Litera C

(Niektóre na­z­wi­s­ka miejscowości piszą się przez C lub przez K np. Carthaus i Karthaus, Kartuzy; przez Ch lub H np. Chel i Hel; przez Ch lub F np. Chwastów i Fastów; przez Cz lub C np. Cecora i Czeczora; jeśli więc czytelnik nie znajdzie pewnej nazwy pod jedną formą, to niech raczy poszukać pod drugą.)

Cecele, wś, pow. bielski, gub. grodz., gm. i par. Siemiatycze, 45 w. od Bielska, 593 dz. Na polach kurchany i groby kamienne.

Cegielnia 1.) wś, pow. radzymiński, gm. i par. Radzymin, ma 180 mk., 148 morg. włośc., 20 dwor. 2.) C., wś, pow. gostyński, gm. Szczawin, par. Gombin, ma 28 mk., 25 morg. 3.) C., wś nad jeziorem, pow. słupecki, gm. Wilcza góra, par. Wilczyn, ma 13 dm., 95 mk., 242 mr. 4.) C., al. Dziewiątki, kol., pow. turecki, gm. i par. Kowale pańskie, ob. Siedliska 5.) C., Dzierzbotowska, część wsi Dzierzbotki w pow. tureckim, ma 9 dm. 6.) C., wś, pow. częstochowski, gm. Wancerzow, ma 25 dm., 173 mk., 248 morg. 7.) C., kol., pow. iłżecki, gm. Tarłów, ma 41 dm., 169 mk., 230 morg. włośc. 8.) C., fol., pow. garwoliński, gm. Wilga, ma 2 dm., 11 mk., 109 morg. 9.) C., wś, pow. lipnowski, gm. Brudzeń, par. Bądkowo, ma 6 dm., 45 mk., 48 morg. 10.) C., wś, pow. mławski, gm. Mława, par. Wieczfnia, ma 8 dm., 74 mk., 189 mr. 11.) C., wś, pow. mławski, gm. Ratowo, par. Radzanów, ma 5 dm., 87 mk., 146 morg. 12.). C., Lewicka, wś, pow. mławski, gm. Turza, par. Mława, ma 7 dm., 58 mk., 208 morg. Powstała na obszarze wsi Lewiczyn. 13.) C., wś, pow. augustowski, gm. Sztabin, par. Krasnybor, ma 4 dm., 35 mk. 14.) C., wś, pow. maryampolski, gm. Freda, ma 6 dm., 75 mk.

Celna, rz., ob. Narew.

Celszuki, wś, pow. grodzieński, gm. Mosty, 53 W. od Grodna, 79 dzies.

Cendzik, chutor, pow. bia­ło­s­to­c­ki, gm. Zabłudów, 17 w. od Bia­łe­go­sto­ku, należy do dóbr Zabłudów.

Cerkowniki, wś, pow. brzeski, gub. grodz., gm. Ratajczyce, 32 w. od Brześcia, 30 dm., 225 mk., cerkiew, szkoła, 471 dzies. włośc. Na płn.-wschd wsi znajdują się dwie grupy kurhanów, po 20 w każdej.

Certa, miejscowość historyczna, już zaginęła, Biskup Wołonczewski, podając tę nazwę między powiatami ks. żmujdzkiego za czasów księcia Witolda, wskazuje, że między innemi fundowanemi kościołami przez króla Jagiełłę i Witolda, fundowano także kościół w Cetrze, wnet po zaprowadzeniu chrześciańtwa na Żmujdzi.

Cesarka, Sesarka, rz., wypływa z lasów za wsią Spruktyszki w pow. władysławowskim, płynie przez Kiary, Lepołaty, Stefaniszki, Łuksze, Ussy, Łembudzie, Szaki, Paspirgele, Dobiszki, Janiszki, Jendryki, Mankuny i pod Juszkokajwiami wpada do Szeszupy z prawego brzegu. Br. Ch.

Cędry-złotystok, wś szlach. i włośc., pow. kolneński, gm. Stawiski, par. Romany. R. 1827 r. było tu 25 dm. i 153 mk. Jestto gnia­z­do Cęd­row­skich, wspominane już pod 1496 r. Istniały jeszcze C.-Kupiski.

Chaby, wś, pow. brzeski, gub. grodz., gm. Kosicze, 16 w. od Brześcia, 368 dzies. włośc.

Chaćkowce, al. Chotkowce wś i dobra, pow. wołkowyski, gm. Tołoczmany, 8 w. od Wołkowyska. Wś ma 568 dzieś.; dobra, własność Jel­skich, 716 dz. Na polach wsi kurhany.

Chańczyce, wś, pow. wołkowyski, gm. Świsłocz, 20 w. od Wołkowyska, 269 dzies.

Chanie, wś, pow. brzeski, gub. grodz., gm. Rohacze, 60 od Brześcia.

Chaniewicze, 1.) wś i chutor, pow. grodzieński, gm. Skidel, 39 w. od Grodna. Wś ma 581 dzies.; chutor własność Żuń­skich, 73 dzies. Wymieniona w rewizyi ekon. grodzieńskiej z roku 1558, jako sioło we włości milkowskiej. 2.) Ch., dwa chutory, pow. słonimski, gm. Luszniewo, 34 w. od Słonima Jeden należy do dóbr Luszniewo; drugi własność Szysz­ków, ma 100 dz.

Chańki, 1.) os, pow. brzeski, gub. grodz., gm. Rohacze, 66 w. od Brześcia. 2.) Ch., wś i folw., pow. prużański, gm. Murawiewska, 43 w. od Prużany. Wś ma 34 dz.; folw., należy do dóbr Hermany.

Charczyca, wś, pow. grodzieński, gm. Skidel, 37 w. od Grodna, 241 dz.

Charki, wś, pow. prużański, gm. Horodeczna, 20 w. od Prużany, 966 dzies. 2.) Ch., wś, pow. dzisieński, gm. Postawy (33 w.); miała 29 dusze rewiz. 3.) Ch., wś, pow. wilejski, gm. i dobra Serwecz (7 w.); r. 1865 miała 48 dusz rewiz.

Charlottenberg, –burg, –hof, –thal (niem.), bardzo wiele dóbr i folwarków w Prusiech Wschodnich i Zachodnich nosi podobne nazwy. Są to po większej części osady nowe i albo wcale nazw miejscowych polskich nie mają, albo też w ustach ludu noszą tylko nazwy, które są mniej lub więcej udatnem spolszczeniom brzmienia nazw niemieckich.

Charsy, wś nad Bugiem, pow. brzeski, gub. grodz., gm. Domaczewo, 45 w. od Brześcia, 31 dm., 390 mk., cerkiew, szkoła. 1165 dzies. włośc., i 72 dz. ziemi cerk.

Charubiny, wś, pow. kolneński, gm. Czerwone, par. Kolno. [Por. Harubin.]

Charyton, urocz., pow. brzeski, gub. grodz., gm. Dmitrowicze, należy do dóbr Gryszczyce.

Chatoull (niem.), bardzo wiele wsi w Prusiech Wschodnich, w pow. szyłokarczemskim, nosi tę nazwę z przydatkami np. Chatoull-Starost, Ch.-Odau, Ch.-Bendig i w. i. Wsie te zresztą mają i inne miejscowe, przeważnie litewskie nazwy.

Chechło, w dawnym języku znaczyło tyle co mokradle nizkie i mokra miejscowość. Ztąd mokre łąki nazywano Chechły. Dotąd jeszcze w mowie ludowej „chechłać“, znaczy moczyć, prać bieliznę.

Chechłowo, al. Chochłowo wś, dobra i os., pow. bielski, gub. grodz., gm. Narojki, par. Pierlejewo. 53 w od. Bielska. Wś ma 79 dzies. włośc., dobra w części Będziłowiczów 82 dzies., w części Czarkowskich 72 dz.; część należy do dóbr Smarklica. Osada ma 70 dzies., należących do kilku wlaścicieli.

Chełchy, nazwa dziewięciu wsi w pow. ma­ko­w­skim, z których w gm. i par. Kar­nie­wo: leżą: 1) Ch. Iło­we (błędnie Si­ło­we), rozległości wraz z Mo­sa­ka­mi Iło­wem czyli Iłów­kiem mr. 530, własność Cheł­cho­w­skich; 2) Ch. Klimki, rozl. mr. 267, z czego do 4 włościan należy mr. 12, do dworu mr. 255; ziemia przeważnie pszenna; pod pługiem mr. 195; 3.) Ch. Kmiece, rozl. mr. 692; ziemi folwarcznej mr. 604, włościańskiej 88; dymów 30; 4) Ch. Chabdzyno, oprócz ziemi folwarcznej posiadają włościanie mr. 12, dymów 7. 5) Ch. Cibory i 6) Ch. Dzierskie, stanowiące jednę całość hypoteczną, odl. od Ma­ko­wa o pół mili; przestrzeń mr. 165, do 4 włościan należy mr. 5, ziemi folwarcznej pszennej mr. 49, żytniej 94, łąk i pastwisk 10, nieużytki mr. 7, 7) Ch. Ja­ku­sy. W gminie Syp­nie­wo, par. Gą­se­wo, leżą: 8) Ch. Fal­ki i 9) Ch. Se­bo­ry, mające sąd gm. II okr. w Kras­no­siel­cu, st. pocz. w Ma­ko­wie. Chełchy od 1—7 mają tamże st. poczt. i należą do I okr. sądu gm. w Ma­ko­wie. R. 1827 wszystkie razem miały 72 dm., 450 mk. A. T. 2.) Ch., wś, pow. szczuczyński, gm. Szczuczyn, par. Niedźwiadno. Liczyła w 1827 r. 14 dm. i 79 mieszk.

Chełchy, niem. Chelchen, 1.) wś, pow. łecki, pod Ełkiem, [Nad Legą.] 2.) Ch., wś, pow. olecki, pod Kowalami, 3.) Ch., dobra, pow. olecki, st. p., Dunajki. [Na płn.]

Chełstowszczyzna, fol., pow. wyłkowyski, gm. Kibarty, par. Wierzbołów. Ma 2 dm. i 23 mk.

Chidra, al. Chidry wś i folw. pow. brzeski, gub. grodz. gm. Dworce, 59 w. od Brześcia. Wś ma 429 dz. włośc., folw.należy do dóbr Abramy.

Chilaki, al. wś, pow. grodzieński, gm. Brzostowica Mała. 45 w. od Grodna, 296 dz.

Chilmonowce, wś, pow. wołkowyski, gm. Tołoczmany, 11 w. od Wołkowyska, 144 dzies.

Chilmony, al. Chilimony wś nad Sidranką, pow. sokólski. gm. Hrebienie, 35 w. od Sokółki, 70 dm., 609 mk., 1464 dzies. włośc.

Chlebiszki, 1.) folw., pow. maryampolski, gm. Chlebiszki, par. Preny. Ch. wchodziły dawniej w skład rozległego starostwa preńskiego (ob. Preny). Obecnie stanowią donacyą. Znajduje tu się 7 dm. i 138 mk. Gm. Ch., ludn. 6495, rozległości 20793 morg., s. gm. okr. IV i st. p. m. Preny o 8 w. W skład gm. wchodzą: Antoniszki, Banioniszki, Binduga, Bograny wś i folw., Bograny-nowe, Budwiecie-Chlebiszki, B.-Michaliszki, B.-nowe, Buchta-nadniemeńska, Chlebiszki, Ch.-nowe, Cichabuda, Czepieliszki, Czudyszki, Czudyszki-młyn, Darżowiecie, Degimy, Degimy-Przylesie, Dąbrowa, Dąbrowa nowa, Dąbrowo, Drobinga, Garszwinie, Ginjuny, Girajtyszki, Glińszczyzna, Grajżbuda, Grajzbuda-zaścianek, Gustawszczyzna, Ignacowo, Ingowangi, Iżdagiele, Jabłonowo, Janówka, Jedorajście, Jurgiszki, Kajminy, Kalwieliszki, Kaźmierzowo, Kępiszki, Kłokiszki, Kubielciszki, Lećkiszki, Lepołaty wś i folw., Lipowa-buda, Mełdarzyszki, Mieszkopiewie, Michalin, Moczuny, Mogiszki, Narawkiele, Nowe-Preny, Nowina-Makały, Nowosady, Pietrajtyszki, Pirktowiecie, Podczudyszki, Pojedupie, Pojesie, Pokępiszki, Pokiewliszki, Połajszczota, Pomorgi, Potelwiszki, Powierzchnia, Pożarstwo, Prenowłoki, Preny, Preński młyn, Pudziszki, Raudonupie, Ruda, Rudkiszki, Ryngołowszczyzna, Spryndyszki, Strzelce, Szałtyszki, Szawle, Szawliszki, Szyłowata, Szukucie, Szurupie, Święciowiszki, Trakinie, Wolengiszki i Żarstwo. 2.) Ch., ob. Budwiecie. Br. Ch.

Chlewisk, Górny and Dolny, dwie wsi, pow. sokólski, gm. Bagna, 35 w. od Sokółki, 197 dzies. włośc.

Chlewiszcze, 1.) (ob. t. I, 584), wś, pow. brzeski gub. grodzieńskiej, gm. Połowce, 50 w. od Brześcia, 43 dm. 338 mk, 847 dzies., miała kaplicę b. parafii katol. Mielejczyce. 2.) Ch., dobra, pow. kobryński. gm. Wołowiel, 50 w. od Kobrynia, własność Kan­to­ro­wych, 842 dzies. 3.) Ch., zaśc., pow. wilejski, gm. Radoszkowicze (16 w.); miał 8 dusz rewiz., należał do dóbr Biesiady.

Chludnie, okolica szla­che­c­ka nad rz. Narwią, pow. kolneński, gm. Rogienice, par. Mały Płock. W obrębie jej leżą Ch. Brzeszczetno lub Brzegietno, Ch. Kupnino i Ch. Waśki lub Waszki. W 1827 r. Brzeszczetno miało 38 dm., 251 mk., Kupnino 7 dm i 64 mk. a Waszki 11 dm. i 63 mk. Jestto gnia­z­do Chlu­dziń­skich, wspominane pod 1413 r. (Gloger).

Chludnie, wś, pow. kolneński. R. 1413 w Łomży Jan ks. mazow. nadaje 7 dziedzicom z Lasocic w zamian za wieś Dobrałąka, 50 łanów lasu Chludnia zwanego. Zygmunt I r. 1532 potwierdza jeszcze 12 łan. wykarczowanych nadmiaru, który wykazało przemierzenie. Za tę część zapłacili Chludzińscy 48 kop. (Kapica, Her­barz).

Chłapowo, niem. Chlapau, wś włośc. nad Bałtykiem, w pow. wejherowskim, st. p. Puck. R 1359 komtur gdański Wolfram von Baldersheim zamienił prastare prawo polskie na chełmińskie; włók miała podówczas ta wieś 30, z których sołtys otrzymał wolne trzy włóki, od reszty zaś płacono po 14 skotów i 2 kury od włóki krzyżakom, biskupowi za dziesięciny 1 i pół wiardunka pieniędzy. Obecnie Ch. zawiera 84 włók, kat. 270, ewang. 8, domów mieszk. 38, par. Swarzewo, ludność trudni się rybactwem. Przy Ch. znajdują się też znaczne pokłady brunatnego węgla. Kś. F.

Chłodnowłóki Podsoroczyno, urocz., pow. sokólski, gm. Ostrów, 30 w. od Sokółki, 57 dz.

Chłus, os. pod Siemiatyczami, pow. bielski, gub. grodz., gm. Siemiatycze, 45 w. od Bielska, młyn i 3 domy.

Chłystowicze, okolica i dobra, pow. grodzieński. gm. Łasza, 16 w. od Grodna. Okolica ma 188 dzies., dobra własność Hor­ba­cze­w­skich, 78 dz.

Chmaryszki, wś, pow. wyłkowyski, gm. i par. Giże, przy trakcie z Maryampola do Wyłkowyszek. R 1827 r. było tu 16 dm., 204 mk., obecnie 31 dm. i 230 mk. Br. Ch.

Chmiele, folw., pow. szczuczyński, gm. Przestrzale, par. Rajgród, odległy od Szczuczyna w. 28, od Rajgrodu w. 7, od drogi bitej w. 28 [?], od dr. żel. grajew. w. 14, od rzeki spławnej w. 14. Nabyte w r. 1868 za rs. 8550. Rozległość wynosi mr. 211 a mianowicie: grunta orne i ogrody mr. 128, łąk mr. 38, pastwisk mr. 4, lasu mr. 34, nieużytków i placów mr. 7, budowli drewnianych 7. Osadnik uwłaszczony jest jeden, gruntu mr. 2 pr. 159. A. Pal. [Między wsiami Karwowo i Skrodzkie, dziś nie istnieje.]

Chmiele, 1.) wś, pow. brzeski, gub. grodz., gm. Wysokie Litewskie, 36 w. od Brześcia, 174 dzies. 2.) Ch., wś, pow. wieliski, w tak zw. „wieliskiej obodnicy“.

Chmielewo, 1.) wieś szlach. i dobra, pow. łom­żyń­ski, gm. i par. Miast­ko­wo; z przyległością Chmie­le­w­ko i wsiami Chmie­lew i Dzierż­gi, odległe od Łom­ży w. 12, od Miast­ko­wa w. 3, od drogi bitej warsz.-petersb. w. 2, od Czy­że­wa w. 56, od rzeki Narwi w. 2. Nabyte w 1855 za rs. 13,500. Rozległość wynosi mr. 627, a mianowicie: w gruntach ornych i ogrodach mr. 379, łąk mr. 54, pastwisk mr. 30, lasu mr. 149, wody mr. 3, nieużytków i placów mr. 12; budowli murowanych 4, drewnianych 5; znajdują się pokłady torfu. Wieś Chmie­lew osad 19, gruntu mr. 84; wś Dzierz­gi osad 7, mr. 2 pr. 48. 2.) Ch. (Podbiele), wieś szlach., nad rz. Orz, pow. łom­ży­ń­ski, gm. i par. Lu­bo­tyń. W 1827 r. było tu 20 dm. i 93 mk. 3.) Ch., wieś włośc., pow. płoc­ki, gm. Rem­bo­wo, par. Czer­wińsk, nad Wis­łą położona, liczy 67 mk., 6 osad włośc., 9 dm. mieszk., powierzchni 213 mr.; przy wsi znajduje się karczma i młyn wodny, rządowe. 4.) Ch., folw. pryw. nad rz. So­ną, pow. cie­cha­no­w­ski. gm. Bar­toł­dy, par. Pa­łu­ki; 105 mr. rozl., 18 mk. R. 1827 było tu 3 dm., 26 mk. 5.) Ch. Wielkie, folw. nad rzeką bez nazwy, pow. mław­ski, gm. Mła­wa, par. Grzebsk. W 1827 r. było tu 24 dm. i 114 mk.; obecnie liczy 38 dm., 156 mk., obszaru gruntu 684 mr., w tem 428 orn. 6.) Ch. Małe, folw. nad rz. Orzyc, pow. mław­ski, gm. Mława, par. Grzebsk, 15 dm., 112 mk., 464 mr., w tem 231 ornej, wiatrak. 7.) Ch., wieś rządowa nad rz. Ja­sion­ką, pow. ost­row­ski, gmina i parafia Ja­sie­ni­ca, przy trakcie z Ost­ro­wia do An­drze­jo­wa. W 1827 r. było tu 27 dm., 189 mk., obecnie ma 24 dm., 314 mk., 821 mr. ziemi ornej włośc. pszennej gleby, łąk 30 mr. Fol. należy do donacyi Jasienica generała Kostandy; ma 200 mr. ornej ziemi, 36 mr. łąk. 8.) Ch., wś, pow. sejneński, gm. i par. Lejpuny. Ma 4 dm. i 22 mk. Br. Ch.

Chmielewo, 1) niem. Chmilewen, wieś, pow. jańsborski, 2) niem. Klein-Chmilewen, dobra tamże i 3) niem. Chmilewen lub Neuendorf, dobra tamże, wszystkie pod Szymonką, 4.) niem. Hopfenthal, folw., pow. węgoborski, pod Kruklankami.

Chmielewszczyzna, 1.) wś i dobra, pow. sokólski, gm. Zubryca, 11 w. od Sokołki. Wś ma 46 dzies.; dobra, własność Ja­nie­wi­czow, 178 dzies. 2.)Ch., wś, pow. no­wo­alek­san­d­ro­w­ski, gm. Duk­sz­ty (10 w.), 30 w. od mta pow. Niegdyś attyn. Dryświat, należała do folw. Ogrodniki. Dziś własność Gór­skich. 3.) Ch., zaśc., pow. święciański, gm. i dobra skarbowe Daugieliszki; 4 dusz rewiz.

Chmieliszcze, 1.) przys. wsi Ołtusz, pow brzeski, gub. grodz, gm. Ołtusz, 48 w. od Brześcia. 2.) Ch., okolica, pow. grodzieński, gm. Hudziewicze. 46 w. od Grodna, 93 dzieś. 3.) Ch., al. Chmielnica, dobra, pow. kobryński, gm. Rohoźna, 50 w. od Kobrynia, własność Szut­ko­w­skich, 99 dz. 4.) Ch., urocz., pow. prużański, gm. Kotra, należy do dóbr Widno. 5.) Ch., dobra, urocz. i os., pow. wołkowyski, gm. Łyskowo, 47 w. od Wołkowyska. Dobra własność Mar­cin­kie­wi­czów, 246 dzies., urocz. należy do Bergów, ma 87 dzies.; os. własność Piet­kie­wi­czów i Mes­sin­gów, 76 dz. 6.) Ch., wś, pow. wieliski, gm. Cerkowiszcze. W 1765 r. podane w ławnictwie głazunowskiem wójtowstwa zakomelskiego (w sstwie uświackiem).

Chmielnik, 1.) miasto, pow. stop­ni­c­ki, leży w piaszczystej okolicy, posiada kościół par. murowany, szkołę początkową, sąd gm. okr. I i dom przytułku dla starców i kalek, stacyą poczt. Odl. od War­sza­wy 216 w., od Stop­ni­cy 30 w. Istnieje tu 6 garbarni, zajmujących 45 robotników z produkcyą na 9.496 rs., 1 mydlarnia produkująca za 1320 rs., 4 fabryki sukna włościańskiego z 37 robotnikami i produkcyą na 7325 rs., 1 fabryka machin z 12 robotnikami i produkcyą na 5125 i 1 browar zajmujący 4 ludzi i wyrabiający za 6175 rs. Fabryka maszyn ma swój piec dla topienia surowcu, tokarnię i warsztaty dla wyrobu narzędzi rolniczych. Największa z garbarni według nieurzędowych wykazów produkuje do 13,000 skór rocznie wartości 80750 rs. Dochody miasta wynoszą (1876 r.) 3074 rs., rozchody zaś 2099 rs. W 1827 r. Ch. liczył 197 dm. i 1514 mk., w 1860 r. było 285 dm., w tem 73 murow. i 3488 mk. (w tem 2724 izraelitów). Obecnie 5181 mk. Ch. pamiętny jest krwawą bitwą z Tatarami, stoczoną tu w 1241 r. W 16 w. był dziedzictwem Oleś­ni­c­kich h. Dęb­no, za których staraniem królewskim przywilejem w r. 1551 municypalne otrzymał prawa. Pod opieką możnych dziedziców Samuela i Mikołaja Oleśnickich, posiadali tu akatolicy zbór i utrzymywali szkołę. Później miasto przeszło do rąk familii kalwińskiej Głu­cho­w­skich, którzy tutejszy zbór aż do roku 1689 utrzymywali. Należał ten zbór do najznaczniejszych i najlepiej uposażonych w Małejpolsce. Ztąd odbywały się tu bardzo często synody prowincyonalne, np. w roku 1644, na którym obrany został na seniora dystryktu lubelskiego sławny Andrzej Węgierski, tudzież w latach 1650, 1663, 1666 i 1676. W naszych czasach Ch. został własnością ro­dzi­ny Tań­skich. Niewiadomo komu należy przypisać założenie starożytnego kościoła w Ch., wyprzedzać on musi dawnością swoją lokacyą miasta. Kiedy nawa jego upadkiem grozić zaczęła, Ożarowski i Elżbieta z Przebendowskich, jego małżonka, w r. 1732 upatrzywszy dogodniejsze dla wzniesienia nowej świątyni miejsce, węgielny do niej położyli kamień, a wykończył ją zupełnie w roku 1787 Andrzej Moszyński i zaraz w tymże samym roku przez biskupa Wojciecha Boxę Radoszewskiego została poświęconą. Następnie rozrzucono upadającą nawę starego kościoła, a pozostałą część kapłańską przerobiono na kapliczkę, która do dziś dnia stoi. Nowy kościół w Ch., z wzorową utrzymany czystością, ma kilka nagrobków, z pomiędzy których najdawniejszych jest ks. Macieja Bąkiewicza, kanonika wiślickiego, zmarłego w roku 1799. Straszny pożar w dniu 2 sierpnia 1876 r. zniszczył prawie całe miasto. Spaliło się 208 dm. i 416 budynków rozmaitych. Szkoda w zabudowaniach wynosiła 153,204 rs., w rzeczach spalonych 140,000 rs. Z pod Ch. wypływa rzeka Wschodnia. Par. Ch. dek. stopnickiego 2700 dusz liczy. Gmina Ch. należy do sądu gm. okr. I w Chmielniku, od Stopnicy szosą 33 w., drogą zwyczajną 26 w. W gminie istnieje: gorzelni 4, piła wodna 1, wapiarnia 1, cegielnia 1, młynów wodnych 8, z tych 2 ame­ry­kań­skie. Ludności 4159. Dobra Ch., składające się z folwarków: Łagiewniki, Przededworze i Dezydorów, wsi Łagiewniki, Przededworze, Jasień i Holendry Chłapowskie Chude, są odległe od m. Ch. i stacyi poczt. w. 3, od drogi bitej kielecko-buskiej w. 3, od dr. żel. w Łazach w. 84, od rzeki Nidy w Pińczowie w. 19. Nabyte w r. 1863 za rs. 54,000 (r. 1842 własność b. generała Kaz. Tań­skie­go), mają ogólnej rozległości mr. 2206 a mianowicie: w gruntach ornych i ogrodach mr. 977, w łąkach mr. 58, w pastwiskach mr. 79, w wodach mr. 8, w lasach mr. 1038, w nieużyt. i placach mr. 44. Miastu Ch. dla 376 osad nadano gruntu morg. 1214; wś. Łagiewniki 36 osad, gruntu mórg. 184; Przededworze osad 22, gruntu mr. 241; wś Jasień osad 20, gruntu mr. 304; wś Holendry Chłapowskie Chude osad 30, gruntu mr. 470. 2.) Ch., wieś, i Chmielnik majkowski, pow. ka­lis­ki, gm. Tyniec, par. Kalisz. W 1827 roku było tu 32 dm., 249 mk. Znaleziono tu cmentarzysko przedhistoryczne. Chmielnik i Tyniec stanowią przedmieścia m. Kalisza i mają ogólnej rozległości dworskiej mr. 52; we wsi Tyńcu jedna osada, gruntu mr. 2 pr. 121; we wsi Chmielnik 5 osad, mr. 2 pr. 181. 3.) Ch., wś, pow. włoszczowski, gm. i par Słupia. 4.) Ch., wś, pow. sokołowski, gm. Sabnie, par. Skibniew, ma 262 mr. obszaru. 5.) Ch., wieś, pow. szczuczyński, gm. Bogusze, par. Grajewo. 6.) Ch. Stary and Nowy, wieś, pow. nowo­aleksan­dry­jski, gm. Wro­nów, par. Koń­ska­wola. 7.) Ch., wś i folw., pow. lubelski, gm. Woj­cie­chów, par. Beł­ży­ce. W 1827 r. było tu 30 dm., 148 mk. Folw. Ch. i Góra, z wsiami Ch., Nowy Ch., Góra, Nowa Góra, odległe od Lub­li­na w. 26, od Beł­życ w. 5, od drogi bitej w Ku­ro­wie w. 17, od rzeki Wis­ły w. 18. Nabyte w r. 1867 za rs. 35,700. Rozległość dworska wynosi mr. 1264 a mianowicande, w gruntach ornych i ogrodach mr. 1053, w łąkach mr. 20, w lasach mr. 157, w nieużytkach i placach mr. 34; budowli dworskich murowanych 4, drewnianych 25. Wiatrak. Dobra posiadają pokłady kamienia białego, zwanego opoką, do budowli zdatnego. Wś Ch. osad 53, gruntu mr. 752; Nowy Chmielnik osad 6, gruntu mr. 41; Góra osad 11, gruntu mr. 80; Nowa Góra osad 5, gruntu mr. 31. A. Pal. and Br. Ch.

Chmielniki, wieś w pow. sokólskim, gub. grodz., o 41 w. od Sokółki.

Chmielówka, wś i folw., pow. suwalski, gm. Kukowo, par. Bakałarzew. Leży o 11 w. od Suwałk. R. 1827 r. było tu 64 dm., 330 mk., obecnie ma 51 dm., 494 mk. Br. Ch.

Chmielówka, 1.) wś w pow. sokólskim, gub. grodz., o 14 w. od Sokółki. 2.) Ch., wś. niewielka, w południowo-zachodniej stronie pow. mińskiego, nad rz. Świsłoczą, w górnym jej biegu, gminy zasławskiej, w 2-gim stanie policyjnym (rakowskim), w 4 okręgu sądowym (zasławskim), od Zasławia i stacyi zasławskiej na kolei libawo-romeńskiej o kilka wiorst od. ległe. Al. Jel. 3.) Ch., wś, pow. proskurowski, gm. i parafia Felsztyn, dusz męz. włośc. 374 i 54 jednowor., 642 dz. ziemi włośc., 850 dz. ziemi używalnej właściciela, podzielonej na 3 oddzielne folwarki. Należała do Grabianków, dziś Ludwika Modzelewskiego. Dr. M. 4.) Ch., wś, pow. lipowiecki, nad rz. Postawą, wpadającą do Sobu, o 19 w. od m. Piatyhor. Mieszk. 928, wyznania prawosł., cerkiew parafialna i szkółka. Ziemi wybornego czarnoziemu 1342 dzies. Należy do Jaworskich; zarząd gminny w Łukaszówce, policyjny w Monastyrzyskach. Kl. Przed.

Chochłuszka, wś, pow. suwalski, gm. Kuków, odl. o 2 mile od Suwałk, liczy 14 dm., 65 mk. [Pomiędzy wsiami Str. Dębszczyzna i Smoleńka, na płn. od Bartnej Góry, dziś nie istnieje.]

Choćki, wś, pow. suwalski, gm. Koniecbór, par. Raczki. Leży w odległości 2 mil od Suwałk. W 1827 r. było tu 11 dm., 161 mk., obecnie liczy 30 dm.. 290 mk. K. H.

Chodorki, wś, pow. augustowski, gm. Dowspuda, par. Janówka. Liczy 9 dm., 20 mk. [Por. Rynkówek and Wójtowstwo. Być może tu pierwotnie powstała w XVI w. osada Chomątowo.]

Chodorówka, 1.) wś w pow. sokólskim gub. grodz., o 31 w. od Sokółki, ma kaplicę katol. par. Suchowola. 2.) Ch., wś w pow. wi­teb­skim, własność Jó­ze­fa Ża­by.

Chodosa, rz., dopływ Niemna, uchodzi między Lubczem a Delatyczami.

Chodosy, 1.) wś, pow. brzeski, gub. grodzieńskiej. Była tu kaplica katol. parafii Kamieniec Litewski. 2.) Ch., wś, pow. kobryński, o 210 w. od Grodna, o 11 w. od Kobrynia, ma zarząd policyjny 8-in gmin powiatu.

Chojewo, Chojnowo wś, pow. brzeski, gub. grodz., gm. Malesze, prawie na pół drogi między Boćkami a Brańskiem, 19 w. od Bielska, 67 dm., 546 mk., 1312 dzies. Należała niegdyś, jako sioło wójtowskie do włości dworu brańskiego. W 1563 r. miała 50 włók gruntu średniego, z czego 1 włóka na wójta, 1 na kowala. Dochodu z zaściankiem dawała 39 kóp 4 gr., 5 den. Do wójtowstwa należały wsi: Ch., Kadłubowska (Kadłubówka) i Spaki (Szpaki). Według lustracyi z r. 1664 należała do ststwa brańskiego, August III, r. 1774 nadał Marcinowi Witanowskiemu dożywociem dwie włóki we wsi Chojewie. (Metr. Kor. Ks. K. nr. 103, str. 131—2). Gdy jednocześnie po śmierci ur. Kiersnowskiego, zawakowało w tejże wsi wójtowstwo—M. Witanowski wyrabia sobie u króla przywilej. (Ks. Kanclerskie n. 103, str. 190—1). Miała jednak na tem wójtostwie—dożywocie wdowa po Kiersnowskim, król przeto pozwala jej zcedować swe prawa. Wspomniany Marcin Witanowski, towarzysz kawaleryi Narodowej w r. 1794 na wezwanie komisy i porządkowej bielskiej, objął komendą nad pospolitcm ruszeniem parafii rajgrodzkiej.

Chojna 1.) wś, pow. maryampolski, gm. Balwierzyszki, par. Gudele. Liczy 6 dm. i 45 mk. 2.) Ch., ob. Chojny.

Chojnowo, wś w gub. grodzieńskiej w. b. ziemi bielskiej.

Chołdawskie jezioro, koło wsi Zaboryszki, w pow. suwalskim, na prawo od szosy z Suwałk do Maryampola, ma 80 mr. obszaru (według L. Wolskiego). Mapa woj. topograficzna (XIV -2) nie mieści jez. t. n.; chyba że pod tą nazwą rozumieć nalezy jezioro przy wsi Grauże [Za duże.], w poblizu Zaboryszek. Br. Ch.

Chomaszewo, os., pow. augustowski, gm. Sztabin, par. Krasnybór. Ma 2 dm., 14 mk. [Na płd od jez. Kolno i wsi Komaszówki.]

Chomicze, wś, pow. wyłkowyski, gm. i par. Bartniki. W 1827 r. było tu 24 dm., 222 mk.; obecnie liczy 8 dm. i 118 mk. Br. Ch.

Chorążanka, Chorążówna, rz., dopływ Rosi niemnowej, w parafii Wołkowysk.

Chorążówna, ob. Chorążanka.

Choroszcza, Choroszcz, Chworoszcza, mko, pow. bia­ło­s­to­c­ki, nad Choroszczanką i Narwią, ma 1512 mk., w tem 773 męż., 739 kob., 765 izr., 200 ewang. (w 1857 liczono ew. 667?). Wielka fabryka kortów C. A. Moesa i sp., na 215 warsztatach wyrabia 250 tys. arszynów tkanin. Siła pary 120 koni, robotników 800. Przy fabryce szkoła elementarna protestancka 2-klasowa, w ⅔ kosztem właściciela utrzymywana. Domki dla robotników z ogródkami. Fabr. założona 1846. Paraf. kościół katol. św. Jana Chrzc., murowany. Parafia kat. dekanatu bia­ło­s­to­c­kie­go: dusz 4563. R. 1880 nawiedził Ch. wielki pożar. Zygmunt Stary w 1507 r. wydał prawo miastu Choroszczy, i zobowiązał tem prawem dawać królewskiemu wojsku 5 żołnierzy konnych i każdemu rycerzowi po 100 tymfów płacić podczas wyprawy wojennej. Miasto Ch. posiadało grunta od rz. Supraśla do Narwi; od wschodu, gdzie bierze źródło rzeczka Choroszczanka, cały obwód należał do parafii dominikańskiego kościoła. Dominikanie choroscy byli obowiązani ze swej szkoły uczniów wysyłać do uniwersytetu krakowskiego i wyprawiać do rycerstwa polskiego kosztem miasta. Posiadłości tego zakonu były wsie: Borszczewo, Krupniki, Łyski, Ogrodniki, Sińkiewicze, Nieroniki i Ruszczany; wymienione wioski noszą teraz nazwę włościan rządowych. Za panowania Jana III w 1683 r. pożar zniszczył całe miasto, liczące 600 domów, i kościół wyżej wspomniony, za co Jan III udarował miasto przywilejem. Odbudowany po pożarze kościół drewniany, także dominikański, o pół wiorsty ku zachodowi, gdzie obecnie sianożęć kościelna, przezwana Gajem, istniał lat 26 i także zgorzał w 1707 roku nim biskup wileński Pac zbudował do dziś dnia istniejący kościół w stylu gotyckim. Parafia Ch. składa się z miasta i przyległych wiosek jako to: Rogówka-szla­ch­ty (dawniej), przedmieścia Rogowa, Dzikich, Nowosiołek i Zastawia, oraz Izbiszcz, Kruszewa, Pańków, Konował, Kościuk, Zaczerlan, Borszczewa, Ruszczan, Źółtków, Fast, Oliszków, Ogrodników, Baciut, Łysków, Bacieczek, Krupnik, Porosłów, Topilca i Fabryki. Parafia grecka liczy obecnie 200 parafian; cerkiew założona była w r. 1769 przez hetmana Branickiego. Ewangelicka także 200 osób. Miasto liczy 250 domów. O 30 staj od Choroszczy na południe leży góra Świtkowizna (dziś Sieśkowizną zwana), porośnięta karłowatemi dębami; na tej górze za czasów pogańskich oddawano cześć Światowidowi.

Choroszczanka, rz., dopływ Narwi pod m. Choroszczą.

Chorożowce, Chorużowce, wś, pow. augustowski. gm. Kuryanka, par. Lipsk. W 1827 r. było tu 12 dm. i 70 mk., obecnie liczy 22 dm. i 147 mk. Br. Ch. [Dziś Chorużowce, tuż przy granicy.]

Chorya, jezioro, pow. kalwaryjski, o 3 w. na południe od Kalwaryi, brzegi nizkie, mokre.

Chost, dawne imię, to samo prawdopodobnie co Choc, Chocisz, stanowi źródłosłów nazw: Choszcze, Choszczewo, trafiających się tylko na Mazowszu i w Prusiech.

Chraboły, wieś, gub. grodzieńska, w b. ziemi bielskiej, nad rz. Orlanką.

Chrapowieckie lub Chrapickiego łąka, osada, powiat maryampolski, gm. Aleksota, par. Godlewo.

Chrościele, Chroszczele, niem. Chrosziellen, wś, pow. łecki, st. p. Ełk.

Chrzanowo, 1.) folw., pow. słupecki, gm. Ostrowite Kapitulne, par. Giewartowo. W 1827 r. było tu 10 dm. i 95 mk. 2.) Ch., wś włośc. i folw. prywatny dóbr Opinogóra, pow. ciechanowski, gm. Opinogóra, par Ciechanów, nad rz. Soną, o 6 w. od urzędu gm., ma 16 osad, 11 dm., 74 mk., 33 mr. gruntu włośc., 26 mr. roli ornej. 3.) Ch., oko­li­ca szla­che­c­ka, pow. kolneński, gm. Kubra, par. Przytuły, o 5 w. na półn. od Radziłowa. W obrębie jej leżą Ch. Cyprki, Ch. Dusze, Ch. Nowiny, Ch. Wypychy. W 1827 r. liczyły one razem 29 dm. i 174 mk. Fol. Ch.-Cyprki od Łomży w. 30, od Kolna w. 28, od Stawisk w. 10, od Grajewa w. 35. Rozległość wynosi mr. 174 a mianowicie: grunta orne i ogrody mr. 152, łąk mr. 10, pastwisk mr. 4. Budowli murowanych 2, z drzewa 9. Płynie przez terrytoryum struga Kuberka. Znajdują się tu pokłady torfu i młyn wodny. 4.) Ch., oko­li­ca szla­che­c­ka, pow. ma­kow­ski, gm. Sm­rock, par. Ma­ków. W obrębie jej leżą: Ch. Go­da­wy, Ch. Mar­ki i Ch. Twor­ki. Fol. Ch. Godawy, od Łom­ży w. 28, od Ma­ko­wa w. 3, od rz. Narwi w. 10 i Orzycy w. 2. Ogólna rozległość wynosi mr. 246 a mianowicie: grunta orne i ogrody mr. 228, łąk mr. 8, nieużytki i place mr. 10. Płodozmian 8-polowy. Budowli murowanych 2, z drzewa 13; stawy zarybione. 5.) Ch., wś szlach., pow. ma­kow­ski, gm. Sie­lc, par. Ro­żan. W 1827 r. było tu 35 dm. i 63 mk. 6.) Ch. Bo­ni­sze, wś szlach., pow. ma­kow­ski, gm. Kar­nie­wo, par. Ma­ków. W 1827 r. było tu 8 dm., 63 mk. Dobra Ch.-Bro­ni­sze składają się z folw. Za­le­sie i attynencyi cegielni Os­ni­ca z wsią Za­le­sie; od Łom­ży w. 84, od Ma­ko­wa w. 6, od Gą­so­ci­na w. 18, od rz. O­rzy­cy w. 6. Rozległość wynosi morg. 933 a mianowicie grunta orne i ogr. mr. 236, łąk mr. 66, pastwiska mr. 58, lasu mr. 542, nieużytki i place mr. 20, attynencya cegielnia mr. 11, płodozmian 12-polowy. Budowli murowanych 1, z drzewa 5. Wś Zalesie osad 10, gruntu mr. 15. Br. Ch. and A. Pal.

Chrzanowo, niem. Chrzanowen, wś, pow. łecki, st. p. Grabnik.

Chwasty, Fasty, wieś, pow. bia­ło­s­to­c­ki, par. Choroszcza, nad rz. Supraślą, b. majątek Chodkiewiczów.

Chwaszczewo, wieś w pow. sokólskim gub. grodz., o 18 w. od Sokółki.

Chworka, rzeka, dopływ Szczary z prawej strony, przyjmuje Więzówkę, Chlewnę i Studzieniec.

Chworoszcza, ob. Choroszcza.

Chylinki, osada z piecem smolanym w lesie wsi Głęboki Bród, nad jeziorem, pow. sejneński, gm. Pokrowsk, par. Krasnopol. Now. [W pobliżu jez. tej nazwy, zw. też Hilinka (mapa 1915), Glinki (mapa WIG), dziś znów Chylinki.]

Chyliny, wś nad rz. Biebrzą, pow. kolneński. Władysław ks. mazow. sprzedaje pięciu dziedzicom „de Szczelcino“ i Bogusławowi „de Chilino“ 60 łanów nad rz. Biebrzą za 60 kop. Z tych 30 łanów otrzymał Bogusław. (Kapica, Her­barz 51). W r. 1577 wś „Chiliny Kąnthi“ ma 14 łan. szlach., a „Wity“ 16 łan., 2 zagr.

Cibory, niem. Zyborren and Czyborren, wś, pow. jańsborski, st. p. Biała.

Cichabuda, wieś, pow. maryampolski, gm. Chlebiszki, par. Płutyszki. Liczy 13 dm., 85 mieszk.

Ciche, niem. Czichen. 1.) wś, pow. lubawski, par. Łąkorz, leży na ostrowiu między jeziorami, ma własną, szkołę, obszaru 2757 m., 83 dm., kat. 538, ew. 139. 2.) C., wieś, dobra i młyn, pow. olecki, ma stacyą poczt. [Te same co Cichy.]

Cichy, Czychy, niem. Cichen, wś, pow. olecki, ma kościół ewangelicki.

Ciecierówka, wś, pow. grodzieński, majętność niegdyś książąt Giedrojciów, nabył od generała ks. Giedrojcia r. 1802 Józef Kossakowski łowczy W. ks. lit., obecnie własność hr. Sta­ni­s­ła­wa Kos­sa­kow­skie­go, włók 83.

Cieciory, wś rząd. nad rz. Pissą, pow. kolneński, gm. i par. Turośl. Leży śród błot i lasów. W 1828 r. było tu 49 dm., 290 mk., obecnie liczy 63 dm., ziemi ma 1722 morg.

Cieciorki, wś, pow. kolneński, gm. par. Turośl, ob. Cieciory (t. I).

Cielaków, dobra i wieś w południowej części powiatu ihumeńskiego, w gminie pereszewskiej, w 3 okręgu sądowym, w 2 policyjnym stanie, w parafii katolickiej uździeńskiej, o wiorst 48 od Mińska, o 70 wiorst od Ihumenia. W pobliżu przechodzi trakt wojenno-komunikacyjny z Ihumenia do miasteczka Uzdy i dalej, będący główną arteryą stosunków. Tędy w 1812 roku przeszły główne siły korpusu Davoust’a, waląc drzewa w wązkich przeprawach lesistych, sypiąc groble, które dotychczas noszą nazwę „francuskich,“ jak naprzykład pod Ciepleniem, Dudziczami i w dalszym kierunku tego traktu. Cielaków, przechodząc przez ręce różnych właścicieli, od roku 1857 jest własnością zamożnej rodziny Har­tin­gów. Dobra te dziś posiadają około 4,328 mr. ziemi, ale lasy, przemagając, stanowią prawdziwe bogactwo majątku; jakoż Cielaków słynie z wyrobu produktów smołowych; tą fabrykacyą trudnią się żydzi. Ziemia tu jest szara, lekka, kamienista, jednak dość urodzajna, gdyż znaczne sianożęci nad rzeką Jałówką dostarczają siły nawozowej. Gospodarstwo w Cielakowie w ogóle zasobne i porządne, lasy dobrze strzeżone; dobra te należą do wyjątkowych pod względem ekonomicznym; kieruje niemi zdolna i pracowita ręka. Na territorium C., tuż przy wielkim trakcie, leży starożytna osada „Mikolką“ zwana, z cerkiewką pod wezwaniem św. Mikołaja, do którego to miejsca lud okoliczny, w obrębie nawet mil kilkunastu, licznie się zgromadza dwa razy do roku w dni tego patrona, t. j. 9 maja i 6 grudnia, przywiązując doń wielkie znaczenie religijne, i odprawia huczne biesiady, dochodzące nieraz aż do wyuzdania. W wigilią tych festynów massy ludu zbierają się o wiorstę przed Mikołką w lesie, na gościńcu, w uroczysku zwanem „Biercy;“ tam przez noc całą palą ognie, śpiewają pieśni odwieczne i bajramują aż do białego dnia, poczem tłum przenosi się do osady, składa dary w kapliczce i dalej przedłuża obrzędy zapamiętałej hulanki. Niema wątpliwości, iż w tem wszystkiem kryją się powody przedwiekowe z czasów pogańskich, gdyż obok cerkiewki wznosi się wspaniale dąb kolosalny, zapewne dobrze pamiętający epokę Krewe-Krewejtów litewskich. Tak olbrzymiego drzewa trudno znaleść teraz w kraju; ma ono w obwodzie 16 arszynów. Chociaż niszczono te pomniki przy zaprowadzaniu chrześciaństwa, atoli w miejscach odległych, lesistych, pozostały one, i później stawiano tam chrześciańskiego kultu kapliczki, albo też były to dęby punktami granicznemi, jak świadczy Narbutt, więc i szanowane przez prawo. Że dąb w Mikołce ocalały, rówieśnik bodaj Baublisa, jest „świętym“ dębem, świadczy nietylko tradycyjne zbiorowisko ludu do tego miejsca lecz nadto i figura Chrystusa, którą aż do dziś dnia śród konarów widzieć można było. Wyobrażenie dawnego bóstwa zastąpiono późniejszem, a symbol świętości przechował w ludzie cześć dla tego starego olbrzyma flory litewskiej. Dąb w Mikołce i sama miejscowość zasługują na pilną uwagę archeologów. Ścisłe poszukiwania możeby tu odkryły jakie pamiątki, objaśniające lepiej przeszłość tego miejsca. Zaznaczamy, że według legendy ludowej ma tu być zakopany przez Francuzów wielki skarb w złocie, lecz nikt się nie ważył kopać przez bojaźń zapowiedzianej śmierci. Al. Jel.

Cielc, romantyczna skalista miejscowość nad brzegiem Sprewji pod Budyszynem, na polach wsi Hownjawa (Oehna) położona. Podług podań, ztąd strącono bożyszne pogan słowiańskich, w chwili upadku dawnej wiary. Lud mówi że złoty „ćielc“ spoczywa głęboko w toniach rzeki, u podnóża skały, a miejscowość nazywa „pola cielca,“ u cielca. Obszerniej patrz „Prziboh-Flinc“ przez K. A. Jencza w Czasopiśmie Maticy serbskiej za r. 1869. A. J. Parczewski.

Ciełoszka, wś rządowa, pow. kolneński, gm. i par. Turośl. Leży śród błot i lasów. W 1827 r. było tu 32 dm., 193 mk.; obecnie liczy 49 dm. i ziemi 1149 morg. Br. Ch.

Ciemno, wieś w pow. sokólskim, o 43 w. od Sokółki.

Ciemnoszyje, wieś rządowa, pow. szczuczyński, gm. i par. Białaszewo. Leży śród błot i lasów, przy samej linii brzesko-graj. dr. żel., między stacyami Goniądz i Grajewo. W 1827 r. było tu 19 dm., 113 mk.; obecnie jest 31 dm., ziemi 1010 mr.

Ciemny las, wieś, pow. sejneński, gm. Pokrowsk, par. Sejny. Liczy 4 dm., 45 mk.

Ciernie, Czernie, 1.) niem. Cziernien, wieś, pow. łecki, st. p. Bajtkowy. 2.) C., niem. Cziernien, wieś, pow. jańsborski, stacya poczt. Rożyńsk.

Cierzpięta, 1.) niem. Czerspienten, wś, pow. jańsborski, st. p. Orzesze. 2) C., niem. Czierspienten, wś, pow. ządzborski, st. p. Peitschendorf.

Ciesina, niem. Cziszinna, wś, pow. jańsborski, st. p. Turośl.

Cieszkiniaki, jezioro w dobrach Hutta, w pow. suwalskim, ma 6 morg obszaru i do 100 stóp głębokości. Br. Ch. [Wnioskując z niewielkiego obszaru, wówczas zapewne suchar sródleśny w okolicach Mikołajewa (na płn. ?), dziś nieznany. Por. Czeszkinie.]

Cieśnisk, Wielki and Mały, dwie wsie w pow. sokólskim gub. grodz., o 23 w. od Sokółki.

Cimochowizna, wś, pow. suwalski, gm. Hutta, par. Wigry, o 10 wiorst od m. Suwałk, nad brzegiem Wigierskiego jeziora. Domów 8, ludności wyzn. kat. osób 64; jak dla war­sza­wia­ków Bie­la­ny, tak dla suwalczaków C. zdawien dawna ma wielki urok. Było tu przed laty ulubione miejsce majówek i wycieczek suwalskich. Ze wsi uroczy i imponujący widok na jezioro Wigierskie i na ruiny wigierskiego pokamedulskiego klasztoru; komunikacya między C. i kościołem wigierskim tylko przez jezioro, latem łodziami, zimą po lodzie. Ziemia tu licha, górzysta, a jednak lud dosyć zamożny. W sąsiednim lesie rządowym dziś tylko sosny, świerki, brzozy i osiny, ale niegdyś były nieprzebyte knieje. W pobliżu wpada Czarna Hańcza do jeziora Wigierskiego. [Niegdyś także obecne Zajączkowo Folwark, między wsiami Zajączkowo i Maryna; miejsce osiedlenia gospodarzy przenoszonych z Cimochowizny nad Wigrami.] R. W.

Cimoniuńce, wś, pow. sejnejski, gm. Kudrany, par. Lejpuny, odległ. o 48 w. od Sejn. Liczy 54 dm., 342 mk. Br. Ch.

Cimoszki, wś w pow. sokólskim gub. grodz., o 8 w. od Sokółki.

Cisewo, ob. Cisowo.

Cisowo, 1.) wś, pow. wieluński, gmina Skrzynno, par. Rudlice. 2.) C., folw., pow. augustowski, gm. Sztabin, par. Krasnybór. Liczy 8 dm., 39 mk. 3.) C., wś, pow. maryampolski, gm. Gudele, par. Skrawdzie. Liczy 4 dm., 32 mk. Br. Ch.

Cisówek, 1.) wś, pow. suwalski, gm. Czostków, par. Filipów. Leży w odległości 32 w. od Suwałk. Liczy 11 dm., 95 mk. 2.) C., wieś, pow. suwalski, gm. Jeleniewo, par. Wiżajny. Leży w odległości trzech mil od Suwałk, liczy 7 dm., 63 mk. 3.) C., wś, i folw., pow. augustowski, gm. Szczebro-Olszańska, par. Szczebra. Liczy 15 dm., 103 mk. Folw. C., oddzielony w r. 1875 od dóbr rząd. Wigry przez wykup czynszu. Rozl. wynosi mr. 147 a mianowicie grunta orne i ogrody mr. 93., mr. 42, pastwisk mr. 2, nieużytki i place mr. 9. Budowli drewnianych 10; rzeczka Szczeberka przepływa przez terrytoryum.

Cisówek, jezioro w dobrach Czostków, pow. suwalski. Leży śród bagien, ma 10 mr. rozl., 9 st. głęb. Br. Ch.

Cissewo, ob. Cisowo.

Ciszewo, wś i folw., pow. szczuczyński, gm. Bełda, par. Rajgród. Leży śród rozległych lasów i błot, przystępna tylko od strony północy, od drogi bitej ze Szczuczyna do Rajgrodu. Posiada browar i gorzelnię. W 1827 r. było tu 11 dm. i 61 mk. Wspominane w dokumentach z 1547 r. Folw. C. z wsią C. i Kuligi, od Łomży w. 80, od Szczuczyna w. 29, od Rajgrodu w. 8, od rzeki Jegrzni w. 1. Nabyte w r. 1868 za rs. 30,000. Rozl. wynosi mr. 2664 a mianowicie: grunta orne i ogrody mr. 175, łąk mr. 430, pastw. mr. 40, w zaroślach mr. 1870, nieużytki i place mr. 149; budowli mur. 6, drewn. 13. Wś C. osad 34, gruntu mr. 250; wś Kuligi osad 3, gruntu mr. 42.

Ciwoniszki, wś, pow. sejneński, gm. i par. Sereje. Liczy 4 dm., 51 mk.

Claussen (niem.), ob. Klusy.

Collnischken (niem.), ob. Kolniszki.

Creutzburg (niem.), ob. Kluczborek and Krzyżbork.

Cuple, błota nad rz. Rozogą, pod Myszyńcem, w pow. ostrołęckim; z niemi się łączą błota Dzwonki i Brzozówka aż pod Maciejową szyję. Br. Ch.

Cybula, wś, zwana dotąd oko­li­cą szla­che­c­ką, pow. sejneński, gm. i par. Sereje. Należy do kilku właścicieli. R. 1827 r. było tu 5 dm. i 57 mk.; obecnie liczy 12 dm. i 119 mk.

Cybulaki, wś rząd., pow. kalwaryjski, gm. i par. Udrya. W 1827 r. było 15 dm., 103 mk., obecnie liczy 39 dm. i 146 mk.

Cybulki, 1.) niem. Zybulken, wś, pow. lecki, st. p. Widminy. 2.) C., niem. Czybulken, wś, pow. łecki, st. p. Pisanica. [W pół drogi między wsiami Żydy i Wysokie, kiedyś PGR Żydy, ew. bliżej jez. Skomętno.]

Cybulniki, ob. Sokółki.

Cydar, tak podobno krzyżacy nazywali Cytowiany (ob.).

Cydzyn, wś i fol., pow. kolneński, gm. Rogienice, par. Dobrzyjałowo. Posiada gorzelnię, dystylarnię. W 1827 r. było tu 13 dm. i 83 mk. Dobra C. składają się z folw. O. i wsi C., od Łomży w. 7, od Kolna w. 21, od Czyżewa w. 45, od rzeki Narwi w. 7. Rozl, wynosi mr. 944 a mianowicie: grunta orne i ogrody mr. 506, łąk mr. 15, lasu mr. 414, nieużytki i place mr. 12. Płodozmian 10-polowy. Bud. mur. 18, drewn. 13. Młyny dwa, pokłady kamienia wapiennego, gliny i torfu; wś C. osad 15, gruntu mr. 48. Br. Ch. and A. Pal.

Cyganowo, wś rząd., pow. kalwaryjski, gm. Balkuny, par. Mirosław. W 1827 r. było tu 21 dm. i 156 mk., obecnie liczy 41 dm., 318 mk.

Cykokalnie, wś, pow. maryampolski, gm. i par. Szumsk. Odl. o 4 w. od Maryampola. Liczy 3 dm., 23 mk. Br. Ch.

Cyporpiewie, wieś, pow. maryampolski, gm. Gudele, par. Skrawdzie. Liczy 5 dm. i 75 mieszk. Br. Ch.

Cyprki 1.) wieś szla­che­c­ka i włośc., pow. szczuczyński, gm. Bogusze, par. Grajewo. W 1827 r. miały 21 dm., 126 mk. [Wcześniej Czyprki.] 2) C., ob. Chrzanowo. Br. Ch.

Cyrale, wś, pow. suwalski, gm. Maćkowo, par. Puńsk. Leży w odległ. 32 wiorst od Suwałk. R. 1827 miały 20 dm., 148 mk., teraz liczą 34 dm. i 285 mk. K. H. [3 km na płd. od Maćkowa.]

Cytowiany, mko w pow. ro­sień­skim, po żmudzku Tituwienaj (nie Titawienaj). W r. 1296 miał być tu zamek obronny, który przez krzyżaków został zniszczony a który w ich pismach miał się zwać Cydar (?). Miasteczko C., leżące o 4 mile od Rosień, przy trakcie między tem miastem a Szawlami, pośród lasów, nad rz. i jez. Cytówką (dwór nad brzegiem jez. Gasztwinis, z którego wypływa rzeczka Gryżowa, por. Pogryżów) składa się ze stu kilkunastu domów drewnianych, zamieszkanych przez 2000 ludności, posiada fabrykę powozów. Dwór odległy od mka o 3 w. Między dworem a mkiem pomnik ś. p. Celiny z Burbów Przeciszewskiej. C. założył w wieku XVII Wołłowicz Hieronim. W roku 1614 Wołłowicz Andrzej, chorąży w. ks. lit., starosta jeneralny ziemi żmudzkiej, fundował tu kościół i klasztor bernardynów, przy którym znajdowała się duża bibl., 1694 tom. Klasztor skasowany 1864 a biblioteka zabrana. Oprócz tego w miasteczku znajduje się kaplica murowana pod wezwaniem św. Józefa i kaplica murowana grobowa ro­dzi­ny Prze­ci­szew­skich. Paraf. kościół katol. drewniany pod wezwaniem M. B. Anielskiej. Parafia dek. szydłowskiego liczy dusz 5083. W r. 1874 wystawiona tu została cerkiew prawosławna (parafia liczy dusz 320). Izraelici mają swoją synagogę a ewangelicy dom modlitwy. Jarmarki w miasteczku odbywają się każdego tygodnia, większych zaś jest dwa do roku, na Trzy Króle i Ś-ty Jan. Dobra C. w XV wieku były w ręku wysokiego urzędnika żmudzkiego Bartoszewicza Stanisława. Z wianem jednej z jego córek przeszły w posiadanie Jerzego Hlebowicza. Następnie posiadał je Daniel Lwowicz. Po nim dzierżyli Wołłowiczowie. Wołłowiczówna Tekla starościanka żmudzka wniosła je w dom ks. Radziwiłłów, oddając swą rękę ks. Aleksandrowi Ludwikowi, wojewodzie połockiemu. Od książąt Radziwiłłów kupione były przez Jana Burbę; jedyna córka jego Celina Burbianka otrzymała je w posagu, wychodząc za mąż za Przeciszewskiego Hieronima, marszałka rosieńskiego, a schodząc z tego świata, jedyną sukcesorką tych dóbr zostawiła córkę Celinę Przeciszewską, żonę Roemera Izydora, do których obecnie te dobra należą. Co do mniemanej niegdyś twierdzy Cydar, to nic nie wskazuje aby tu mogła być jakakolwiek forteca lub coś podobnego. Jakkolwiek miejsce jest wyniosłe w stosunku do jeziór, zawsze prędzejby każdy nazwał je równiną, niż górzystą miejscowością. Jeziora zakrywają jednę stronę dworu, inne wszystkie żadnej osłony nie mają. Wał „Kużis,“ ciągnący się na mil pięć od dworu, o którym Buszyński mówi w swoim opisie statystyczno-historycznym powiatu rosieńskiego, nic nie wskazuje. Żmudź ma takich wałów bardzo wiele i nigdy ich liczyć nie można za część jakichbądź fortyfikacyj. Znajdują się one zawsze w pobliżu bagien, mniejszych lub większych i są z czystego żwiru, dosyć nawet grubego. Prędzej by można przypuścić, że jakiś zamek mógł być w dzisiejszem miasteczku Cytowiany, między jeziorami które z jednej strony otaczają miasteczko. Czas i bliższe badania z kroniką w ręku może kiedyś naprowadzą kogo na miejsce, gdzie Cydar leżał. Prócz wymienionych tu posiadłości należały jeszcze do Burby Antoniego: Burbiszki i Antoszew. Burbiszki przedał Adolf Przeciszewski Lewoniewskiemu, a Antoszew odprzedał Hieronim Przeciszewski Zaborskim. W przeszłych wiekach C. liczyły się do powiatu widuklewskiego. Wnętrze kościoła parafialnego w C. mało jest zajmujące, tylko pomnik marmurowy Jędrzeja Wołłowicza, między filarami na prawej ścianie kościoła, przez brata jego starostę Hieronima umieszczony, zwraca na się uwagę ciekawych. Jest to postać rycerza naturalnej wielkości, leżącego na prawym boku i opartego na prawem ręku; nie ma przy nim żadnego nadpisu tylko herb Wołłowiczów Bogorya a nad pomnikiem portrety Jędrzeja i Hieronima z podpisami objaśniającemi kogo one reprezentują. Drugi portret Jędrzeja oraz portret ciwuna Goniprowskiego, zdobią mieszkanie proboszcza. Inne pomniki są następne: przy wielkim ołtarzu Michała Palerona Steckiewicza, marszałka szla­ch­ty, zmarłego 1795 r., wystawiony przez żonę jego Anielę, i Anny z Lewoniów księżnej Teodorowej Druckiej Horskiej, stolnikowej połockiej, zmarłej 1660 r., wystawiony przez Mikołaja Kazimierza i Konstancyą z Dziewiałtowskich Szemetów, podstarościch żmudzkich, oraz Andrzeja i Krzysztofa Kotowskich, poległych pod Chocimem i Łojowem 1651 r., wystawiony przez brata ich Aleksandra. Nad dwoma pierwszemi są portrety zmarłych. Przy wejściu do kościoła pomnik z białego marmuru Antoniego Burby, marszałka pow. szawel. i kawalera maltańskiego, zmarłego w Dreznie 1825 r., gdzie i pomnik jego egzystuje. W podziemiach spoczywają ciała Wołłowiczów i dwóch Olendzkich, Stanisława i Krzysztofa. Stanisław był deputatem z ks. żmudzkiego na sejmie czteroletnim a Krzysztof był szambelanem króla Stan. Augusta. Obaj zasłużyli się krajowi. Na środku cmentarza stoi kaplica, kosztem zakonników wymurowana 1771 r., jednocześnie ze stacyami kalwaryjskiemi. W niej są umieszczone gradusy do odbywania modłów; jak na stacyach tak równie i na gradusach są pod obrazami relikwie świętych oraz ziemia jerozolimska, przyniesiona przez ks. Antoniego Burnickiego, gwardyana jerozolimskiego rodem ze Żmudzi. który tę funkcyą sprawował w klasztorze tamecznym przez lat dwa z górą. Do r. 1832 klasztor cytowiański miał następny fundusz: ziemi włók 17 morgów 22; sumy kapitalnej 5984 rubli oraz zbożową annuatę ze dworu; potem pobierał płacę od rządu według etatu klasztorów 3 klasy i miał ziemię wyrobną oraz las opałowy i budulec. Dziś oddany jest świeckiemu duchowieństwu i mieści się przy nim plebania. Fel. R. and A. K. Ł.

Cytówka, 1.) Tytówka, ruczaj mały w pow. rosieńskim i par. cytowiańskiej. Bierze początek z jeziora tegoż na­z­wi­s­ka, płynie przez miasteczko Cytowiany i lasy tych dóbr, przyjmuje w lasach strumień Łapiszę i wpada w okolicy Lidowian do Dubissy, między Gryzową a Łuknią. 2.) C., jezioro w pow. rosieńskim par. cytowiańskiej, na półn. wsch. od miasteczka a w pobliżu dworu cytowiańskiego. 3.) C., rzeka, dopływ Berezyny, w okolicy poleskiej, od 1878 r. kanalizuje się. 4.) C., inaczej Citewka (ob.).

Czachy, 1.) wś, pow. siedlecki, gm. i par. Domanice. W 1827 r. było tu 11 dm. i 80 mk., obecnie liczy 15 dm., 127 mk. i 393 morg. obszaru. 2.) C. Kołaki, wś szlach. i włośc., pow. łomżyński, gm. Kos­saki, par. Ko­ła­ki. R. 1827 było tu 13 dm. i 78 mk. Jestto gnia­z­do Cza­cho­w­skich. 3.) C. Ślazy, wś szlach. nad rz. Wissą, pow. kolneński, gm. Kubra, par. Przytuły. R. 1827 było tu 12 dm. i 74 mk. Br. Ch.

Czaczki Wielkie and Małe, dwie wsie gub. grodz., w b. ziemi bielskiej.

Czajewszczyzna, wś, pow. suwalski, gm. i par. Jeleniewo, leży o 16 w. od Suwałk liczy 61 mk.

Czapeln (niem.), ob. Czaple and Czapelki.

Czaple, niem. Gr. Czappel, folw. w pow. chełmińskim, przy bitym trakcie wąbrzesko-chełmińskim; aż do rozbioru Polski dobra stołowe biskupów chełmińskich, teraz w ręku niemieckiem. Obszaru ma 1423 mórg, domów mieszk. 6, kat. 41, ew. 23, par. Nowawieś 2.) Cz., niem. Gr. Zappeln, wś w pow. świeckim, między dwoma jeziorami, z których struga płynie do Wisły; istniała przed krzyżakami; r. 1320 ma tę wś niejaki Hanusz; z polskich posiedzicieli był ostatni Eustachy Potocki którego żona Maryanna Kącka; po nich nabył Cz. około r. 1780 Targuzon Teper. Obszaru ziemi mają Cz. 1803 mórg, domów mieszk. 28, kat. 3, ew. 197; szkoła w miejscu, par. Świecie. 3.) Cz., niem. Czapeln, wś w pow. gdańskim, 2 mile od Gdańska, w pobliżu rz. Strzelnicy i traktu bitego gdańsko-kartuskiego i wejherowskiego. jest bardzo stara. R. 1282 książę pomorski Mestwin II zapisał ją wraz z 14 innemi wioskami cystersom w Oliwie, jako wynagrodzenie za ziemię gniewską, którą musiał ustąpić krzyżakom. Po kasacie klasztoru należała od r. 1806 do 1828 do miasta Gdańska, poczem została wydana w wieczystą dzierżawę; obejmuje 1377 mórg, mieszk. kat. 152, ewan. 20, dm. mies. 16, par. Maternia 4.) Cz. Stare, niem. Alt-czapel, wś włość. w pow. kartuskim, położona na południowym ostrowie, który tworzą jeziora raduńskie, śród mniejszych jeziór; r. 1382 Jan z Rusocina, syn Piotra z Rusocina pod Gdańskiem, podarował tę wieś na fundacyą klasztoru w Kartuzach; jezioro golubskie, na wschód leżące od wsi, zapisał temuż klasztorowi Konrad Czolner von Rotenstein, mistrz w. krze r. 1386. Po kasacie klasztoru kartuskiego została wydana na własność włościanom. Obecnie zawiera 4 posiadłości włościan i 5 zagrodników i z przynależnościami liczy 1577 mórg areału (w czem 270 mórg jeziór), kat. 33, ew. 134, domów mieszk. 20, par. Stężyca, szkoła w miejscu i młyn wodny; odległość od Kartuz 2¼ mili. 5.) Cz. Nowe, Neu-Czapel, wś w tem samem położeniu, na wschód od Starych Czapel, na których obszarze dopiero za klasztornych rządów powstała przez oo. kartuzyan; w r. 1525 już z dawna istniała. Przez rząd pruski po kasacie klasztoru wydana jako własność włościanom, liczy obecnie 1 wolne szołectwo, 12 posiadłości włość. i 1 zagrodnika, kat. 50, ewang. 89, domów mieszk. 20. 6.) Cz., niem. Zappeln, wś, pow. łecki, st. p. Gąski. Kś. F.

Czaplino, wieś, gub. grodz., w b. ziemi bielskiej.

Czarcia góra, 1.) niem. Teufelsberg, leśna osada, pow. węgoborski, st. p. Kruklanki. 2.) Cz., niem. Spirdingswerder, wieś, pow. jańsborski, st. p. Kwik.

Czarna, Czarne, Czarny, nazwa wielu miejscowości, rzek, jeziór, dawana od ciemniej barwy ziemi, wód lub gęstych lasów liściastych, Jeziora otoczone gęstymi lasami, zasilane leśnymi wodami, przedstawiały się zwykle w ciemnej barwie. nazwy wsi i osad poprzybierały z czasem zwykle inne na­z­wi­s­ka, jeziora tylko i rzeki przechowały pierwotną nazwę. W ruskich prowincyach nazwy te tworzą się z przymiotnika Czerny i szukać ich trzeba pod Czern… Br. Ch.

Czarna 1.) dobra, pow. radzymiński, gm. Radzymin, par. Kobyłka, składają się z fol. Cz., wsi, Cz., Wiktorów i Helenów, od Warszawy w. 18, od Radzymina w. 5, od Wołomina w. 3 od Wisły w. 18. Rozl. wynosi mr. 925, a mianowicie: grunta orne i ogrody mr. 270, łąk mr. 49, pastwisk mr. 152, lasu mr. 276, nieużytki i place mr. 57 razem mr. 796, w wieczystych dzierżawach mr. 129. Dobra te do r. 1876 miały rozległości mr. 1770; nazwa gruntów sprzedanych i pozostałych nomenklatur nie jest wiadoma. Płodozmian 7-polowy Bud. mur. 12, drewn. 13, pokłady torfu. 2.) Cz., folw., pow. grójecki, gm. Nowa wieś, par. Jasieniec. Fol. Cz. od Warszawy w. 42, od Góry Kalwaryi w. 17, od Warki w. 7, od rz. Pilicy w. 7, rozl. wynosi mr. 380 a mianowicie: grunta orne i ogrody mr. 296, łąk mr. 27, pastwisk mr. 24, lasu mr. 21, nieużytki i place mr. 11. Bud. 1 drew., w niektórych miejscowościach margiel; folwark powyższy w r. 1867 oddzielony od dóbr Miedzechów. 3.) Cz., wś pow. nowo miński, par. Jakubów, posiada młyn wodny, w 1827 r. było tu 20 dm., 199 mk., Dobra Cz. składają się z fol. Cz. z przyległościami Szymankowszczyzna, Bakuły, Bakułowizna, tudzież wsi Cz. Wola lub Wólka Czarniewska i Borek; od Warszawy w. 49, od Nowo Mińska w. 6, od Stanisławowa w. 3; nabyte w r. 1870 za rsr. 40400: rozl. wynosi mórg 1232, a mianowicie: grunta orne i ogrody mr. 548, łąk mr. 54, pastwiska mr. 3, lasu mr. 517, nieużytki i place mr. 34, razem mr. 1156; reszta w nomenklaturach. Płodzmian 8-polowy, bud. mur. 9, drew. 10, wś Cz. osad 22, grun. mr. 170; wś Wola Czarniewska os. 20, gr. mr. 344; wś Borek os. 12, gr. mr. 205. 4.) Cz., wś, pow. łukowski, gm. i par. Serokomla. W 1827 r. było tu 12 dm., 140 mk., obecnie liczy 14 dm., 111 mk. i 292 mórg obszaru 5.) Cz., wś, powiat nowoaleksandryjski, gm. Szczekarków, parafia Opole. W 1827 r. było tu 20 domów, 129 mieszkańców, 6.) Cz., ogólna nazwa obszaru w pow. radomskim, gm. Gzowice, par. Sucha. W obrębie tym znajdują się: Cz. Bełczączka, wś, liczy 14 dm. i 129 mk. Cz. Stary dwór ma 18 dm., 102 mk. Cz. tartak 8 dm., 89 mk. Cz. Wielki młyn liczy 17 dm., 133 mk. W 1827 r. cały ten obręb liczył 39 dm. i 310 mk. Folw. Cz. Młyn Bełczącka z wsiami Cz. Bełcząca, Kościuszków, kolonią Wygoda, wsandą Cudnów, kolonią Bełczącka i wsią Rózgi rozl. wynosi około mr. 370 a mianowicie: grunta orne i ogr. mr. 178, łąk mr. 20, pastwisk mr. 45, lasu mr. 120, zarośli mr. 6, nieużyt. mr. 9. Wieś Czarna Bełcząca osad 14, gruntu morg. 262; wś Kościuszków osad 10, gruntu morg. 140; kolonia Wygoda osad 2, gruntu morg. 16; wś Cudnów osad 36, gruntu morg. 386; kolonia Bełczącka osad 4, gruntu mr. 26, wś Rózgi osad 3, gruntu mr. 64, Folw. Cz. lit. E. Stary dwór z wsiami: Cz. Wincentów i Marcelów rozl. wynosi około mr. 400, a mianowicie: grunta orne i ogrody mr. 208, łąk mr. 20, pastwisk mr. 45, lasu mr. 120, zarośli mr. 6, nieużytków mr. 9. Wieś Czarna Stary dwór osad 18, gruntu mr. 256; wś Czarna Wincentów osad 8, gruntu mr. 112; wś Marcelów osad 11, gruntu mr. 188. Folw. Cz. lit. C. Młyn Wielki, z wsią Tadeuszów i wsią Cz. Wielki Młyn (rozległość nieujawniona); wś Tadeuszów osad 5, gruntu mr. 95; wś Czarna Wielki Młyn osad 13, gruntu mr. 271. Fol. Cz. Wincentów z wsią Wincentów Stary i Wincentów Nowy ogólnej rozl. mają około mr. 300, wś Wincentów stary osad 6, gruntu mr. 161; wś Wincentów Nowy osad 5, gruntu mr. 96. 7). Cz., wś, nad rz Czarną, pow. Końskie, gm., Duraczów, par. Końskie. Posiada fabryki żelaza. W 1827 r. było tu 22 dm., 130 mk; obecnie liczy 39 dm., 327 mk., 284 mórg ziemi włość. Istniała tu kaplica z cudownym obrazem M. Boskiej, głośna z licznie nawiedzanych odpustów. Kaplica ta nie istnieje teraz. 8.) Cz., wś, pow. kielecki, gm. Cisów, par. Bardo. 9.) Cz., os., pow. kielecki, gm. Szczecno, par. Pierzchnica. 10.) Cz., wś, pow. piotrkowski, gm. i par. Rosprza. 11.) Cz., wś, pow. sieradzki, gm. i par. Złoczew. W 1827 r. było tu 11 dm., 164 mk. 12.) Cz. Stara i Cz. Nowa, wsie włość., pow. płoński. gm. Błędówko, par. Cieksyn, o 3 w. od urzędu gminnego, mają 8 osad, 9 dm., 98 mk., 226 mr. rozl., 215 mr. roli ornej. 13.) Cz., wś, pow. suwalski gm. Czostków, par. Filipów. Leży o 32 w. od Suwałk. W 1827 r. było tu 26 dm., 189 mk.; obecnie liczy 42 dm., 340 mk. [Dziś Czarne.]

Czarna, 1.) rz., dopływ Wis­ły, powstaje z kilku strug w pobliżu wsi Cisów, pow. kie­le­c­ki, płynie koło Ra­ko­wa, Sta­szo­wa, a za Po­łań­cem (Łęg) wpada do Wis­ły. Dzieliła niegdyś b. wdztwo kra­kow­skie od san­do­mier­skie­go. Z nią łączą swe wody Scho­d­nia i Ła­gów­ka. 2.) Cz., rz. w pow. war­szaw­skim, płynie pod wsiami Sa­mo­cin i Ko­biał­ki. 3.) Cz., rz., bierze początek pod wsią Zb­ro­sza wielka w pow. gró­je­c­kim, płynie krętem korytem w kierunku od połud. ku zachod. przez Ły­chów, Bag­le­wi­ce, Ry­to­mo­czy­dła, Nową­wieś, Choj­no­w­ską Wolę, Chynów, Suł­ko­wi­ce, Cza­p­li­nek, Cza­p­lin i niedaleko Czer­ska wpada do Wi­s­ły z lewego brzegu, ubiegłszy 6 i pół mili. Ponieważ skutkiem zamulenia i zarośnięcia koryta, przy nizkich brzegach czyniła szkody wylewami, przeto oczyszczono ją na przestrzeni od Goś­nie­wic do Suł­ko­wic w 1824, według planu budowniczego Dürin­ga. 4.) Cz., rz., wypływa z lasów i łąk wsi Czarny w powiecie no­wo­miń­skim, płynie ku północy i zachodowi przez pola oku­nie­w­skie, zdąża ku Bia­ło­brze­gom i tam wpada do połączonych rzek Narwi i Buga. (Opis pow. ra­dzy­miń­skie­go d-ra Bo­kie­wi­cza). 5.) Cz., rzeczka, zwana też Brzo­zów­ką, wypływa z jeziora pod wsią Skór­ni­ce w pow. ko­nie­c­kim, płynie ku połud. równolegle Pi­li­cą pod Stu­dzień­cem, Brzo­zów­ką, Rudą Pil­czy­c­ką i Pia­s­kiem; pod Że­le­ź­ni­cą wchodzi w pow. wło­szczo­w­ski i przybrawszy kierunek wschodni, płynie pod Ko­mo­r­ni­ka­mi, Ja­nu­sze­wi­ca­mi, Pil­czy­cą, i pod Cie­mięt­ni­ka­mi wpada do Pi­li­cy z prawego brzegu. Długa 32 w.; pod Ko­mor­ni­ka­mi z lewego brzegu przyjmuje rz. Cho­tów­kę, od której niekiedy cała aż do ujścia nosi miano Cho­tów­ki. Dopływ Pi­li­cy, rz. Cz. łączy się też z Kras­ną i Mie­dzie­szą, które uchodzą także do Pi­li­cy. 6.) Cz., rzeczka, bierze początek z błót za wsią Ol­szów w pow. brze­ziń­skim, przebiegłszy 2 mile wpada do stawu w Sta­rzy­cach, zkąd wypływa pod mianem Sta­rzy­cy i wpada do Pi­li­cy między Ro­ki­ci­na­mi a Bu­dzi­sze­wi­ca­mi. Na mapie Woj. Top. Król. (XIX B.) taż sama rzeczka nosi jedno tylko miano Czarnej i wpada do Pi­li­cy poniżej zakładów żelaznych w Gus­t­ku z lewego brzegu, a bierze początek na północ od Ujaz­du z lasów. 7.) Cz., rz., bierze początek w pow. suwalskim, z małego jeziora pod ws. Szlinokiemie, przepływa dalej jez. Sejwy, płynie przez Rasztakiemy [Rejsztokiemie], Smolany, Kracieniszki, Rutkę, Michnowce, zabiera wody jez. Płaskiego [(1.)] z lewej i Białego [(7.)] z prawej strony i uchodzi do jeziora Sejny. [Obecnie w gornym biegu Punia do jez. Sejwy, dalej Sejwa, dopływ Marychy, do której wpada na wsch. od jez. Boksze. Por Marycha.] 8.) Cz., ob. Morawica. 9.) Cz. v. Biała Pa­nień­ska, ob. Ba­wół rzeczka. 10.) Cz. Hańcza, Wisła i t. p. ob. Hańcza, Wisła i t. p. Br. Ch. [Inne rzeki w okolicy o nazwie Czarna: a) Cz., rz. wpadająca do Legi koło Gąsiorówka. b) Cz. Struga — wpada do Biebrzy pod Goniądzem. c) Cz. Struga — wpada do jez. Roś pod wsią Plichy. d) Cz. Struga — wpada do jez. Kaczerajny (przy Śniardwach). e) Cz. Struga — wpada do jez. Łaźno (górny bieg rz. Ełk. f) Cz. Struga — wpada do Jarki pod wsią Bronisze (wypływa z jez. Czarne). g) Cz. Struga — wypływa z rezerwatu Mechacz Wielki i wpada (za granicą) do Błędzianki.]

Czarna, 1.) rz., prawy dopływ Niemna, uchodzi między Szczorsami a Lubczem. 2.) Cz., rz., uchodzi do Niemna między Dokudowem a Bielicą. 3.) Cz., rz., lewy dopływ Szeszuwki. 4.) Cz., rz., dopływ Supraśli z prawej strony, przyjmuje Kupiskę i kilka strug. 5.) Cz., ob. Jahorłyk. 6.) Cz., rzeczka, dopływ Wilii ho­ry­nio­wej, bierze początek w bagnach leśnych, należących do klucza płu­żeń­skie­go, przepływa przez lasy płu­żeń­skie, krze­wiń­skie, ostrogskie; między ws. Czerniwodą a Dorohoszczą wychodzi na piękne równe błonia i tu na wschód Ostroga, przy przedmieściu Mokra Wola, uchodzi do Wilii. 7.) Cz., rz., pow. bałcki, ma źródła powyżej wsi Cz., uchodzi z lewej strony do rz. Kulny. 8.) Cz., struga, pow. ka­mie­nie­c­ki, ma źródła w sło­bód­ce Smo­try­czo­wie­c­kiej, mija wsie Czar­ną, Bia­łą i poniżej wsi Ste­fa­nów­ki uchodzi do Smo­try­cza. 9.) Cz., por. Czernia.

Czarna buchta, wś, pow. sejneński, gmina i par. Krasnopol. Liczy 3 dm., 34 mk.

Czarna buda, wś, pow. maryampolski, gm. Gudele, par. Wejwery. Liczy 28 dm., 222 mk., odl. o 36 w. od Maryampola.

Czarna Hańcza, ob. Hańcza.

Czarna Krynica, wś, Cz. Krynica Kaceńska and Cz. Kr. Podawińska, trzy wsie, pow. kalwaryjski, gm. Janów, par. Ludwinów. Cz. Krynica 21 dm., 46 mk., Kacuńska 15 dm., 46 mk., Podawińska liczy 3 dm., 34 mk. Br. Ch.

Czarna Ruś. W dawnej Rzeczypospolitej polskiej tak nazywano część Rusi litewskiej, dzielącej się oprócz tego na Ruś Białą i Polesie. Nazwę tę dali Polacy i Rusini tej części kraju, dla gęstych a ciemnych borów; inni wyprowadzają nazwę od ubioru włościan z wełny czarnej. Ruś Czarna, często z Białą za jedno brane, składała się z województwa nowogródzkiego, dzielącego się na trzy powiaty: nowogródzki, słonimski i wołkowyski, a przytem na księztwo słuckie, najprzód do kks. Olelkowiczów, następnie do Radziwiłłów należące, oraz z pow. mozyrskiego i rzeczyckiego, składających część dawnego województwa mińskiego. Miasta w nich znaczniejsze były: Bobrujsk, Rzeczyca, Nowogródek, Nieśwież, Mir, Naliboki, Lachowicze, Wołkowysk, Słonim, Żyrowice, Rożana rezydencya Sapiehów, Słuck, Kleck i t. d. Ruś Czarna była właśnie tą częścią, którą Litwini najpierwej posiedli; wraz z Litwą przyłączona do Polski, dzieliła jej losy. Greckie wyznanie było w niej prawie panujące; kiedy jednak za panowania Władysława III, unia na so­bo­rze flo­ren­c­kim między rzym­skim a gre­c­kim kośc. stanęła, mieszkańcy Czarnej Rusi tęż unią przyjęli i w skutek tego szla­ch­ta ruska do przywilejów szla­ch­ty polskiej przypuszczoną została 1433—1443 r. W r. 1560 prawo wybierania posłów od Zygmunta Augusta wraz z całą Litwą otrzymała; zresztą zaś rządziła się statutem, w ruskim języku Litwie nadanym. Czarna Ruś, przyłączona do Rossyi, stanowi część gub. mińskiej i grodzieńskiej. (Enc. Grg.)

Czarna-wieś, wś nad Rajgrodzkiem jeziorem, pow. szczuczyński, gm. Bełda, par. Rajgród. W 1827 r. było tu 13 dm. i 80 mk.

Czarnakowizna, wś, pow. suwalski, gm. Pawłówka, par. Jeleniewo. W r. 1827 było tu 30 dm., 163 mk., obecnie liczy 28 dm., 270 mk. Odl. o 10 w. od Suwałk. Br. Ch. [Por. Czerniakowizna.]

Czarne, 1.) wieś, folw. i rum., pow. lipnowski, gm. i par. Czarne. Posiada kościół parafialny drewniany z 1793 r., szkołę element., sąd gm. okr. III, karczmę. Wieś Cz. ma 34 morg. ziemi, 12 dm. i 169 mk. Par. Cz. dek. Lipnowskiego, dawniej dobrzyńskiego, 416 dusz liczy. Folwark należy do Bałdowa, liczy 5 budynków mieszk., 61 mk., Rumunki Cz. Samie, położono nad jez. Czarno, 1101 mr., w tem 947 ornych 43 dm. i 335 mk. Gmina Cz. należy do s. gm. okr. III w Czarnem, st. p. w Lipnie, od Lipna o 9 w. Ludności 4800. Obszaru 17131 mr., w tem 6820 ziemi włośc. i 10305 mr. ziemi dworsk.; w tej liczbie 6675 mr. ziemi ornej. W skład gminy wchodzą: Bałdowo, Będzeń, Bęklewo-Mostowe, Bęklewo-Izydory, Wielgie, Wylazłowo, Głodowo, Głodowo rumunki, Huta Głodowo, Zakrzewo, Kamienne Brody, Karolewo, Kochoń, Lipiny, Orłowo, Orłowo rumunki, Płączyńsk, Piaseczno, Suradówko, Teodorowo, Tupadły, Tupadły rumunki, Czarne, Czarne rumun., Józefowo. Na terrytoryum wsi Cz. robiono poszukiwania archeologiczne. Do dóbr Cz. należą wsie: Cz. osad 29, gruntu mr. 28; wieś Józefowo osad 13, gruntu mr. 54; wieś Bałdowo osad 10, gruntu mr. 15; wieś Rumunki lub Płąskowice osad 40, gruntu mr. 1053. 2.) Cz., wieś, pow. włoc­ła­w­ski, gm. Ba­ru­cho­wo, par. Bia­ło­tarsk. 3.) Cz., osada, pow. łas­ki, gm. Wola Wę­ży­ko­wa, par. Gra­b­no. 4.) Cz., wieś, pow. prza­s­ny­s­ki, gm. i par. Ja­nów. 5.) Cz., ob. Czarna. 6.) Cz., wieś, pow. suwalski, gm. Kuków, w odległości mili od miasta gub. Suwałki położona; liczy: 5 dm. i 29 mk. Br. Ch. [Czarne przy jez. t. n. na płn.-zach. jez. Rospuda: ob. Czarna (13.).]

Czarne, 1.) niem. Hammerstein, m. w Prusach Zachodnich, pow. człu­cho­w­ski, leży nad rz. Czarną, która mu pierwotne imię nadała, a którą Niemcy przezwali Zahne; ćwierć mili od pomorskiej prowincyi, 3 mile od Człu­cho­wa, 4 i pół od Choj­nic. Przez Cz. przechodzi nowa kolej żelazna choj­ni­c­ko-węgorzyńska, która tu ma swój dworzec. Bite drogi rozchodzą się z Cz.: na zachód do Nowego Szcze­ci­na i do Bia­ło­bo­ru; na południe do Fryd­lan­du, na północ przez Rze­czę­cę (Ste­ge­rs) do Ko­na­rzyn i na wschód do Człu­cho­wa. Obszaru ziemi ma 16276,56 mr., domów w ogóle 687, mieszkań 221. ludności li tylko niemieckiej (w r. 1868) 2517, z pomiędzy których katol. 228, ewang. 2054, reszta żydów. Do miasta należy jako własność bór obszerny z osobnem miejskiem leśnictwem Har­del­bruch. Najstarszy przywilej m. Cz. pochodzi z r. 1395 od mistrza w. krzyżackiego Konrada von Jungingen. Oddawna miało Cz. zamek obronny, na którym krzyżacy utrzymywali swojego wójta, zależnego od komtura w Człu­cho­wie; w r. 1423 gościł na nim z komturem człu­cho­w­skim jakiś książę Henryk. R. 1433 byli Husyci pod Cz. i tak zaniepokoili wszystkich, ze tutejsi hamernicy w swoich kuźniach żelaznych, pędzonych przez rz. Czarnę, nie śmieli we dnie pracować, tylko przy świetle gwiazd i księżyca w nocy robili: to ma być przyczyną, dla czego miasto przyjęło za herb młot, gwiazdy i księżyc; także i nowa nazwa miała powstać zapewne z prastarej polskiej Czarne) „Hammerstern;“ teraźniejsza nazwa „Ham­mer­stein“ powstała podobno jeszcze później z tej przyczyny, że to miasto bardzo się odznaczało starannym brukiem kamiennym. R. 1456 na początku powstania pruskiego przeciwko krzyżakom wraz z innemi miastami poddało się Polsce; wojsko polskie zajęło wtedy te okolice i żniwa co rok dla siebie brało z pola: w r. 1459 piszą Choj­ni­cza­nie do mistrza w. krzyżackiego, że Polacy z Cz. chcą przyjść i wyciąć zboże z pola około Choj­nic, proszą, iżby mistrz ich obronił, ponieważ inaczej z głodu się poddadzą. Stanowczo do Polski przeszło Cz. pokojem toruńskim w r. 1466. Polacy urządzili tu starostwo niegrodowe; w r. 1594 jest star. czar­nień­skim Michał Konarski. W r. 1624 panowało morowe powietrze w Cz. i większą część mieszkańców zabrało. R. 1626 w wojnie ze Szwedami oddział kozaków dotarł do Cz. i wiele dokuczał tutejszym protestantom (trzeba bowiem wiedzieć, ze mieszkańcy Cz. prawie wszyscy przyjęli wcześnie t. zw. reformacyą Lutra). Za to roku następnego 1627 przybyli tu szwedzcy dowódzcy: Jan Streif, Maksymilian Teufel i Jan Ketteritz z dwoma regimentami konnicy i jednym regimentem piechoty (które z Meklemburgii na pomoc Szwedom wiedli), m. Cz. zabrali i zrabowali; nawet papiery stare i księgi z archiwum miejskiego zniszczyli. Po 14 dniach takiej roboty naszedł ich znienacka hetman Koniecpolski i miasto zdobył: większa część wojska przyjęła polską służbę, innych, po złożonej przysiędze, że nie będą walczyli przeciwko Polsce, puszczono na wolność, trzech zaś dowódzców wzięto do niewoli. R. 1630 zostało m. po drugi raz wyniszczone morowem powietrzem; r. zaś 1653 całe do szczętu prawie zgorzało d. 25 paźdz. Z r. 1630 jest jeszcze wiadomość, że starosta tutejszy Staninisław Sapieha mieszkał na zamku i wielce sprzyjał inowiercom. R 1659 w czasie drugiej wojny ze Szwedami Adolf Jan, brat króla Karola Gustawa, przybył tu z wojskiem z Człuchowa, miasto zajął i nielitościwie zrabował. R. 1665 znowu Cz. zgorzało prawie do szczętu, trzeci raz spaliło się d. 7 marca 1693 w znacznej części; czwarty raz, że tylko kupa gruzów została, d. 24 lipca 1719; piąty raz wreszcie w przeciągu 100 lat znowu do szczętu d. 27 maja 1755. W Cz. są 2 kościoły kat. i prot. Farę mają od dawien dawna katolicy, tylko w czasie reformacyi, którą tu szerzyli dwaj bracia Stan. i Jan Latalscy, starostowie człu­cho­w­scy, używali jej dłużej niż 50 lat, aż do r. 1610, innowiercy. Ażeby podnieść katolicką wiarę, arcyb. Gębicki urządził przy tym kościele osobny dekanat czar­nień­ski roku 1617; należało wtedy do niego 19 kościołów: Czarne, Hans­fel­de, Ko­cza­ła, Ek­fir, Pie­nię­żni­ca, Sta­rz­no, Bia­ło­bór, Łą­kie, Gra­bo­wo, Wit­fel­de, Fal­ken­wal­de, Brei­ten­fel­de, Kro­m­sa, El­za­no­wo, Rut­hen­berg, Goc­ko­wy, Darz­no, Do­my­s­ław i Ło­ża; 12 ostatnich kościołów zaginęło najbardziej w skutek okupacyi pruskiej, resztę dołączono do dekanatu człu­chow­skie­go. R. 1650 prob. i dziekan w Cz. Arnold Eyman uczynił fundacyą, podług której każdoczesny prob. i dziekan tutejszy był zarazem kanonikiem przy pobliskiej kolegiacie w Kamieniu; jako warunek postawił, żeby umiał po niemiecku. R. 1653 spalił się kościół ten i drugi raz W r. 1755; nowo zbudowany r. 1757 dotąd istnieje. W Cz. utrzymywały się stosunkowo długo t. zw. snopowe dziesięciny: z r. 1730 jest dekret kościelnej władzy, ażeby nikt nie zwoził zboża do gumien, aż po rozdziale, t. j. kiedy dziesięcina przynależna w snopkach od każdego gatunku zboża się odłoży. Parafia czarn. liczy obecnie 500 dusz ma filią w Hans­fel­de; pomiędzy wioskami parafialnemi jest 5, w których przed okupacyą pruską istniały katolickie kościoły: Do­my­s­ław, Fal­ken­wal­de, Goc­kowy, Rut­hen­berg i Ło­ża. Szkoła kat. znajduje się tylko jedna w parafii i to w Cz., inne dzieci po wsiach chodzą do szkół ewangelickich. Luteranie, wydaleni z fary r. 1610, odprawiali swoje nabożeństwa na ratuszu; osobny kościół pobudowali sobie r. 1676, a następnie, po kilkakrotnem zgorzeniu, r. 1716, 1755 i ostatni raz 1819. Oprócz drobnego miejscowego handlu i przemysłu trudnią się tutejsi mieszkańcy głównie rolnictwem; corok przypadają 4 jarmarki: kramne, na bydło i na konie. W Cz. istnieje od najnowszych czasów sąd okręgowy, jest apteka, lekarz, poczta, stacya telegr., dworzec kolei żel., szkoła miejska luterańska; budynki w mieście są murowane; niejakie szczątki zamku czarn. oglądano jeszcze r. 1830. Ponieważ ludność naokoło od dawna jest zniemczona, wcale niedziw, że pierwotna nazwa tego m. Czarne zaginęła; nawet za polskich czasów tak w świeckich jako i kościelnych aktach pisano zawsze Ha­mer­sztyn. Teraz już tylko u niektórych osób ciekawszych i wykształconych jest znana; sam to pamiętam jak klerycy w seminaryum duchownem w Pel­pli­nie nazywali to miasto Czarne. Pisze mi także ksiądz Schapke, urodzony w Czarnem, obecnie nauczyciel religii przy gimnazyum w Nowem mieście, ze na pewno wie, jak oglądał w domu u rodziców starą mapę, na której obok niem. nazwy Ham­mer­stein, dodana była polska Czarne; czytał także, chłopcem będąc, w pewnej hist. książce (zapomniał teraz tytułu), że w opisie bitwy, którą hetman Koniecpolski ze Szwedami stoczył (r. 1627), miasto nazwane było po polsku Czarne. Za przywróceniem tej starej nazwy przemawia ks. Kujot w „Opactwie pełplińskiem“ str. 479. Wieś ryc. Cz., pow. człu­cho­w­ski, leży przy m. tegoż imienia; obszaru ziemi obejmuje 22739,98 mr., dm. 63, ludn. kat. 85, ew. 268; szkoła; dominium to posiada obszerne lasy z 4 leśnictwami: Adel­heid­sthal, Charlot­ten­thal, Hans­fel­der­brück i Ja­gers­dorf; także i 2 osady W. i M. Has­sel­berg należą do dominium. 2.) Cz., niem. Czarnen, wieś włośc., nowo nadana 1820, w ubogiej, lesistej okolicy powiatu koś­cier­skie­go, zawiera jednę posiadłość, roli 225 mr., mk. kat. 13, domy mieszk. 2, par. Wiele; odległość od Koś­cie­rzy­ny 3 mile, st. p. Kal­isz. 3.) Cz., niem. Schar­now, dawniej Czar­nen­see, król. podleśnictwo, należące do nadleśnictwa Drew­nia­czek (Wil­helms­walde) w pow. sta­ro­gro­dzkim; jezioro, obok którego się znajduje, ciągnie się około milę drogi aż do Osie­ka, gdzie jest połączone z innem wielkiem jeziorem Osie­c­kiem; odległość od Drew­nia­cz­ka wynosi 3 i pół mili, par. Skurcz. 4.) Cz., niem. Czar­nen, dobra szla­che­c­kie w pow. sta­ro­gro­dz­kim, nad Czar­ną wo­dą. W przeszłym wieku Cz. było własnością Pła­che­c­kich; osobno przy dworze stała kaplica domowa, w której kapelan domowy odprawiał nabożeństwo; do par. kościoła w Zble­wie trzeba jechać 2 mile. R. 1780 posiadał Cz. Wła­dy­s­ław Pła­che­c­ki, do którego także pobliska wieś Czu­bek należała. Obszaru ziemi ma ta wieś 4589 mr., kat. 122, ew. 7, domów mieszk. 7; odległość od Sta­ro­gro­du wynosi 3 i ćwierć mili. 5.) Cz. Dolne, niem. Niederzähren, wieś włośc. w pow. kwi­dzyń­skim, nad jeziorem, około 1 i pół mili od Kwi­dzy­na; obszaru ziemi zajmuje 7255 mr., domów mieszk. 143, kat. 28, ew. 1019, szkoła w miejscu. Od najdawniejszych czasów istniał tu kościół katolicki parafialny, należący do dyecezyi dawniejszej Pomezanii, ale w czasie reformacyi przeszedł w posiadanie inowierców; dziś jeszcze istnieje, a nieliczni katolicy przyłączeni są do par. w Szyn­wał­dzie. 6.) Cz. Górne, niem. Hochzähren, leży naprzeciwko Dolnego Cz., także nad jeziorem, w pow. kwi­dzyń­skim; obejmuje 1) wieś należącą do dobra rycerskiego Cz. górne, ma własną szkołę, domów mieszkalnych 11, kat. 7, ew. 50, par. Szyn­wałd, teraz w dyecezyi chełmińskiej, dawniej pomezańskiej; 2) dobra rycerskie, zawierają obszaru 2931 mórg, domów mieszk. 9, kat. 6, ew. 158. 7.) Cz., niem. Czarnien, osada, pow. olecki, st. p. Gąski. [Na płd. od Kleszczewa, por. Czarnia.] 8.) Cz., niem. Czarnien, wieś, pow. łecki, st. p. Borzymy. 9.) Cz., niem. Czarnen, wieś, pow. gołdapski, st. p. Dubeningken. [Na płd. od jez. Czarne.] 10.) Cz., niem. Czarnen, wieś, pow. jańsborski, st. poczt. Orzesze. 11.) Cz., niem. Czarnau, wieś, pow. niborski. Kś. F.

Czarne, 1.) jez., pow. sejneński, gm. Pokrowsk, niedaleko traktu sejneńsko-augustowskiego, łączy się cieśniną z jez. Białem [Dziś Białowierśnie.], a oba te jeziora mają 4 w. obwodu. 2.) Cz., [Jodelis ?] jezioro w dobrach Hołny Wolmera, pow. sejneński. Ma 40 morg. obszaru i 30 stóp głębokości. Łączy się strumieniem z jez. Bobrze. 3.) Cz., jezioro w dobrach Czarne, pow. lipnowski. Ma 27 morg. rozl. a 16 st. głęb. 4.) Cz., jezioro, pow. suwalski, między wsią Smolniki a Jodzieziory, w gm. Kadaryszki. 5.) Cz., jezioro koło wsi Węgielnia, w dobr. Hutta, pow. suwalski. Ma 10 morg. obszaru. 6.) Cz., jezioro we wsi t. n., pow. suwalski, tuż przy granicy pruskiej, w sąsiedztwie jez. Rospuda. Brzeg wschodni wzgórkowaty, zachodni płaski. 7.) Cz., jezioro w dobrach Uścimów, pow. włodawski, gm. Uścimów. Leży w zlewie Wieprza, ma 44 morg. rozl., 12 sążni głęb. Woda do niego przypływa z jez. Uścimowskiego a odpływa rowem do rz. Piwonii. 8.) Cz., jezioro pod Gościńcem, pow. włodawski, gm. Tyśmienica. Liczy 19 morg. rozl., leży w zlewie Wieprza. 9.) Cz., jezioro w pobliżu wsi Sosnowica, pow. włodawski, gm. Turna. Leży w zlewie Wieprza, ma 49 morg. rozl., brzegi lesiste i bagniste. 10.) Cz., jezioro we wsi Maruszów, pow. opatowski, gm. Lasocin, głębokie 20 stóp. Zbudowano na niem most dla traktu krakowsko-lubelskiego. Br. Ch. [Inne jeziora Czarne w okolicy: a) na płd. od Pluszkiejm. b) na płd. od Wigier. c) koło miejscowości i jez. Krzywe. d) przy Zatoce Uklejowej Wigier w Gawrych Rudzie. e) koło wsi Monety w gm. Kowale Oleckie. f) śród lasu koło wsi Ściborki w gm. Banie Mazurskie.]

Czarnia, pow. olecki. ob. Czarna.

Czarniawka, wś, pow. sejneński, gm. i par. Lejpuny. Liczy 4 dm. i 47 mk.

Czarniewo, wś rząd., pow. augustowski, gm. Dembowo, par. Jaminy, leży na wzgórzach nad błotami rz. Biebrzy. W 1827 r. było tu 31 dm. i 167 mk., obecnie liczy 36 domów, 99 mk. Br. Ch.

Czarnowken (niem.), ob. Czarnówka and Czarnówko.

Czarnowo, 1.) wś szlach. i włośc., pow. szczuczyński, gm. Szczuczyn, par. Niedźwiadna. W 1827 r. było tu 10 dm. i 51 mk. Por. Czarnówek. 2.) Cz., wś i folw nad. rz. Orz., pow. ostrołęcki, gm. Szczawin, par. Goworowo. Liczy 25 dm., 314 mk,., 209 morg. ziemi włośc. Cz. folw. ma 24 mk. i 477 morg. obszaru. 3.) Cz., wś nad rz. Narwią, pow. płoński, gm. i par. Pomiechowo. Leży przy linii dr. żel. Nadwiślańskiej, o 6 w. od Modlina ku Nasielskowi. W 1827 r. było tu 41 dm. i 295 mk.; we wsi znajduje się szkoła wiejska, 4 wiatraki i szynk, 456 mk., 57 osad, 67 dm., powierzchni 1301 morg., w tej liczbie 889 morg. gruntu ornego. 4.) Cz.–Byki (właściwie Biki), wś szlach., pow. mazowiecki, gm. Mazowieck, par. Kulesze. Wspominana w dukumentach z 1418 r. W 1827 r. liczyła 11 dm. i 57 mk. 5.) Cz.–Dąb, wś, pow. łomżyński, gm. Zambrowo, par. Kołaki. W 1827 r. było tu 6 dm. i 57 mk. Dziś osad 17, gruntu mr. 39. Tu należy folw. Cz.-Gadowo. Dąb i os. Łętowo-Dąb (17 morg.). Br. Ch. and B. Chu.

Czarnówka, niem. Czarnowken, wś, pow. lecki, st. p. Wydminy.

Czarnówka, rz., lewy dopływ Niemna, ma ujście powyżej Szczary, częścią odgranicza gub. grodzieńską od wileńskiej. F. S.

Czarnówko, inaczej Czarnówek (ob.), pow. szczuczyński.

Czarnówko, niem. Gross-Joduppe lub Czarnowken, folw., pow. gołdapski, st. p. Gołdap’.

Czarnucha, folwark i osada, pow. augustowski, gm. Kolnica, par. Szczebra, wchodził dawniej w skład dóbr królewskich Wigry. Obecnie stanowi własność prywatną, liczy 3 dm. i 58 mk. Folw. v. osada Cz. powstała z uwłaszczonych osad; od Suwałk w. 38, od Augustowa w. 10, od Grajewa w. 38, od Kanału Augustowskiego w. 4. Rozl. wynosi mr. 386, a mianowicie: grunta orne i ogrody mr. 155, łąk mr. 129, pastwisk mr. 99, nieużytki i place mr. 4. płodozmian 5-polowy, budowli drewnianych 10; pokłady torfu. A. Pal.

Czarnucha, rzeka, lewy dopływ Narwy [Narwi]. Por. Czarna.

Czarny bród, 1.) wieś, pow. augustowski, gm. Kolnica, par. Augustów. Liczy 3 dm., 18 mk. 2.) Cz., wieś i osada leśna, pow. augustowski, gm. Szczebro Olszanka, par. Studzieniczna. Wieś liczy 21 dm., 130 mk., osada zaś 1 dm., 5 mk. [Nad Kanałem Augustowskim, na płd. od jez. Serwy] 3.) Cz., kol., pow. nieszawski, gm. i par. Piotrków. W 1827 r. było tu 4 dm. i 30 mk. 4.) Cz., kol., pow. koniński, gm. Rzgów, par. Królików. Od Konina odl. 25 w. W 1827 r. było tu 6 dm. i 40 mk., obecnie liczy 263 mk., ziemi 530 morg.

Czarny dwór, folw., pow. wyłkowyski, gm. i par. Wyłkowyszki. Liczy 2 dm., 47 mieszk.

Czarny grąd, osada, pow. augustowski, gm. Sztabin, par. Krasnybór. [?] Ma 1 dm., 9 mieszk. [Między Promiskami a Sosnowem.]

Czarny Kokner, jez., ob. Kokner.

Czarny las, 1.) wś, pow. częstochowski, gm. Grabówka, par. Częstochowa. 2.) Cz., pust., pow. włoszczowski, gm. i par. Słupia. 3.) Cz., wś, pow. iłżecki, gm. Miechów, par. Kazanów. 4.) Cz., wś, pow. olkuski, gmina i par. Pilica. 5.) Cz., ob. Celejów. 6.) Cz., wś, pow. grójecki, gm. Kąty, par. Sobików. W 1827 r. było tu 13 dm., 93 mk. Dobra Cz. składają się z folw. Cz., Julianów i dezerty Duczały, tudzież wsi: Cz., Obrąb, Kiełbaski i Zalesie; od Warszawy w. 25. od Góry Kalwaryi w. 7. Nabyte w r. 1875 za rs. 33,000. Rozl. wynosi mr. 1,363, a mianowicie: folw. Cz. grunta orne i ogrody mr. 367, łąk mr. 59, pastwiska mr. 44, lasu mr. 66, nieużytki i place mr. 20, razem mr. 556. Bud. mur. 6, drew. 6; fol. Juljanów grunta orne i ogrody mr. 493, łąk mr. 101, pastwisk mr. 10, lasu mr. 178, nieużytki i place mr. 20, razem mr. 807. Bud. drewnianych 7; wś Cz. osad 19, gruntu mr. 100; wś Obrąb osad 14, gruntu mr. 195; wś Kiełbaski osad 9, gruntu mr. 109; Zalesie osada 1, gruntu mr. 16. Por. Czarnolas. 7.) Cz., wś, pow. błoński, gm. Młochów, par. Nadarzyn. 8.) Cz., wś, pow. łaski, gm. i par. Buczek. 9.) Cz., wś, pow. piotrkowski, gm. Wadlew, par. Drużbice. 10.) Cz., wś, pow. noworadomski, gm. i par. Maluszyn, w okolicy nizkiej, błotnistej, między lasami. Ma 5 dm., 24 mk. Ogólna rozległość 30 mórg, w tem 24 mr. roli ornej, 6 mr. łąk. Grunta piaszczyste, żytnie. 11.) Cz., wś, pow. augustowski, gm. Dembowo, par. Jaminy. Liczy 10 dm. i 91 mieszkańców. Br. Ch.

Czartowa łaźnia, rapa na rzece Niemnie przy Pożajściu, gdzie, według podania ludowego, szatan niósł kamień na zgruchotanie budującego się kościoła, ale gdy kur zapiał, upuścił go do rzeki. Inne podanie mówi, że Pac, fundator Pożajścia, zdybawszy diabłów na naradzie, rozpędził ich jarzębinowym klocem. [Por. Pożajście.]

Czebieliszki, wś, pow. maryampolski, gm. Aleksota, par. Godlewo, posiada 2 dm., 9 mk.

Czechy, 1.) wś, pow. berdyczowski, otoczona lasami, nad błotnistą rzeczką Horbatką, o 18 w. od m. Berdyczowa; mieszk. 298, wyz. prawosław.; należą do par. Krażówki. Ziemi 1,165 dz., nadzwyczaj urodzajnej. Należy do Czerwonieckiego klucza hr. Grocholskiego. Zarząd gminny w Zakutyńcach, policyjny w Berdyczowie. 2.) Cz., wś, pow. lityński, parafia Sieniawa, przy trakcie ze St. Sieniawy do N. Konstantynowa. W r. 1868 miała 69 dm., obecnie ma dusz męz. 180, ziemi włośc. 378 dz., ziemi dwor. 634 dz. Należała do Borejków, dziś Mierzwińskich. 3.) Cz., wieś, gubernia grodzieńska, w byłej ziemi bielskiej. Kl. Przed. and X. M. O.

Czepieliszki, wś, pow. maryampolski, gm. Chlebiszki, par. Preny; 2 dm., 21 mk.

Czerbiszki, wieś, pow. władysławowski, gm. Światoszyn, par. Iłgowo. Ma 1 dm., 10 mieszk.

Czerednica, rz., dopływ Niemna, między Lubczem a Delatyczami uchodzi.

Czerkiesy, wś, pow. augustowski, gm. i par. Bargłów. Ma 2 dm., 22 mk. [Na mapie z 1839 r. Czerkassy czyli Czyszery (?)]

Czerlona, wś, pow. grodzieński, nad Niemnem, niedaleko Łunny; dawniej dziedzictwo Massalskich. Michał, starosta wołkowyski, sprzedał Cz. Michałowi Sapieze, podkancl. lit. Dziś własność Alek­san­dra i Ma­ryi z Sze­miot­tów ks. Druckich-Lubeckich. Byli tu bazylianie, fundowani przez Sapiehę; dziś kaplica katolicka par. Łunna. Na Niemnie prom. A. K. Ł.

Czernakowizna, ob. Czerniakowizna.

Czerniakowizna, wś, pow. suwalski, gm. Pawłówka, o 10 w. od m. Suwałk; osad 33. Przestrzeń mórg nowopol. 840; ludności wyzn. katol., mówiącej narzeczem mazurskiem, osób 270. Wieś położona przy ogromnem jeziorze Okoniew [Okmin], w którem, pomiędzy innemi rybami, poławia się sielawa i stynka. Mieszkańcom służy prawo bezpłatnego rybołóstwa przy brzegach. Jezioro Okoniew przedstawia oryginalny widok: leży jakby w kotle, otoczone wyniosłemi brzegami, a nigdzie ani źdźbła trawy nie widać; brzegi piaszczyste, zasypane kamykami. Por. Czarnakowizna. R. W.

Czerniawczyce, Czernawczyce, Czarnawczyce, mko, pow. brzeski, gub. grodzieńska, o 200. w od Grodna, o 15 od Brześcia, o 21 od Kamieńca, przy b. trakcie handlowym brzesko-grodzieńskim, ma 800 mk., w tem 175 izrael., zarząd polic. czterech gmin wiejskich, dekanat 12 parafij prawosł. (13,488 dusz). Była tu par. katol. dek. brzeskiego, z kaplicami w Wistycach i Demianiczach. Powierzchnia parafii wyniosła, bezleśna, łąki dobre nad rz. Leną. Dobra Cz. były dziedzictwem najprzód Illiniczów, później ks. Radziwiłłów, z których Mikołaj Krzysztof, wróciwszy z Palestyny, nowy tu wzniósł kościół 1585 r. i plebanowi wś Omelin zapisał. W pobliżu zamek po-radziwiłłowski, zwany Tura [Ob. sprostowanie.], 1761 r. wzniesiony. F. S.

Czernica, 1.) rz., lewy dopływ Berczyny w pow. borysowskim. 2.) Cz., rz., dopływ rz. Budowieść z prawej strony, pod m. Sirotynem. 3.) Cz., rz., dopływ Świsłoczy z prawej strony. 4.) Cz., rz., dopływ Łuczesy w pow. orszańskim.

Czernice, 1.) wieś, pow. wieluński, gmina Radoszewice, par. Osyaków, 2 i pół mili od Wielunia, na północo-wschód, dm. 68, osad 87, ludn. 540, roli włośc. 16 włók. Posiadłość dworska ma dwór śród ogrodu, od wjazdu ma kaplicę dworską, murowaną, ze starodawnemi przyborami kościelnemi. Obszaru dworskiego z folw. Jasień i przysiołkiem Piskornik jest 97 wł. (w tem 14 wł. roli żytniej I kl., 10 wł. II kl., do 11 wł. pastwisk i łąk, i 61 wł. lasu, ale całkiem wyniszczonego, przed 30 laty były w nim dęby sławne na okolicę). Teraźniejszy nabywca, kupiec lasów, zapewne włość tę na pomniejsze zaścianki podzieli. Oddzielnie od tego, na miejscu szklarni zwiniętej, są zagrody chłopskie, noszące nazwę Huta Czernicka, dm. 6, ludn. 60, roli razem 3 i pół włók. R. 1827 Cz. miały 40 dm., 491 mk. 2.) Cz., wieś i folw., pow. kolneński, gm. Czerwone, par. Kolno. W 1827 r. było tu 11 dm. i 98 mk. Folw. Cz. z wsią Cz. i Pachucin, rozl. wynosi około mr. 570 a mianowicie: grunta orne i ogrody mr. 395, łąk mr. 105, las, zarośle, nieużytki i place mr. 65. Wieś Cz. osad 12, gruntu mr. 42. Wieś Pachucin osad 2, gruntu mr. 13. 3.) Cz.–borowe, duża wieś w pow. przasnyskim, gminie Chojnowo, par. Cz.-borowe. Od Przasnysza o 10 i pół wiorst odległa, od Mławy 24 i pół, przy szosie z Przasnysza do Mławy. Przestrzeni zajmuje razem 2069 mr. Włościańskie grunta zajmują 412 mr. wraz z probostwem. Z tego gruntu ornego 312 mr., łąki, paśniki, cmentarz i nieużytki 59; ogrody warzywne i owocowe 43. Dworskie grunta zajmują razem 1654 mr. Gruntu ornego 855, lasów 513, łąk 74, pastewników 127, ogrodów 12, wód, piasków i nieużytków 72. Gruntów pszennych II klasy 650 mr., żytnich I i II 127 i 64, łąk II i III klasy 18 i 56, lasów I kl. 513, pastewników I kl. 127 mr. Las utrzymywany w dobrym stanie, przeważnie sosnowy i brzozowy. Domów 46, mk. 526, t. j, 256 płci męzkiej, 270 żeńskiej. Z tego 7 mojżeszowego, 5 luterańskiego wyznania, reszta zaś katolicy. Włościan uwłaszczonych jest 103. Na dworskich gruntach plantacya buraków na wielką skalę. Gospodarstwo w dosyć zaniedbanym stanie. Pałac na górze, ogród, wiatrak, kuźnia, karczma. Kościół parafialny w stylu gotyckim, zbudowany przez Jakóba Pocztę, kasztelana ciechanowskiego, w r. 1398. Podanie niesie jakoby Jakób Poczta, polując, w tem miejscu gdzie teraźniejszy kościół zabił jelenia i między rogami znalazł krzyż zrośnięty z kości rogowej a na pamiątkę zbudował z początku figurę, później kaplicę i kościół. Rogi te dotychczas wiszą w kościele i są nadzwyczaj wielkie. Kościół teraz znajduje się w dobrym stanie, murowany i duży, w 1856 odnowiony, stoi na górze naprzeciwko pałacu i wiatraka, również wzniesionych na górach. Ponieważ wszystkie 3 góry stoją w jednej linii, przypuszczają zatem, że były one sztucznie usypane. Włościanie w Cz. w znacznej liczbie umieją czytać i pisać. Ludność parafii Czernice wynosi 2320 dusz i należy do dekanatu przasnyskiego, dawniej ciechanowskiego. Parafia obejmuje następujące wsie: Choinowo, Chojnówko, Chrostowo-Brońki, Chrostowo-wielkie, Chrostowo-Zalesie, Czernice-borowe, Dzielin, Jabłonowo, Kownaty maciejowięta, Kuskowo dzierzno, Miłoszewiec kmiecy, Miłoszewiec-Ostafieje, Miłoszewiec-Joki, Ostrowie, Załogi-Jęrędrzejki, Załogi-Cibory, Zembrzus, Żebry-Icki, Żebry-Kordy i Żebry Marcisze (Marcysie), razem 20 miejscowości. W kościele czernickim zasługuje na uwagę obraz Matki Boskiej w wielkim ołtarzu i rzeźba Pan Jezus na krzyżu w bocznym. We wsi 4 stawy, z tych 3 zarybione; jeden 7-morgowy. R. 1827 było tu 31 dm., 384 mk. 4.) Cz., wieś, pow. ciechanowski, gm. i par. Opinogóra, liczy 384 mk., posiada kuźnię i wiatrak, 45 dm. i tyleż osad; powierzchni zajmuje 924 morgów, w tem 839 mr. gruntu ornego. W 1827 r. było tu 36 dm. i 192 mk. W…r, St. Ch.

Czersk, w dok. Czirnsko, r. 1577 Czersko’ os. miejska. Starożytny gród kasztelański, nabiera znaczenia w czasie wypraw przeciw Jadźwingom w drugiej połowie w. XII. Gdy z odparciem Jadźwingów, zabezpieczeniem i urządzeniem obszarów na prawym brzegu Wisły (kasztelania łukowska, Kock, Lublin), wzrośnie zaludnienie tych stron, Cz. stanie się centrem ziemi oddzielnej. Kasztelanię wspomina dok. z 1231 r., kasztelana (Miro) akt z 1236 r., wojewoda Albert zjawia się 1246 r., a archidyakonat czerski 1252 r. Cz. koncentruje życie polityczne i kościelne rozległego obszaru. W obrębie grodu istniała kaplica. p. w. św. Piotra, przy której Konrad ks. mazow. utworzył kollegiatę złożoną z kilku kanoników. Dok. bez daty (z końca w. XIII) którym Jakób arcyb. gnieźn. zamienia swą wieś Piotrowice na Brochów włość „ecclesie et monasterii cyrnensis“, odnosi się prawdopodobnie do Czerwińska nie do Czerska. (K. W. n. 882). W dok. z r. 1350 wspomniane są place (area) zw. Kościelisko, leżące pod zamkiem czerskim, a należące do wsi Biskupice. Być może, iż któryś z biskupów pozn. na obszarze tej wsi założył klasztor, który ubogie mając uposażenie upadł następnie wraz z miastem lub został przekształcony na kolegiatę (K. W. n. 132, 599, 765, 822, 1872). W mieście powstał r. 1244 oddzielny kościół par. p. w. Wniebow. N. P. Maryi i później kościołek św. Ducha ze szpitalem. Kościół zamkowy spłonął w końcu XVI w. i nie został odbudowany, kościół par. także znikł bez śladu. Obecny wzniesiono na innym miejscu za rządów pruskich. Kollegiatę przeniosł r. 1406 ks. Janusz do Warszawy, której rozwój szybki w ciągu w. XIV wpłynął na upadek Cz. W r. 1577 Cz. jest ubogą mieściną. Szosu nie płaci na mocy dawnych przywilejów. Od 6 łan. miejs., od rzemieślników różnych fl. 11 gr. 10, od bań gorzałczanych 3 fl. a od warów piwnych fl. 15 gr. 12. O dawnej ziemi czerskiej bogaty zbiór wiadomości mieści wstęp do dzieła: „Księga ziemi czerskiej“ Warszawa r. 1879. Wydana staraniem ks. T. Lubomirskiego.

Czersk, wś i fol., pow. brzeski, gub. grodz., gm. Domaczewo, 37 i 45 w. od Brześcia. Wś ma 38 dm., 395 mk., cerkiew, szkoła, wraz z os. Rudnia 1624 dz., fol. należy do dóbr Domaczewo. O 6 w. na zachód od wsi wzgórze piaszczyste, z którego wiatr wywiewa mnóstwo kości ludzkich. W cerkwi przechowały się słowiańskie rękopisy ewangielii i apostołów, z napisami polskiemi i słowiańskiemi z w. XVI.

Czetajewo, Czartajewo, wś i dobra, pow. bielski, gub. grodz., gm. i par. Siemiatycze, 42 w. od Bielska. Wś ma 386 dz.; dobra, własność Ciecierskich, 1742 dz. (1029 lasu). Niegdyś należała do dóbr Sapieżyńskich. Na polach wsi groby kamienne.

Czerwone, niem. Czerwonnen, dwie wsie, pow. gołdapski, jedna pod st. poczt. Gołdap [Śród lasu, na zach. od wsi Grygieliszki; dziś nie istnieje.], druga pod st. p. Tollmingkehmen.

Czerwone Bagno, wieś, pow. suwalski, gm. i par. Jeleniewo, o 10 w. od m. Suwałk, osad 15, ludności wyznania katolickiego mówiącej narzeczem mazurskiem osób 123. Przestrzeń morgów 411, miary nowo-polskiej. Grunta lekkie, żwirkowate, brak łąk. Tuż przy wsi małe jeziorko. R. 1827 miało Cz. Bagno 20 dm., 103 mk. R. W.

Czerwonka, nazwa bardzo wielu wsi, folwarków i karczem, zapewne od nietynkowanych murów zabudowań powstała. 1.) Cz., wś i folw., nad Bzurą, pow. sochaczewski, gm. Chojaków, par. Sochaczew, tuż pod Sochaczewem. W 1827 r. było tu 27 dm., 223 mk. Dobra Cz. lit. ABC składają się z folw.: Cz., Czyste i Duranowizna, tudzież wsi Cz. i Czyste, od Warszawy w. 50, od Rudy Guzowskiej w. 22, od rz. Wisły w. 14. Rozległość wynosi mr. 2340, a mianowicie: folw. Cz. grunta orne i ogrody mr. 753, łąk mr. 23, pastwisk mr. 30, wody mr. 4, lasu mr. 985, nieużytki i place mr. 75: razem mr. 1870; budowli murowanych 11, drewnianych 18. Folw. Duranowizna grunta orne i ogrody mr. 150, łąk mr. 5, nieużytki i place mr. 2, razem mr. 157. Budowli murowanych 1, drewnianych 6. Folw. Czyste grunta orne i ogrody mr. 288, łąk mr. 2, nieużytki i place mr. 23: razem mr. 312. Budowli murowanych 4, drewnianych 7. Był tu młyn parowy, przerabiający do 12,000 korcy zboża rocznie; jest tartak, olejarnia z prasami hydraulicznemi siłą pary poruszane, gorzelnia, browar, owczarnia z 3000 owiec, piekarnia i wiatrak, pokłady marglu gliniastego i czarnoziemu torfowego. Wieś Czerwonka osad 34, gruntu mr. 190; wś Czyste osad 20, gruntu mr. 69. 2.) Cz., wieś, pow. błoński gm. Piekary, par. Osuchów. 3.) Cz., wieś pow. grójecki, gm. i par. Jazgarzew. 4.) Cz., wieś i folw., pow. rawski, gm. Boguszyce par. Żelechlinek. Leży na prawo od drogi bitej z Rawy do Tomaszowa, o 42 w. od Piotrkowa, o 10 w. od Rawy, o 14 od. Rogowa; 14 dm., 170 mk. Rozl. folw. wynosi mr. 703, a mianowicie: grunta orne i ogrody mr. 390, łąk mr. 27, pastwiska mr. 1, lasu mr. 69, zarośli mr. 198, nieużytki i place mr. 18. Budowli drew. 10, pokłady torfu. Wieś Cz. osad 15, gruntu mr. 384. 5.) Cz., pow. łódzki, gmina i par. Bełdów. 6.) Cz., pow. koniński, gm. Wysokie, par. Kramsk. 7.) Cz., osada rządowa, pow. radomski, gm. i par. Radom. Ma 6 dm., 32 mk., 13 mr. obszaru. 8.) Cz., pow. lubartowski, gm. i par. Firlej. 9.) Cz. Sokołowska lub Grochowska, wieś włościańska, pow. sokołowski, gm. Grochów, par. Czerwonka, należąca do dóbr Grochów i urządzona kolonialnie. Liczy 18 dm., 133 mk., 267 mr. rozl. Kościół par. drewniany, wystawiony 1519 r. przez Piotra Stan. Kiszkę (Strumiłłę?) a obecny z r. 1834 drewniany, około r. 1860 odnowiony przez Władysława Rawicza. Parafia dek. sokołowskiego, dawniej węgrowskiego, liczy 450 (1500?) wiernych. 10.) Cz. Węgrowska lub Liwska, wieś i folw., pow. węgrowski, gm. Ossówno, par. Czerwonka, o 14 w. od Węgrowa i tyleż od Kałuszyna. R. 1827 miała 31 dm., 225 mk. Położenie płaskie, gleba gliniasta. Mieszkańcy trudnią się też hodowlą lnu i płóciennictwem. Kościół paraf. drewniany, erekcyi niewiadomej, 1679 restaurowany, świeżo odnowiony ofiarnością parafian i staraniem właściciela Cz. Józefa Rzędkowskiego. Parafia dek. mińskiego, dawniej siennickiego, liczy wiernych 2426. Dobra Cz. nabyte w r. 1874 za rs. 66,000. Rozl. wynosi mr. 1457, a mianowicie: grunta orne i ogrody mr. 832, łąk mr. 30, pastwisk mr. 59, lasu mr. 495, nieużytki i place mr. 41. Płodozmian 8-polowy. Budowli mur. 1, drewn. 30; wieś Cz. Liwska osad 29, gruntu mr. 386. 11.) Cz., wś i folw., pow. pułtuski, gm. Gzowo, par. Dzierżenin. 12.) Cz., wieś, pow. makowski, gm. Perzanowo, par. Czerwonka. Posiada kościół par. drewniany, który miał erygować 1675 r. dziedzic Cz. Aleksander Blendostowski, szkółkę i urząd gm. Roku 1827 było tu 24 dm., 151 mk. Cz. par. dek. makowskiego 2024 dusz liczy. Dobra Cz. składają się z folw. Cz. i Lipniki, tudzież wsi Cz., Janopol, Sewerynów, Maryampol i Ciemniewo. Rozl. wynosi mr. 1987 a mianowicie: grunta orne i ogrody mr. 859, łąk mr. 44, lasu mr. 545, pastwisk i zarośli mr. 395, nieużytków mr. 144. Wieś Cz. osad 31, gruntu mr. 120; wieś Janopol osad 20, gruntu mr. 448; kol. Sewerynów osad 29, gruntu mr. 705; w Maryampolu osad 26, gruntu mr. 244; wieś Ciemniewo osad 22, gruntu mr. 483. 13.) Cz., rumunek, powiat mławski, gm. i par. Unierzysz. Por. Gizino. 14.) Cz., wś, pow. rypiński, gm. Okalewo, par. Skrwilno, liczy 16 dm., 53 mk. i 27 mr. obszaru. 15.) Cz., wieś, pow. suwalski, gm. Andrzejewo, par. Lubawa [Lubowo], odl. 11 wiorst od Suwałk, liczy 2 domy a 15 mk. 16.) Cz., wieś, pow. suwalski, gm. Jeleniewo, przy szosande, o 11 wiorst od Suwałk, osad 20, ludności osób 139, wyznania ewangelickiego, mówiących narzeczem mazurskiem; nabożeństwo dla nich w kościele ewangelickim suwalskim odprawia się po polsku. Przestrzeli gruntów morgów 496. We wsi karczma, grunta żytnie, żwirkowate. Wieś dotąd nierozkolonizowana, budowle w gromadzie. Mieszkańcy nieco zamożniejsi od mieszkańców sąsiednich wsi. 17.) Cz., folw., pow. suwalski, gm. Wólka, par. Bakałarzewo; wchodził dawniej w skład dóbr Bakałarzewo, dziś jest własnością Abe­la Mark­so­na. Leży o 24 w. od Suwałk, o 3 w. od Filipoń [?], o 105 w. od Grodna. Rozl. wynosi mr. 626 a mianowicie: grunta orne i ogrody mr. 92, łąk mr. 40, pastwisk mr. 50, lasu mr. 442, nieużytki i place mr. 2. Br. Ch. and A. Pal.

Czerwonki, 1.) wś włośc. i szlach. nad rz. Wyssą, pow. szczuczyński, gm. Radziłów, par. Wąsosz. R. 1827 było tu 14 dm. i 80 mk. 2.) Cz., wś, pow. płoński, gm. Sarbiewo. par. Raboszewo. Br. Ch.

Czerwony-dwór lub Nowa Wola, folw., pow. wyłkowyski, gm. Kibarty, par. Wierzbołów, własność Dy­lew­skich.

Czerwonydwór, 1.) inaczej Rawdań, po lit. Raudandwaris, wś, pow. kowieński, w ślicznem położeniu nad Niewiażą, niedaleko jej ujścia, o 6 w. od Kowna. W taryfie 1717 r. nazywa się ona „Wysoko czerwony dwór“. Majątek ten leży na prawym brzegu rz. Niewiaży, na wyniosłej bardzo górze, położony jest w pow. Kowieńskim, parafia w miejscu. Przedtem wchodził w skład pow. wilkijskiego, należy dziś do hr. Benedykta Tyszkiewicza. Majętność to dawna, ze wspaniałym zamkiem, niegdyś obronnym. Historya Cz. jest następna: kiedy Żmudź została ustąpiona zakonowi krzyżackiemu, a lud żmudzki opierał się temu ustąpieniu, wówczas krzyżacy, dla pewności większej posiadania tego kraju, w 1405 roku wybudowali tu zamek, Koenigsburg, osadzając załogę złożoną z 80 rycerzy i 400 prostych żołnierzy. Żmudzini próbowali wystraszenia wrogów swoich, oblegli zamek lecz ponieśli klęskę. Tu miał rezyd. wójt. żmudzki Michał Kuchmeister a dla bezpieczeństwa załoga została powiększoną. Po bitwie grunwaldzkiej Żmudź wróciła do Jagiełły. Zamek czerwonodworski z okolicą musiał wejść do liczby dóbr królewskich; bo widzimy go w 1549 nadanym przez Zygmunta Augusta Barbarze, wespół ze starostwem wilkijskiem. Po śmierci królowej Barbary przeszedł w posiadanie Radziwiłłów. W pierwszej połowie przeszłego stulecia Czerwony Dwór należał do Zabiełłów, bo ci ostatni w 1759 roku ugaszczają tu księcia Karola kurlandzkiego dwukrotnie, raz jadącego po swej instalacyi do Mitawy, a drugi raz wracającego w grudniu 1759 roku do Warszawy. Z listu jenerała Giedrojcia, pisanego do Henryka Zabiełły szambelana, który wydrukowany jest w dodatkach do: „Brzegi Niewiaży“, przez Ig­na­ce­go Bu­szyń­skie­go, widać, że Wilkija była darowaną Za­biel­le, zapewne „Mikołajowi“ bo tak się wyraża: „Cała Polska wie tak dobrze jak i pan sam wiesz, iż znaczne dobra jakie posiadasz pan były nadane mu w nagrodę krwi ojca jego… etc.“ Otrzymali wówczas Zabiełłowie prócz Wilkii i starostwo telszewskie w dziedzictwo. Wspomniony Ignacy Buszyński pisze, ze Czerwony dwór przed niedawnym czasem przeszedł od Zabiełłów do hrabiów Tyszkiewiczów, mianowicie do hrabiego Benedykta, który był gubernialnym marszałkiem kowieńskim, i że hrabia Benedykt urządził tu prawdziwą rezydencyą magnacką. Uważając z tradycyi, i za czasów Zabiełłów nie było opuszczenia, ale była staranność zgodna z duchem i umysłowem usposobieniem właścicieli. Hrabia Benedykt Tyszkiewicz, marszałek gubernii kowieńskiej, tu rezydował i wiele przyczynił się do podniesienia swej rezydencyi. Zamek został odnowiony i napełniony osobliwościami pędzla i dłuta. Urządził ogród i park śliczny, który latem podnosił wielką liczbą drzew cytrynowych, jakie posiadał w swej oranżeryi. Na miejsce malej i nędznej kaplicy drewnianej wybudował 1855 kościół murowany o dwóch wieżach pod wezw. Wniebowst. Pańskiego, podług planu i pod kierunkiem znanego ze swych talentów architekta Wawrzyńca Cezara Anichiniego, który w 1812 roku z korpusu Macdonalda wzięty w niewolę pozostał na Litwie, a zostawiwszy niemało pamiątek swego talentu umarł w Czerwonym dworze w 1851 r. Ozdobne są ołtarze w tym kościele, ale największą jego ozdobą jest pomnik hrabiny z Wańkowiczów Tyszkiewiczowej, z białego marmuru, rzeźbiony we Florencyi. Parafia katolicka Cz. dekanatu wielońskiego, dusz 3484. W sąsiednich Kaczaniszkach na cmentarzu kaplica. Dzisiejszy właściciel hr. Benedykt Tyszkiewicz jest wnukiem po córce hr. Benedykta, założyciela kościoła. Fel. R. 2.) Cz. Dwór, ob. Szadów. 3.) Cz. Dwór, wś, pow. wileński. o 27 w. od Wilna, z kaplicą katol. parafii Niernenczyn, własność Par­czew­skie­go, ma fabrykę porteru, 39 mk. 4.) Cz. Dwór, fol w., pow. wileński, 1 okr. polic., mk. 60, do Wilna 15 w. 5.) Cz. Dwór, przezwany Iwanowsk, folw. i dobra, pow. ihumeński, o 10 w. od Ihumenia, na równinie, przy drodze z Ihumenia do Bohuszewicz. Obszaru ziemi wraz z folwarkami 33633 morg. Gleba gliniasta, miejscami piaszczysta. Piękny sad owocowy i obszerny park przy nim. Do r. 1780 Cz. należał do bisk. Massalskiego, który wymienił go na Werki i oddał swoją własność kapitule. Potem dobra przeszły na własność Ja­na Sze­wi­cza i odtąd zaczęły się nazywać Iwanowskiem. Obecnie należą także do Szewiczów. Folwarki Czer. dworu są: Mikulicze, Jurewicze, Fiodorowsk i Ozieryczyno.

Czerwony dwór, niem. Rothof, posiadłości w pow. kwidzyńskim nad Starą Nogatą, w nizinach po prawej stronie Wisły, pół mili od Kwidzyna: Cz. dwór, wś, par. Tychnowy obszaru ziemi ma 1125 morg., domów mieszk. 12, kat. 30, ew. 72, szkoła. Stary Cz. dwór, dobra, par. Tychnowy, ziemi 196 morg., 3 domy mieszk., kat. 18, ew. 15. 2.) Cz. Dwór, niem. Rothof, wś, pow. sztumski, st. p. Malborg. 3.) Cz. Dwór, niem. Rothebude, leśn., smolarnia, huta szklana i karczma, pow. gołdapski. st. p. Grabowo.

Czerwony folwark, folw. [Na mapie 1839 r.: folw. Nowy.], pow. suwalski, gm. Hutta, par. Wigry, o 14 w. od Suwałk. Folw. ten należał niegdyś do księży kamedułów wigierskich, za rządu pruskiego po kasacie klasztoru wraz z całemi dobrami Wigry przeszedł na własność skarbu, a teraz wchodzi w skład majoratu gen. Ganeckiego Wigry. Leży w kącie utworzonym przez jezioro Wigry i rzekę Czarną Hańczę, o pół wiorsty od kościoła; ziemia pszenna i żytnia; ztąd ładny widok na ruiny i kościół i na jezioro wigierskie. Jeszcze przed 40 laty grunta dotykały do lasu Ciszkinie, tak zwanego od rosnących tam niegdyś cisów, ale teraz las ten wycięto, a na porębie stoi wieś Mikołajewo, zasiedlona przez Filiponów jednowierców. R. W.

Czerwony krzyż, wieś, pow. suwalski, gm. Hutta, par. Wigry, o wiorst 19 od m. Suwałk, ma dymów 27, mk. 182, wyznania katolickiego, mówiących narzeczem mazurskiem. Tuż obok las rządowy. R. 1827 było tu 13 dm., 98 mk.

Czeryn, ob. Czehryn.

Czeszkinie, Ciszkinie, las w sejneńskiem, wykarczowany na osady jednowierców, por. Czerwony folwark. [Na mapie 1839 istnieje os. leśna Czeszknie (?). Por. też Cieszkiniaki.]

Czokołdy – Boguszewo – Zalesie, wieś, gub. grodz., w b. ziemi bielskiej.

Czortek, wś i os., pow. augustowski, gm. Wołowiczowce, par. Teolin, odl. od Augustowa 61 w. Liczy 18 dm., 250 mk. Br. Ch.

Czortowe, jez. w półn. części pow. grodzieńskiego, między Kotrą, a Pyrrą.

Czostków, folw., pow. suwalski, gm. Czostków, par. Filipów, odl. 24 w. od Suwałk, liczy 4 dm., 74 mk. Mieści kancelaryą zarządu gminy. Dobra Cz., niegdyś narodowe, złożone z 50 wsi i folwarków oraz dwóch miasteczek, obecnie składają się tylko z folw. Cz., Białe-jeziorki i Suchorzecz i stanowią donacyą. Znajdują się w nich jeziora: Białe [B. Filipowskie (10).], Czostków, Cisówek, Krzywulka [(1).], Skazdubek, Ślepe; osada Wilanowe, łąka Kukiew, osady strzeleckie i lasy, tudzież wsi: Supienie, Huta, Czarna, Białejeziorki, Cisowek, Rakówek, Krzywulka, Zdręby, Skazdub, Ogrodzisko, Buda, Aksamitowizna, Podzdręby, Zuśno. Ogólna rozległość gruntów i lasów folwarcznych około mr. 3900, włościańskich wynosi około mr. 8000, a mianowicie: folw. Czostków grunta orne i ogrody 474, łąk mr. 215, pastwisk mr. 66, zarośli mr. 10, wód mr. 347, nieużytki i place mr. 30: razem mr. 1143; folw. Białejeziorki grunta orne i ogrody mr. 93, łąk mr. 60, pastwisk, mr. 65, nieużytki i place mr. 6: razem mr. 225; folwark Suchorzecz grunta orne i ogrody mr. 495, łąk mr. 175, pastwisk mr. 134, zarośli mr. 7, wód mr. 41. nieużytki i place mr. 15: razem mr. 867; łąka Kukiew mr. 7; osady strzeleckie mr. 25, osada Wilanowe mr. 33; lasu mr. 1588. Wś Białejeziorki osad 53, gruntu mr. 468; wieś Krzywulka osad 17, gruntu mr. 580; wś Buda osada 1, gruntu mr. 72; wś Aksamitowizna osada 1, gruntu mr. 24; wś Cisówek osad 10, gruntu mr. 319; wś Czarna osad 41, gruntu mr. 1217; wś Huta osad 20, gruntu mr. 425; wś Rakówek osad 30, gruntu mr. 923; wieś Supienie osad 15, gruntu mr. 606; wś Ogrodzisko osad 6, gruntu mr. 109; wś Podzdręby osada 1, gruntu mr. 57; wś Skazdub osad 74, gruntu mr. 1999; wś Zdręby osad 23, gruntu mr. 648; wś Zusno osad 42, gruntu mr. 1118. Gmina Cz. ludności 3598, rozległości 15982 mr., s. gm. okr. II i st. poczt. w os. Filipowo o 5 wiorst. W skład gminy wchodzą: Aksamitowizna, Antonin [Antosin], Białe-jeziorki wś i folw., Buda, Cisówek, Czarne, Czostków, Dębszczyzna wś i folw., Gacisko wś i folw., Garbaś, Hutta, Karolinowo, Kobylino, Krzywulka, Łanowicze wieś i folw., Marsztynowizna [Morsztynowizna, w Słowniku nie wymieniona, na płd.-zach. od Filipowa, dziś nie istnieje, na współczesnych mapach: kol. Filipów al. Poletko.], Milanowszczyzna, Młyńsko, Motule wieś i folwark, Ogrodzisko, Pećki [Piecki], Przerośl Mała, Przystajnie, Rakówek, Rospuda, Suchorzecz, Supienie, Szkilówka, Tabałówka, Uwiesy, Zusieńko wieś i folw. i Zuśno. Przeważną część ludności tej gminy stanowią Mazury; Litwini stanowią ¼ ludności. Gmina ma dwie szkółki elementarne we wsiach Zuśno i Rakówku, na utrzymanie których mieszkańcy gminy składają rocznie 212 rs. kop. 50; kościoła w gminie niema zupełnie. 2.) Cz., wieś, pow. jędrzejowski, gm. Małogoszcz, par. Kozłów. R. 1827 było tu 19 dm. i 129 mk. Należy do dóbr Ludynia. K. H., Br. Ch. and A. Pal.

Czostków, jezioro w dobrach t. n., w pow. suwalskim, ma 38 mr. obszaru i 42 stóp głęb. Daje początek rzeczce Krzywulka [W słowniku zwana też Szlachta; dopływ Bludzi poprzez jez. Kościelne; por. jez. Krzywulka (2) i rzeka Krzywulka (2).].

Czuchny, Czuchońcy, inaczej Estońcy, Esty, po łot. Igauns, gałąź szczepu fińskiego, zajmują całą gubernią estońską i północną część inflanckiej (liwońskiej), mianowicie powiaty dorpacki i parnawski, wraz z wyspami Worms i Runs; sąsiadują na wschód z Rossyanami, a na południe z Łotyszami czyli Łotwą. Szla­ch­ta, kupcy i większa część mieszczan są Niemcy. Do Czuchońców liczą się także: 1) Liw albo Liwi, mieszkający już to wspólnie z nimi w kilku wsiach, przy ujściu rzeki Salis, już oddzielnie na wybrzeżu kurońskiem, poczynając od Irbenu, aż do jeziora angierskigo, w dobrach Dundangieńskie i Popeńskie, w liczbie 150 przeszło rodzin; oraz 2) Krewingowie, poniżej miasta Bowska, mieszkający w dobrach: Baden, Kirkawe-Moiż, Krusen i Memelhof, około 2,700 płci obojej; ostatni wyginęli już prawie, zlawszy się z łotyszami. Wszystkich Czuchońców, języka czudzkiego używających, liczą około 630,000. Są oni wzrostu miernego, włosy mają rude, mocnej budowy ciała, zdolni do najcięższej pracy, ale bardzo leniwi; charakter mają skryty, niedowierzają Niemcom, są powolni, źli, uparci i pijaństwu oddani. Mieszkania ich mało się od barłogów różnią; ludzie i bydło wspólnie mieszkają; wszędzie postrzegać się daje największe nieochędóstwo i nędza okropna. Ubranie obojej płci jednakie jest prawie; stanowi je głównie długa suknia zwierzchnia, z grubej tkaniny koloru ciemnego; na nogach, zamiast pończoch, ponawijane mają taśmy, stopy w łapcie obute, rzemieniem przywiązane. Przy chrzcie, weselu i pogrzebie, zachowują szczególne obrzędy. Do zwyczajnych zabaw ludowych, bez których żadne święto obyć się nie może, należy huśtawka. Najgłówniejszem świętem u Czuchońców jest Dalkus, święto żniwa. Religijność, wybitnie charakter ludu tego znamionująca, przyćmiona jest mnóstwem najgrubszych zabobonów. Język czuchoński, jako narzecze czudzkiego, dosyć jest miękki i dźwięczny, lecz bardzo ubogi. Pomiędzy ludem istnieje znaczna ilość pieśni, nadzwyczaj poetycznych. Czuchońcy głównie rolnictwem się trudnią. Por. Esty.

Czuchońskie, jez., to samo co Czudzkie (ob.) albo Peipus.

Czudy, rossyjska nazwa Estów, Estonów, Czuchońców (ob.), ludu rasy fińskiej.

Czudyszki, wieś i osada młynarska, pow. maryampolski, gm. Chlebiszki, par. Preny. W 1827 r. było tu 16 dm., 159 mk., obecnie liczy 21 dm. i 195 mk. Odl. od Maryampola 39 w. Br. Ch.

Czudzkie jez., inaczej Czuchońskie lub Peipus, ma 3087 w. kw. rozl., z tego 625 w pow. dorpackim, 1438 w gub. petersburskiej, 468 w gub. estońskiej, 443 w gub. pskowskiej, 112 w pow. werroskim. Na jeziorze znajduje się wiele wysp, z których główniejsza Porka. Przetok między Pskowskiem a Cudzkiem jeziorem coraz płytszym się staje i dla tego żegluga utrudnia się. Brzegi są w ogólności piaszczyste. Z Czudzkiego jeziora do zatoki Fińskiej płynie rzeka Narowa, do niego zaś z tejże zatoki wpada Embach. Do jeziora Pskowskiego wpada rzeka Wielika. Na dwóch jeziorach, między miastami: Pskowem, Narwą, Hdowem i Dorpatem odbywa się znaczna żegluga. Główne przystanie znajdują się w mieście Pskowie, Hdowie i przy wiosce Skamii, przy ujściu rzeki Narowy. W jeziorze połów ryb dosyć znaczny; poławiają się: łososie, leszcze, sądaki a w południowych częściach wielka ilość stynki. W r. 1702 na Czudzkiem jeziorze stoczona była bitwa pomiędzy rossyjską a szwedzką flotą.

Czujniszki, wieś, pow. maryampolski, gm. Antonowo, par. Pilwiszki. Odl. od Maryampola 16 w., liczy 19 dm. i 156 mk.

Czukty, wieś, powiat olecki, stacya poczt. Ciche.

Czulkieniszki, os., pow. wyłkowyski, gm., i par. Pojewoń. Liczy 3 dm., 19 mk., od Suwałk w. 49, od Wyłkowyszek w. 21, od Wierzbołowa w. 10. Rozl. wynosi mr. 112 a mianowicie: gruta orne i ogrody mr. 69, łąk mr. 35, pastwisk mr. 7, nieużytki i place mr. 1. Płodozmian 4-polowy, pokłady kamienia wapiennego; osada ta była poprzednio osadą włościańską w dobrach donacyjnych Pojewoń. A. Pal.

Czupowo, niem. Szupowen, dobra, pow. węgoborski, st. p. Banie.

Czuryszki, wś, pow. władysławowski, gm. Kidule, par. Kajmele, 2 dm., 33 mk.

Czuwańce–Łosiewickie, wś, i Cz. Mereckie, os., pow. sejneński, gm. i par. Wiejsieje. Cz. Łosiewickie liczą 20 dm. i 129 mk.; Cz. Mereckie liczą 14 dm. i 124 mk. Br. Ch.

Czychen (niem.), ob. Cicha and Ciche.

Czychy, ob. Cichy.

Czyczki, wś i folw., pow. wyłkowyski, gm. i par. Olwita. Leżą na lewo od drogi bitej z Wyłkowyszek do Wierzbołowa nad rz. Szyrwintą, przy ujściu do niej Bredejki i sięgają brzegów jez. Olwita. Folw. Cz. liczy 2 dm., 58 mk., wieś zaś składa się z czterech części: Cz. 1 dm., 5 mk.; Cz. Olwickie 28 dm., 303 mk., Cz. Wierszpupskie 8 dm., 99 mk. i Cz. Niemczewskiej 4 dm., 39 mk.; odl. od Wyłkowyszek 6 w.

Czydno, ob. Mereczanka.

Czymochy, Cimochy, niem. Czymochen, wś i dobra, pow. łecki, ze st. poczt.

Czymoszki, niem. Czymosken, lub Alt-Czymochen, wś, pow. łecki, st. p. Kalinowo.

Czynszowniki, fol., pow. kalwaryjski, gm. i par. Simno, liczy 3 dm. i 18 mk. Folw. ten wchodził w skład obszernych dóbr Simno lub Koleśniki do r. 1874. Leży on od Suwałk o w. 76, od Kalwaryi w. 34, od Simna w. 4, od rzeki Niemna w. 21. Rozl. wynosi mr. 359 a mianowicie grunta orne i ogrody mr. 165, łąk mr. 110, past. 77, nieużytki i place mr. 7; pokłady kamienia wapiennego i torfu.

Czyńce, niem. Czynzen, wś, pow. łecki, st. p. Pisanica. Według Ossowskiego zowie się Czymsze. [Na wszystkich mapach historycznych Czynczen, na współczesnych mapach Czyńsze al. Czyńcze.]

Czyprki, Cyprki, niem. Czyprken, Ziprken, 1.) wś, pow. jańsborski, st. p. Drygały. 2.) wś, pow. lecki, st. p. Miłki.

Czyryn, ob. Czehryn.

Czysta-buda, wieś i folw., pow. maryampolski, gm. Antonowo, par. Pilwiszki, odl. od Maryampola 15 w. Wieś liczy 10 dm. i 100 mk., folw. zaś 2 dm. i 124 mk. Br. Ch.

Czyże, wielka wieś, pow. bielski gub. grodzieńskiej.

Czyże 1.) wś, pow. bielski gub. grodz., gm. Kleniki, 15 w. od Bielska, 149 dm., 789 mk., cerkiew, szkoła, 1,686 dz. W pobliżu dwa kurhany. W cerkwi przechowują się oryginalne nadania: Henryka Walezyusza z r. 1571, Michała Korybuta z 1670 r., Jana Sobieskiego z 1676 r. i Augusta II. 2.) Cz., wś, pow. nowoaleksandrowski, gm. Rakiszki (20 w.). 3.) Cz., wś, pow. czauski, gm, Radoml. 12 dm., 126 mk.

Czyże, pow. łecki, mylnie, właściwie Ciesy, p. Pisanica. [Cziessen, W. Kętrzyński proponował jednak Czyże, dziś Cisy. Ob. jez. Krzywe]

Czyżuny, wś, pow. wyłkowyski, gm. i par. Olwita, liczy 7 dm., 85 mk. Odl. od maryampola 27 w. Br. Ch.

Czyżyki, wś, pow. wyłkowyski, gm. i par. Wisztyniec. Odl. od Maryampola 37 w. R. 1827 było tu 5 dm. i 50 mk.; obecnie liczy 6 dm. i 59 mk. Br. Ch.

Czyżyki, wś, pow. kalwaryjski, gm. i par. Udrya. Odl. 48 w. od Kalwaryi. R. 1827 było tu 15 dm. i 74 mk.; obecnie liczy 37 dm., 252 mk. Br. Ch.