowo, Arnikowy Górne, Dolne i Nowe, Sztoferowo, Grabowska Huta, Szpon, Parowa, Jasiowo, Nowa karczma, Kamień, Kamionki, Burowo, Engsterbęgski młyn, Osenkop, Kłobocin, Fuspeterowo. Szkoła parafialna jedna tylko istnieje w Starem Grabowie, uczniów ma 40. Natomiast 60 dzieci katolickich zwiedzają szkołę ewang. w Nowem Grabowie, 5 w Kłobocinie, 13 w Będominku, 21 w Szponie. Nauki religii podówczas tym dzieciom nie udzielano w szkole. 8.) G.–Nowe, ob. Grabówko. 9.) G., niem. Grabau, wś, pow. olsztyński, przy granicy powiatu szczycieńskiego i reszelskiego, w okolicy piaszczystej i lesistej, na polskiej Warmii, st. p. Purda. Oddawna należała do dóbr stołowych biskupów warmińskich. Roku 1656 donosi lustracya, że we wsi znajdowało się włók wolnych 4 i pruski wolny 1, który podobnie jako i inni czynił służbę (1 Dienst) w wojnie. 10.) G., niem. Grabowen, wieś, powiat ządzborski, około półtorej mili na południe od Ządzborka położona. 11.) G., niem. Gross-Grabowen, dwie wsie w pow. niborskim 1) przy granicy król. Polskiego, w pobliżu bitego traktu mławsko-niborskiego. 2) także przy granicy ale więcej ku północy, o jednę blisko milę od Janowa w Królestwie, st. p. Napierki. 12.) G., niem. Grabau, wieś, pow. gołdapski, przy trakcie bitym gąbińsko-łeckim, w pięknej okolicy wzgórzystej (245 m. npm.), o 10 kil. od Gołdapi; ma ludność polską, ewangelicką, i kościół luterski, w r. 1589 fundowany, 521 mieszkańców, agenturę pocztową. Kś. F.

Grabówka 1.), wieś i folw., pow. sie­radz­ki, gm. Ma­ja­cze­wi­ce, par. Bu­rze­nin, o 17 w. od Sie­ra­dza, o 8 w. od Zło­cze­wa. Ma 152 mk., w tem 5 izr.; 1827 roku było 136 mk. Rozl. 546 mr. Dwór ma 450 mr. roli ornej, 30 mr. lasu, 50 mr. łąk; włościanie zaś 11 mr. roli or., 5 mr. łąk. Kol. Wol­ni­ca Gra­bow­ska ma 29 osad, 296 mr. gruntu. R. 1628 G. była własnością Wyleżyńskich. Około r. 1840 nabył ją od Cie­lec­kich Lud­wik Bro­dow­ski. 2.) G., wś, pow. no­wo­ra­dom­ski, gm. Kru­szy­na, par. Bo­rów­no. W 1827 r. było tu 35 dm. i 248 mk. Dobra G. składają się z folw. G., Grabowa i osady leśnej Dziadowice. Rozl. wynosi mr. 1132; fol. Gra­bów­ka grunta orne i ogrody mr. 314, łąk mr. 17, lasu mr. 18, nieużytki i place mr. 14, razem mr. 363, bud. drew. 11, płodozmian 10-polowy. Folwark Grabowa grunta orne i ogrody mr. 285, łąk mr. 45, past. mr. 7, lasu mr. 412, nieużytki i place mr. 21, razem mr. 770; bud. mur. 3, drew. 2, płodozmian 8-polowy. Dobra te oddzielone w r. 1875 od dóbr Borówno. 3.) G., kol. i folw., pow. częstochowski, gm. Grabówka, par. Częstochowa (ob.). Leży przy drodze bitej z Czę­sto­cho­wy do Kłobucka, o 6 w. od Częstochowy. Wspomina ją Długosz (II 221). Gmina G. należy do sądu gm. okr. III w Kłobucku, stacya poczt. w Czę­sto­cho­wie, liczy 6024 mk. (5191 kat., 372 ewang., 130 izrael.; 2871 męż., 3153 kob.) i 18807 mr. obszaru. W gminie istnieją: papiernia, browar i dystylarnia, cegielnia i wyrób kafli, 5 młynów i 4 szkoły początkowe. 4.) G., folw., pow. piń­czow­ski, gm. i par. Czar­no­cin, od Szkalb­mie­rza w. 7. Rozl. wynosi mr. 201, grunta orne i ogrody mr. 181, łąk mr. 14, past. mr. 6, bud. drew. 5, płodozmian 6- i 8-polowy. Folwark ten w r. 1873 oddzielony od dóbr Ciesz­ko­wy. 5.) G., wieś, pow. no­wo­aleksan­dryj­ski, gm. i par. O­po­le. W 1827 r. było tu 40 dm. i 203 mk. 6.) G., wś, pow. ja­now­ski, par. Bois­ka, gm. An­no­pol, od Lu­b­li­na mil 7, od Wis­ły w. 7. Do 1873 r. stanowiła jednę całość z dobrami Bois­ka i należała do Jana Her­ni­cz­ka, obecnie w części rozkolonizowana. Główny zaś fol. należy do Roberta Prze­ga­liń­skie­go. Ogólna rozl. 2486 mr., w tem folw. Gra­bów­ka 467 mr. (gruntu ornego 385 mr., lasu 68 mr., ogrodów 10 mr., wód 1 mr., nieużytków 3 mr.), osady włościańskie tabelowe w liczbie 44 posiadają 872 mr., kolonie utworzone w 1861 r. z gruntów dworskich w liczbie 23 posiadają 461 mr., wreszcie kolonie utworzone z gruntów dworskich w 1873 zwane Ja­nó­wek w liczbie 32, posiadają 686 m. W folwarku Gr. bud. mur. 1, drew. 9; we wsi i koloniach bud. drew. 137, ogólna ludność 673 katol. 11 i 7 żydów. R. 1827 było 49 dm., 281 mk. G. założona w XV wieku przez Pszonków, śród rozległych lasów grabowych od nich wzięła na­z­wi­s­ko, następnie przeszła w posiadanie Sienieńskich, którzy w XVI w. zbudowali okazały dworzec i założyli tutaj rezydencyę; do klucza zaś grabowieckiego wtedy należały wsie: Boiska, Sosnowa-Wola, Mazanów i Wałowce. W XVII wieku dobra te były w posiadaniu z Mirowa Myszkowskich, z których Jan poczynił zapisy dla kościoła w Boiskach, oblatowane w grodzie lu­bel­skim w 1645 r. W XVIII wieku klucz gra­bo­wiec­ki przeszedł w posiadanie Mo­szyń­skich i należał do Joa­chi­ma Mo­szyń­skie­go, po śmierci którego na polu walki w 1794 r. G. przeszła w drodze spadku na jego brata Jó­ze­fa, a następnie stała się własnością jego córki He­le­ny żony Fran­ci­sz­ka Ol­szew­skie­go, podprefekta województwa lu­bel­skie­go, zmarłego w roku 1814. Po zejściu bezpotomnem Ol­szew­skich dobra przeszły w posiadanie różnych członków rodziny, rozpadły się na części; Grabówkę zaś z Boiskami posiedli Za­gór­scy, pochodzący z powtornego małżeństwa pozostałej po Józefie Mo­szyń­skim, wdowy Anny z Łu­cza­jów z An­drze­jem Za­gór­skim. W 1829 r. generał Henryk Dem­biń­ski, urodzony z Ma­ry­anny z Mo­szyń­skich, córki Jó­ze­fa Mo­szyń­skiego, ponabywał prawa do tych dóbr od spółsukcesorów Za­gór­skich i stał się właścicielem dóbr Gr. i Boiska, lecz po wypadkach 1831 r. dobra uległy konfiskacie, i zostawały w administracyi rządu do 1837 r. a następnie w skutek wyroku trybunału lubelskiego z d. 11 maja 1838 r. przeszły na własność innych sukces. Ma­ry­an­ny Dem­biń­skiej, od których w 1844 r. w drodze działów nabyła siostra generała Ce­cy­lia Dem­biń­ska i taż w 1846 r. dobra te sprzedała Ja­no­wi Her­ni­cz­ko­wi za 41250 rs., który w r. 1873 Gra­bów­kę od Bo­isk oddzielił i w większej części rozkolonizował; folwark zaś w takim składzie jak jest dzisiaj sprzedał Ada­mow­skim. G. położona na wyniosłej płaszczyznie, w glebie glinkowatej urodzajnej, słynie w całej okolicy z sadownictwa, każdy bowiem włościanin posiada sad owocowy. Dworski sad, rozległy około 10 mr., obfituje w wyborowe gatunki drzew owocowych. W tymże sadzie w r. z. odkopano ruiny spalonego w końcu zeszłego wieku pałacu i odkryto doskonale zachowane lochy podziemne, dwupiętrowe, które obecny właśc., odrestaurowawszy, przeznaczył na cele i użytki ogrodnicze. Nadto wykopano na nowo u stóp dawnego pałacu położony staw, w którym odkryto ślady mostu, jaki przez staw do pałacu prowadził. W G. od 1865 istnieje szkoła elementarna, utrzymywana wyłącznie kosztem mieszkańców jednej wsi G. Uposażenie nauczyciela 150 rs., gruntu 3 mr. i lasu 2 mr. Szkoła mieści się w domu gminnym na ten cel wystawionym. Serwituty włościańskie jeszcze w 1871 r. w zupełności odseparowane, włościanie otrzymali na własność 140 mr. lasu dworskiego w drodze dobrowolnego układu z właścicielem. Na koloniach gra­bo­wiec­kich osiadła ludność ga­li­cyj­ska polskiego pochodzenia, niezamożna; zaś właściwa wieś, stanowiąca osadę odwieczną ma ludność zamożną, której jednym z głównych dochodów jest sadownictwo i pszczelnictwo. Sadownictwo powstało pod wpływem dworu i dzięki temu wpływowi, dziś same sady włościańskie w G. produkują w latach urodzajnych przeszło 1000 korcy jabłek na wywóz za granicę. Pszczelnictwo jest również szeroko rozwinięte i w G. znajduje się z górą 500 pni pszczół starego systemu. 7.) G., wś, pow. włodawski, gm. i par. Opole. W r. 1827 było tu 40 dm., 203 mk., obecnie liczy 36 dm., 191 mk. i 911 mr. obszaru. 8.) G., była wś kurpiowska, w dzis. pow. makowskim, par. Nowawieś. Wieś ta wchodziła w skład starostwa różańskiego, następnie należała do ekonomii Rożan. W 1819 r. było 6 gospodarzy półwłóczkowych, 28 i pół półwłoczkowych, 4 chałupników, arendarz, razem 78 męż., 69 kob., 47 koni, 39 wołów, 34 krów, 21 jałowizny, 40 świń. Na połwłoczku wysiewają po 1 i pół korcy oziminy i korcu jarzyny; płacą z niego czynszu rocznie 36 złp., 2 kapłon., 15 jaj do naddzierżawcy ekonomii Ro­żan. Oprócz tego wś G. płaciła 135 złp. dziesięciny do Nowej wsi; w początkach niniejszego stulecia dzieci posyłają do szkółki elementarnej w Nowej wsi; oprócz gospodarstwa pracowali w kopalniach bursztynu, zkąd np. w 1820 r. przecięciowo mieli 2 złp. dziennie zarobku. W r. 1827 40 dm., 208 mk. 9.) G.–Wolińska, wieś włościańska, pow. łomżyński, gm. i par. Zambrów, w odległości 4 wiorst od Zambrowa. Wchodziła dawniej w skład klucza zambrowskiego, należącego do starostwa łomżyńskiego. Mierzona w 1803 przez geometrę Rad­łow­skie­go, zawierała razem z folwarkiem Wolą Zam­brow­ską 1066 mr., w 1820 r. znajduje się 5 włościan i 4 chałupników, odrabiających pańszczyznę do folw. Wola Zam­bro­w­ska. Wieś wysiewała 2¾ korcy pszenicy, 12 żyta, 2 jęczmienia, 17 owsa; płaciła 7 złp. szkolnego. Liczyła 23 męż., 24 kob.: koni 6, wołów 10, krów 12, owiec 5, świń 4, jałowizny 8 sztuk; obecnie znajduje się 12 dm., 70 męż., 75 kob., 155 mr. (137 mr. ornego gruntu). Osada leśna. Obręb leśny Gra­bów­ka należy do straży Czerwony bór i zawiera 716 mr. po większej części brzeziny. 10.) G., wieś, powiat pło­c­ki, par. Imiel­ni­ca, gm. Bie­li­no. Hr. Przeź­dzie­c­ki odkrył tu osadę przedhistoryczną z epoki kamienia ciosanego. G. odl. 1 w. od Pło­c­ka, liczy 5 dm., 13 mk., 28 mr. roli i 30 mr. nieużytków. Był to niegdyś folw. norbertański, r. 1877 oddzielony od dóbr rządowych Trze­po­wo. 11.) G., wś, pow. kalwaryjski, gm. i par. Krasna. W 1827 r. było tu 11 dm., 77 mk., obecnie liczy 22 dm., 153 mk., odl. 24 w. od Kalwaryi. 12.) G., folw., pow. wyłkowyski, gm. Bartniki, par. Grażyszki. Liczy 3 dm., 38 mk. 13.) G., ob. Grabowska Wola.

Grabowskie, wś, pow. szczuczyński, gm. i par. Grabowo (ob.). W 1827 r. było tu 6 dm. i 70 mk.

Grabowy-Grąd, wieś, pow. augustowski, gm. Kolnica. Liczy 26 dm., 174 mk., odl. 11 w. od Augustowa. [Dziś Gabowe Grądy.]

Grabówka 1.) wś i fol, pow. bia­ło­sto­c­ki, gm. Dojlidy. 6 w. od Bia­łe­go­sto­ku; 185 dz. włośc. Fol. należy do dóbr Dojłidy. 2.) G., fol., tamże, gm. Obrębniki, należy do dóbr Jasionówka. 3.) G., urocz., pow. wołkowyski, gm. Roś, 35 dz. 4.) G., fol., pow. kowieński, gm. Bobty (16 w.). 5.) G., fol., tamże, gm. Żejmy (10 w.). 6.) G., dobra. pow. homelski, dziedzictwo Fa­szczów, 5,468 dz. (1,000 roli, 853 łąk, 3,406 lasu). 7.) G., wś nad rzką Ciurechą, tamże, gm. Nosowicze (13 w.), 166 dm., 813 mk., cerkiew par. drewn , 2 wiatraki, młyn.

Graebenswalde (niem.), dobra, pow. gierdawski, st. p. Muldszen.

Grajewo 1.), os., pow. szczuczyński, gm. Bogusze, par. Grajewo. Leży na samej granicy Królestwa Polskiego od Prus, przy dawnym trakcie poczt. z Warszawy do Kowna. o 29½ mil od Warszawy, o 198 w. od Brześcia lit., o 78 w. od Bia­łe­go­sto­ku, o 202 kil. od Królewca, o 120 kil. od Korschen. Kościół kat. i parafią erygował tu 1479 r. Jan de Białowieża, kuchmistrz królewski. Kościół drewniany, po r. 1723 zbudowany, spłonął 1878 r. Staraniem ks. Karola Wyżykowskiego, stanął potem nowy, murowany, w stylu gotyckim, o jednej wieży. Ma tez G. cerkiew prawosławną, synagogę, stacyą pograniczną dr. żel. brzesko-grajewskiej, komorę celną I klasy, urząd gminny, dwie szkółki początkowe, st. pocztową i telegraficzną. Liczy 176 dm., 3828 mk. i 3810 mr. ziemi. Przez komorę tutejszą wywieziono w 1876 r. za 8,579,224 rs., przywieziono za 13,536,471. Dochód z cła wynosił 1879 r. 1,280,117 rub. metalicznych i 841,156 rub. kredyt. Przedmiotem wywozu jest głównie zboże idące do Niemiec, którego w 1877 r. wywieziono 16,488,000 pudów. Par. G. dek. szczuczyńskiego, dawniej wąsoskiego, 4442 dusz liczy. 2) G., folw., pow. szczuczyński, gm. Bogusze, par. Grajewo. Dobra G. składają się z folwarku G., Konopki; nomenklatur: Sokoły, Tatary, Kosiorowo, Daniówko, Uścianki, osady młynarskiej Cuder i wsi niżej wymienionych; od Szczuczyna wiorst 14, graniczą z Prusami. Rozl. wynosi mr. 4362; folw. G. grunta orne i ogrody mr. 884, łąk mr. 182, pastwisk mr. 145, wody mr. 134, lasu mr. 2336, zarośli mr. 16, nieużytki i place mr. 81, pod cegielnią mr. 8, razem mr. 3777. Bud. mur. 13, drewn. 3. Folw. Konopki gr. orne i ogr. mr. 281, łąk mr. 105, pastwisk mr. 11, wody mr. 31, zarośli mr. 22, nieużytki i place mr. 7, pod cegielnią mr. 4, razem mr. 461. Bud. mur. 1, drewn. 3. Nomenklatura Sokoły, łąk mr. 60; nom. Tatary, łąk mr. 40; nom. Kosiorowo, łąk mr. 24; nom. Danówko, gr. mr. 1, bud. drewn. 2; nom. Aleksandrowo bud. mur. 1, drewn. 3; nom. Uścianki, bud. mur. 4. Młyn wodny, tartak parowy, cegielnia o 12 piecach, piec wapienny, pokłady torfu i wapna; osada Grajewo, os. 242, z gruntem mr. 643; wś Mirucie os. 31, z gruntem mr. 582; wś Konopki os. 37, z gruntem mr. 546; wś Wilczewo os. 5, z gruntem mr. 33; osada Kosiorowo os. 2, z gruntem mr. 21; os. Wiktorowo, os. 3, z gr. mr. 17; os. Aleksandrów 1, z gruntem mr. 11; os. Chmielnik 1, z gruntem mr. 1 Br. Ch.

Grajewo, o Grajwo.

Grajwo, zapewne Grajewo, niem. Graywen, wś, pow. lecki, przy trakcie bitym orzysko-leckim, nad jez. Niewocinem (Loewentin See), o milę od miasta i stacyi kol. żel. w Lecu. [Dziś Grajewo.]

Grandzicze, wieś i folw., pow. grodzieński, między Grodnem a Hożą, na wschód od Niemna, wprost Balli Solnej, ma kaplicę katol. par. św. Franciszka w Grodnie.

Granne, wieś i fol. nad Bugiem, gm. Skórzec, pow. bielski, gub. grodz., leży naprzeciwko dużej wsi zwanej Krzemień, 57 w. od Bielska, o wiorstę za rz. Bug, położonej w król. Polskiem, 479′ npm., liczy przeszło 300 dusz obojej płci. Wś ma 17 dm., 217 mk., 215 dz. włośc. i 34 dz. dawnej kościelnej. Przez wieś G. generał rosyjski Suworow z 16000 armią w 1794 r. przechodził idąc na Warszawę i tu maleńka potyczka przy przeprawie przez Bug zaszła. W 1795 roku Stanisław August tędy przejeżdżał do Grodna na sejm i już więcej nie wrócił do Warszawy. W 1812 r. wielu z Francuzów w rejteradzie po trakcie i w samem Grannem z mrozu, głodu i chorób pomarło i zostali pogrzebani na wzgórku przeciwko wsi Dzierzb, o parę wiorst od Grannego za Bugiem. W 1830 r. jenerał Dybicz ze swoim korpusem przeprawiał się przez Bug w Grannem, mostem skleconym naprędce z drzewa rozebranego z budowli przez samych żołnierzy. Zachowuje się podanie pomiędzy ludem na Grannem, że w czasie wojny za dyktatora Tadeusza Kościuszki, Polacy znaczne sumy w złocie, uchodząc przed nieprzyjacielem z kasą, w obawie zabrania jej, zakopali na polach granneńskich, których to skarbów, pomimo poszukiwań, nikt jeszcze dotąd nie odszukał. Do r. 1850 była tu komora celna nadgraniczna. Przed najściem Szwedów za Jana Kazimierza G. miało być miastem. Dziś ma 16 chat i 2 karczmy. Kościół parafialny św. Jana Chrzciciela z jedną wieżyczką, gontami kryty, wybudowany 1784 przez Aleks. hr. Ossolińskiego. Kościół tutejszy został r. 1886 czasowo zamknięty, a r. 1892 rozebrany. Par. została przyłączoną do Pierlejewa. Przewóz na Bugu. R. 1877 urządzony na tej rzece wodomierz czyli rejka dla obserwacyi. Dziś G. jest własnością Pieńkowskich. Fol. należy do dóbr rudzkich ks. Wandy z Ossolińskich Jabłonowskiej, primo voto Potockiej. Parafianda dek. bielskiego ma 1013 dusz.

Grapendorf (niem.), folw., pow. olecki, st. p. Ciche. [Grappendorf, dziś Cicha Wólka.]

Graszgirren (niem.), fol w., pow. darkiejmski, st. p. Darkiejmy.

Grauden (niem.), dobra, pow. ragnecki, st. p. Lengwethen.

Graudszen (niem.), wś, pow. ragnecki, st. p. Kraupisehken.

Grauże 1.), wś. i folw., pow. sejneński, gm. i par. Metele. Odl. od Sejn 35 w., liczy 3 dm. i 22 mk., 2.) G.-Nowe i G.-Stare, wsie, pow. suwalski, gm. Zaboryszki, par. dla wsi G.-Nowe Kaletnik, a dla G.-Stare Puńsk. W 1827 r. G.-Stare liczyły 7 dm. i 67 mk.; obecnie 8 dm., 74 mk. G.-Nowe zaś liczyły 24 dm. i 144 mk., obecnie zaś 27 dm. i 262 mk. Odl. 15 w. od Suwałk.

Grauże, jezioro przy wsi t. n., w pow. suwalskim, na prawo od drogi bitej z Suwałk do Maryampola, o 15 w. od. Suwałk. Przepływa przez nie rz. Potopka. Brzegi jeziora niskie i bezleśne. [Pierwotnie zwane Kruwże.] Br. Ch.

Graużyny, wieś, pow. wyłkowyski, gmina Wojtkobole, par. Grażyszki. W 1827 r. było tu 22 dm., 164 mk., obecnie liczą 57 dm., 352 mk., odl. 24 w. od Wyłkowyszek. [Wieś na Litwie oraz pobliskie jez. t.n., przed 1945 r. w całości na Litwie, później jez. Grauże znalazło się we wsi Sudawskie, w gm. Wiżajny.]

Graużyszki v. Grażeniszki v. Marynka, folw., pow. maryampolski, gm. Poniemoń-Pożajście, par. Pokojnie, 1 dom, 39 mk.

Grawże, Grawżyki, ob. Grauże, Graużyki.

Graywen (niem.), ob. Grajwo.

Graża, Graże, ob. Grażyszki.

Graże, ob. Grażyszki.

Grażyszki 1.) wś, pow. maryampolski, gm. Balwierzyszki, par. Gudele. Są tu 3 dm., 28 mk., odl. 24 w. od Maryampola. 2.) G., os., pow. kalwaryjski, gm. nadniemeńska, parafia Rumbowicze. Liczy 8 dm., 27 mk., odl. 44 w. od Kalwaryi. 3.) G., wś, pow. władysławowski, gm. Błogosławieństwo, par. Iłgowo. Liczy 3 dm., 33 mk., odl. 38 w. od Władysławowa. 4.) G., wś, pow. władysławowski, gm. i par. Gryszkabuda. W 1827 r. było tu 11 dm., 89 mk., obecnie liczy 12 dm., 70 mk., odl. 17 w. od Władysławowa. Ma kaplicę katolic. 5.) G., dawniej Graża v. Graże, wieś i folw., pow. wyłkowyski, gm. Wojtkobole, par. Grażyszki. Posiada kościół par. b. dawny. R. 1614 ponowił erekcyą dziedzic Wojciech Gintowt. Nowy kośc. murowany buduje teraz prob. Ambr. Łukaszewicz. W 1827 roku było tu 22 dm., 169 mk., obecnie jest 41 dm., 315 mk.; odl. 24 w. od Władysławowa. G. par. dek. wyłkowyskiego, daw. olwickiego, 4520 dusz liczy. Br. Ch.

Grąd and Grądy, są to miejsca wynioślejsze śród mokradli i błót, wybierane zwykle dla zakładanych nowo osad, które ztąd otrzymały swą nazwę. Zdaje się, że to samo znaczenie miały Grąby i Grąble (dzisiejsze Groble). Br. Ch.

Grądówka, niem. Grondowken, wieś, pow. jańsborski, nad małą strugą, do jez. Kotła (Kessel-See) wpadającą, o 5 kil. od bitego traktu orzysko-jańsborskiego, około 1 milę od Orzysza. Ludność polska ewangelicka.

Grądy 1.), folw. i wieś, pow. błoń­ski, gm. Ra­dzi­ków, par. Lesz­no, o 35 w. od War­sza­wy, o 7 w. od Bło­nia, ma 295 mk. Folw. G. z folwarkiem Ple­w­niak i byłym a dziś nieistniejącym folwarkiem Po­wąz­ki mają 846 m. rozl., w ⅔ częściach pszennej, gospodarstwo płodozmienne, wzorowo prowadzone. Dawniej dobra G. były w posiadaniu zasłużonej krajowi rodziny Szy­ma­now­skich, potem Ksa­we­re­go Kos­sec­kie­go, dziś Włas. Łu­biń­skie­go. W dobrach G. uwłaszczono: we wsi G. osad 27, gruntu mr. 63; we wsi Szy­ma­nó­wek osad 4, gruntu mr. 73; we wsi Powązki osad 10, gruntu mr. 161; we wsi Czar­nów osad 14, gruntu mr. 365; we wsi Plewniak osad 5, gruntu mr. 12. R. 1827 wieś G. miała 15 dm., 172 mk. 2.) G., wieś, pow. błoń­ski, gm. Ży­rar­dów, par. Wis­kit­ki. W r. 1827 było tu 19 dm., 137 mk., obecnie liczy 253 mk. R. 1823 istniała w G. rządowa fabryka sukna. 3.) G., wś i folw., pow. sie­radz­ki, gm. Mę­ka, par. Ka­mio­nacz, nad rz. War­tą, 323 mr. rozl., w tem 210 mr. dworskich (dominium Bis­ku­pi­ce); 169 mk. Wraz z Miedź­nem dobra G., własność ssrów Sie­miąt­kow­skie­go (1881), mają 1899 mr. rozl., wtem 1590 mr. lasu („Pam. Kniżka kaliskoj gub.“) 4.) G., wś, pow. wieluński, gm. Węglewice, par. Cieszęcin. W 1827 r. było tu 5 dm. i 45 mk. 5.) G., las w pow. wie­luń­skim, należy do dóbr Trę­ba­czew. 6.) G., wś, pow. kolski, gm. Bu­dzi­sław Kol­ski, par. O­siek Wiel­ki. 7.) G., fol. niedaleko rz. Warty, pow. ko­niń­ski, gm. i par. Rzgów. Odl. 12 w. od Ko­ni­na. Liczy 435 mr. obszaru i 8 mk., grunt sapowaty, łąki błotniste nad War­tą. Do dóbr G. należy wieś Ba­bia, niegdyś i folw. t. n. G. były niegdyś częścią dóbr Rzgów. 8.) G., os., pow. ko­niń­ski, gm. Go­li­na, par. Kaw­ni­ce; odl. 5 w. od Go­li­ny, liczy 50 mr. obszaru i 5 mk. 9.) G. Nowe i G. Stare, kol., pow. słu­pe­c­ki, gm. i par. Gro­dziec. W 1827 r. G. Nowe liczyły 43 dm., 360 mk. a G. Stare 37 dm., 267 mk. 10.) G., wś, pow. lu­bel­ski, gm. Cho­del, par. Ra­to­szyn. 11.) G., wś, pow. lu­bar­tow­ski, gm. Łęcz­na, par. Ki­ja­ny. 12.) G., wieś, pow. so­ko­łow­ski, gm. Ol­szew, par. Kos­sów. W 1827 r. było tu 17 dm., 93 mk., obecnie liczy 16 dm., 110 mk. i 323 mr. obszaru. 13.) G., pow. łomżyński, gm. Drozdowo, par. Wizna. 14.) G., wieś i folw., pow. łomżyński, gm. Miastkowo, par. Nowogród. W 1827 r. było tu 14 dm., 120 mk. Folw. G. lit. AB, od Łomży w. 11. Rozl. wynosi mr. 600, grunta orne i ogrody mr. 185, łąk mr. 42, wody mr. 1, lasu mr. 352, nieużytki i place mr. 20, bud. drew. 8. Nomenklatura Sulki z gruntem mr. 27 w r. 1875 oddzieloną hypotecznie została; w r. 1866 dla włościan odpadło mr. 240. 15.) G.–Woniecko, wś i folw. nad rz. Narwią, pow. łomżyński, gm. Kossaki, par. Wizna, o 22 w. od Łomży. W 1827 roku było tu 16 dm., 97 mk. Jest tu grobla przeszło 1 wiorstę długa. Folw. G. lub Grondy Wonieckie z osadą leśną Woniecko, z wsią G. Wonieckie i Woniecko rozl. wynosi mr. 2622, grunta orne i ogrody mr. 340, łąk mr. 299, past. mr. 228, wody mr. 71, lasu mr. 488, zarośli mr. 41, nieużytki i place mr. 1149, płodozmian 6-polowy, bud. mur. 10, drew. 12. Jeziora nad Narwią, przewóz na rzece Narwi. Wieś Grądy Woniecko osad 38, z gruntem mr. 193; wieś Woniecko osad 2, z gruntem mr. 1. 16.) G., pow. puł­tus­ki, gm. So­mian­ka, par. Wysz­ków. 17.) G.–Polewne, pow. puł­tus­ki, gm. i par. Lu­biel. 18.) G., pow. ostrołęcki, gm. i par. Rzekuń. 19.) G., pow. makowski, gm. i par. Krasnosielc. W 1827 r. było tu 26 dm. i 180 mk. 20.) G., pow. ma­kow­ski, gm. Syp­nie­wo, par. Nowa wieś. 21.) G., wieś kurpiowska, pow. ostrowski, gm. Komorowo, par. Jelonki (Wąsewo?). R. 1827 miała 15 dm., 99 mk. 22.) G., wś i folw., pow. ostrowski, gm. Długosiodło, par. Lubiel. W 1827 r. było tu 3 dm. i 52 mk. Folw. G. lub Grondy z wsią G., Ostrykół, Znamiączka, Sewerynka, Julianka i Ruda. Podług opisu z r. 1868 rozl. folwarczna wynosi mr. 875. Wieś G. osad 5, z gruntem mr. 59; wś Ostrykół osad 14, z gruntem mr. 322; wś Znamiączka osad 10, z gruntem mr. 129; wś Sewerynka osad 5, z gruntem mr. 112; wieś Julianka osada 1, z gruntem mr. 19; wieś Ruda osad 3, z gruntem mr. 145. 23.) G.–Zalewne, wś, pow. ostrowski, gm. i par. Długosiodło. 24.) G.–Małe and G.–Wielkie, nad rzeką Biebrzą, wsie szlach., pow. kolneński, gm. i par. Jedwabno. W 1827 r. G. Małe liczyły 16 dm. i 109 mk. a G. Wielkie 17 dm. i 119 mk. 25.) G.–Michały, wieś szlach. i włośc., powiat szczuczyński, gm. Szczuczyn, par. Wąsosz. Folw. G. Możdzenie z wsią G. Możdzenie i G. Michały, podług opisu z r. 1866 rozl. wynosi mr. 306, grunta orne i ogrody mr. 191, łąk mr. 25, pastw. mr. 35, lasu mr. 30, zarośli mr. 17, nieużytki i place mr. 8. Wieś G. Możdzenie os. 6, z gruntem m. 17; wś Grądy Michały osad 6, z gruntem mr. 46. 26.) G.–Łamane, wś, powiat szczuczyński, gm. Przestrzele, par. Rajgród. 27.) G.–Nowe and G. Stare, wś, pow. ry­piń­ski, gm. Ro­go­wo, par. Gujsk. Odl. 17 w. od Ry­pi­na. W 1827 r. było tu 22 dm., 265 mk., obecnie liczą G. Stare 6 dm., 54 mk., 100 mr. ziemi a G. Nowe 18 dm., 182 mk., 420 mr. ziemi i 26 mr. nieużytków. Tu należy Syberya, os. włościańska. Folw. G. Nowe rozl. wynosi mr. 444, grunta orne i ogrody mr. 286, łąk mr. 100, pastw. mr. 49, lasu mr. 2, nieużytki i place mr. 7, bud. drew. 5. Folw. ten w r. 1875 oddzielony od dóbr Podlesie-Grądy. 28.) G., folw., pow. sier­pec­ki, gm. i par. Bie­żuń, o 19 w. od Sierp­ca. Ma 1 dom, 13 mk., 180 mr. ziemi. 29.) G., wś, pow. kalwaryjski, gm. i par. Kalwarya. Odl. 11 w. od Kalwaryi, liczy 12 dm., 63 mk. Br. Ch., Chor.

Grądy 1.), niem. Grondi, włośc. wieś, pow. lubawski, nad jez. turczyńskiem, stojącem w związku z jez. welskiem. przez nie rz. Wel przechodzi, ⅓ mili od bitego traktu lidzbarsko-lubawskiego, w okolicy lesistej i niezbyt urodzajnej. Obszaru ziemi obejmuje mr. 728, bud. 31, dm. mieszk. 15, katol. 125, ewang. 11. Parafia Rumian, szkoła i poczta Kiełpiny. Gr. należały oddawna do dóbr stołowych chełmińskich biskupów, zapewne później dopiero powstały za polskich czasów; stare biskupie inwentarze nazywają je pustkowiem w hartowieckich borach. Wyjmujemy co pisze inwentarz z r. 1759. „Grondy za kontraktem jednym Illmi Leski z r. 1754 wydanym osadzają jako to: Józef Deptowicz sołtys, Michał Wolski, Antoni Aleksandrowicz, Kazimierz Kowalewski, Kazimierz Witkowski, Wawrzyniec Ozimkowski, Balcer Rogoziński leśny. Grunta tylko w 2 polach trzymają, budynki swoje i zasiewki mają. Za to każdy z osoby swej w każde pole po 2 dni orać, kosą dni 3 o swojej strawie robić, tłuki dni 3 sierpem o pańskiej strawie odrabiać na folwarku hartowieckim, na łąkach pańskich przy Grądach leżących według potrzeby grabić, przy złożeniu siana za proporcyonalne poczesne bywać, do niewodu i przywłóki według dawnych zwyczajów z innymi gospodarzami i komornikami tę powinność mającymi za konsolacyą ryb chodzić. Podczas rezydencyi pańskiej w Hartówcu straż odprawiać, przy wikcie naznaczonym w kontrakcie, drwa do folw. hartowieckiego wozić razy 3 na rok, czynszu według pomiarkowania między sobą płacić zł. pr. 75, hiberny i pogłównego na cały rok zł. 8 gr. 12 oddawać obligowani. Karczmarz na Grądach z między innych wyżej wyrażonych gospodarzy piwo i gorzałkę szynkować, łasztówki 11-stą beczkę i 11-sty achtel mieć, czynsz i usługę prócz niewodu wystawiać, a leśny od wszelkiej usługi wolny być powinien. 2.) G., niem. Grund, folw. należący do Mezowa, pow. kartuski, został nowo wybudowany przed niedawnym czasem na przeciwnej stronie jeziora Wodzna. Przedtem należała ta ziemia do pamiętnej wsi Wadzyno al. Wadzino, Wasino, która zupełnie zaginęła. Własnością była od dawien dawna pp. norbertanek w Żukowie. Jeszcze w r. 1834 jeden gospodarz tutejszy odrabiał 7 dni w roku klasztorowi. Po sekularyzacyi dóbr duchownych Gr. są własnością dóbr rycerskich w Mezowie. Parafia Żukowo, szkoła Mezowo, poczta Kartuzy, dokąd odległość wynosi ¾ mili. Za czasów klasztornych istniał na tem samem miejscu także folwark, który podówczas Grądy się nie nazywał. Powiadają jednak, że ztąd przez jez. Wodzno do głównego folwarku na półwyspie most prowadził; resztki tego mostu podobno dziś jeszcze w jeziorze się znachodzą. 3.) G., niem. Gronden, wś, pow. szczycieński, nad jeziorem, przy granicy pow. ządzborskiego, śród pruskich Mazur. Gr. należały zdawna do obszernych dóbr rańskich (Gut Rheinswein), które mistrz w. krzyżacki Henryk Reuss von Plauen r. 1468 zapisał na dziedziczną własność jakiemuś Küchmeister von Sternberg; włók było wtedy w Gr. 15 i pół. St. poczt. Rańsk. 4.) G., niem. Gronden, wś, pow. węgoborski, nad małą strugą płynącą do rz. Gołdapi, około 1 i pół mili od m. Węgoborka, na Mazurach pruskich. St. p. Budry. 5.) G., niem. Gronden, wś, pow. margrabowski na Mazurach pruskich. St. p. Dunajki. 6.) G., niem. Gronden, wieś, pow. jańsborski, st. p. Orzesze. Ludność polska ewangelicka. Kś. F.

Grądyszki, niem. Grondischken, wieś, pow. węgoborski, st. p. Budry. [Dziś Grądy Węgorzewskie.]

Grądzkie lub Grąckie, wś kurpiowska, pow. kolneński, gm. Łyse, par. Myszyniec, nad granicą pruską, na lewym brzegu Skwy, w odległości od Łomży 8 mil, Myszyńca 1 i pół mili. W 1820 r. znajdowało się 10 czynszowników (po większej części Bałdygowie), chałupników 9, i karczma. Włościanie posiadali gruntu 8 włók 20 mr. magdeb. Ludności 107 głów; koni 31, wołów 19, krów 30, jałowo 17, świń 19, owiec 11 sztuk. W 1827 r. tabella wskazuje 20 dm., 119 mk.; mylnie jednak podaje, iż Grądzkie są własnością prywatną, gdy tymczasem one należały do ekonomii Mały Płock. Obecnie 551 mr. (197 mr. ornego) — grunta błotne, sapowate. Lud. Krz.

Grądzkie 1.), niem. Grondzken, wieś, pow. lecki, w płn.-wschodniej stronie, blisko traktu bitego lecko-margrabowskiego, nad jeziorem gawlickiem, o 1 i pół mili od stacyi drogi żel. w Wydminach, ludność polska ewangelicka. 2.) G., niem. Grondsken, Grontzken, wieś, pow. łecki, blisko granicy Królestwa Polskiego; ludność polska ewangelicka. [Grądzkie Ełckie] 3.) G., por. Gronsken. Kś. F.

Grejzbuda, os., pow. maryampolski, gm. Chlebiszki, par. Płutyszki. Liczy 10 dm., 91 mk., odl. 30 w. od Maryampola.

Gremzdel, wś, pow. suwalski, gm. Sejwy, par. Krasnopol. Liczy 6 dm., 59 mk., odl. 17 w. od Suwałk.

Gremzdel, jezioro w pow. sejneńskim, przy wsi t. n., liczy 46 mr. obszaru. [K. O. Falk podejrzewa źródłosłów jaćwieski.]

Gremzdówka, wś i os., pow. sejneński, gm. Pokrowsk, par. Krasnopol. Liczy 2 dm., 5 mk., odl. 10 w. od Sejn.

Gremzdy 1.) Polskie, wieś nad jeziorem Gremzdy, pow. sejneński, gm. i par. Krasnopol. W 1827 r. było tu 9 dm., 85 mk.; obecnie liczy 16 dm., 139 mk., odl. 13 w. od Sejn. W pobliżu z drugiej strony jeziora leży wieś Głuszczyn, zwana też G. Ruskie. 2.) G.–Ruskie, ob. Głuszczyn, Głuszyn. [Toponim pochodzi od jez. Gremzdy.]

Gremzdy, jezioro w pow. sejneńskim, o 1 i pół w. na prawo od drogi bitej między Suwałkami a Krasnopolem, na wschód od jeziora Wigry. Nad brzegami jeziora leżą wsie: Gremzdy Polskie na zachodnim i G. Ruskie na wsch., brzegi przeważnie nizkie i bezleśne. Obszar jeziora wynosi 638 mr. Łączy się ono z jez. Dechłe, Długie, Buchto, Miałkie, Ślepe, Głuche. [K. O. Falk podejrzewa źródłosłów jaćwieski.] Br. Ch.

Grenzhoefchen (niem.), dobra, pow. węgoborski, st. p. Budry.

Grenzwerder (niem.), po polsku Aleksandrowo, wieś w pow. łeckim na Mazurach pruskich.

Grieben (niem.), 1.) ob. Grzybiny. 2.) G., wś, pow. stołupiański, st. p. Piłkały. 3.) G., wieś, pow. darkiejmski, st. p. Trempen.

Griesgirren lub Grisgirren (niem.), wś, powiat darkiejmski, st. p. Banie. [Dziś Gryżewo.]

Grigorowice, st. dr. żel. brzesko-grajewskiej, między Wysokiem Litewskiem a Bielskiem, o 126 w. od Grajewa.

Grilskehmen (niem.), ob. Grygieliszki.

Grischkehmen (niem.), wieś, powiat gołdapski, st. p. Kiauten.

Grobienen (niem), wieś, pow. darkiemski, st. p. Darkiejmy.

Grobla 1.) Królewska w pow. borysowskim, usypana z kamienia na bagnach w roku 1708, przez rejterujących przed Rossyanami, Szwedów, w kierunku od wsi Uchołody ku Hołowczycom. 2.) G. Francuska, ob. Francuska Grobla.

Groblischken (niem.), wś, pow. gołdapski, st. p. Kiauten.

Grochowo 1.), wieś, pow. maryampolski, gm. Jaworowo, par. Igłówka. W 1827 r. było tu 9 dm., 77 mk., obecnie liczy 10 dm., 143 mk., odl. 18 w. od Maryampola. 2.) G., ob. Grochów.

Grodna, niem. Bergelau, ob. Grodno.

Grodnia, Horodnia, rz., dopływ Narwi z prawej strony, uchodzi powyżej Supraśli, przyjmuje Bielinę.

Grodniczanka, ob. Horodniczanka.

Grodno, miasto gubernialne nad Niemnem, z przystanią rzeczną i stacyą dr. żel. petersb.-warszaw., na przestrzeni Bia­ły­stok-Wilno, między Kuźnicą, a Porzeczem, o 78 w. od Bia­łe­go­sto­ku, 147 w. od Wilna, 241 od Warszawy. Pod 53°41′ szer. płn. i 41°30′ dł. wsch. Niegdyś łączyło się traktem pocztowym 10½ mil długim z Augustowem; pocztą do Mińska ma 307 w. R. 1817 miało domów 1109, z tego 122 mur. Ludności 5091, izrael. 3212. Roku 1860 ludn. 20121, domów 1815, incl. 284 mur. Ma G. 4 parafie katol.: 1) św. Franciszka (dusz 4697), z kościołem murowanym z r. 1663, pojezuickim, erekcyi bisk. Izajkowskiego; 2) pobernardyńska (3281 dusz) z kościołem Znalezienia św. Krzyża, założonym 1595 przez kr. Zygmunta; 3) przy klasztorze brygidek, z kościołem Zwiastowania N. M. P., wzniesionym 1642 z muru przez Wesołowskich; 4) przy klasztorze franciszkanów (2748 dusz), z kościołem N. M. P. Anielskiej, wzniesionym 1635 z muru przez Eustachego Kurcza. Kaplice w Grandziczach, Poniemuniu i Augustówku; dawniej też w Kochanowie. Dekanat grodzieński dyecezyi wileńskiej liczy 13 parafij t. j. 4 w Grodnie a prócz tego Indura, Jeziory, Wielkie-Ejsymonty, Hoża, Mosty, Kamionka, Krynki, Kwasówka, Łunna (dawniej 15 parafij; prócz wymienionych: Wielka Brzostowica i Mała Brzostowica). Wiernych w dekanacie 37191. Prawosł. dekanat grodz. miał 5 parafij 1857 r., 6600 wiernych. W pow. grodz. są jeszcze dwa inne dek. prawosł.: skidelski i łoszański. W czasie sejmu wielkiego zamierzano w miejsce biskupstwa inflanckiego utworzyć grodzieńskie. Król Stanisław August chciał oddać to nowe krzesło w senacie uczonemu ex-pijarowi kś. Kazimierzowi Narbuttowi, proboszczowi lidzkiemu (?) i radzymińskiemu. Rozbiór kraju nie dozwolił na to (Enc. Powsz. art. „Biskupstwa“). Parafia ewang. augsb. G. miała 388 dusz w r. 1857; do niej też należą Izabelin, Słonim i Kcołło. Według źródeł pruskich nad Niemnem wprost G. stał gród krzyżacki, wzniesiony 1392 przez komturów Balgi. W połowie XII-go wieku było G. stolicą udzielnych książąt, w XII w. posiadało zamek obronny przy ujściu Horodniczanki do Niemna i w tymże czasie po straszliwej porażce zabitego na polu walki ks. Jerzego Hlebowicza przeszło pod jarzmo tatarskie. Tylko we dwa wieki później, wysłani przez Mendoga dzielni jego synowcowie Erdziwiłł, Wikind i Towciwił objęli spustoszoną przez Tatarów rusińską dzielnicę, i razem z Grodnem, Wołkowyskiem oraz Nowogródkiem wcielili ją do Litwy. Z nastąpieniem wieloletnich walk litewskich władców z krzyżackim zakonem, Witenes założył w G. potężną warownię. W r. 1414 z dwóch księztw grodzieńskiego i trockiego sformowano województwo trockie. Za czasów Batorego, który, często tu przebywając, wzniósł nowy murowany zamek i sam w r. 1586 nagle głowę tu położył, miasto zażywało najpomyślniejszej doli. Ostatni odbłysk jego lepszych czasów przypada na epokę pierwszego generalnego sejmu, odbytego w r. 1678 pod laską księcia Fr. Sapiehy, oraz na rządy Tyzenhauza. Dzisiejsze G. dzieli się na dwie części i pięć cyrkułów pod względem policyjnym, ma dwa place — Paradny i Stary Rynek, z domem, gdzie umarł król Batory, od których się rozchodzą w różne strony ulice: Dominikańska, Brzeska, Bernardyńska, Brygidzka i Bonifraterska. Najokazalszą dzielnicą jest dawna fundacya tyzenhauzowska Horodnica (ob.), pełna ślicznych ogrodów, pałacyków i wielce pokaźnej powierzchowności domów. Cerkwi tu 11, kościołów 4. Z innych budynków godnych uwagi: koszary przerobione z zamku, gimnazyum męzkie z klasztoru dominikańskiego, teatr — pamiątka po Tyzenhauzie, oraz okazałe kamienice ks. Lubeckich i Lachnickich. Mieszkańców w Grodnie 34775 (r. 1879), w tem 4781 kat., fabryk 11, gimnazyum jedno męzkie, jedno żeńskie i szkoła dla izraelitów. Spacery zamiejskie w ślicznym lasku zwanym Sekret, na Pohulance i Urbanówce, a także dalej nieco, w majętności pana de Lascy, Augustówku, oraz w majętności Lach­ni­c­kich, Poniemuniu. W G. znajdowało się jedno z najbogatszych kolegiów jezuickich na Litwie, założone, o ile się zdaje, za Władysława IV (1623). Za Augusta III było w G. opactwo bazyliańskie. Tyzenhauz fundował tu szkołę medyczną. R. 1779—80 wydawał w G. Gazetę grodzieńską a 1792 r. Pismo tygodniowe medyczne. Na tutejszym zamku królewskim zmarł św. Kazimierz, syn Kazimierza Jagielończyka, 4 marca 1484 r. W G. urodził się malarz January Suchodolski. O sejmach grodzieńskich i o konfederacyi grodz. czyt. Enc. Orgelbranda mniejsza (V, 49), oraz znane dzieło Iłowajskiego. „Sejm grodzieński“ . – „L’Acte de demaroation des limites entre l’empire de toutes les Russies et le royaume de Prusse, conclu á Grodno le 21 Juin (2 Juillet)“ 1796 (Russica, Nr. kat. 150). „Bibl. Warsz.“ 1848, III.—„Tyg. ill.“ 1877, Nr. 82. Rysunek i opis kościoła pojezuickiego grodzieńskiego w Kłosach t. 18. Ekonomia grodzieńska od r. 1588 składała się z 14 kluczy i 4 leśnictw, ogółem dwustu kilkudziesięciu wsi i fol. (Por. Ekonomie, t. II, str. 324). Główne dobra: Horodnica, Nowydwór, Ławno, Krynki, Odelsk, Kraśnik, Kwasówka, Kuźnica, Kotra, Skidel, Wiercieliszki, Jeziory, Sałaty, Miłkowszczyzna, Mosty. W r. 1771 ststwo płaciło 375 zł. a wójtostwo 500 zł. kwarty. Starostowie grodowi grodzieńscy byli: Hrehory 1569 i Jan 1573 Aleksandrowiczowie; Aleksander 1576—78 i Krzysztof 1632 Chodkiewiczowie; Karol 1752 i drugi Karol 1787 Chreptowiczowie; Aleksander ks. de Holszany 1499—1501; Andrzej 1652—75, Jan Franciszek 1698—99 i Hrehory 1707 Kottowiczowie; Jan Kazimierz Kierdey 1678; Jerzy 1571, Jan 1696 i Michał 1733—65 kniaziowie Massalscy; Jan Młocki 1461; Stanisław Piotrowicz 1499—1501; Kazimierz Pac 1690; Jerzy Mikołaj 1530, Albrycht 1639—41 i Dominik 1696 ks. Radziwiłłowie; Fryderyk 1648, Leon 1649 i Kazim. Leon Sapiehowie; Bazyli 1561 i Teodor 1616 Tyszkiewiczowie; 1765—76 Antoni Tyzenhauz; 1651 Gedeon Tryzna; 1566 Jan, 1620 Andrzej, 1630 Paweł Wołłowiczowie; 1598—1609 Jerzy Zbaraski.

Grodziszczany, wś, pow. sokólski, gm. Kamionna, 27 w. od Sokółki, 674 dz.

Gród, por. Grodzisko.

Gródek, ob. Grudek, Grodziec, Horodec, Horodek, Horodok, Wołma, Chałaimgródek, Kożangródek itp.

Gródek 1.), mko, pow. bia­ło­s­to­c­ki, na stokach lewego brz. rz. Supraśli, na granicy pow. sokólskiego i wołkowyskiego, o 36 w. od Bia­łe­go­sto­ku, przy b. trakcie handlowym z tego miasta na Świsłocz do Mińska. R. 1878 było tu 1793 mk., w tem 1340 izr. (36 ewang. w r. 1857). Mieszkańcy trudnią się wyrabianiem pośledniego gatunku kortów na ręcznych warsztatach (przeszło 200). Za miastem na górze śród łąki, gdzie teraz wiatrak, stał w XV w. zamek, w którym, jak błędnie twierdzą, niektórzy, miał umrzeć Władysław Jagiełło. W G. 1498 hr. Aleksander Chodkiewicz fundował monastyr, potem przeniesiony do Supraśli. 2.) G., mko, pow. wilejski, niegdyś Galimskich, obecnie należy do Benedykta Tyszkiewicza, o 40 wiorst od Wilejki, ma ludności 1815, przeważnie żydzi, leży nad rz. Berezyną, która wpada do Niemna; nędznie zabudowane, handel niewielki, niektórzy mieszkańcy t. j. żydzi zajmują, się handlem pijawek, które sprowadzają z zagranicy (?) i rozsyłają do większych miast. Cerkiew prawosławna, szkółka ludowa, zarząd gminny (gm. G. ma 3100 mk.), poczta listowa, co wtorek targi. Młyn na Berezynie. 3.) G., wś nad rz. Gulidówką, pow. dzisieński, o 63 w. od Dzisny, 2 okr. adm., 13 dm., 110 mk. Cerkiew prawosł. drewniana, zarząd gminny i szkoła (1866). 4.) G., dobra i mko małe w gub. mińskiej, w pow. mińskim, nad rzeczką Usiażą, dopływem Hajny, dawne dziedzictwo Tyszkiewiczów. Dobra mają obszaru w dwóch obrębach: gródeckim i ostroszyckim przeszło 16300 mr., w gruntach przeważnie piaszczystych. Pozycya dość górzysta i leśna, kamienia narzutowego wiele. Hamernia gródecka, poruszana siłą wody, jest jedyną w gub. mińskiej, gdzie się wykuwa wiele blachy miedzianej do miejscowych gorzelni; młyny kosztowne z pytlami też zasługują na uwagę. Miasteczko zamieszkują po większej części żydzi, trudniący się drobnym handlem lub rolnictwem. Jest tu cerkiew, zarząd gminy gródeckiej, w skład której wchodzi 5 starostw, 125 wiosek i 3016 ludności płci męzkiej. O wiorstę od miasteczka znajduje się wspaniała rezydencya Tyszkiewiczów; pałac murowany, bez smaku zbudowany, posiada kosztowne dzieła sztuki, zwłaszcza malowidła, zebrane staraniem spółczesnego ordynata birżańskiego Michała Tyszkiewicza. W pożarze około 1860 r. wydarzonym pałac poniósł wiele szkody, atoli późniejsze restauracye zwolna zatarły skutki ognia. Jest tu kaplica pałacowa, katolicka; do niedawna w parku, mającym 6 wiorst obwodu, ogrodzonym kosztownie, istniał ciekawy zwierzyniec, gdzie się odbywały pańskie polowania. Gospodarstwo, jak i wszędzie w kraju, zaniedbane. W dobrach gródeckich mieszka dużo szla­ch­ty czynszowej. Gródek leży o trzy mile od Mińska w stronie płn.-zach., w 1 stanie polic., w 2 okr. wojennym, w 3 okr. sąd. 5.) G., z białoruska Horodok, niewielka osada wiejska, na zach. połud. krańcu pow. pińskiego, w gminie uhrynickiej, nieopodal Pniewna, dawnej wsi pijarów lubieszowskich, i rz. Korostynki, w glebie piaszczystej; miejscowość nieco wzniesiona po nad poziom błót okolicznych. Jest tu stare horodyszcze na wzgórku. 6.) G., niewielki folwark w pow. bo­ry­sow­skim, dostał się z eksdywizyi ro­dzi­nie Me­zi­nów na własność, ma 140 mr. 7.) G., mały folwark w południowej stronie pow. bo­b­ruj­skie­go, pomiędzy osadami Hać i Kowale, przy drodze z Lasek do Ku­rzy­na. 8.) G., z białoruska Horodok, wieś w pow. bo­b­ruj­skim, nad rzeką Pty­czą z prawej strony, w 4 okr. polic. świs­łoc­kim, miejscowość żyzna, obfituje w łąki i lasy; jest tu zarząd gminy gródeckiej, która się składa z 41 wiosek i liczy 1865 dusz płci męzkiej. Cerkiew parafialna, szkółka wiejska i szpital, osad 40. 9.) G., w sień­skim pow., ob. Horodek. 10.) G., wś, pow. ró­wień­ski, gm. Gródek, par. Równe, leży nad rz. Ustyą, dopływem Ho­ry­nia, o 5 w. od Rów­nego. Ma zarząd gminny. Bardzo piękny pałac na wyspie wielkiego stawu, do której prowadzi żelazny most zwodzony. Na tejże samej wyspie cerkiew i wspaniały ogród. Koło stawu przechodzi dr. żel. brzesko-kijowska. Jest też w. G. kaplica katolicka. Dobra G., pojezuickie, rząd darował hr. Esterhazy. Znane z bogatych kopalni kredy. W górach otaczających są kamieniołomy, z których zabudowania włościanskie w jednej z przynależnych wsi są wystawione, a nawet i część zabudowań dworskich. We wspomnianych łomach kredytowych znaleziono jeszcze za życia hr. Esterhazego kość z goleni mamuta przedpotopowego, którą hrabia odesłał do gabinetu zoologicznego w Paryżu. 11.) G., duża wś, pow. haj­syń­ski, gmina i parafia Gra­nów, nad rz. So­ro­ką, 634 dusz męz., wtem 34 jednodworców, 990 dz. ziemi włościan, dworskiej 1648 dz. Cerkiew pod wezw. N. P. liczy 1582 parafian i 54 dz. ziemi. Należała do klucza granowskiego Czartoryskich, dziś Wołodkowicza. R. 1868 było 221 dm. 12.) G., miasto, pow. ka­mie­nie­c­ki, o 50 wiorst od Ka­mień­ca, 20 od Jar­mo­li­niec, w pięknym rozdole po obu stronach Smo­try­cza, okrąg adm. ku­piń­ski; jest tu zarząd gminny, sąd mirowy, poczta, apteka, fabryka cukru założona w 1837 r. przez br. Gejsmara, obecnie na akcyach, przerabiająca rocznie do 100,000 berkowców buraków, młynów 5, jeden poruszany za pomocą turbiny, gorzelnia. Mieszk. 7500, w tej ilości żydów 2500, reszta włościan, przeważnie katolików, tak zwanych Mazurów, dawnych kolonistów znad Sanu i Wisły. Cerkiew murowana pod wezw. św. Aleksandra Newskiego liczy 1055 parafian i 151 dz. ziemi. Kościół paraf. katolicki dek. kamienieckiego, z cudownym obrazem św. Antoniego, posiada 7297 wiernych; do parafii należą, kaplice w Ku­pi­nie, Krze­mien­nej i Ły­so­wo­dach, dziś zamknięte. Jest tu fabryka pasów, sznurów i uprzęży nicianych, 4 garbarnie i 1 mydlarnia. Oprócz targów co 2 tygodnie, bywa tu 6 jarmarków, największy na św. Antoniego. Miasto składa się z rynku ze sklepami i kilkunastu ulic. W 1780 r. było tu 462 domów, obecnie liczy się do 740, między któremi dużo jest murowanych. Synagoga, 4 domy modlitwy, sklepów 80, rzemieślników do 100. Ziemi włośc. 2031 dz., ziemi dworskiej w 2 folwarkach 2012 dz. (jeden z folwarków nazywa się Ko­szer­na); gospodarstwo płodozmienne. Do spółki cukrowarnianej należy 49 dz. i 174 dz. do rządu dawnej kościelnej ziemi. Gródek jest bardzo dawną osadą; pierwotnie nazywał się Nowodwór i należał do No­wo­dwor­skich. Już w 1496 r. spotykamy dział zrobiony między Jęd­rze­jem i Mi­cha­łem No­wo­dwor­skim. W 1550 r. Tatarzy zupełnie go zniszczyli, i to powtórzyło się kilkakrotnie lat następnych. Później władali nim Her­bur­to­wie i Swier­czo­wie, nazwę zaś Gródka pierwszy raz spotykamy w liście Zygmunta I do braci Mi­ko­ła­ja Her­bur­ta i Jana Swiercza (stąd Niesiecki sądzi, że Swiercz jest tylko przydomkiem), pozwalającym dziedzicom fortecy Nowodworu, inaczej Biedrzychowa-Gródka, wybierać cła, na co przywilej zgubili. Musiał więc już wtenczas Gródek być silnie umocniony, kiedy król nazywa go fortecą. Następnie należał do Zamojskich, i ci najwięcej tu zostawili po sobie pamiątek. Posiadali oni tu znaczne dobra, bo oprócz Gródka, Kupina i kilkunastu okolicznych wsi, Marcin podskarbi koronny i syn jego Tomasz-Klemens, wojewoda lubelski, obaj ordynaci Zamojscy, trzymali bogate sąsiednie starostwo pro­s­ku­row­skie. Zastali majątki te zupełnie zniszczone przez Tatarów, kościół spalony. Zaczęli więc od sprowadzenia kolonistów znad Sanu i Wisły, i tak w Gródku jak i w Pro­s­ku­ro­wie ludność ta zachowała dotąd swoją mowę, religią i strój swój odrębny. Jan Zamojski, woj ew. podolski, największy dobrodziej Gródka, wymurował z cegły kościół dzisiejszy paraf., farę, pod wezw. św. Stanisława (1778) na miejscu pierwotnie zbudowanego jeszcze w 1496 a w 1582 r. zniszczonego przez Tatarów. Ks. biskup ka­mie­nie­cki Mac­kie­wicz konsekrował go w 1826 r. W 1778 przeniesiono franciszkanów do Gródka, gdyż miejsce klasztoru i kościoła w Ka­mień­cu miało wejść pod twierdzę. Tenże Jan Zamojski przeznaczył im z dochodów gródeckich po 2000 zł. i grunta zwierzyńcem zwane z sianożęciami. On także wybudował szpital i dom sióstr miłosierdzia o 2 piętrach w 1774 r. i obdarzył go wsią Nowy-Świat i Basówką. Na mocy tego funduszu obowiązane były siostry utrzymywać osoby chore, 4 mężczyzn i tyleż kobiet; jednakże bywało słabych i po kilkanaście a rocznie do 200. Siostry zajmowały się także wychowaniem ubogich dziewcząt, a fundusz stąd zebrany obracały na wsparcie dla ubogich. Siostry te, cnotliwem swem życiem, miłosiernemi i pożytecznemi uczynkami zasłużyły sobie tu na ogólny szacunek i miłość; pomimo to jednak, w ostatnich czasach, kościół i klasztor został zamknięty, a zakonnice wyjechać musiały za granicę. Cudowny obraz św. Antoniego został przeniesiony do dzisiejszego parafialnego kościoła. Jan Zamojski z Ludwiki Poniatowskiej, siostry króla, zostawił tylko jednę córkę Urszulę, która wyszła za Mnisz­cha, marszałka nadwornego litewskiego, i wniosła w dom ten klucz gródecki. Mnisz­cho­wie mało dbali o ten majątek, mieszkali po za granicami kraju; pustoszał więc i pomału przechodził w cudze ręce. Ka­rol Mni­szech oddał Gródek w posagu swej siostrze 1° voto Radziwiłłowej, 2° Deville, zwanej od majątku Panią Dęb­liń­ską; ona to sprzedała w pierwszych latach 1830—40 Gródek jenerałowi wojsk rossyjskich baronowi Gejsmarowi. Za jego czasów miasteczko znowu podniosło się, dobrobyt mieszkańców i handel znacznie powiększył się; osobliwie znaczne były w Gródku składy win węgierskich. Przed 10 laty Gródek sprzedany z publicznej licytacyi; nabył go za stosunkowo nizką cenę prezes banku kijowskiego Winogrodzkij obecnie należy do jego synów. Resztki dawnego zamku zamienione przez jenerała Gejsmara na wygodny mieszkalny piętrowy. Al. Jel., Dr. M.

Gubernia grodzieńska powstała w taki sposób. R. 1795 rząd rossyjski utworzył z części prowincyj polskich, przyłączonych do Rossyi, gubernią słonimską. R. 1796 gubernią tę połączono z wileńską, i obie razem utworzyły gub. litewską. R. 1801 ustanowiono z części tej ostatniej gub. grodzieńską, od której 1842 r. oddzielono pow. lidzki i nowogródzki a w zamian do niej włączono cały obwód bia­ło­s­to­c­ki. Obecnie gub. grodz. graniczy: na płn. z gub. wileńską wzdłuż rz. Rotniczanki, błot nadkotrzańskich, Niemna, rz. Szczary do ujścia Jaworki, dalej znów po polach i błotach do Niemna, trochę Niemnem i suchą granicą do wsi Boczkowiec. Na wschód z powiatami nowogrodzkim i pińskim gub. mińskiej aż do rz. Prypeci, gdzie się schodzą granice trzech gubernij, w ogóle wzdłuż trzęsawisk, błot, lasów i jeziór. Na południe granica idzie Prypecią oraz błotami i trzęsawiskami, które się ciągną w kotlinie tej rzeki i jej dopływów, jednem słowem ciągnie się Polesiem wołyńskiem aż do Bugu, skąd już idzie zachodnia granica gubernii, Królestwo Polskie, a ściślej biorąc rzeki Bug, Nurzec, Liza, Narew, Biebrza. Geograficznie gubernia rozciąga się między 40°7′ i 43°32′ dług. wsch. a 51°31′ i 54°3′ szer. płn. Według Strielbickiego gub. grodzieńska obejmuje 34058 w. kw. rozl., według obliczeń wojskowo-topograficznych 3,512,806 dziesięcin. Gubernia ta nie ma żadnych gór wysokich i ciągłych, któreby tworzyły jakieś pasma, i wogóle średnie jej wzniesienie nad pow. Baltyku nie przenosi 500 do 600 stóp. Na wschodniej okrainie w pow. słonimskim dochodzi do 1000 stóp. Przez środek gubernii ciągnie się płaskowzgórze, które dzieli wody spływające do Baltyku od dopływów morza Czarnego. Południowa część gubernii przedstawia prawie wszędzie powierzchnię płaską i niezbyt wyniosłą, zniżającą się w kierunku Polesia. Pod względem geologicznym prawie całą gubernią zalega formacya trzeciorzędowa. Warstwy dewońskie, syluryjskie i wogóle osadowe tworzą tu i ówdzie oddzielne grupy wzgórz, w których skamieliny zwierząt, tak morskich jak rzecznych, bywają pomieszane jedne z drugiemi. Skał plutonicznych i metamorficznych w gubernii nie spostrzeżono. Pod względem geognostycznym zasługują na uwagę piaski nadniemeńskie w prużańskiem, wołkowyskiem, słonimskiem, oraz nadbużańskie, nadleśniańskie, nadmuchawieckie i nadjasiołdziańskie. Wiatr roznosi je po polach uprawnych, i wielkie tym sposobem zrządzają szkody. Nad Niemnem i Bugiem spotyka się też dosyć wzgórków kredowych i w ogóle wapniakowych. Według 4-tomowego dzieła Bobrowskiego o gubernii grodzieńskiej (w wydawnictwie: „Materiały dla geografii i statisiki Rossii“ rzeki w tej gubernii zajmują 160000 gruntu, strugi i potoki 64000 dzies., stawy do 10,000 dzies., błota i jeziora 228000 dzies., t. j. razem wody zajmują do 460000 dz. czyli ósmą część całej rozległości. W płn.-wschodniej stronie powiatu prużańskiego i w południowej wołkowyskiego na rozległej a błotnistej wyżynie, znajduje się węzeł trzech systematów rzecznych Bałtyku i m. Czarnego. Stąd poczynają się Jasiołda, Narew i kilka dopływów Niemna, rozchodzące się w trzech różnych kierunkach. Najważniejszym jest dla gubernii system Niemna, potem system Wisły a najmniej ważnym system Dniepru. Rz. Niemen należy częściowo do gubernii od ujścia Szczary do Rotniczanki i przyjmuje w jej obrębie: Kotrę z Pyrrą z prawego brzegu a z lewego: Promszę z Mołczadzią, Szczarę z Hrywdą, Łohozą i Issą, Zelwę, Roś, Świsłocz i Łosośnę. Bug przyjmuje w obr. gubernii Muchawiec, Lśnę, Pulwę i Nurzec. Do Narwi wpada Supraśl i Biebrza. Jasiolda i Pina należą do wodozbioru czarnomorskiego. Jeziora w gubernii nie są zbyt liczne i skupiają się w dwu przeciwległych jej krańcach, na północy i na płd.-wschodzie. W powiatach słonimskim i kobryńskim mają one ważne znaczenie z powodu przeprowadzonych między niemi kanałów: jeziora zaś północne w pow. grodzieńskim tem się cechują, że prawie wszystkie łączą się jedne z drugiemi za pomocą strug, a jedno z nich, mianowicie jez. Sałaty, wzniesione na 17 saż. nad zwierciadłem Niemna, w dniu 23 marca 1841 r. wylało się w rzekę potokiem do 14 wiorst długim, i dno jego do tego stopnia zaraz obeschnęło, że tegoż roku hreczkę na niem posiano. Błota i niziny w gubernii zajmują około piętnastej części jej rozległości. Pokryte w części lasem, w części krzakami, w części zaś są grzązkie i niepodobne do przebycia. Wszystkie te błota dadzą się rozdzielić na trzy grupy: północną, środkową i południową. Skutkiem parowania płytkich wód stojących powietrze w niektórych okolicach obfituje w szkodliwe wyziewy. W ogóle błota zawierają dużo torfu, rudy żelaznej i wydają niepożywną trawę. Za pomocą kanałów możnaby je osuszyć, co już miejscami przedsięwzięto. Klimat gubernii, ogólnie biorąc, umiarkowany; nie zdarzają się ani silne mrozy ani wielkie upały; ponieważ jednak układ poziomu jest płaski a wyższe punkta są bezleśne, przeto klimat jest wilgotny i zmienny. Średnia temperatura roku w Grodnie 5° ciepła, średnia temperatura lata 14° ciepła R. Polne roboty trwają, 6 miesięcy, drzewa okryte liściem 188 dni. Przeważnie wieją wiatry płn.-zachodnie i płd.-zachodnie. Płody naturalne nie wyróżniają się zbytecznie od produktów przyrody gubernij przyległych. Panuje tu wielka rozmaitość flory i fauny. Z roślin hodowanych z pożytkiem się uprawiają: żyto, pszenica jara i ozima, jęczmień, hreczka, groch, proso, len, konopie, tytuń, chmiel, ziemniaki, warzywa; obfite drzewa owocowe, różne jagody tudzież rośliny pastewne a osobliwie lekarskie, które zbierają znachorzy, bardzo liczni po wsiach. Co do drzew sosna przeważa; świerk nie tworzy jednorodnych borów; dąb, grab, jesion, klon, osina, brzoza rosną pomieszane. Z pomiędzy zwierząt osobliwy jest żubr w puszczy białowieskiej (ob.) i mnóstwo wilków. (Gilbert: „Flora Lithuanica inchoata, seu enumeratio plantarum quas circa Grodnam collegit et determinavit: 1781“). W stronach grodzieńskich, tak jak i wszędzie indziej za Niemnem i Bugiem, system gospodarki trzypolowej zachowuje się dotąd tradycyjnie. Uprawne pola tutejsze dzielą się zwykle na trzy gatunki: pszenne, żytnie i gryczane. Pszenne bywają czarnoziemne, czarnoziemno-mułowate i mułowato-gliniaste; żytnie — aliaż piasku i gliny; gryczane — żwir z glinkowatym piaskiem. Pszenicznemi gruntami najbardziej odznaczają się następujące okolice: część grodzieńskiego powiatu nad rzeką Świsłoczą, część prużańskiego koło Wyżek i Tewel, wiekszość powiatu kobryńskiego, mianowicie nad Bugiem i pod samem powiatowem miastem, wschodnie okrainy słonimskiego, wołkowyskie strony pod Krzemienicą i wreszcie przestronne łany pod Bielskiem i Sokółką. Dla umierzwienia tutaj dwóch morgów gruntu, potrzeba zwykle 150 fur nawozu, to jest 3 do 6 sztuk większego gatunku bydła, lub 30 do 60 mniejszego. Zatem na 2 miliony morgów ornej w całej gubernii ziemi, wypada od 4 do 8 milionów sztuk większego bydła, a tymczasem liczą ich obecnie niewięcej nad 600000. W ogóle skutkiem braku dostatecznego ulepszenia roli, żyta zasiewa się tutaj więcej daleko niż pszenicy; średni urodzaj tego zboża dochodzi zwykle do 7 ziarn, nizki do 2; owies często się przepala, gryka i jęczmień udają się prawie zawsze. Wszędzie tu sieją, dużo owsa i gryki; nad Narwią —tytuniu, bobu i chmielu, w Brzeskiem, Kobryńskiem i Prużańskiem — prosa; jęczmień za to, len, konopie i soczewica uprawiają się w dość małej ilości; kartofle, równie jak kapusta, rzepa i inne warzywa, należą do produktów ogrodowych. Sady używały dawniej w stronach grodzieńskich wielkiego rozgłosu; dziś nawet, z upadkiem wielu obywatelskich fortun, rynki gubernialnego metropolium, przy roku urodzajnym, odznaczają się jeszcze obfitością, taniością i wybornemi gatunkami najrozmaitszych owoców. Włościańskie konie, których ogólna liczba nie przewyższa 90 tysięcy, bywaj ą najczęściej słabowite i drobne. W Prużańskiem, Kobryńskiem i Brzeskiem zaprowadzono żubrowy, pochodzący od skrzyżowania krowiej i żubrzej rasy, wielce mleczny gatunek krów, o grubych a krótkich rogach, maści ciemno-gniadej i ryżawej. Przed laty kilkunastu najpoprawniejsze okazy bydła spotykało się w oborach pp. Walickich, Lachnickich, Wirionów, Haliburtonów, Wołowiczów, Trembickich, Skirmuutów, Giedrojciów, Chrzanowskich, Mostowskich, Biszpingów, Ejsmontów i Ossolińskich. Owiec liczono tu dawniej około 300,000 sztuk, przynoszących 15 tysięcy pudów wełny. Najbardziej rasowe stada merynosów posiadali Pusłowscy, Delasowie, Trembiccy, Ostromęccy, Lubeccy i Ossolińscy. Co do rękodzielnictwa za czasów jeszcze Witoldowych rozpoczęło ono w grodzieńskich stronach swoje zwolna kiełkujące istnienie. Późniejszą porą nadane grodom tutejszym przez Jagiellonów prawo magdeburskie, ściągnęło do kraju wielu uzdolnionych cudzoziemców, i odraz u sformowało tu klasę średnią, przemysłową. W XVI wieku cechy rzemieślnicze w Grodnie, Bielsku, Słonimie i Drohiczynie rozwinęły się znakomicie. Na początku XVII stulecia tutejsze wyroby żelazne tudzież sycenie miodów i fabrykacya różnych spirytualiów, używały niezachwianej renomy. Z nastaniem wreszcie błogosławionych czasów Tyzenhauza, rękodzielnictwo stron grodzieńskich stanęło u szczytu rozwoju. Fabryki płótna, kamlotów, sukna, kapeluszy i powozów równały się z najlepszemi tego rodzaju zakładami na obczyźnie. Nawet po upadku wielkiego ich założyciela, ożywcza jego idea trwała tu jeszcze długo, i fabryki sukna w Chomsku, Izabelinie, Rożanej, Albie, Grodnie i Wołkowysku, do 1815 r. prosperowały świetnie. W roku 1830 nastąpiła kryzys i trwała dotąd, aż skutkiem chwilowego upadku rękodzielnictwa w Królestwie Polskiem nie odkryło się tak w Bia­łym­sto­ku jak w innych tutejszych miejscowościach nowe pole dla fabrycznych powodzeń i przemysłowego rozwoju. Handel grodzieńskiej gubernii, przeszedłszy na początku bieżącego stulecia pod wyłączne przewodnictwo żydów, dotąd się w ich ręku znajduje. Rynki kupieckie w Brześciu, Grodnie i Kobryniu, tudzież jarmarki w Zelwie, Świsłoczy, Wysokiem-Litewskiem i Szczuczynie, z górą od pół wieku stanowią kulminacyjne punkty handlowego monopolu żydów tutejszych. Średnia cena ziemi w gubernii 1879 r. wynosiła 27 rs. 54 kop. za dziesięcinę. R. 1880 w całej gubernii było 483991 dzies. pod oziminą, 356630 dzies. pod zbożem jarem a 121096 pod kartoflami. Tegoż roku zebrano: oziminy do 1787887 czetw., zboża jarego 1274678 czetw., kartofli 2178703 cz. a siana 22479648 pudów. Według danych urzędowych w gub. grodz. przed rozporządzeniem 5 marca 1864 r. było 30 obyw. ziem. pochodz. niepolskiego, mających 55,266 dz.; 1171 obyw. ziem. pochodz. polskiego, mających 904,059 dz. W d. l lipca 1870 r. było: 250 obyw. ziem. pochodz. niepolskiego, mających 295,303 dz.; 1060 obyw. ziem. pochodz. polskiego, mających 700,383 dz. Niepolacy nabyli 188000 dz. z wolnej ręki, 16000 dz. z licytacyi, resztę od skarbu („Wil. Wiestnik“). Gub. grodz. miała 1 stycz. 1880 r. 1165401 mk., a r. 1878 miała 1131502, w tem 563767 męż., 567740 kob. (od r. 1868 przybyło 166034 dusz) a co do wyznań 614141 prawosł., 299615 katol., 202699 izr., 12411 ew., 2636 mahometan (R. 1857 było żydów 96794). W gub. grodzieńskiej jest 9 dekanatów katolickich: grodzieński, wołkowyski, słonimski, prużański, kobryński, brzeski, bia­ło­sto­c­ki, bielski i sokólski, wszystkie dyecezyi wileńskiej. W pow. grodzieńskim jeden dekanat grodzieński. Parafia Wołpa należy do wołkowyskiego. Prawosławnych parafij było 1857 r. 317 w 29 dekanatach, a katolickich 127 w 9 dekanatach. Gub. grodz. dzieli się na następujące powiaty, które wyliczamy pod względem gęstości zaludnienia W porządku malejącym: sokólski, bia­ło­sto­c­ki, bielski, grodzieński, wołkowyski, kobryński, brzeski, prużański, słonimski. R. 1857 gub. liczyła 9 miast powiatowych i 16 nadetatowych, mczek 75. W ogóle miejscowości zaludnionych 6162. Roku 1879 było stacyj pocztowych 47. Główne linie komunikacyjne stanowią drogi żelazne: petersbursko-warszawska, brzesko-grajewska, moskiewsko-brzeska, brzesko-kijowska i warszawsko-terespolska. Marszałkowie szla­ch­ty gub. grodz. byli: Krzywicki, Pusłowski Franc., 1805 Niemcewicz Stan. Ursyn, 1807 Boreysza Paweł, 1812—21 Pancerzyński Ludwik, 1820—23 Grabowski Kaz. hr., 1817 Andrzeykowicz Feliks, 1827 ks. Konst. Czetwertyński, 1854—59 Kalikst Orzeszko, 1856 hr. Starzyński.

Powiat grodzieński zajmuje płn.-zachodnią część gubernii a graniczy na płn.-wschód z gubernią wileńską, na płd. z pow. wołkowyskim, na zachód z sokólskim i gub. suwalską, Rozl. zajmuje 3709 w. kw. czyli 386364 dzies., w tej liczbie 79978 dzies. rządowych a 82923 dz. lasu. Ludności razem z Grodnem 156818 dusz; 41,6 na w. kw.; 80332 kob., 76486 mężczyzn (prawosł. 70860, katol. 48427, ewang. 306, żydów 37273, mahom. 1144). Fabryki główne w powiecie: sukna 7 prod. na 11932 rs.; tytuniu 2 prod. na 95000 rs.; gorzelni 16 prod. na 452000 rs.; browarów 8 prod. na 71000 rs.; miodu 7 prod. na 7520 rs.; młyn par. 1 prod. na 14200 rs.; fabr. świec 2 prod. na 4280 rs.; mydła 2 prod. na 2240 rs.; skór 19 prod. na 48460 rs.; cegielni 10 prod. na 16851 rs. Stanów czyli okręgów admin. pięć: Grodno, Krynki, Łunna, Skidle, Porzecze; gmin 21. Powierzchnia powiatu falista, zwłaszcza nad Niemnem, który powiat ten dzieli prawie na dwie równe części. W północnej części powiatu leży t. zw. puszcza grodzieńska, która w 1857 r. zajmowała na długość z zach. ku wsch. przeszło 70 wiorst a na szerokość do 40 wiorst. Zachodnia część puszczy jest wzgórkowata, wschodnia zaś pokryta błotami torfiastemi i grząskiemi. Drzewo spławiają tu oprócz Niemna rzeką Kotrą i jej dopływami Niewiszą, Pyrrą, Berwianką. Górną połowę rzeki Pyrry stanowi spławny kanał Tyzenhauzowski, który ją łączy z szeregiem rozległych a spławnych jeziór, jakoto: Zadubieńskie, Białe, Mleczne i Lota. Inna grupa jeziór: Hrud, Birsztackie, Werowskie, także tworzy jednolitą całość przez łączące je strumienie i zlewa się do rzeki Kotry. Najwięcej do osuszenia puszczy i uspławnienia jej wód przyczynił się według Bobrowskiego, w obrębie swych lasów obywatel Walicki, który przekopał między innemi kanały berwiański i rybnicki. Zresztą, drzewostan puszczy, skutkiem złej gleby, nie odznacza się dobrym materyałem drzewnym. Jeziora obfitują w ryby, a do r. 1840 dostarczały tez dużo pijawek, które podobno w owym r. 1840 wyginęły. Z pomiędzy rzek w powiecie główne są Niemen, Kotra i Świsłocz. Główną linią komunikacyjną stanowi dr. żel. petersbursko-warszawska. Ważniejsze w powiecie miejscowości: Grodno, Druskieniki, Mosty, Kamionka, Kruszyniany i wymienione powyżej stolice administracyjnych zarządów (stanów). Marszałkami powiatu grodzieńskiego najprzód w dawnem wdztwie trockiem a potem w nowszych czasach byli: Aleksandrowicz Jan 1632; Aleksandrowicz Stefan 1690; Aleksandrowicz Michał 1704; Buchowiecki Krzysztof 1655—62; Jundziłł Dunin 1766—73; Kruk Jan 1476; Kierdey Władysław 1647; Kierdey Jan Kazimierz 1669—70; Massalski Teodor książę 1613; Massalski. Jan książę 1700; Połubnicki Wasil kniaź 1500; Połubnicki Bazyli kniaź; Piotrowski Mikołaj 1648; Piotrowski Stanisław 1657; Tyszkiewicz Jerzy 1564; Tyzenhauz Antoni 1764; Wolmer Kazimierz 1784—93; Wołłowicz Józef 1775—76; Wołkowicki Jan 1780—83; Aleksandrowicz Tadeusz 1798—1800; Czetwertyński książę Konstanty 1822; Eysymont 1821; Lachnicki Roman 1854—59; Orzeszko Kalikst 1848; Pancerzyński Ludwik 1805—1807; Reyten Stefan. F. S.

Grodzie, niem. Grodschen, wieś, pow. jańsborski, ludność mazursko-polska. Stac. poczt. Dłotowo.

Grodzieńska gubernia, ob. Grodno.

Grodzisk, wieś w pow. sokólskim gubernii grodz., o 38 w. od Sokółki.

Grodzisk, ob. Grodzisko.

Grodziska, niem. Grodzisken, wieś. pow. szczycieński, niedaleko bitego traktu biskupiecko-niborskiego, na pruskich Mazurach. Gr. należały zdawna do obszernych dóbr rańskich (Gut Rheinswein), które mistrz w. krzyżacki Henryk Reuss von Plauen r. 1468 zapisał na własność jakiemuś Küchmeister von Sternberg; włók było tu podówczas 20. Zaraz przy wsi znajduje się dosyć stroma i wysoka góra, z której jest widok na kilka mil. Wierzchołek ma dość obszerny, zrównany, tylko w pośrodku widać wklęsłe wydrążenie. Nie podpada już prawie wątpieniu, że tu zamek niegdyś istniał obronny. Lud dotąd jeszcze zowie oną górę „Grodzisko“; resztki różnej zbroi, miedzi, żelaza, stare monety nieraz tu natrafiano. Nawet ostatki niejakie murów i fundamentów widziano przed niedawnymi czasy. Jest ciekawem, co pisze o tej górze pilny badacz historycznych zabytków mazurskich, proboszcz Drygalski z pobliskiej wsi Kuty r. 1726. Oto jego słowa: „Góra ta bardzo stroma i wysoka; tylko z północy mógł być do niej przystęp. U wierzchu w ziemi widać znaczne wydrążenie, w którem za dawniejszych czasów woda przez całe lato się zachowywała. Aż dopiero gdy tu we wsi Grodziskach wody nie było, to mi powiadał stary człowiek, że wtedy ze strugi u podnóża tej góry płynącej chcieli wodę do siebie sprowadzić. I gdy kopali, znaleźli w ziemi rury drewniane, które oczywiście wodę z jeziora gozowskiego, o pół mili ztąd leżącego, na oną górę sprowadzały. Ponieważ przy tej robocie rury popsowali, woda zaraz przestała lecieć, i teraz na górze jest sucho. Znaleziono też na górze różne monety i zabytki starej zbroi, które o wysokim wieku zamku tutejszego dość wyraźnie świadczą. Ja sam posiadam między innemi 2 monety z tej góry; wielkie są one jak pruski talar, z miedzi albo innego kruszcu mięszanego robione; po jednej stronie pięknie zachowana męska postać z napisem: „Alexander Imperator Romanus,“ na przeciwnej obraz Marsa bożka z strzałami i łukiem i napisane: „Mars“. Porównaj Dr. Töppen „Geschichte von Masuren“ 161, 182. Kś. F.

Grodzisko jest mianem, które się dość często powtarza w słownictwie geograficznem polskiem albo w kształcie nazwy: Grodzisk albo Grodziec, Grodziszcze i in. Wyraża ono pospolicie miejscowość, gdzie był lub jeszcze się znajduje obronny wał, zamknięty, mniej lub więcej obszerny, po za którym w pewnej dobie dziejów naszych ludność okoliczna szukała schronienia w czasie napadów nieprzyjaciela. Grodziska, o ile nam się zdaje, kryją się bardzo często pod nazwą okopów szwedzkich. Zapewne w czasie najazdów Karola X i XII nieraz korzystał nieprzyjaciel z tych gotowych obronnych wałów; ztąd też powstało to przemianowanie w ustach ludu dawnych grodzisk na wały szwedzkie. Autor niniejszej wiadomości zbadał w kraju naszym niejedno grodzisko. Zauważyliśmy, że grodziska, w niewielkich od siebie odstępach, pół mili, jednej lub dwóch mil, ciągną się niekiedy długim szeregiem, jak gdyby stanowiły łańcuch obronnej linii. Znajdują się one zwykle niedaleko osad wiejskich, na łąkach, niedaleko strumyków lub rzeczek, niekiedy w lasach. Wiele z nich ma kształt mniej lub więcej wysokich wałów czworobocznych zamkniętych, które opasują przestrzeń 100 lub więcej sążni kwadratowych. Dziedziniec ten wewnętrzny grodziska służył za miejsce pobytu, gdzie się chroniła ludność w czasach napadu nieprzyjaciela, gdzie także ukrywała swój dobytek. Bagno otaczające grodziska utrudniało przystęp nieprzyjacielowi. Woda zaś w bliskości pozwalała często zaopatrywać się chwilowym mieszkańcom grodziska w napój niezbędny dla człowieka i domowych jego zwierząt. Niekiedy spotykają się w grodzisku samem ślady studzien lub małych jeziorek, albo stawków. W jednem z grodzisk (Rekoraj pod stacyą dr. żel. warsz.-wied. Baby) znaleźliśmy pod dość grubą warstwą (pół metra) ziemi bruk kamienny, którym cały wewnętrzny dziedziniec snać był wyłożony, a miejsce z natury swej jest bagniste, błotne. Na łąkach wsi Tumu pod Łęczycą znajduje się obszerne grodzisko, które powszechnie lud nazywa okopami szwedzkiemi. Badania archeologiczne p. Merczynga w r. 1879 przekonały, że w samym dziedzińcu grodziska było niegdyś siedlisko ludzi, jak świadczą szczątki bardzo liczne urn, naczyń glinianych, ukrytych pod ziemią, z bardzo odległej epoki. Jeszcze nauka archeologiczna u nas ma w tym kierunku rozległe przed sobą a mało uprawne pole. Potrzebaby było zgromadzić dokładne wiadomości o wszystkich pozostałych dotąd grodziskach, oznaczyć je topograficznie, wykryć linie i kierunki, zbadać ich wnętrza — oznaczyć czas ich powstania… Powyższe objaśnienie grodziska ma za sobą to prawdopodobieństwo, że pierwiastkowo grody u nas były właśnie takiem obronnem miejscem, a grodzisko, jak sama nazwa wskazuje, jest mianem pochodnem od grodu. Grodzisko oznacza mniejszą, drobniejszą twierdzę obronną, usypaną z ziemi w kształcie niewielkiego względnie kwadratu lub równoległoboku; gród zaś jest warownią obszerną, do urządzenia której użyto więcej pracy, więcej sztuki. Gród otoczono rowem, wypełnionym wodą, opasano wysokim wałem, niekiedy dwu lub trzema szeregami wałów, ogrodzono mocnym częstokołem, a wewnątrz w dziedzińcu rozległym, który mógł objąć liczniejszą ludność zbrojną, znajdowały się i warowne jeszcze wieże, podziemia, schronienia i mieszkania. Gród, jednem słowem, był zamkiem obronnym i znaczył tyle co rzymskie castrum. Takie miał znaczenie strategiczne gród w całej słowiańszczyznie, na całym rozległym jej obszarze. Wspólna nazwa, powszechnie spotykana, najlepiej o tem świadczy. Mają Chorwaci swoje Hradce, Czesi Hrady, Pomorzanie swoje Gardy, Polacy Grody. Na Rusi spotykają się Horody. W Czechach mamy Vyszehrad, Velehrad, Stary Hrad itp. Te zamki obronne, castra, mniej lub więcej liczne w danej okolicy, zyskały także wielkie znaczenie jako ogniska organizacyi administracyjno-politycznej. Grody z przyległą okolicą utworzyły w następstwie czasów kasztelanie, których nazwa ukazuje się w dyplomatach naszych łacińskich dopiero w końcu XII wieku (1191 r. uposażenie kolegiaty sandomierskiej). Czem u Czechów były żupy, tem u nas kasztelanie. W każdej żupie czeskiej był hrad, a każdy hrad miał pod sobą przyległą żupę; ztąd hradni i żupni są jednem i tem samem. Gallus nazywa jeszcze u nas kasztelanów comites, ale rozumie przez nich dowódzców wojska, zbrojnej siły, zgromadzonej w grodzie ku obronie ziemi, granicy itd. Najliczniejsze znajdowały się tam grody, gdzie najwięcej zagrożona była przez niespokojnych wojowniczych sąsiadów linia graniczna. W epoce polski książęcej najwięcej cierpiały okolice nad Notecią od ciągłych napadów Pomorzan. Ztąd też już za Galla spotykamy szereg grodów takich jak Santok, Drzeń, Wieleń, Czarnków, Ujście, Nakło, do których z biegiem czasu w skutku wzmagających się potrzeb wojennych przybywały inne w różnych miejscowościach, to na pograniczu Szląska, to wewnątrz kraju, tak iż w Wielkopolsce w okresie piastowskim spotykamy cały szereg grodów czyli kasztelanij: Biechowo, Bnin, Brod, Ciążyń, Czarnków, Drożyn, Drzeń, Dupin, Giecz, Gniezno, Kalisz, Kamień, Karzec, Konin, Kostrzyń, Krobia, Krzywin, Książ, Kwieciszewo, Ląd, Międzyrzecz, Modrze, Nakło, Nowy Mir, Obrzycko, Ostrów, Poznań, Przemęt, Przywłoki, Radzim, Rogoźno, Ruda, Santok, Śrem, Starygród, Ujście, Wieleń, Wilkowija, Wschowa, Zbar, Zbąstyn, Żnin, Żoń. Na Mazowszu wzniesiono w biegu czasu przeciwko napadom Prusów także cały szereg obronnych grodów, o których wiadomość sięga najdawniejszych czasów. Tu więc spotykamy takie grody jak MakÓw, Ciechanów, Szreńsk, Rypin, Sąchocin, Raciąż, Sierpsk, Serock, Płock, Dobrzyń i Przypust ze Słońskiem. Naczelnikiem siły zbrojnej grodu był kasztelan, jak się wyżej nadmieniło. Kasztelan został także naczelnym urzędnikiem całej tej okolicy, którą do pewnego grodu pod względem administracyjnym przyłączono. Gród otrzymał tym sposobem ważne znaczenie w całem urządzeniu wewnętrznem kraju. Przyległy obszar poddanego pod władzę kasztelana kraju nazywał się po łacinie castellanią, castellaturą a po polsku, jeśli się nie mylę, grodztwem. Tę nazwę przynajmniej raz i drugi spotkałem w najdawniejszych naszych księgach sądowych z początku XV wieku. Gród stał się ogniskiem pod względem nie tylko wojskowym, ale i sądowem, administracyjnem ogniskiem całego okręgu. Kasztelan był najwyższym sędzią w swem grodztwie, wybierał podatki na rzecz księcia, czuwał nad bezpieczeństwem osób i ich mienia itd. W XIV wieku władza kasztelańska ustępować zaczęła powoli miejsca innej instytucyi, a mianowicie starostom grodowym (capitanei castrensea), którzy jako urzędnicy królewscy a nie ziemiańscy sprawowali w imieniu króla najwyższą władzę sądowo-karną. Grody zaś zachowały nadal swe znaczenie wojenne jako miejsca obronne, warowne, i ztąd też tak często ukazują się na kartach naszych dziejów w walce z Wołoszą i Tatarami, Turkami, Węgrami i in. Jako instytucya sądowa, grody oznaczały ciągle aż do końca XVIII wieku miejsce, gdzie przed starostą czyli przed księgami urzędu starościńskiego zeznawano różne akta dobrej woli (coram actia castrensibus, albo coram actis officii capitaneatus), gdzie je przechowywano pod ścisłem zamknięciem, pod osłoną bezpiecznych i warownych murów. A. P.

Grodzisko 1.), niem. Grodisko, wieś, pow. węgoborski, 2 mile na wschód od Węgoborka, na pruskich Mazurach. Zaraz przy wsi znajduje się dość wysoka góra spadzista. O niej teraz jeszcze opowiadają, iż tam kiedyś za dawnych czasów stał zamek. Pan tego zamku był bardzo niesprawiedliwy i okrutny; ludzi po drodze napadał, gdzie mógł wszystko zabierał i skarby na tym zamku chował. Także i syn jego dorosły jedynak dopomagał ojcu w łupieztwie. Razu pewnego kiedy ów syn napadł był z swoją hordą przejeżdżających opodal drogą z towarami kupców, został od nich zabity. Ojciec okrutny nie posiadał się teraz ze złości i postanowił wszystkich ludzi, których tylko napotka, pozabijać. I tak już wielu pomordował ze swojego zamku. Aż dopiero pobożny jakiś pielgrzym o tem usłyszał, przybył tu i owego rycerza przeklął, że się w psa czarnego zamienił. Zamek wtedy cały ze wszystkiemi skarbami i mieszkańcami zapadł się w ziemię, i tylko staw niezgłębionej wody po nim na górze został. Nocą, kiedy duchy się ukazują, zwykle widywano w stawie owego psa czarnego, jak leżał na małem czółnie i pływał po wodzie. Ale potem przybyło tu o niedzieli za dnia kilku ciekawych chłopów i chcieli wodę zmierzyć, bo mówiono, iż nie ma gruntu. Wzięli kamień na linie uwiązany i spuszczali… Aż naraz wielki trzask i skomlenie nieznośne, jakoby psa, w wodzie powstało! Przestraszeni wszyscy uciekli, i od tego czasu owego psa czarnego na zaklętej górze nie widziano. Nawet woda w stawie powoli wyschła. A teraz ludzie tak mało są trwożliwi, że oną górę rozorali i sieją. Porównaj Dr. Töppen „Mazurische Sagen und Märchen“ 127. 2.) G., niem. Grodzisken, wś, pow. jańsborski, na samej granicy Królestwa Polskiego, przy strudze do rz. Pisy wpadającej, ludność ma polską ewangelicką. Kś. F.

Grodziszczany, wś w pow. sokólskim, gub. grodz., o 28 w. od Sokółki, chat 34.

Grójec v. Ogrójec, to samo co Grodziec v. Ogrodziec (Ogrodzieniec), miejsce odgrodzone, oddzielone, w celu zabezpieczenia od napadów nieprzyjacielskich, lub wyłączenia od wspólności w użytkowaniu ziemi przysługującej całemu opolu. Ztąd poszły nazwy: ogród, zagroda. Br. Ch.

Gromadczyzna, wś, pow. suwalski, gm. i par. Wiżajny. W 1827 r. było tu 9 dm. i 59 mk., obecnie liczy 6 dm., 58 mk., odl. 38 w. od Suwałk.

Gromadziszki, folw., pow. kalwaryjski, gm. i par. Lubów. Liczy 6 dm., 36 mk., odl. 13 w. od Kalwaryi.

Grondzken (niem.), ob. Grądzkie.

Groneiken lub Grueneiken (niem), dobra, pow. darkiemski, st. p. Boćwinka. [Dziś Grunajki (ob.).]

Gronowo 1.), niem. Grunau, rycer. dobra i folw. proboszczowski, wś kościelna parafialna, pow. toruński, na bitym trakcie toruńsko-kowalewskim, około 1 i pół mili od Torunia, pół mili od stacyi kolei żel. toruńsko-wystruckiej w Turznie, w okolicy równej. Obszaru ziemi zajmuje mr. 15626, budyn. 51, dom. mieszk. 24, katol. 242, ewang. 68. Parafia w miejscu, szkoła Wielka Łąka, poczta Lubicz, obecnie Turzno (?). Początkowo było Gr. wsią rządową, należącą, do komturyi krzyżackiej w Toruniu. Podług opisów krzyżackich zajmowała włók 48, czynszu dawała na zamek skotów 2 szel. 4. R. 1457 król Kazimierz zapisał tę wś na własność Toruńczanom. Zdaje się jednak, że Toruń Gronowa nigdy nie posiadał, bo ciągłe zachodzą wątpliwości i spory. I tak r. 1552 król Zygmunt August podczas swojego pobytu w tem mieście wystawił dokument, że nikt inny tylko Toruńczanie mają prawo do tej wsi; także i r. 1555 w Piotrkowie podobny dokument podpisał. Widać ztąd, że i któś inny rościł sobie prawa do tej wsi. Co się tym sposobem niezawodnie stało, że król, nie pamiętając o Toruńczanach, zapisał Gr. w dożywociu albo podobnem prawem innej jakiej osobie, która już w r. 1520 trzymała wieś w swojej mocy, tak że miasto nie mogło jej zająć. R. 1600 magistrat toruński postanowił Gr. dla siebie wykupić (t. j. prawa zapłacić innej jakiejś osoby), ale reprezentacya miasta, zważając na wielkie długi, które na tej wsi ciążyły, nie dozwoliła. Wreszcie r. 1639 sprawa do tyla ostatecznie się rozstrzygnęła, że król Władysław IV podarował Gr. na dziedziczną własność ulubionemu burmistrzowi toruńskiemu Janowi Preuss roku 1639. Odtąd Gr. aż dodziśdnia znajduje się w ręku prywatnem. Jest domysł, nie wiadomo o ile podobny do prawdy, że to pp. dominikanki, które istniały jako tercyarki przed reformacyą przy klasztorze oo. dominikanów w Toruniu, prawo na Gr. miały. Tak czytamy w kronice klasztornej tychże oo. dominikanów, pisanej około r. 1650. O kościele w Gr. jest jeszcze wiadomość, że wkrótce przed wybuchem 2-ej szwedzkiej wojny ówczesny proboszcz Gajewski postanowił znacznie podupadły kościół z gruntu naprawić. Kazał dlatego cały dach pozdejmować, gdy tymczasem Szwedzi nadeszli: kościół pozostał bez nakrycia, a co gorsza gorliwy proboszcz Gajewski umarł, i tak wszystko niszczało. Kiedy r. 1670 wizytator biskupi kanonik Strzesz przybył tu, znalazł kościół zupełnie spustoszały. Później jednak znowu naprawiono kościół, który w należytym stanie znajdował się przeszłego wieku. O teraźniejszym pisze dyecezyalny szematyzm z r. 1867: Kościół w Gr. tytułu św. Mikołaja biskupa, prawo patronatu ma dziedzic von Wolff w Gronowie, o fundacyi i konsekracyi nie wiadomo. W parafii znajduje się publiczna kaplica ś. Rocha we wsi Brzezienku, niedawno wzniesiona; wioski parafialne: Gronowo, Młyniec, Żyda, Brzeźno, Brzezienko, Kamionka, Gronówko, Friedrichsthal i Rogówko. Dusz katolickich liczy parafia 1344. Za dawniejszych czasów istniała jeszcze publiczna kaplica św. Ignacego Lojoli w Młyńcu, którą posiadali oo. jezuici z Torunia i pozostałe akta wspominają o wielkiej sławie kaplicy z powodu cudów, jakie się tu działy za przyczyną św. Ignacego. 2.) G., niem. Grunau, w dokumentach r. 1349 Grymowo, 1432 Grunau, 1601 Gronowo, 1653 Grunowo, obszerne dobra, pow. złotowski, w okolicy teraz jeszcze dość lesistej, zaledwie milę od stacyi kolei żel. pilsko-tczewskiej w Lipce (Linde) albo w Wierzchowie (Firchau), także milę od m. Pr. Frydlądu, 1 i pół mili od Człuchowa. Położenie jest nieco wysokie i stanowi granicę wód, które z jednej strony spływają do rz. Brdy, z drugiej do Noteci; do Brdy wypływają stąd Kamionka i nieco dalej Sępolna, do Noteci zaś rz. Gwda ze swoimi dopływami, które tu biorą początek, jako Dobrynka, Glumia, Stalunka, później Łobzanką zwana. Do Gr. zalicza się 4 następujące części: 1) wieś włośc., nad małą strugą, która uchodzi do większej nieco Kamionki, obszaru ziemi obejmuje mr. 4801, razem z dobrami rycer. ma budyn. 202, dm. mieszk. 60, katol. 20, ewang. 530. Parafia i poczta Kamień, szkoła i kościół luterski w miejscu; 2) rycer. dobra, przyłączone do wsi Gr. jako gminy, zawierają obszaru mórg 5795; 3) młyn gronowski, także do Gr. należy, nad struga, Kamionką, ma budyn. 6, dom. mieszk. 2, ewang. 19; 4) Gr. nowe, niem. Neu Grunau, włok wś, powstała na obszarze gronowskim po r. 1766, nad strugą. Stalunką, od r. 1856 stanowi osobną gminę, obszaru ziemi zajmuje mr. 1505, budyn. 133, dom. mieszk. 79, katol. 90, ewang. 342. Parafia i poczta Pr. Frydląd, szkoła w miejscu. Osada Gr. istnieje od najdawniejszych czasów. Pierwotnie była królewszczyzną, wydaną włościanom staropolskiem prawem. Pierwszy raz w dokumencie nazywana jest Grymowo r. 1349. R. 1370 król Kazimierz wystawił dla tej wsi nowy przywilej w Bydgoszczy W środę przed Gromniczną. Sołtys, który wieś na nowo urządzał, zowie się Andrzej z Tucholi. Prawo panowało dotąd polskie, ustępuje teraz prawu niemieckiemu czyli chełmińskiemu. Włók wielkich osiadłych chełmińskich liczono wtedy 80. W pierwszej połowie XV wieku kiedy były zatargi wojenne pomiędzy krzyżakami a Polską, działy się wielkie bezprawia w całej tej okolicy. Kto tylko mógł, napadał wtedy wioski i miasta, wszystko rabował i pustoszył. Tak r. 1432 zabrali nieprzyjaciele w Gr. 16 sztuk bydła rogatego i 4 konie. R. 1435 Runge ze Sypniewa zabrał co się dało, 4 sztuki bydła, wiele domowych sprzętów, nawet kościoła nie uszanował, tylko wiele pozabierał, co kosztowniejszego. Widać ztąd, że wtedy już kościół w Gr. istniał. W następnych czasach, nie wiedzieć napewno kiedy, Gr. przeszło na prywatną własność szla­ch­ty. Począwszy od XVII w. zachodzą tu jako właściciele: Gruszczyńscy, Podewilowie, Golcowie i inni. Z pruskich czasów znani są: generał von Pelet-Norbonne, Freiherr von Gemmingen, von Livonius, Brachvogel, obecnie Sommer. Kościół istniał w Gr. od najdawniejszych czasów. Początkowo był parafialnym. Patronatu był z początku królewskiego. Później w wojnach krzyżackich razem ze wsią zapewne wiele ucierpiał. R. 1435 Runge ze Sypniewa pozabierał z kościoła co było droższych kosztowności. W czasie reformacyi luterscy tutejsi dziedzice zabrali go i osobnego predykanta przy nim utrzymywali. R. 1617 arcyb. gnieźn. Gębicki zalicza wprawdzie kościół gronowski jako należący do dekanatu w Łobżenicy; wątpić jednak należy, czy rzeczywiście znajdował się wówczas w ręku katolików, ponieważ następnie bez ustanku prawie toczy się o niego proces. I tak r. 1720 brzmi dekret sądowy, ażeby dziedzic ówczesny Ekhard Golz w przeciągu 6 tygodni wydalił predykanta, a kościół napowrót oddał katolikom. Nie musiał jednak wypełnić dekretu, bo już r. 1736 arcyb. Potocki znowu zakazuje luteranom wszelkich publicznych funkcyj w tym zabranym kościele. R. 1740 wyszedł nowy dekret, żeby zbór ten bezprawny natychmiast rozwalić. Luteranie jednak, jak sami teraz piszą, wyrobili sobie przywilej u króla jegomości, mocą którego kościół miał być nietykalnym. Tak tedy daremne były zabiegi katolików, których zabrany kościół pozostał luterskim zborem. Początkowo pastorowie tutejsi zaopatrywali filią w Batorowie, następnie mieli filią w Marienfelde, a od r. 1722 są dwie filie: Batorowo i Marienfelde. Do Gr. należały także nowsze osady Wedelshof i leśnictwo Grünhirsch, ale teraz są odłączone i są własnością innej famili. Na folwarku gronowskim utrzymują gorzelnię. 3.) G., włośc. wś, pow. lubawski, nad jeziorem zwanem Gronówko, ⅓ mili od bitego traktu lidzbarsko-lubawskiego. Obszaru ziemi zajmuje mr. 754, budyn. 30, dm. mieszk. 13, katol. 121, ewang. 8. Parafia Rumian, szkoła Jeglia, poczta Kiełpiny. Gr. należało oddawna do dóbr stołowych chełmińskich biskupów, powstało na wyciętych gruntach hartowieckich borów, prawdopodobnie za polskich dopiero czasów; w XVIII wieku nazywa się pustkowiem w borach hartowieckich. Inwentarz biskupstwa chełmińskiego z r. 1759 pisze: „Gronowo za kontraktem Illmi Leski z r. 1754 trzymają: Michał Faralisz, Adam Tołodziecki sołtys, Jędrzej Orzechowski, Michał Kamieński i Stanisław Kołodziej bartnik, ogółem 5 gospodarzy.“ 4.) G., niem. Gronau, wś, pow. licbarski, przy bitym trakcie ornecko-dobromiejskim (Wormdit-Gutstadt), przeszło 1 milę od Dobrego miasta. Od początku należała do dóbr stołowych warmińskich biskupów. R. 1364 biskup warmiński Jan II odnowił stary przywilej na tę wieś, który się spalił, Janowi Klingenberg sołtysowi w Gronowie. We wsi było wtedy włók 50, z których sołtys miał wolnych 5 prawem chełmińskiem. Na wspólny wiejski użytek było zapisanych włók 8, od szarwarku i od dziesięcin wolnych; tylko za nie dawali 1 wiardunek czynszu od włóki. R. 1376 biskup Henryk III zapisał mieszkańcom tutejszym błota między Gronowem a wsią Sommerfeld położone. R. 1528 wykupili się mieszkańcy od szarwarku, jaki czynili na biskupim folwarku. 5.) G., niem. Grunau, wieś włośc. i stacya kolei żel. berlińsko-królewieckiej, pow. malborski, w żyznych żuławach malborskich, blisko granicy pow. elbląskiego. Obszaru ziemi obejmuje włók 79, włośc. posiadłości 18 (freikölmische Besitzungen), dzierżawy plebańskie 2, katol. 108, ew. 197, menon. 65, dom. mieszk. 35. Parafia Fiszewo, szkoła, stacya kolei żel. i poczta w miejscu. W Gr. odbywają się 7 razy w roku licznie odwiedzane jarmarki na bydło; jest także młyn parowy do wydobywania wody z rowów i do osuszania nisko położonej roli (Dampfwasserschöpfmühle). Dawniej istniały w granicach teraźniejszej wsi Gronowa dwie inne wiejskie osady: Gr. i KI. Winkelsdorf, ale że woda w czasie powodzi z Wisły wylana, grunta piaskiem zaszlamowała, zaginęły, i teraz te grunta ma Gronowo. Jeszcze i w stronę ku wsi Eschenhorst należało 8 i pół włóki do wsi tutejszej, ale po długim procesie ustąpione zostały do Eschenhorst za 800 marek. Pierwszy znany przywilej nadali krzyżacy tej wiosce r. 1414. 6.) G., niem. Grunau, włośc. wś, pow. elbląski nad strugą gronowską, z wyżyn tu spadającą, która przy wsi młyn pędzi, na bitym trakcie elbląsko-holądzkim, pół mili od Elbląga. Obszaru ziemi obejmuje mr. 3529, katol. 25, ew. 489, menon. 8, dm. mieszk. 45, posiadł. gburskich 10, zagrodn. 21. Parafia, poczta Elbląg, szkoła w miejscu. Jako tu osada oddawna istniała, wskazują między innemi liczne starożytne monety przy tej wsi natrafiano. Nie wspominając wielu srebrnych monet, znaleziono tu między innemi złote pieniądze cesarzów rzymskich Teodozyusza II (408—450), Sewera III (461—466), Leona (457—474), Walentyniana (425—455) i innych. Najstarszy znany przywilej lokacyjny pochodzi z r. 1365, dany od krzyżackiego komtura elbląskiego Ortulfa z Trewiru: prawo dostała ta wieś chełmińskie, włók było wszystkich 50 i pół. Z tych były wolne od opłat 4 włóki, które miał proboszcz Nowego miasta Elbląga i 5 włók sołtysich; inne 5 włók czynszowały do szpitala św. Ducha w Elblągu. Sądy większe i mniejsze, podobnie jak i gdzieindziej, miał sołtys; Polacy i Litwini jednak byli od nich wyjęci i musieli stawać przed sądy krzyżackie. R. 1410 d. 30 lipca z Malborka król Władysław Jagiełło zaraz po wygranej bitwie grunwaldzkiej zapisał na własność Gr. razem z pobliską Nową Wsią (Neuendorf) nowemu miastu w Elblągu, z wdzięczności, że Polakom sprzyjało. Ponieważ zaś r. 1457 król Kazimierz Jagielończyk wieś tę zapisał staremu miastu, toczyły się długie spory, kto teraz panem. Chociaż proces nigdy się nie rozstrzygnął, stare miasto jako mocniejsze, wieś Gr. od początku zajęło i zawsze trzymało. Nad gronowską strugą, która przy wsi płynie, istniała dawniej papiernia (Papiermühle); wiadomość jest pewna, że od r. 1609 i później pracowała; kiedy zaginęła, nie wiadomo. Także i hamernia miedzi (Kupferhammer) znajdowała się tam, zkąd owa struga miedzianą się zwała (Kupferfliess). R. 1749 był wielki ogień we wsi, który większą połowę zabudowań w perzynę obrócił. Przy wsi znajduje się góra, którą teraz jeszcze nazywają winnicą: jak podają rachunkowe księgi z 1533 r. itd. w rzeczy samej wino podówczas na dobre hodowano na tej górze. Porównaj Mich. Fuchs „Beschreib. der Stadt Elbing und ihres Gebiets III, Fragment 74.“ 7.) G., niem. Grunau, wś, pow. ządzborski, na pruskich Mazurach, przy granicy pow. rastemborskiego i przy trakcie bitym ryńsko-rastemborskim. 8.) G., niem. Grunau, wieś w pow. węgoborskim.

Gronowska struga, dopływ jeziora Druzno (ob.).

Gronsken (niem.) 1.), wieś, pow. węgoborski, st. p. Orłowo. [Grądzkie ?] 2.) G. lub Grunswalde (niem.), wś, pow. gołdapski, st. p. Grabowo. [Także Grundswalde, Graunswalde, na płd.-wsch. od wsi Dunajek, dziś nie istnieje.]

Grontzken (niem.), ob. Grądzkie.

Groosten (niem.), wś, pow. ragnecki, st. p. Ragneta.

Grossheim (niem.), pow. gierdawski, 1) dobra i młyn, st. p. Alberga. 2) os, stac. p. Gierdawa.

Grosz (Ostatni). Nazwa wielu karczem w Królestwie Polskiem.

Grotowszczyzna, folw., pow. kalwaryjski, gm. i par. Simno. Liczy 7 dm., 12 mk., odl. 34 w. od Kalwaryi.

Groziny, wś i folw., powiat szczuczyński, gm. Białaszewo, par. Wąsosz, od Szczuczyna w. 7. Rozl. wynosi mr. 298, grunta orne ogrody mr. 167, łąk mr. 13, lasu mr. 115, nieużytki i place mr. 2. Bud. drewn. 11; rzeka Ruda przepływa. Wieś Groziny osad 11, z gruntem mr. 65.

Gruda, Hruda, rz., lewy dopływ Mereczanki, źródła ma około wsi Kobele w pow. trockim, płynie w kierunku płn., przerzyna linią dr. żel. petersb.-warszawskiej między Marcinkańcami a Porzeczem i wpada do Niemna w pobliżu wsi Puhacze. J. W.

Grudek, ob. Gródek.

Grudna, ob. Grodno.

Grudziewszczyzna lub Podsejny, folw., powiat sejneński, gm. Berżniki, par. Sejny. Ma 2 dm., 17 mk., odl. 3 w. od Sejn. Rozl. wynosi mr. 319. grunta orne i ogrody mr. 140, łąk mr. 58, past. mr. 53, wody mr. 13, lasu mr. 14, zarośli mr. 8, nieużytki i place mr. 33, bud. mur. 2, drew. 12, pokłady torfu. Rzeka Marycha przepływa i stanowi granicę południową. W pobliżu leży jez. Budziewizna. Br. Ch.

Gruenbaum (niem.), folw., pow. wałecki, st. p. Gostomia. 2.) G., os., pow. gołdapski, st. p. Gołdap’. 3.) G., wś, pow. żuławski, st. p. Heinrichswalde. 4.) G., wś, pow. iławski (Pr. Eylau), st. p. Uderwangen.

Gruenblum (niem.), wś, pow. darkiemski, st. p. Sodehnen.

Gruendann (niem.) 1.), wieś, pow. żuławski, st. p. Skajzgiry. 2.) G. lub Odanshoefchen, os., pow. ragnecki, st. p. Kellminnen. 3.) G. lub Gruendannen, wś, pow. darkiemski, st. p. Nemmersdorf. 4.) G., dobra, pow. wystrucki, st. p. Aulowoehnen.

Grueneberg (niem.) 1.), os., pow. węgoborski, st. p. Węgobork. [Dziś Zielona Góra, na płd.-wsch. od Węgorzewa.] 2.) G., os., pow. jańśborski, st. p. Orzesze. 3.) G., kol. i osada leśna, pow. ragnecki, st. p. Aulowoehnen. 4.) G., wieś, pow. wystrucki st. p. Berschkallen. 5.) G., folw., pow. gierdawski, st. p. Friedenberg. 6.) G., os., pow. gołdapski, st. p. Grabowo. [Na wsch. od wsi Sokoły, dziś nie istnieje (obszar wsi Sokoły).] 7.) G., wś, pow. żuławski, st. p. Heinrichswalde. 8.) G., ob. Gruenberg.

Grueneiken (niem.), ob. Groneiken (niem.) i Grunajki.

Grueneiten-Neuhof (niem.), dobra, pow. ragnecki, st. p. Szillen.

Grueneiten-Schunwillen lub Gruenen, wś, pow. ragnecki, st. p. Szillen.

Gruenfelde (niem.) 1.), folw., pow. toruński, ob. Zieleń, od r. 1874 tak przezwany. 2.) G., pow. świecki, ob. Świekatówko. 3.) G., powiat ostródzki, ob. Grunwałd. 4.) G., mała osada do wsi szlach. Skurgwy należąca, pow. grudziąski, przy bitym trakcie z Gardei do Grudziądza, około 1¼ mili od Grudziądza, została nowo założona około r. 1820 na gruncie szla­che­c­kie­go dobra Skur­g­wy, kiedy tę wieś posiadał Daniel Hanisch. Ponieważ pierwotny kontrakt unieważniono, aż do r. 1868 tylko 4 parcele odprzedano na własność, mórg licząc 2 do 5 tal. Parafia Rogoźno, szkoła Zarośle, poczta Gardeja; budynków było 5, dm. mieszk. 4, ewan. 42. 5.) G., ryc. dobra, pow. sztumski, nad Młyńską strugą (Mühlengraben), blisko traktu bitego starotarsko-malborskiego, ¾ mili od Starego Targu, 1 milę od Malborka. Obszaru ziemi liczy mr. 1313, budyn. 21, dm. mieszk. 12, katol. 142, ew. 49; parafia Kalwa, szkoła w miejscu, poczta Starytarg (Attmark); rola pszenna, znaczne łąki. Gr. istnieje od najdawniejszych czasów, nazwę swoją niemiecką ma od krzyżaków; krzyżacki landmistrz pruski Meinard von Querfurt (1288—1299) nadał tej wiosce pierwszy znany przywilej. Roku 1316 są te obszerne pierwotnie dobra podzielone pomiędzy Jakóbem i jego braćmi; Luter von Braunschweig nowym przywilejem potwierdza, jako mistrz w. krzyżacki Karol v. Trier (1311—1324) kazał wieś tę rozmierzyć i nowe granice pomiędzy braćmi naznaczyć. W XV wieku posiadali te dobra Budziszowie (Budisch?), w XVI panowie z Krasnej łąki (von Schönwiese), przy końcu XVI wieku nabyli je Czemowie, po których odziedziczyli je Güldensternowie, po nich zaś Łosiowie, po tych Kretkowscy, później Kruszyńscy i Wałdowscy. R. 1805 wieś Gr. jest szacowana przez ziemstwo (landschaftlich) na 70050 tal.; posiadaczem był wtedy hr. Sierakowski; r. 1859 Klemens Rötteken z Redy, Za dawnych czasów do grunfeldzkiego klucza należały dobra: Gintro, Śledziówka W. i M., Igły i Jordanki. Porównaj: Dr. Schmitt „Geschichte des Kreises Stuhm 245,“ 6.) G., dobra, pow. węgoborski, st. p. Budry. [Dziś PGR Dąbrówka Mała, gm. Banie Mazurskie.] 7.) G., wieś, pow. ragnecki, p. Rautenberg. Kś. F.

Gruenhagen (niem.), ob. Gronajno. 2.) G., os., pow. gierdawski, st. p. Nordenburg. 3.) G., wś, pow. holądzki, st. p. Holąd Pruski. 4.) G., por. Gronowo, Grunowo.

Gruenhaus (niem.), kol., pow. gąbiński, st. p. Trakieny, w Prusach Wschodnich.

Gruenheide (niem.) 1.), ob. Zielonki. 2.) G., ob. Zielony Lasek. 3.) G., młyn, pow. ządzborski, st. p. Stara Ukta. 4.) G., dobra, pow. wystrucki, mają st. pocztową, 192 mk. 5.) G., folw., pow. wystrucki, st. p. Jodlaucken. 6.) G., kol. i os. leśna, pow. ragnecki, st. p. Kellminen. 7.) G., wś, pow. labiewski, st. p. Nemonien. 8.) G., wś, pow. olecki, st. p. Orłowo. [Także Grünheyde, dziś Jelonek, na zach. brz. rzeki Ełk.] 9.) G., os., pow. piłkalski, st. p. Pilkały. 10.) G., dobra, pow. tylżycki, st. p. Schilgallen. 11.) G., wieś, pow. kłajpedzki, st. p. Saugen. 12.) G., wś, pow. darkiemski, st. p. Sodehnen. 13.) G., osada leśna, pow. darkiemski, st. p. Trempen. 14.) G., leśnictwo, pow. olsztyński, st. p. Pieś. 15.) G., dobra ryc., pow. braniewski, st. p. Orneta. F. S.

Gruenhoefchen (niem.) 1.), dobra, pow. węgoborski, st. p. Budry. [Grünhöfchen, 1 km na płn. od Budr, dziś nie istnieje.] 2.) G., dobra, powiat świętosiekierski, st. p. S. Siekierka. 3.) G., folw., pow. iławski, st. p. Iława Pruska.

Gruenwalde (niem.) 1.), ob. Kolonia and Zielony Lasek. 2.) G., inaczej Klein Neumühl, fol., pow. welawski, st. p. Alberga. 3.) G., wieś, pow. węgoborski, st. p. Banie. [Grünwalde, dziś PGR Grodzisko, na płn.-zach. od wś Grodzisko, gm. Banie Mazurskie.] 4.) G., wieś, pow. darkiemski, st. p. Darkiejmy. 5.) G., os., pow. gołdapski, st. p. Boćwinka. 6.) G., wieś, pow. welawski, st. p. Grünhayn. 7.) G., wieś, pow. świętosiekierski, st. p. S. Siekierka. 8.) G., wieś, pow. fyszhuski, st. p. Ś. Krzyż. 9.) G., leśnictwo, pow. gąbiński, st. p. Judtschen. 10.) G., leśnictwo, pow. labiewski, st. p. Seith. 11.) G., wieś, pow. iławski, st. p. Landsberg, Ostpr. 12.) G., dobra, pow. królewiecki, st. p. Liska-Schaaken. 13.) G., inaczej Zalagirre (Szalgiry?). wś, pow. stołupiański, st. p. Mehlkehmen. 14.) G., leśnictwo, pow. welawski, st. p. Puschdorf. 15.) G., wś, pow. piłkalski, st. p. Rautenberg. 16,) G., wś, pow. welawski, st. p. Welawa. 17.) G., os., pow. tylżycki, st. p. Tylża. 18.) G., dobra, pow. gąbiński, st. p. Gąbin. F. S.

Gruenweitschen (niem.), wś i domena rządowa, pow. gąbiński, st. p. Walterkehmen.

Grunajki, niem, Gruneiken, wś, pow. darkiejmski, przy płn. granicy polsko-luterskich Mazurów. [Dziś w gm. Banie Mazurskie.]

Grunden (niem.), dobra, pow. węgoborski, st. p. Kruklanki. [Dziś obszar wsi Grądy Kruklanckie, które pewnie od Grunden przejęły nazwę (choć leżą bardziej na płn.); między jeziorami Kruklin i Babka.]

Gruneiken (niem,), ob. Grunajki.

Grunswalde (niem,). pow. gołdapski, ob. Gronsken.

Grusen, Gruhsen (niem.), pow. jańsborski, ob. Gruzy.

Gruszka 1.) fol., pow. brzeski gub. grodz., gm. Dworce, własność Paszkiewiczów, 734 dz. 2.) G., urocz. przy wsi Romatowo, pow. brzeski gub. grodz. 3.) G., pow. prużański, ob. Tymochowszczyzna. 4.) G., osada, tamże, przy wsi Huszczewina.

Grygaliszki, wś i folw., pow. suwalski, gm. Kadaryszki, par. Wiżajny. W 1827 roku było tu 10 dm. i 48 mk.; obecnie liczy 19 dm., 13 mk., odl. 41 w. od Suwałk. Br. Ch.

Grygaliszki, niem. Grigalischken, wś i os., pow. stołupiański, st. p. Mehlkehmen.

Grygaluniszki, wś, pow. maryampolski, gm. Michaliszki, par. Płutyszki. Liczy 6 dm., 54 mk., odl. 23 w. od Maryampola.

Grygaluny, wś, pow. maryampolski, gm. Gudele, par. Skrawdzie. W 1827 r. było tu 10 dm. i 47 mk.; obecnie liczy 27 dm., 221 mk., odl. 26 w. od Maryampola. Br. Ch.

Grygieliszki, niem. Grigelischken lub Grilskehmen, wś, pow. gołdapski, st. p. Gołdap.

Grykopol, folw., pow. sejneński, gm. i par. Święto-Jeziory. Odl. 21 w. od Sejn. [Grikapalis]

Grynajcie, wś, pow. władysławowski, gm. Kidule, par. Sudargi. W 1827 r. było tu 19 dm. i 215 mk.; obecnie liczy 34 dm., 301 mk., odl. 35 w. od Władysławowa. Br. Ch.

Grynkiszki, wś i folw., pow. kalwaryjski, gm. Krakopol, par. Dauksze. Wieś liczy 8 dm., 41 mk., folw. zaś 7 dm., 24 mk., 102 mr. rozl., odl. od Kalwaryi 30 w., od Simna 6 w.

Gryszkabuda, wś, pow. władysławowski, gm. Kidule, par. Sudargi. Posiada kościół par. drewniany, erygowany 1743 r. przez Michała i Teklę ks. Wiśniowieckich. Była to niegdyś filia parafii Władysławów. Miała kaplicę w Barzdach, Grażyszkach i Połobiu. W 1827 r. G. miała 40 dm., 260 mk., obecnie liczy 44 dm., 414 mk. Leży od Władysławowa 21 w., od Suwałk 98 w. Par. G. dek. władysławowskiego liczy 8186 dusz. Gmina G. liczy 5085 mk., rozl. 25559 mr., sąd gm. okr. II w Syntowtach o 10 w., st. p. Szaki. W skład gm. wchodzą: Ambrasy, Antabudzie, Bałtrusie, Barzdy, Birsztany, Blustrwiszki, Buchtyszki, Degutynie, Dydwiże, Galinie, Gieruliszki, Garzyszki, Gryszkabuda, G.-Nowa, Kiermuszkalnie, Klewinie, Krauczyszki, Krajucie, Kubiliszki, Kulczyki, Lelijokiszki, Liputyszki, Lubiszki, Malwiszki, Masiawskie, Mazury, Mierzbudzie, Mietkinie, Michnajce, Murejki, Obromżyle, Obszruty, Pobałsupie, Pokiensztupie, Ponanupie, Porogupie, Potaszynie, Powysokie, Pupiszki, Rogupie, Ropidy, Rygiszki, Skargbudzie, Skirkiszki, Skrynupie, Sobiany, Sparwinie, Stajniszki, Stogupie, Stragbudzie, Suwałki, Symaki, Szukiety, Śmigle, Urużnie, Wiederyszki, Wierniki, Widygry, Zaliszki, Żałobleki, Żardele, Żasinie, Żeczkalnie i Żwirbliszki. Leśnictwo rządowe gryszkabudzkie w gub. suwalskiej dzieli się na straże: Karczowa Ruda, Bojakiszki, Bitta i Lokajce i liczy 34947 mr. obszaru leśnego. Br. Ch.

Gryszkamogi, wieś, pow. maryampolski, gm. Michaliszki, par. Preny. Liczy 2 dm., 14 mk., odl. 28 w. od Maryampola. Br. Ch.

Gryszkańce, wś, pow. sejneński, gm. Klejwy, par. Sejny. Odl. 3 w. od Sejn, liczy 5 dm., 28 mk. Br. Ch.

Gryza, niem. Griesen, wieś, pow. olecki, na Mazurach pruskich. [Gryzy]

Gryzławki, niem. Grieslach, wieś, pow. węgoborski, na Mazurach pruskich, przy granicy pow. rastemborskiego, o pół mili od bitego traktu do Rastemborka.

Gryżowa, rz., lewy dopływ Dubissy, bierze początek z jez. Gasztwinis na gruntach cytowiańskich, płynie bystro przez góry, wpada do Dubissy między Saudynikami a Lidowianami. Przepływa okolice widuklewskie, które 1371 r. plądrował w. mistrz krzyżacki Henryk von Kniprode.

Grzebienie, dwie wsie w pow. sokólskim, gub. grodz., jedna z 81 chat złożona o 25 w. od Sokółki, druga z 15 chat o 12 w. od tegoż miasta.

Grzebienie 1.) wś nad rzką Sidranką, pow. sokólski, gm. Grzebienie, 22 w. od Sokółki, 1,145 dz. włośc., 60 dm., 602 mk. Gmina obejmuje 39 miejscowości, 758 dm. włośc. (obok 278 innych), 4,671 mk. włościan, uwłaszczonych na 8,843 dz. Nadto w gminie jest 3,633 dz. większej posiadłości i 648 dz. cerk. i kościelnej. 2.) G., wś i dobra, pow. sokólski, gm. Kruhlany, 23 w. od Sokółki. Wś ma 354 dz. włośc.; dobra, własność Skirmuntów, z folwarkiem Józefów, 240 dz.

Grzegorze, niem, wieś, pow. jańsborski, na wschodnim brzegu wielkiego jeziora Śniardowego (Spirding-See), około ½ mili od miasta Orzysza i od bitego traktu lecko-jańsborskiego. Pierwszy początek tej wsi dosięga jak się zdaje r. 1437: Jan von Benhausen, ówczesny wójt krzyżacki rastemborski, wydał 30 włók, położonych, jak wtedy mówiono, na Kynstotenbrast, między Orzyszem a Okartowem, „an Witchen (? Wicuś) und Topchen,“ z czego później wieś teraz Grzegorze zwana powstała; prawo otrzymali chełmińskie, w wojnie zobowiązani byli obaj stanąć zbrojno na koniu. Ludność jest mazurska, lutersko-polska.

Grzesie, wś, pow. maryampolski, gm. Antonowo, par. Pilwiszki. W 1827 r. było tu 7 dm. i 80 mk.; obecnie liczy 7 dm., 131 mk.; odl. 18 w. od Maryampola.

Grzędowizna, niem. Grindashof, wś, pow. olecki, na Mazurach pruskich. [Folw. między Rogajnami i Mazurami, dziś nie istnieje.]

Grzyb v. Grzybek, dawne na­z­wi­s­ko czy przezwisko, stanowi źródłosłów nazw: Grzybów, Grzybków, Grzybki.

Grzybina, wś, pow. suwalski, gm. i par. Wiżajny. Liczy 17 dm., 160 mk.; odl. 37 w. od Suwałk.

Grzybowce 1.) wś, pow. grodzieński, gm. Hołynka, 64 w. od Grodna, 591 dz. włośc. 2.) G., fol. dóbr Sarya, pow. dryzieński.

Grzybowiec, (Grabowiec?), os., pow. prużański, gm. Białowieża, 33 dz.

Grzybówka 1.) Hrybówka, wś, pow. grodzieński, gm. Hudziewicze, 51 w. od Grodna, 166 dz. 2.) G., wś, pow. telszewski, gm. Masiady (12 w.).

Grzybowo 1), pow. war­sza­w­ski, gm. i par. Okuniew. 2.) G. Lekowskie, wieś i folw., pow. cie­cha­no­w­ski, gm. Re­gi­min, par. Le­ko­wo, od Cie­cha­no­wa 6 w., od Mła­wy 23 w. Folw. ma 560 m. rozl., grunt ciężki, pszenny, popielato-czarny; w podłożu glina żółta; spadki słabe. Łąk 60 mr., utworzonych przez Ły­dy­nię. Mieszkańców 95. Wieś G. L. powstała 1864 r. na skraju pól folwarcznych. Osad 22 po 2 do 20 morgów, oraz pastewnik wspólny 19 mr. Grunt jak na folwarku, tylko w ¼ części zupełnie lekki, piaszczysty; 115 mk. 3.) G., okolica szla­che­c­ka w pow. mła­w­skim, gm. Dę­bak, par. Wiecz­fnia, w obrębie której leżą wsie: G. Wielkie, G. Windyki, G. Ru­ka­ły i G. Ka­puś­niak Wś G. Ka­puś­niak, nad rz. Orzycą, odl. o 8 w. od Mła­wy, liczy 5 dm., 59 mk., 308 mr. gruntu. WŚ G. Ru­ka­ły, odl. o 8 w. od Mła­wy, liczy 10 dm, 94 mk., 35 mr. gruntu. Wieś G. Wielkie, odl. o 9 w. od Mła­wy, liczy 12 dm., 142 mk., 1049 mr. gruntu dobrego, 15 nieuż. R. 1827 było 22 dm., 141 mk. Fol. G. Wielkie, rozl. wynosi mr. 837, grunta orne i ogrody mr. 437, łąk mr. 153, pastw. mr. 106, lasu mr. 124, nieużytki i place mr. 1, bud. drew. 12, pokłady torfu. Wieś G. Wielkie osad 14, z gruntem mr. 147. Wieś G. Win­dy­ki, odl. o 7 i pół w. od Mła­wy, posiada gorzelnię, liczy 14 dm., 234 mk., 937 mr. gruntu dobr., 3 nieuż. R. 1827 było 16 dm., 143 mk. Dobra G. Win­dy­ki składają się z folwarku G. Win­dy­ki i G. Ru­ka­ły. Rozl. wynosi mr. 1729. Folw. G. Win­dy­ki grunta orne i ogrody mr. 412, łąk mr. 157, past. mr. 92, lasu mr. 412, nieużytki i place mr. 23, razem mr. 1096; bud. mur. 10, drew. 10, płodozmian 12-polowy. Fol. G. Ru­ka­ły grunta orne i ogrody mr. 283, łąk mr. 175, past. mr. 13, lasu mr. 149, nieużytki i place mr. 12, razem mr. 632; bud. mur. 1, drew. 3, płodozmian 7 -polowy, cegielnia, wiatrak, pokłady torfu. Wieś G. Windyki osad 31, z gruntem mr. 74; wś Ru­ka­ły osad 14, z gruntem mr. 36. 4.) G., wś, pow. sier­pe­c­ki, gm. Gut­ko­wo, par. Kraj­ko­wo, odl. o 39 w. od Sier­pca, o 7 w. od Ra­cią­ża, posiada wiatrak, liczy 29 dm., 219 mk., 824 mr. gruntu dobr., 29 nieuż. R. 1827 było 13 dm., 86 mk. Fol. G. rozl. wynosi mr. 696, grunta orne i ogrody mr. 266. łąk mr. 88, past. mr. 13, wody mr. 1, lasu mr. 91, zarośli m. 222, nieużytki i place mr. 13, bud. drew. 13. Wieś G. osad 18, z gruntem mr. 151. 5.) G., wieś, pow. maryampolski, gm. Szumsk, par. Giże. Liczy 2 dm., 21 mk. 6.) G., por. Grzybów.

Grzybowo 1.), niem. Grzibau, Grzybowen lub Ludwigsthal, włośc. wieś, pow. kościerski, nad małą strugą uchodzącą z sudomskiego jeziora do wdzidzkiego, które stanowi pierwsze zaczątki Czarnej wody, zajmuje obszaru wraz z przynależnym młynem mórg 4843, posiadł. gburskich 8, zagrodn. 8, dom. mieszk. 22, kat. 217, ewang. 29. Parafia Lipusz, szkoła Sycę-huta (Sietzenhütte), poczta Kościerzyna, dokąd odległość wynosi 1 milę. Włościanie tutejsi otrzymali prawa własności d. 1 paźdz. 1831 r. 2.} G., niem. Grzybowen, wieś, pow. lecki, nad jeziorem dejkuńskiem, blisko traktu bitego lecko-rastemborskiego i dworca kolei żel. w Sterławkach, ludność mazurska polsko-luterska. R. 1440 Jan von Benhausen, wójt (Vogt) rastemborski, nadał przywilej tej wiosce. W dejkuńskiem jez. poza wsią, około 10 stóp od lądu, znaleziono niedawnemi czasy 9 monet starych rzymskich i 2 z drutu plecione pierścienie; leżało to wszystko blisko siebie rozrzucone na gruncie wody. Przypuszczają, że to są ostatnie zabytki grobowej pogańskiej urny, która tu przy brzegu była w ziemi zakopana. Monety są bardzo stare, i, o ile można było odczytać, nosiły napis cesarza rzymskiego Antonina Pobożnego. Kś. F.

Grzybowo 1.) os. przy wsi Łudzicze, pow. słonimski. 2) G., dobra, pow. wołkowyski, gm. Czemery, 4 w. od Słonima, własność Zagradinych, 356 dz.

Grzybowszczyzna 1.) Nowa and Stara, dwie wsi, pow. sokólski. gm. Ostrów. 25 w. od Sokółki, 377 dz. 2.) G., okolica szlach., pow. sokólski, gm. Zubrzyca, 20 w. od Sokółki, 57 dz. 3.) G., wś, pow. oszmiański, gm. Kucewicze (20 w.); miała 21 dusz rewiz., należała do dóbr Mostwiliszki. Nazwę wzięła od Mikołaja Tomaszewicza Grzyba, władającego nią r. 1581, w sto lat potem należy do Woroniczów, następnie do Kuszłów, a w XVIII w. do Zabłockich.

Grzyby, okolica szlach., powiat bielski gub. grodz., w dawnej ziemi mielnickiej, gm. i par. katol. Siemiatycze, 44 w. od Bielska, 46 dz.

Grzymajłowszczyzna 1.) fol. dóbr Tokary , pow. brzeski gub. grodź. 2.) G., fol., pow. wołkowyski, gm. Izabelin, 16 w. od Wołkowyska.

Grzymki 1.) wś szlach., pow. kolneński, gm. Kubra, par. Romany. W 1827 r. było tu 9 dm. i 60 mk. 2.) G.–Tańskie, wieś nad rzeką Orzycą, pow. przasnyski, gm. Dzierzgowo, parafia Dzierzgowo, odl. o 28 w. od Przasnysza, liczy 11 dm., 99 mk., 300 mr. rozl. R. 1827 miała 12 dm., 60 mk. 3.) G.–Olszewo, ob. Olszewo-G.

Grzywda 1.). Hrywda, rz., dopływ Szczary, ma źródło w pow. słonimskim. u wsi Kokoszczyn, ujście pod wsiami Gnojno i Złotowo, dł. 100 w., od Iwacewicz spławna w. 60. Ma urządzony rezerwoar ze śluzą, spustem i mostem. 2.) G., ob. Gwoźnia.

Grzywki, Grywki, wś, pow. grodzieński, gm. Górnica, 1 w. od Grodna, 125 dz.

Guben (niem.), pol. Gubin (ob.), może nawet Gąbin.

Guber, mała rzeczka w Prusach wschodnich, początek bierze w licznych jeziorach powiatu leckiego i ządzborskiego na Mazurach, niedaleko m. Rhein, płynie w kierunku północno-zachodnim, w pow. rastemborskim oblewa m. Rastembork, mija liczne po obu stronach wioski. stanowi na milowej przestrzeni granicę powiatu rastemborskiego a gierdawskiego, zwraca się następnie do rastemborskiego powiatu, płynąc potem na zachód przechodzi do pow. frydlądzkiego i łączy się przy m. Szępopel (Schippenbeil) z Łyną (Alle). Opływa m. Rastembork. Długość wynosi do 7 mil, brzegi są przeważnie górzyste, okolica którą przechodzi po największej części uprawna, tylko na 2 czy 3 miejscach lesista. Por. Pregła.

Gubernia 1.), folw., pow. ra­dzyń­ski, gm. Bia­ła. Liczy 10 dm., 26 mk. i 8457 mr. obszaru. 2.) G., folw., pow. szczuczyński, gmina Szczuczyn, par. Wąsosz. Jest tu browar piwa bawarskiego.

Gubernia 1.) fol. dóbr Zielone. pow. kobryński. 2.) G., pow. kobryński, ob. Kobryński klucz. 3.) G., dobra, pow. prużański, ob. Prużany. 4.) G., dobra, pow. szawelski, gm. Szawle (2 w.).

Gudajcie, wieś, pow. władysławowski, gm. Leśnictwo, par. Władysławów. W 1827 r. było tu 7 dm. i 57 mk., obecnie liczy 7 dm., 62 mk., odl. 9 w. od Władysławowa.

Gudańce, wieś, pow. sejneński, gm. Kudrany, par. Sereje. Liczy 24 dm., 249 mk., odl. 41 w. od Sejn.

Guddatschen (niem.), wieś i os., pow. gąbiński, st. p. Gąbin.

Guddellen (niem.), dobra, pow. darkiemski, st. p. Trempen.

Gudele 1.), wś, pow. sejneński, gm. Kudrany, par. Mirosław. Leży między jeziorami Gausty i Szlowanta, liczy 16 dm., 144 mk., odl. 56 w. od Sejn. 2.) G., wieś, pow. sejneński, gm. Kudrany, par. Liszkowo. W 1827 r. było tu 7 dm. i 71 mk., obecnie liczy 16 dm., 144 mk., odl. 56 w. od Sejn. 3.) G., wieś, pow. sejneński, gm. i par. Wiejsieje. W 1827 r. było tu 11 dm. i 94 mk., obecnie liczą 30 dm., 217 mk., odl. od Sejn 20 w. 4.) G., wś, pow. maryampolski, gm. Gudele, par. Skrawdzie. Leży o 23 w. od Maryampola, od Suwałk o 79 w. W 1827 r. było tu 12 dm., 32 mk., obecnie liczy 38 dm. i 405 mieszk. Gmina G. liczy 6643 mk., rozl. 16113 mr., sąd gm. okr. II w Dębowej Budzie o 5 i pół wiorst, st. p. Wejwery. W skład gm. wchodzą: Bałtroliszki, Bierzyniszki, Blindziekopce, Bogatyszki, Borowszczyzna, Borsukinie, Bubantyszki, Budka, Budowiecie, Cyporpiewie, Cisowo, Czarna Budy, Dębowa-Buda, Galginiszki, Garauksze, Garanczyszki, Giniszki, Grygaluny, Gudele, Gulany, Gustajcie, Kajminie, Kampinie, Kiekieryszki, Kliniszki, Krasztaliszki, Kuje, Kupry, Kwietyszki, Laskowo, Linmorgi, Ludwipol, Markowiszki, Miezuryszki, Mieszkinie, Mikołajewo wś i folw., Naudzie, Olksniszki, Piętupie, Pińczyszki, Pogiwiszki, Pobielkiemie, Poskosłupie, Poszeksztupie, Powiernoń wś i fol., Powobelkiemie, Przybudek, Rekowiszki, Rogowo, Rzym, Serbientyszki, Skierdupie, Subaczyszki, Sulima-Buda, Tarputyszki, Wandynie, Wasilewszczyzna, Wysoka-Ruda, Zoryszki-Małe i Żydowiszki. 5.) G., wś kośc. i G. Nowe, wś, pow. maryampolski, gm. Balwierzyszki, par. Gudele. Odl. od Maryampola 24 w. W r. 1827 było tu 15 dm. i 136 mk., obecnie G. liczą 14 dm., 230 mk. a G. Nowe 12 dm., 36 mk. Par. G. dek. maryampolskiego, daw. sapieżyskiego, 1664 dusz liczy. Kośc. dawniej filialny do Balwierzyszek, o 2 m. od Balwierzyszek, r. 1700 przez Tyszkiewicza erygowany. Obecny, drew., po 1849 wyst. Wś G. należy do dóbr Iwaniszki, i jest z wsią Iwaniszki łączna. 6.) G., wś, pow. kalwaryjski, gmina Balkuny, par. Mirosław. W 1827 r. było tu 13 dm. i 100 mk., obecnie liczy 27 dm., 207 mk., odl. 42 w. od Kalwaryi. 7.) G., wieś, pow. wyłowyski, gm. i par. Pojewoń. W r. 1827 było tu 10 dm., 82 mk., obecnie liczy 11 dm., 89 mk., odl. 22 w. od Wyłkowyszek. 8.) G., wś, pow. wyłkowyski, gm. Wyłkowyszki, par. Szumsk. W 1827 r. było tu 30 dm. i 239 mk., obecnie liczy 20 dm., 268 mk., odl. 3 w. od Wyłkowyszek. Folw. Gudele-Budwiecie powstał z połączenia dwóch osad uwłaszczonych we wsi Gudele. Rozl. wynosi mr. l03, płodozmian 5-polowy. Rzeczka Gulbia przepływa.

Gudeliszki, wś, pow. kalwaryjski, gm. Kirsna, par. Krasna. W 1827 r. było tu 11 dm., 81 mk.; obecnie liczy 26 dm., 155 mk., odl. 31 w. od Kalwaryi.

Gudgalen (niem.), wś i folw., pow. ragnecki, st. p. Ragneta.

Gudlen lub Chorbuden (niem.), wieś, pow. gąbiński, st. p. Malwiszki.

Gudławki, folw., pow. władysławowski, gm. i par. Giełgudyszki. Ma 1 dom, 85 mk., odl. 32 w. od Władysławowa.

Gudszen (niem.), wś, pow. ragnecki, st. p. Rautenberg.

Gudupie lub Gudupy, wś, pow. kalwaryjski, gm. Podawinie, par. Dauksze. Liczy 17 dm., 129 mk., odl. 21 w. od Kalwaryi.

Gudwainen (niem.), wś, pow. darkiemski, St. p. Nemmersdorf.

Gudwaitschen (niem.), wś, pow. stołupiański, st. p. Sodargen.

Gudwallen (niem.), dobra i os., pow. darkiemski, st. p. Darkiejmy. Jest tu stadnina rządowa.

Gudynie, wś, pow. maryampolski, gmina Jaworowo, par. Maryampol. W 1827 r. było tu 24 dm., 227 mk.; obecnie liczy 30 dm. i 280 mk., odl. 7 w. od Maryampola.

Gudyszki 1.) wś, pow. maryampolski, gm. Jaworowo, par. Igłówka. W 1827 r. było tu 8 dm., 79 mk.; obecnie liczy 8 dm., 76 mk., odl. 18 w. od Maryampola. 2.) G., os., pow. kalwaryjski, gm. i par. Udrya.

Gudzieniszki, wś i folw., pow. sejneński, gm. i par. Mirosław. W 1827 r. było tu 11 dm., 95 mk,; obecnie liczy 13 dm., 140 mk., odl. 50 w. od Sejn, 12 w. od Serej. Dobra G. lub Bendry składają się z folw. Bendry, Giejsztoryszki, osady leśnej Widzgiry i wsi: G. lub Grudziniszki, Mirosław i Masłowszczyzna. Rozl. wynosi mr. 982; folw. Bendry grunta orne i ogrody mr. 381, łąk mr. 135, pastwisk mr. 7, wody mr. 3, lasu mr. 84, nieużytki i place mr. 17, razem mr. 627. Bud. drewn. 13, płodozmian 4-polowy. Folwark Giejsztoryszki grunta orne i ogrody mr. 76, łąk mr. 30, past. mr. 4, wody mr. 1, lasu mr. 3, zarośli mr. 2, nieużytki i place mr. 3, razem mr. 119. Bud. mur. 1, drewn. 9, płodozmian 6-polowy. Osada Widzgiry grunta orne i ogrody mr. 12, łąk mr. 3, pastwisk mr. 4, wody mr. 26, lasu mr. 173, zarośli mr. 15, nieużytki i place mr. 3, razem mr. 236. Wiatrak i cegielnia. Wieś G. osad 7, z gruntem mr. 109; wieś Mirosław osad 33, z gruntem mr. 35; wieś Masłowszczyzna osad 3, z gruntem mr. 6. Br. Ch.

Guhsen (niem.), pow. olecki. ob. Guzy.

Guja 1.), folw., pow. węgoborski, st. poczt. Dryfort. 2.) G., wieś i dobra, pow. węgoborski, st. p. Węgielsztyn.

Gulany, wś nad rz. Wysoką, pow. maryampolski, gm. Gudele, par. Wysoka Ruda, leży na płn. od Kozłowej Rudy. W 1827 r. było tu 6 dm., 63 mk., obecnie liczą 10 dm., 87 mk., odl. 29 w. od Maryampola.

Gulbeniszki, niem. Gulbenischken, wieś, nad jez. t. n., pow. gołdapski, st. p. Gawajty. Por. tom II, str. 668.

Gulbia, ob. Gudele.

Gulbieniszki 1.), wieś, pow. suwalski, gm. Kadaryszki, par. Jeleniewo, o 16 wiorst od m. Suwałk, przy trakcie z Suwałk do m. Wiżajny. Osad 20, ludności wyznania katolickiego mówiącej narzeczem mazurskiem 192. Obszar gruntów mr. 758 prętów 222, gleba żytnia, żwirkowata, gospodarstwo trzypolowe. Osady rozkolonizowane oddzielnie. W 1827 było tu 19 dm., 140 mk. Uwagę na tę wieś zwraca zdaleka poważna, okazała, naga góra, mająca kształt ostrokręgu. Przy względzie na jej rozmiary niepodobna przypuścić, aby cała góra była ręką ludzką usypana, ale znów bacząc na jej foremny kształt, nie chce się wierzyć żeby sama natura ją utworzyła. Sądzimy, że na górze naturalnej usypano kopiec w dawnych czasach. Spadzistość lekko pochylona, i dla tego większa część góry uprawiona. Widok z niej piękny i daleki. 2) G. lub Gurbieniszki, pow. sejneński, gm. i par. Kopciowo. Ma 3 dm., 20 mk., odl. 32 w. od Sejn. 3.) G., wś, pow. kalwaryjski. gm. Janów, par. Ludwinów. Odl. 6 w. od Kalwaryi. W 1827 r. było tu 35 dm., 258 mk., obecnie liczy 41 dm., 361 mk. 4.) G., wieś, pow. wyłkowyski, gm. Pojeziory, par. Wyłkowyszki. W 1827 r. było ta 19 dm. i 160 mk; obecnie liczy 23 dm., 250 mk., odl. 13 w. od Wyłkowyszek.

Gulbin, jezioro, jedno z szeregu 6-ciu małych jeziór: Gulbin, Okrągłe, Krewel, Przechodnie, Postawałek, Pobondze, utworzonych w skutek wylewów rzeki Szeszupy i ciągnących się na przestrzeni mili długości; leży w gminie Jeleniewo, powiecie suwalskim, ma około ¾ wiorsty długości, a do 150 sążni szerokości. — Głębokość jeziora dochodzi do 15 stóp. Poławiają się w niem szczupaki, okunie, liny, karasie i płotki Jezioro wzięło nazwę od słowa litewskiego gulbie-łabędź. [K. O. Falk podejrzewa źródłosłów jaćwieski.] K. H.

Gulbina, os., pow. wyłkowyski, gm. Karkliny, par. Kieturwłoki. Ma 2 dm., 22 mk., odl. 16 w. od Wyłkowyszek.

Gulbinos v. Pratwietys, rzeczka w pow. wyłkowyskim. Ma początek pod Wizgirdami, płynie ku północy pod Budwiecie, i pod Gulbiniszkami, na zachód os. Pilwiszki, wpada z lewego brzegu do Szeszupy. Długa 5 wiorst. J. Bl.

Gulbiniszki, ob. Gulbieniszki.

Gułocha, błoto, ob. Omulew.

Gumbacze, wś, pow. grodzieński, gm. Hoża, 13 w. od Grodna, 213 dz. włośc.

Gumbele, wś, pow. kalwaryjski, gm. i par. Urdomin. Liczy 11 dm., 58 mk., odl. 22 w. od Kalwaryi.

Gumbinnen (niem.), ob. Gąbin.

Gumbiszki 1.) os. włośc, pow. wołkowyski, gm. Wilczuki. 2.) G., zaśc., pow. kowieński, gm. Aleksandrowska Słoboda (7 w.). 3.) G., cztery zaśc., pow. nowoaleksandrowski, gmina Abele (7 w.). 4.) G., zaśc., tamże, gm. Ponedel (6 w.).

Gumert, rz., lewy dopływ Szuszwy.

Gungliszki, wieś, pow. suwalski, gm. Andrzejewo, par. Puńsk. Liczy 4 dm., 36 mk., odl. 26 w. od Suwałk. [Dziś nie istnieje; tuż za granicą, na obszarze Litwy.]

Gurańce, wś. pow. sejneński, gm. Kopciowo, par. Lejpuny. Liczy 6 dm., 48 mk., odl. 37 w. od Sejn.

Gurany 1.), wieś w pow. sokólskim gub. grodz., o 23 w. od Sokółki. [Ob. Górany.] 2.) G., ob. Gorany.

Gurbischken (niem.), wieś, pow. ragnecki, st. p. Szillen.

Gurbszele, wś, pow. wyłkowyski, gm. Pojeziory, par. Wyłkowyszki. Liczy 4 dm., 46 mk., odl. 9 w. od Wyłkowyszek.

Gurciszki 1.), wieś, pow. kalwaryjski, gm. i par. Urdomin. Liczy 12 dm., 7l mk., odl. 17 w. od Kalwaryi. 2.) G., ob. Górciszki.

Gurkeln (niem.), ob. Górkło.

Gurkle, ob. Górkło.

Gurnen (niem.), ob. Górne.

Gurowo, według Zarańskiego niem. Schoenberg w Prusach Wschodnich, zapewne w pow. ządzborskim, st. p. Mikołajki.

Gurra (niem.), ob. Góry.

Gursken (niem.), ob. Górskie.

Gurzynów Gród, Hurynów, wś, pow. brzeski gub. grodz., gm. Wierzchowicze, 50 w. od Brześcia, 160 dz. włośc.

Gusken (niem.), ob. Guzki.

Guski ob. Gąski and Guzki.

Gustabudzie, wś, pow. maryampolski, gm. i par. Szumek. Liczy 9 dm., 37 mk., odl. 5 w. od Maryampola.

Gustajcie 1.) wś, pow. maryampolski, gm. Kwieciszki, par. Maryampol. Liczy 9 dm., 70 mk., odl. 8 w. od Maryampola. 2.) G., wieś, pow. maryampolski, gm. Gudele, par. Wejwery. Liczy 18 dm., 151 mk., odl. 32 w. od Maryampola.

Gustajniszki, wś, pow. władysławowski, gm. Leśnictwo, par. Władysławów. Liczy 4 dm., 32 mk., odl. 12 w. od Władysławowa.

Gustavshoehe (niem.), folw., pow. gołdapski, st. p. Grabowo. [Na płn.-wsch. od wsi Nasuty, dziś nie istnieje.]

Gustawowo, wieś, pow. władysławowski, gm. Zyple, par. Szaki. Liczy 4 dm., 51 mk., odl. 30 w. od Władysławowa.

Gustowszczyzna, wieś, pow. maryampolski, gm. Chlebiszki, par. Preny. Ma 2 dm., 16 mk., odl. 41 w. od Maryampola.

Gutki, wś, pow. szczuczyński, gm. Szczuczyn, par. Wąsosz.

Gutków 1.) dwie wsie i dwa folw., pow. wyłkowyski, gm. Kibarty, par. Olwita. W r. 1827 r. było tu 41 dm. i 482 mk.; obecnie G. lit. A wieś liczy 19 dm., 150 mk., G. lit. A folw. 2 domy, 74 mieszkańców; G. lit. C wieś 11 domów 108 mk.; folwark 6 domów, 143 mk.; odl. od Wyłkowyszek 20 w., od Kibart 3 w. Dobra G. lit. A. składają się z folwarku G., nomenklatur Porostanie i Swoboda, oraz wsi Grebcze. Rozl. wynosi mr. 781, grunta orne i ogrody mr. 596. łąk mr. 40, pastwisk mr. 153, nieużytki i place mr. 90. Wieś Grebcze osad 60, z gruntem mr. 138. Folw. G. lit. B z wsią G. lit. B. rozl. wynosi mr. 418, grunta orne i ogrody mr. 321, łąk mr. 55, pastwisk morg. 36, nieużytki i place mr. 6. Bud. mur. 4, drew. 13, gorzelnia, olejarnia, pokłady torfu; rzeka Szyrwinta przepływa. Wieś G. lit. B osad 10, z gruntem mr. 7. Dobra G. C składały się 1839 r. z folwarku G. lit. C. Rozl. dworska wynosi około mr. 800 Wś G. lit. C osad 22, z gruntem mr. 416. 2.) G., ob. Gutkowo.

Gutowo l.) G.–Górki, wś drobnych właścicieli, nad rz. Sierpienicą, pow. płocki, gm. Majki, par. Słupia, o 29 w. od Płocka, 6 dm., 40 mk., 126 m. gruntu (106 m. ornego), wiatrak. 2.) G.–Orle, wś drobnych posiadaczy nad rzeką Sierpienicą, pow. płocki, gm. Majki, parafia Słupia, o 29 w. od Płocka, 6 dm., 31 mk., 200 mr. gruntu (165 mr. ornego), wiatrak. 3.) G.–Stradzyno albo Starzyno, wieś włośc. i folw. pryw., pow. płocki, gm. Lelice, par. Słupia nad rz. Chorzewką, o 7 w. od szosy i od Bielska, o 24 w. od Płocka. Wieś ma 3 dm., 10 osad, 11 mk., 31 mr. gruntu a folw. 4 dm., 54 mk., 422 mr. gruntu (389 mr. ornego). Według innych danych ma 125 mk., 450 mr. rozl. Gospodarstwo płodozmienne wzorowe, służebności żadnych niema. Dawniej własność Sumińskich, dziś Orzelskiego. 4.) G., os. leśna, pow. makowski, gm. Sypniewo, par. Nowa Wieś. Na okolicznych gruntach obficie bursztyn znajdywano. 5.) G., folw., pow. kalwaryjski, gm. i par. Kalwarya. Liczy 8 dm., 61 mk., odl. 8 w. od Kalwaryi. 6.) G., por. Gutów. Br. Ch.

Gutowszczyzna, wieś, pow. suwalski, gm. Kadaryszki, par. Lubowo. Liczy 6 dm., 73 mk., odl. 32 w. od Suwałk.

Guttawutschen (niem.), wś, pow. wystrucki, st. p. Aulowoehnen.

Gutten (niem.), ob. Guty.

Guty 1.), wieś, pow. sokołowski, gm. i par. Kossów. W 1827 r. było tu 26 dm. i 181 mk.; obecnie liczą 23 dm., 271 mk. i 642 mr. obszaru. 2.) G.–Bujno, wś szlach., pow. ostrowski, gm. Jasiennica, par. Ostrów. W 1827 r. było tu 36 dm., 167 mk., obecnie liczy 40 dm. i 168 mk. 3.) G., wś, pow. łomżyński, gm. Drozdowo, par. Dobrzyjałowo. W 1827 r. było tu 15 dm. i 88 mk. Folw. Guty-Kaźmierowo przy wsi Guty, od Łomży w. 12. Rozl. wynosi mr. 180, grunta orne i ogrody mr. 160, łąk mr. 5, past. mr. 5, lasu mr. 5, zarośli mr. 2; nieużytki i place mr. 3, bud. drew. 5. Wieś G. osad 19, z gruntem mr. 428. 4.) G. Podleśne and G. stare, wś, pow. szczuczyński, gm. i par. Grabowo. W r. 1827 G. Podleśne liczyły 11 dm. i 68 mk. a G. Stare 15 dm. i 98 mk. 5.) G., wś, pow. pułtuski, gm. i par. Zegrze. 6.) G. Duże and G. Małe, wieś, pow. makowski, gm. Perzanowo, par. Gąsewo. Jest kopalnia wapna w G. Dużych. W 1827 r. G. duże liczyły 15 dm. i 57 mk. a G. Małe 13 dm. i 72 mk. Obecnie mają razem 552 mr. obszaru. 7.) G. Starawieś, wś, pow. szczuczyński, gm. Szczuczyn, par. Wąsosz, o 5 w. od Szczuczyna, o 9 od Grajewa. Jest tu kopalnia kamienia wapiennego, piec do wypalania wapna, dwa browary i 513 mr. obszaru. Folw, Guty Stara wieś lit. A. rozl. wynosi mr. 225, grunta orne i ogrody mr. 126, łąk mr. 19, pastw. mr. 5, lasu mr. 65, nieużytki i place mr. 10; bud. drew. 10, cegielnia i piec wapienny. Wieś G. osad 13, z gruntem mr. 48.

Guty, niem. Gutten, 1.) wiele miejscowości na Mazurach w Prusiech wschodnich, w powiecie jańsborskim 3: 1) G., wieś, na wschodnim brzegu wielkiego jeziora Śniardowego (Spirding See), blisko traktu bitego jańsborsko-leckiego. 2) G., wieś nad jeziorem guckiem, ponad polską granicą. 3) G., wieś w bagnistem położeniu nad małą strugą, około 1 milę od Jańsborka. Ludność polsko-luterska. 2.) G., wieś, powiat lecki nad jeziorem leckiem (Lötzen See), pół mili od bitego traktu lecko-rastemborskiego; około 1 milę od miasta i stacyi kolei żelaznej w Lecu. Ludność mazurska lutersko-polska. 3.) G., wieś, powiat olecki, blisko powiatu łeckiego, przy trakcie bitym łecko-margrabowskim, na Mazurach pruskich.

Guya (niem.), ob. Guja.

Guzki, niem. Gusken, wieś, powiat łecki, nad jeziorem, około półtorej mili od Ełka, ludność polska ewangelicka.

Guzki, Guski, niem. Gusken, wieś, powiat jańsborski, w płd. części powiatu, blisko granicy królestwa polskiego, ludność polska ewangelicka.

Guzy 1.) przedmieście Goniądza, pow. bia­ło­sto­c­ki, gm. Jaświły, 50 w. od Bia­łe­go­sto­ku, 221 dz. 2.) G., wś, tamże, gm. Przytulanka, 29 w. od Bia­łe­go­sto­ku, 454 dz.

Guzy, niem. Guhsen, wieś, powiat olecki, przy trakcie bitym łecko-gołdapskim, na Mazurach pruskich, stacya pocztowa Kowale.

Gużele, wieś i folwark, pow. wyłkowyski, gmina i parafia Olwita, leżą tuż obok stacyi drogi żelaznej Wyłkowyszki. W 1827 roku było tu 19 domów i 181 mieszkańców, obecnie liczą 15 domów, 178 mieszkańców. Dobra G. składają się z folwarku G. i Tadzin, oraz wsi G., od Suwałk w. 80, od m. Wyłkowyszki w. 3, od Niemna wiorst 56. Rozległość wynosi morgów 987 a mianowicie: folwark Gużele grunta orne i ogrody morgów 501, łąk morgów 23, wody morgów 3, nieużytki i place morgów 11, razem morgów 538. Budowli murowanych 4, drewnianych 8, płodozmian 9-polowy. Folwark Tadzin grunta orne i ogrody morgów 406, łąk morgów 33, wody morgów 4, nieużytki i place morgów 6, razem morgów 449. Budowli murowanych 5, drewnianych 11, płodozmian 9-polowy. Cegielnia i torfiarnia, pokłady torfu; rzeka Szejmena przepływa. Wieś G. osad 31, z gruntem morgów 22.

Gwozdnica, ob. Hośnica.

Gwozdziczne, osada, powiat sejneński, gmina Krasnowo, parafia Łoździeje. Ma 5 dm., 31 mieszk.

Gwoźdź, wś i urocz., pow. prużański, gm. Białowieża, 47 w. od Prużany.

Gwoźnia albo Grzywda, Hwoznia, Hrywda, rz., dopływ Narewki z prawej strony.