Opublikowano przez — Dodaj komentarz

Dom Orłowskich

Stajnia przy domu Orłowskich, lata 20. (zdjęcie kolorowane)

Historia domu Orłowskich w Woźnawsi

Dom Orłowskich w Woźnawsi ma bogatą historię, ściśle związaną z dziejami leśnictwa oraz gospodarki regionu. Jego przeszłość jest dobrze udokumentowana dzięki archiwalnym spisom, mapom oraz wspomnieniom lokalnych mieszkańców.

Pierwotnie budynek pełnił funkcję leśniczówki i stanowił jeden z najbardziej charakterystycznych obiektów w Woźnawsi. W 1893 roku został zakupiony przez Edwarda Orłowskiego, mojego dziadka, a przyległe tereny zostały przekształcone w gospodarstwo rolno-hodowlane. Orłowski wrócił do Polski z USA, ale jego najbliższa rodzina pozostała w Stanach Zjednoczonych, osiedlając się w Bayonne w stanie New Jersey.

Możliwe, że decyzja Edwarda o pozostaniu w Polsce była podyktowana jego ślubem z Katarzyną Wilgat oraz tym że jego siostra (jedyna która nie wyjechała) Paulina Orłowska po męzu Noruk juz wcześniej wyszła za mąż do Woźnejwsi za Wiktora Noruka , co mogło wpłynąć na wybór miejsca osiedlenia. Katarzyna zmarła po czterech latach małżeństwa, a wkrótce potem Edward poślubił Emilię Zawistowską, z którą miał jedenaścioro dzieci. Poświęcił się hodowli koni, w tym przeznaczonych dla wojska. Dzięki majątkowi pozostawionemu przez krewnych, którzy wyemigrowali do USA, oraz wianu wniesionemu przez jego żony, zgromadził znaczny areał ziemi, co pozwoliło mu prowadzić dochodowe gospodarstwo. Możliwe, że jego sytuacja materialna w Polsce była korzystniejsza niż perspektywy, jakie miałby jako emigrant w Stanach Zjednoczonych.

Dawna leśniczówka była strategicznie usytuowana przy głównej drodze wjazdowej do Woźnawsi od strony Tamy. W XIX wieku stanowiła ona najważniejszą trasę prowadzącą do wsi, podczas gdy współcześnie główna droga biegnie wzdłuż jeziora Dreństwo i rzeki Jegrzni. Według spisu parafian parafii Rajgród z 1838 roku budynek znajdował się pod numerem 8.

Mapa z rozkładem zabudowań i naniesionymi nazwiskami mieszkańców wg spisu parafian z 1838 r
Mapa z rozkładem zabudowań i naniesionymi nazwiskami mieszkańców wg spisu parafian z 1838 r

Co istotne, dom Orłowskich był jedynym murowanym budynkiem w Woźnawsi aż do 1938 roku, kiedy to rodzina Nowickich wzniosła nowy dom. Zachowane zdjęcia z okolic 1900 roku sugerują, że budynek już wówczas wyglądał na dość stary i zniszczony, co wskazuje, że jego budowa mogła mieć miejsce jeszcze w pierwszej połowie XIX wieku.

Leśniczówka w Woźnawsi i jej mieszkańcy

Leśniczówka w Woźnawsi, pierwotnie służyła jako siedziba administracyjna i mieszkalna dla lokalnych leśników oraz urzędników Leśnictwa Rajgród. W momencie przejęcia przez Orłowskich miała już kilkudziesięcioletnią historię i była domem dla kolejnych podleśnych oraz ich rodzin. Jej znaczenie jako ośrodka zarządzania terenami leśnymi jest widoczne już w spisie parafian z 1838 roku, w którym budynek figuruje pod numerem 8 i należał wówczas do szlachetnie urodzonego Kazimierza Jabłońskiego z Ciszewa, podleśnego Podleśnictwa Woźnawieś, należącego do Leśnictwa Rajgród.

Fotokopia spisu parafian kościoła rajgrodzkiego z 1838 roku
Fotokopia spisu parafian kościoła rajgrodzkiego z 1838 roku

Dom ten był miejscem zamieszkania kolejnych urzędników leśnych, co potwierdza spis pracowników lasów Królestwa Polskiego z 1839 roku. W tym okresie w Leśnictwie Rajgród pracował m.in. wspomniany Kazimierz Jabłoński, który po zakończeniu służby powrócił do swojej rodzinnej miejscowości. Potwierdzają to zapisy metrykalne, według których w maju 1841 roku w Ciszewie urodziło mu się dziecko. W Leśnictwie Rajgród urzędowali również Ignacy Kordaszewski, nadleśny w latach 1835–1839, oraz Józef Brzozowski, który wcześniej pełnił funkcję podleśnego i był uczestnikiem powstania listopadowego.

Wyciąg ze spisu pracowników lasów Królestwa Polskiego z 1839 roku
Wyciąg ze spisu pracowników lasów Królestwa Polskiego z 1839 roku

Dokumenty sugerują, że budowniczym leśniczówki mógł być Jan Stefan Ballogh, nadleśny w latach 1818–1824, który wcześniej uczestniczył w szarży pod Somosierrą w 1808 roku. Jako były oficer wojsk napoleońskich miał możliwość zgromadzenia środków oraz wpływów pozwalających na wzniesienie nowoczesnej siedziby podleśnictwa. Innym możliwym organizatorem budowy mógł być nadmieniony Józef Brzozowski, który po upadku powstania listopadowego stracił swoją posadę, a budynek został przekazany jego następcy, Kazimierzowi Jabłońskiemu.

Leśniczówka przez dekady stanowiła centrum zarządzania lokalnym leśnictwem, a jej mieszkańcy – urzędnicy leśni – odgrywali kluczową rolę w organizacji gospodarki leśnej regionu. Poza funkcją administracyjną budynek pełnił również rolę schronienia. O tym więcej w dalszej części artykułu.

Przejęcie leśniczówki przez Edwarda Orłowskiego w 1893 roku oznaczało koniec jej funkcji administracyjnej i przekształcenie w dom rodzinny. Historia tego budynku jest ściśle związana z losami rodziny Orłowskich oraz z dziejami Leśnictwa Rajgród, co czyni go ważnym świadkiem przeszłości tego regionu.

Historia administracyjna Leśnictwa Rajgród

Leśnictwo Rajgród, w ramach którego funkcjonowała leśniczówka w Woźnawsi, odegrało kluczową rolę w zarządzaniu lasami w północno-wschodniej części Królestwa Polskiego. Leśnicy i podleśni, zamieszkujący budynek, przez dekady odpowiadali za gospodarowanie okolicznymi terenami leśnymi. Kolejne reformy administracyjne w XIX wieku miały istotny wpływ na funkcjonowanie leśnictwa oraz życie jego mieszkańców.

W wyniku reform leśnych Leśnictwo Rajgród zostało włączone w szersze struktury zarządzania lasami rządowymi, co skutkowało m.in. przeniesieniem nadleśnictwa z Woźnawsi do Rudy. Mimo tych zmian podleśnictwo Woźnawieś pozostało na miejscu, nadal odgrywając istotną rolę w administrowaniu pobliskimi terenami leśnymi.

Od początku XIX wieku nadzór nad leśnictwem sprawowali kolejni nadleśni, których decyzje wpływały na funkcjonowanie podleśnictwa w Woźnawsi oraz na samą leśniczówkę. W latach 1807–1817 funkcję nadleśnego Leśnictwa Rajgród pełnił Józef Sienkiewicz, dziadek Henryka Sienkiewicza. Był on byłym oficerem wojska polskiego, uczestnikiem insurekcji kościuszkowskiej i kampanii napoleońskich. Zamieszkiwał w Woźnawsi, gdzie urodził się jego syn Józef Paweł Ksawery Sienkiewicz, ojciec przyszłego noblisty. Po reformie leśnictwa w 1817 roku Sienkiewicz został przeniesiony do Śniadowa.

W latach 1818–1824 stanowisko nadleśnego objął Jan Stefan Ballogh, były oficer wojsk napoleońskich i uczestnik szarży pod Somosierrą. Po reformie leśnictwa w 1818 roku przejął zarząd nad Leśnictwem Rajgród, a przypuszczalnie nadzorował budowę leśniczówki w Woźnawsi, która miała służyć podleśnym zarządzającym okolicznymi lasami. W 1824 roku został przeniesiony do nowo utworzonego Leśnictwa Augustów.
W okresie 1824–1834 nadleśnym był Adam Formuz, który zamieszkał w leśniczówce w Rudzie, a jego funkcję w Woźnawsi przejął podleśny Józef Brzozowski. Formuz zmarł w 1844 roku w wieku ponad 80 lat, co wskazuje, że już w trakcie sprawowania urzędu był starszym człowiekiem.

Kolejnym nadleśnym, w latach 1835–1839, był Ignacy Kordaszewski. W czasie jego urzędowania podleśnym Woźnawieś został Krzysztof Jabłoński. Kordaszewski nie figuruje jednak w spisie parafialnym z 1838 roku, co może sugerować, że sprawował urząd nadleśnego, lecz nie mieszkał na stałe w Woźnawsi.

W kolejnych latach funkcję nadleśnego sprawowali Jan Szopski (1840–1847), a następnie Jan Letki (1849–1855) oraz Antoni Letterman (1856–1863). W tym czasie administracja lasów rządowych znalazła się pod ścisłą kontrolą władz rosyjskich, co znacząco ograniczyło samodzielność nadleśnych.

Podleśnictwo Woźnawieś zarządzało częścią Puszczy Rajgrodzkiej, będąc jednostką podrzędną w stosunku do Nadleśnictwa Rajgród z siedzibą w Rudzie. W jego skład wchodziło osiem obrębów leśnych, takich jak Pikły, Orzechówka, Skuzyn, Czerwone Bagno i Grzędy. Leśniczówka pełniła nie tylko funkcję mieszkalną, ale również urzędową – prowadzono w niej dokumentację dotyczącą wyrębu drzew, gospodarki łowieckiej oraz zarządzania siłą roboczą.

Po upadku powstania listopadowego w 1831 roku władze rosyjskie przejęły ścisłą kontrolę nad lasami rządowymi. Wprowadzono nowe regulacje dotyczące gospodarki leśnej, znacznie ograniczające swobodę miejscowych nadleśnych. Leśnicy często byli poddawani represjom wobec dawnych powstańców. W miarę upływu lat władze rosyjskie systematycznie ograniczały liczbę Polaków na wysokich stanowiskach w administracji leśnej, co wpłynęło na dalszą rusyfikację struktur zarządzania lasami. Wprowadzenie rosyjskiej administracji w lasach rządowych zmieniło funkcjonowanie Woźnawsi, a sama leśniczówka straciła swoje znaczenie jako centrum zarządzania lasami.

Józef Sienkiewicz – dziadek noblisty i udział leśników w powstaniu listopadowym

Historia Józefa Sienkiewicza, nadleśnego Leśnictwa Rajgród, jest kluczowym elementem układanki, która łączy administrację leśną, leśniczówkę w Woźnawsi oraz wydarzenia powstania listopadowego. Jego działalność miała wpływ nie tylko na organizację gospodarki leśnej, ale również na losy Woźnawsi, leśniczówki i jej mieszkańców.

Po reformach administracyjnych leśnictwa w XIX wieku struktury zarządzania lasami w Królestwie Polskim uległy znacznym zmianom.

Józef Sienkiewicz (1773–1852) był nadleśnym Leśnictwa Rajgród w latach 1807–1817. Wcześniej brał udział w insurekcji kościuszkowskiej w 1794 roku, a następnie walczył w wojnach napoleońskich. W 1807 roku otrzymał nominację na nadleśnego Leśnictwa Rajgród, co wiązało się z przeprowadzką do Woźnawsi. To właśnie w czasie jego urzędowania urodził się jego syn – Józef Paweł Ksawery Sienkiewicz, ojciec przyszłego noblisty Henryka Sienkiewicza. Po reformie leśnictwa w 1817 roku Józef Sienkiewicz został przeniesiony do Śniadowa, a jego miejsce zajęli kolejni nadleśni. Jego postać pokazuje, że lasy rządowe i ich administracja były ściśle powiązane z historią wojska oraz udziałem leśników w walkach o niepodległość Polski.

Leśnicy i urzędnicy związani z administracją leśną odegrali istotną rolę w powstaniu listopadowym (1830–1831). Znajomość terenu czyniła ich świetnymi przewodnikami i organizatorami partyzanckich oddziałów powstańczych. Lasy stanowiły naturalną osłonę dla walczących i były miejscem ukrywania się powstańców po klęsce powstania. W Leśnictwie Rajgród, a szczególnie w jego części zarządzanej przez Podleśnictwo Woźnawieś, działało wielu ludzi, którzy później wzięli udział w walkach.
Jednym z najbardziej znanych leśników związanych z Woźnawsią był Józef Brzozowski. Przed wybuchem powstania jako podleśny w Woźnawsi, prawdopodobnie mieszkał w leśniczówce, późniejszym domu Edwarda Orłowskiego. W czasie powstania awansował na kapitana 7. Pułku i brał udział w wielu bitwach. Po klęsce powstania przeszedł wraz z generałem Rybińskim do Prus, skąd później powrócił do Woźnawsi. Nie odzyskał jednak swojego stanowiska, gdyż władze carskie nie pozwoliły mu na powrót do administracji leśnej. Przypadek Brzozowskiego pokazuje, jak represje po powstaniu wpłynęły na życie mieszkańców Woźnawsi. Leśniczówka, która wcześniej była siedzibą urzędników leśnych, stała się miejscem, które mogło skrywać powstańców lub ich rodziny.

Podczas powstania listopadowego leśniczówka w Woźnawsi odegrała istotną rolę jako punkt schronienia dla powstańców oraz miejsce, w którym mogli znaleźć pomoc. Ignacy Domeyko, uczestnik powstania, w swoich pamiętnikach wspomina, że trafiwszy do Kopytkowa i Dębowa szukał przewodnika przez bagna biebrzańskie. Następnie dotarł do gajówki w okolicy Grzęd zasiedlonej przez strzelca Aleksandrowicza, gdzie ukrywała się żona Józefa Brzozowskiego. Nikt jednak nie odważył się przeprowadzić Domeykę przez bagna w kierunku Warszawy i ten został zmuszony do powrotu na Litwę. Leśnictwo Rajgród w tym okresie dzieliło się na 24 obręby, które zarządzane były przez strzelców. 8 obrębów należało do podleśnictwa Woźnawieś. Były to: Pikły, Liściany, Woźnawieś, Orzechówka, Skuzyn, Czerwone Bagno, Choszczewo i Grzędy. Z opisu wynika, że Domeyko po przebyciu drogi z Kopytkowa i Dębowa, dość szybko dotarł do siedliska Aleksandrowicza. W południowej części tego podleśnictwa znajdowały się osady strzeleckie: Czerwone Bagno, Choszczewo i Grzędy. Odwiedził zatem jedną z tych gajówek. Najbardziej prawdopodobne że była to gajówka na Czerwonym Bagnie położona najbliżej Dębowa.

Po klęsce powstania listopadowego w 1831 roku wprowadzono nowe, restrykcyjne przepisy dotyczące gospodarki leśnej, co oznaczało większą kontrolę Rosjan nad lasami Królestwa Polskiego. Leśnicy podejrzewani o udział w powstaniu tracili swoje stanowiska, jak miało to miejsce w przypadku Józefa Brzozowskiego. Ich rodziny musiały zmieniać styl życia. Władze carskie rozpoczęły również systematyczną rusyfikację administracji leśnej, obsadzając wyższe stanowiska Rosjanami lub Polakami lojalnymi wobec caratu. Leśnictwo Rajgród, w tym Podleśnictwo Woźnawieś, stało się elementem większej polityki represji i kontroli. Mimo to lokalni mieszkańcy, w tym rodziny leśników i powstańców, starali się podtrzymać polskie tradycje i przetrwać trudne czasy.

Leśniczówka w Woźnawsi stała się symbolem oporu. Budynek, który później kupił Edward Orłowski, był świadkiem kluczowych wydarzeń powstańczych. Mieszkali w nim urzędnicy, którzy brali udział w powstaniu lub udzielali wsparcia powstańcom. Po represjach carskich leśniczówka przestała pełnić swoją pierwotną funkcję, gdyż administracja leśna została mocniej podporządkowana władzom rosyjskim. W 1893 roku budynek przeszedł w ręce rodziny Orłowskich, co oznaczało koniec jego funkcji urzędowej i przekształcenie w prywatny dom mieszkalny.

Chociaż od końca XIX wieku leśniczówka utraciła funkcję administracyjną, pod rękami rodziny Orłowskich nadal odgrywała ważną rolę w regionie. Budynek, choć w 1900 roku był już wiekowy i zużyty, pozostawał solidną konstrukcją. Dawniej zamieszkiwany przez urzędników leśnych, w czasach Orłowskiego stał się miejscem życia licznej rodziny. Możliwe, że pewne elementy gospodarki leśnej, takie jak hodowla koni czy zarządzanie terenami leśnymi, były nadal kontynuowane.

Dom Orłowskich – ok. 1900 roku

Historia Józefa Sienkiewicza oraz leśników związanych z Woźnawsią pokazuje, jak lasy rządowe i administracja leśna były nierozerwalnie związane z walką o niepodległość Polski. Leśniczówka w Woźnawsi była nie tylko centrum administracyjnym, ale również miejscem oporu i schronienia dla uczestników powstania listopadowego. Represje po powstaniu zmieniły strukturę administracyjną lasów i doprowadziły do rusyfikacji zarządu. Historia domu Orłowskich, który był dawną leśniczówką, łączy się bezpośrednio z tymi wydarzeniami, co czyni go niezwykle ważnym miejscem historycznym.

* * *

Historia domu została opracowana na podstawie archiwalnych dokumentów, w tym spisu parafian parafii Rajgród z 1838 roku oraz mapy Imperium Rosyjskiego z 1872 roku, a także rozmów z potomkami dawnych mieszkańców Woźnejwsi, wśród których znaleźli się przedstawiciele rodzin Noruków, Chylińskich, Budzińskich, Mucha i Karpińskich. Pomocne były publikacje Jarosława Marczaka i Janusza Sobolewskiego.

 
Opublikowano przez — Dodaj komentarz

O augustowskich ulicach opowieść wierszem i akwarelą

Święto mojej ulicyCzas nieuchronnie pędzi do przodu, trudno za nim podążać, jednak o pewnych zjawiskach nie można nie wspomnieć mimo jego upływu. Postanowiłam więc przybliżyć Czytelnikom wciąż do nowości należącą, ważną z mojego punktu widzenia, książkę wydaną w końcówce ubiegłego roku przez Jamiński Zespół Indeksacyjny. Opowiada ona o augustowskich ulicach, ale również i o innych miejscach grodu znad Netty, spotkanych ludziach i zaistniałych w nim sytuacjach, w tym historycznych. Mam tutaj na myśli poetycko-plastyczne wydawnictwo zatytułowane Święto mojej ulicy.

Składają się na nie dwadzieścia dwa wiersze i sześć fraszek osiemnastu poetów oraz dwanaście akwarel jednego artysty plastyka. Większość z autorów mieszka bądź mieszkało niegdyś w Augustowie i miasto jest im przynależne z urodzenia. Niektórzy przybyli do niego z innych stron i osiedlili się tutaj, a jeszcze inni znają je z odwiedzin. Dawni lub obecni augustowianie to, wymienię według alfabetu, Genowefa Balukiewicz, Irena Batura, Beata Bronakowska, Tadeusz Dawidejt, Józefa Drozdowska, Czesław Kowalewski, Celina Mieńkowska, nieżyjąca już Janina Osewska, Jan Saczko, Erazm Stefanowski, Krystyna Walicka, Piotr Waldemar Wiśniewski i Krystyna Zawadzka. W pobliżu Augustowa mieszka i często w nim przebywa Bożena Klimaszewska, zaś gośćmi w mieście nad Nettą bywali i bywają: Krystyna Gudel, Hanna Karp, Kazimierz Słomiński i Leonarda Szubzda.

Niektóre z ulic nazywane są przez poetów z imienia już w tytule wierszy. Są to Wilcza, Kasztanowa, Portowa, Mickiewicza i Kościuszki. O ulicach Sucharskiego, Cienistej, Kwaśnej, Kopernika, również Kasztanowej, Krakowskiej, Elizy Orzeszkowej i Zygmuntowskiej oraz Rynku Zygmunta Augusta przyjmującego różne nazwy w zależności, kto w danym czasie trzymał rządy w naszej ojczyźnie, dowiadujemy się z treści kolejnych utworów. Jeden z wierszy wymienia wiele nazw, w tym Mostową, Konopnickiej oraz Polną. Niektórych z nich oraz pewnego osiedla możemy się domyślać po wcześniejszych rozmowach z poetami. Chodzi tu o ulice Księdza Ściegiennego, Wojska Polskiego, osiedle Śródmieście czy jedną z uliczek słynnej dzielnicy Baraki. Autorzy wspominają w nich przeżyte miłe chwile, dziecięce i młodzieńcze zabawy, niezapomniane spotkania z przyjaciółmi czy z nieznanymi wcześniej ludźmi, które zapadły im w pamięć na całe życie. Dzielą się z Czytelnikami wiedzą historyczną i swoimi uczuciami. Tęsknią za przeszłością i śnią o pięknym pisaniu. Medytują nad czasem przeszłym i przyszłym, opowiadają o zmianach dotykających ulice i ich samych. Niektórzy z nich wspominają zwierzęta, z którymi mieszkali bądź przy jakiejś okazji je spotkali. Każdy wiersz to niezgłębiony świat i czas, który został im podarowany, który jest i pozostanie ich natchnieniem. Miejmy nadzieję, że również i Czytających te wiersze.

Rynek Zygmunta Augusta, Zdzisław Rutkowski
Rynek Zygmunta Augusta, Zdzisław Rutkowski

Fraszkopisarz, Kazimierz Słomiński, w motcie dla Augustowa złożył swoje uznane w miniaturowych utworach całemu miastu, nawiązując do jego jubileuszu, Kanału Augustowskiego, rzeki Netty, tutejszych i okolicznych jezior, przyznanego w 2014 roku tytułu „Najmilszego miasta w Polsce”, jego królewskości i zakorzenieniu się w legendach oraz piosenkach, a jedna kropla z pióra poety spłynęła na małą podaugustowską wieś Jeziorki.
Z wierszami współtworzą książkę urocze akwarele augustowianina Zdzisława Rutkowskiego. Artysta pokazał na nich zarówno istniejące zakątki Augustowa, jak i te, których już nie ma. Zostały jedynie w pamięci malarza i mieszkających tu niegdyś osób, ale ożywają w książce na czas ich oglądania i kontemplacji. Możemy z malarzem pójść nad jezioro Necko, by zobaczyć dawny Dom Turysty, posiedzieć w parku przy Starej Poczcie czy nad rzeką Nettą. Przespacerować się ulicami Mostową, Hożą i Rybacką, zajść na chwilę modlitwy u stop Klęczącego Pana Jezusa czy spotkać się z przyjaciółmi pod kolumną króla Zygmunta Augusta.

Zachęcam do czytania i oglądania książki. Opracowałyśmy ją i zredagowałyśmy wspólnie z Leonardą Szubzdą. Jej składem, projektem okładki i opracowaniem graficznym zajął się Krzysztof Zięcina. Książka liczy 42 strony. Wydana została, jak wspomniałam, przez Jamiński Zespół Indeksacyjny. Do kupienia jest w sklepie JZI na stronie https://jzi.org.pl/sklep/ oraz w księgarence przy Miejskim Domu Kultury APK w Augustowie. Wcześniej wiersze oraz trzy akwarele ukazały się w dwóch zbiorkach poetyckich wydrukowanych w małej poligrafii przez Miejską Bibliotekę Publiczną, a powstałych w ramach projektu „Niedzielne Pogwarki Poetyckie przy Herbatce” prowadzonych przeze mnie i Annę Oleksy w Filii nr 2 tejże biblioteki przy ulicy Komunalnej.

W Małej Galerii APK Miejskiego Domu Kultury przy Rynku Zygmunta Augusta 9 do końca marca 2025 roku można oglądać wystawę pt. „Znany i nieznany Augustów w akwareli Zdzisława Rutkowskiego”, artysty będącego współautorem polecanej przeze mnie książki Święto mojej ulicy, na której okładce widnieje jedna z jego prac.

Ulica Hoża, Zdzisław Rutkowski
Ulica Hoża, Zdzisław Rutkowski
 
Opublikowano przez — Jeden komentarz

Kazimierowiczowie – rodzina sejneńska

„Kazimierowicz” to rzadkie nazwisko. W Polsce nosi je 361 osób, 194 kobiety i 167 mężczyzn. Najwięcej Kazimierowiczów mieszka w województwie dolnośląskim - 105, 60 osób w podlaskim, 41 w śląskim, 27 w warmińsko- mazurskim i 1 w małopolskim. Pochodzenie nazwiska jest oczywiste: Kazimierowicz to syn Kazimierza.

Źródłem moich informacji o najwcześniejszych rodzinach Kazimierowiczów są dane uzyskane z wyszukiwarki Jamińskiego Zespołu Indeksacyjnego (https://jzi.org.pl/wyszukiwarka/). Pokazuje ona, że najwięcej Kazimierowiczów pochodziło ze wsi Gniewieńszczyzna, parafia Kuźnica pod Grodnem (vide: mapa).

Linia znanych mi Kazimierowiczów przyłączonych do mojego drzewa genealogicznego przez małżeństwo Piotra, syna Józefa z Kazimierą Szczudło prowadzi do parafii Urdomin i wsi Strumbogłów (dziś: teren Litwy). To tam około 1830 roku urodził się Andrzej Kazimierowicz, syn pierwszej znanej pary- Szymona i Katarzyny Tomaszewskiej. Nie znamy okoliczności i powodów, dla których Andrzej znalazł się w okolicach Sejn.

Metryka z parafii Sejny wyjaśnia, że w 1851 roku Andrzej Kazimierowicz ożenił się z Franciszką Dąbrowską z Łumbii, córką Józefa i Agnieszki Marcinkiewicz. W ciągu kolejnych lat po ślubie para ta przemieszczała się ze wsi do wsi, podobnie jak inni wyrobnicy w tamtych czasach. W roku 1854 ich syn Ludwik rodzi się w Marcinkańcach, a w 1860 Józef już w Wigrańcach.

W kolejnym pokoleniu metryki urodzenia dzieci Józefa, który w roku 1879 w Sejnach wiąże się małżeństwem z Elżbietą Jachimowicz, wskazują, że Kazimierowiczowie nadal są wyrobnikami, co znaczy że pracują na cudzym i za pracą przemieszczają się z miejsca na miejsce. Pierwsze dzieci Józefa i Elżbiety rodzą się w Radziuszkach; Wincenty w 1880 roku, Antoni w 1883. Trzecia w kolejności i pierwsza córka Marianna już w folwarku Jenorajście- w 1884 roku, podobnie jak Józef – 1885 i Ewa w 1887.

Szóstym dzieckiem Józefa i Elżbiety był Piotr, który przyszedł na świat już w folwarku Kurdymokszty, parafia Łoździeje w 1894 roku. To o nim wiem najwięcej, bo w 1917 roku ożenił się w Sejnach z Kazimierą Szczudło, siostrą mojego ojcowskiego dziadka Jana (1899- 1970).

Akt ślubu Piotra Kazimierowicza z Kazimierą Szczudło

Akt 2/1917. Gryszkańce – Zagówiec

Działo się w mieście Sejnach 31 stycznia 1917 roku o godzinie 3 po południu. Oznajmujemy, że w obecności świadków Józefa Pietranisa lat 40. gospodarza zamieszkałego we wsi Birżynie i Antoniego Kalejnika lat 47 gospodarza zamieszkałego we wsi Gryszkańce zawarto religijny związek małżeński między Piotrem Kazimierowiczem urodzonym w folwarku Kurbymokszty i zamieszkałym we wsi Gryszkańce wyrobnikiem

a Kazimierą Szczudło panną lat 21 córką zmarłego Adama i żyjącej Karoliny urodzonej Pietranis małżonków Szczudłów urodzoną i zamieszkałą we wsi Zagówiec ogrodnicą.

Ślub poprzedzony był trzema ogłoszeniami przedślubnymi w katedralnym kościele sejneńskim w dniach 1, 15, 28 stycznia. Nowo zaślubieni ogłaszają, że żadnej umowy przedślubnej ze sobą nie zawarli.

W latach 1962-1973 we wsi Zagówiec koło Sejn byłem sąsiadem Piotra i Kazimiery, ale jako dziecko nie uświadamiałem naszych rodzinnych relacji. Był Piotr po prostu kolejnym dziadkiem z sąsiedztwa, chociaż bardziej niż inni uprzywilejowanym. Przez kilka lat, faktycznie w latach 1962- 68 Piotr Kazimierowicz przychodził do nas na tzw. posiaduszki, ale faktycznym magnesem było dla niego radio na baterie, w owym czasie rzadkość na wsi pozbawionej prądu. Interesował się polityką, był chłonny informacji ze świata, co potwierdzał po latach mój Tato Zygmunt Szczudło. Piotr Kazimierowicz był w nielicznym gronie osób we wsi, które chciały wiedzieć więcej i korzystały z gazet i radia.

Piotr Kazimierowicz
Piotr Kazimierowicz

Urodzony pod Łoździejami, które po I wojnie światowej zostały w granicach Państwa Litewskiego świetnie znał język litewski i czuł się Litwinem. Niestety nie wiem ile lat spędził poza Zagówcem, rodzinną wsią swojej żony. Na pewno mieszkał tam zaraz po ślubie w 1917 roku, bo w Zagówcu rodziły się ich wszystkie dzieci; Stanisław- w 1917, Marianna- w 1922, Genowefa- w 1926, Jadwiga- w 1930 i najmłodsza Stanisława w 1933 roku. Dwie córki- Genowefa i Jadwiga zmarły w wieku dziecięcym.

Znany w rodzinie jest fakt doraźnej, jak się później okazało, wyprowadzki Kazimierowiczów na Litwę. Działo się to w roku 1940, w drugim roku II wojny światowej. Prawdopodobnie głównym powodem zamieszkania Piotra z rodziną na Litwie była wtedy chęć wydobycia z niemieckiej niewoli syna Stanisława, uczestnika kampanii wrześniowej 1939 roku. Porozumienie Rzeszy Niemieckiej z ówczesnym państwem litewskim, kolaborującym z Niemcami dawało taką możliwość i właśnie Kazimierowiczowie z niej skorzystali. Kiedy Piotr z żoną Kazimierą zamieszkał we wsi Kozłowa Góra (Kozłogóra) koło Mariampola czyli na Litwie, jego syn Stanisław mógł opuścić niemiecką niewolę.

W roku 1942 Stanisław ożenił się tam z Bronisławą Margiewicz urodzoną w Podlaskach koło Berżnik, a więc z „krajanką”. Podjął pracę na kolei.

Zaświadczenie o pracy Stanisława Kazimierowicza na litewskiej kolei od 1940 roku

Po zakończeniu wojny i oficjalnej repatriacji wiosną 1946 roku, młodzi małżonkowie znaleźli się w Olecku, poniemieckim miasteczku szybko zasiedlonym przez licznych mieszkańców Suwalszczyzny. Kolejno rodziły się tam ich dzieci; Henryk w 1946 r., Witold w 1949, Tadeusz w 1956, Czesław w 1958, Wacław w 1961 i Hanna w 1963. Oprócz nich rodziło się jeszcze czworo dzieci, które umierały w wieku niemowlęcym.

Stanisław Kazimierowicz, mężczyzna po wojsku, mający odpowiedni wiek, uzupełnione w międzyczasie średnie wykształcenie i charyzmę zaangażował się w struktury nowo tworzonej administracji polskiej poniemieckiego miasta Olecko. Najpierw pracował trochę w milicji, a w latach 1950/51 pełnił funkcję zastępcy, a potem przewodniczącego Prezydium Miejskiej Rady Narodowej.

Jednak głównym jego miejscem pracy po wojnie była Gminna Spółdzielnia w Olecku, w której był magazynierem w magazynie zbożowym. Kiedy pracy w magazynie przybyło, Stanisław zwerbował do pomocy swego kuzyna Zygmunta Szczudło, mojego ojca. Pod jego namową moi rodzice po pięciu latach opuścili Gołdap i zamieszkali w Olecku. Lata spędzone w Olecku, pierwsze zapamiętane przeze mnie zdarzenia i miejsca uważam za najciekawsze. Podziwiałem Stanisława Kazimierowicza, którego nie do końca słusznie nazywaliśmy stryjem, kojarząc to słowo z masywną posturą.

 

Życie rodzinne Stanisława i Bronisławy

Razem ze starszym bratem Zdzisławem wypinaliśmy brzuchy starając się sobie udowadniać kto jest lepszym stryjem. A stryj Stachu oprócz postury miał i inne argumenty, które nam dzieciom bardzo imponowały. Był myśliwym i na Boże Narodzenie przywoził nam zająca. Przywoził go na motorze marki Junak, potężnym jak i on sam. Jakże go można było nie podziwiać?

Stanisław Kazimierowicz i jego słynne atrybuty: motocykl Junak i dubeltówka

Nasz przybrany stryjek (właściwie kuzyn mojego Taty) Stanisław Kazimierowicz, podobnie jak i inni młodzi w owym czasie, prowadził bujne życie towarzyskie. Często spotykali się na imprezach rodzinnych i z koleżeństwem z pracy. W tym samym mieście, niedaleko od niego mieszkała z rodziną siostra Marianna Piega, a kilkadziesiąt kilometrów dalej, w Gołdapi druga siostra Stanisława Wereszczyńska.

Mój bliski ogląd sytuacji w Olecku skończył się wiosną 1962 roku, kiedy przeprowadziliśmy się do Zagówca koło Sejn, rodzinnej wsi ojca. O rzut kamieniem od naszego nowo wybudowanego domu stała drewniana, zapadająca już w ziemię chatka Piotra i Marianny Kazimierowiczów, rodziców Stanisława. Bywaliśmy tam czasami, przeważnie za interesem, kiedy rodzice prosili, aby coś zanieść lub pożyczyć. Pamiętam, że nosiłem tam świerzyninę- świeże mięso po świniobiciu. Nie wiem czy zwyczaj dzielenia się świeżym mięsem z sąsiadami był powszechnie znany i w innych okolicach, ale w Zagówcu tak. Już jako dorosły doceniłem sens tego zwyczaju, gdy nie mając prądu i lodówek, trzeba było zapewnić sobie dostawy świeżego mięsa. Znaczną część solono, podroby zamykano w słoiki, a świerzynina dana sąsiadom co raz wracała, gdy oni mieli świniobicie. W ten sposób świeże mięso mogło być serwowane częściej niż dwa razy w roku, gdy zwyczajowo robiło się świniobicie.

Lata siedemdziesiąte były dla Kazimierowiczów z Olecka wyjątkowo nieszczęśliwe. W roku 1972 mając ledwie 55 lat zmarł Stanisław, dwa lata po nim w wieku 25 lat wskutek upadku ze schodów zabił się syn Witold, w 1976 zmarła 56.letnia Bronisława, zostawiając osieroconą piątkę dzieci, z których najmłodsza Hanna miała 11 lat, a jej brat Wacław 13 lat. W roku 1984 w wieku 38 lat pożegnał się z życiem najstarszy z dzieci Stanisława i Bronisławy- Henryk. Wkrótce dwoje z pozostałych dzieci, Czesław i Wacław wyjechało szukać swoich życiowych szans na Śląsku, a w domku nad Ledą został Tadeusz i Hanna. Tadeusz nie założył rodziny i zmarł mając 37 lat. Najpierw w 1980 roku Czesław ożenił się z Zofią Czylok, zamieszkali w Skoczowie i doczekali się dwóch synów, Łukasza i Jacka. W roku 1983 Wacław ożenił się z Anną Kurowską z Ustronia. Zamieszkali w mieście żony, gdzie przyszło na świat ich dwoje dzieci, Ewa i Radosław. On również zmarł przedwcześnie, mając 59 lat. Najmłodsza z dzieci Stanisława i Bronisławy, Hanna Kazimierowicz w roku 1985 wyszła za mąż za Stanisława Cichockiego, z którym ma troje dzieci, Agatę, Kamilę i Macieja. Dziś już dorosłe opuściły rodzinne gniazdo.

Zdjęcie ślubne Stanisława Cichockiego i Hanny Kazimierowicz (Olecko 1985 r.)

Druga z dzieci Piotra i Kazimiery Kazimierowiczów, Marianna wyszła za mąż za malarza pokojowego Stanisława Piegę. Całe życie mieszkali w Olecku, gdzie wychowywali jedyne dziecko- urodzoną w 1954 roku córkę Barbarę. Barbara ukończyła Technikum Budowlane i ze związku z Krzysztofem Sawczukiem dochowała się trójki dzieci. Wszystkie po szkołach opuściły rodzinne miasto i osiadły na zachodzie Polski.

Trzecim dzieckiem Piotra i Kazimiery była Stanisława Kazimierowicz. W roku 1958 wyszła za mąż za Zbigniewa Wereszczyńskiego z Sejn. Jak wielu innych mieszkańców Suwalszczyzny młodzi wyjechali do Gołdapi, gdzie mieszkali do końca życia. Zbigniew dożył 59 lat, jego żona Stanisława 77. Ich życiowy dorobek to dwoje dzieci, Barbara i Zdzisław. Barbara, po mężu Zarzecka od lat mieszka z rodziną na Śląsku, najpierw w Bytomiu, a aktualnie w Katowicach. Zarzeccy mają córkę Anetę, która uszczęśliwiła ich dwójką wnucząt. Zdzisław wiele lat spędził w Gołdapi, prowadząc działalność w branży budowlanej. Aktualnie, po śmierci żony Honoraty pracuje w okolicach Warszawy. Ich jedyny syn Maciej mieszka w Anglii.

Trzy pokolenia Kazimierowiczów ze Skoczowa; Zofia, Łukasz, Czesław i Filip

Dziś już nie ma Kazimierowiczów w Olecku, ani w Sejnach. Jednak rozproszeni po świecie potomkowie zachowują pamięć i pamiątki. Budująca jest pasja genealogiczna Ewy Kazimierowicz – Pasiut, wnuczki Stanisława Kazimierowicza, głównego bohatera moich wspomnień, która z mężem Piotrem i dwójką dzieci zamieszkuje w Beskidzie Sądeckim. Dzięki zdobyczom techniki, komputerom i Internetowi może zdobywać i gromadzić kolejne wiadomości o rodzinie.

1.02.2025 r.

 
Opublikowano przez — Dodaj komentarz

Jaśkowa choinka

Felieton napisany sercem

Leśniczyna Krzyżykowska wraz z pomocnicą, zapracowane były „po łokcie” nad przygotowaniem wieczerzy wigilijnej i wypiekiem ciast na święta Bożego Narodzenia. Pan Krzyżykowski wraz z dziećmi ubrał choinkę, a potem wyszedł przejść się po lesie który zawsze kojąco, – serdecznie doń szeptał i gwarzył.

Dzień był mroźny, lecz słoneczny i cichy W ten Święty Dzień robotnicy nie przyszli do pracy w lesie. Zamilkł więc stuk skier na zrębach, bo każdy chciał przygotować siebie i zagrodę na święta. Leśniczy szedł zapatrzony w piękno ośnieżonego lasu, a do serca spływał mu czar święty, czar miły, jakby anioły w krąg pieśń nuciły.

Nagle, wśród leśnej ciszy usłyszał lekki stuk w zagajniku świerkowym. Krzyżykowski pospieszył w tym kierunku i wnet zobaczył, że mały chłopiec, około czternaście lat liczący zrąbywał choinkę. Na głos leśniczego przestraszył się bardzo, spodziewając się kary. Ze strachu więc zapłakał, tłumacząc, że matka wdowa nie ma pieniędzy, by drzewko kupić, a młodsza chora siostra tak bardzo nalegała żeby choinka była w ich chacie.

Leśniczy znał matkę Janka – bo takie było jego imię – która wiosną i latem pracowała w szkółkach i kulturach leśnych i wiedział, że są oni naprawdę ubodzy. Powiedziawszy tedy chłopcu, że samowolnie rąbać drzewek w lesie nie wolno, kazał mu pójść z sobą do leśniczówki. Tam, włożywszy własną złotówkę do podręcznej kasy leśnej, – wystawił asygnację na choinkę dla Janka.

Leśniczyna nałożyła do sporego koszyka ciasta, jabłek i orzechów oraz sweterek dla chorej dziewczynki, a wezwawszy swego syna Tadzia, rówieśnika Janka, poleciła, mu by pomógł nieść na, zmianę koszyk, lub choinkę do wioski gdzie mieszka. Janek. Widzisz – mówiła doń matka – najszczęśliwszym jest człowiek mogący drugim czynić dobrze.

Tadzio chętnie poszedł ze szkolnym kolegą, a gdy wrócił do leśniczówki, na stole czekała już gotowa wieczerza wigilijna.

O północy, na Pasterce, leśniczy zauważył Janka opodal oświetlonej Stajenki Betlejemskiej. Janek zaś, zatopiony w modlitwie szeptał cicho:

Pobłogosław las i pole,
Pobłogosław ludzką dolę –
Jezusieńku nasz maleńki

Felieton został opublikowany w “Dzienniku Chicagoskim”
 
Opublikowano przez — Jeden komentarz

Emil Leon Post – współtwórca podstaw informatyki z Augustowa

Wstęp

Emil Post to wybitny logik, współtwórca podstaw informatyki teoretycznej. Jego życiorys i dokonania naukowe były przedmiotem wielu opracowań. ich autorami byli najwybitniejsi logicy i informatycy teoretycy. i właśnie dlatego, mimo, że trudno jest powiedzieć coś nowego na temat Emila Posta, kiedy chcemy mówić o żydowskich naukowcach z Podlasia, tej postaci nie wolno pominąć.

Augustów i Żydzi augustowcy

Osadnictwo w okolicach Augustowa (Ogustove [jidisz], Августов, Augustavas [litewski], Oygstova, Yagestov, Yagistov, Yagustova) datuje się na 9 tys. lat przed p.n.e. od V w. p.n.e. okolicę zasiedlały plemiona bałtyckie. W średniowieczu do czasu pokonania ich w końcu XIII w. przez Krzyżaków, byli tu Jaćwingowie. Ponowna kolonizacja okolic Augustowa ma miejsce po pokoju melneńskim w 1422 r.

Pierwsza pisana wzmianka o osadzie pochodzi z 1496 r. i dotyczy komory pobierającej myto u przeprawy rzecznej. Począwszy od 1550 r. osada rozwija się za sprawą Zygmunta Augusta, króla Rzeczpospolitej Obojga Narodów i Wielkiego Księcia Litewskiego (Szlaszyński i Makowski, 2007). Prawa miejskie (prawo magdeburskie, dokument spisano w języku staroruskim) i herb królewski oraz nazwa ,,Augustów” nadane zostały miastu 17 maja 1557 r. przez króla Zygmunta augusta. Pierwszym wójtem był Jędrzej Morzycki (Moryczki).

Przez miasto przebiegały drogi z Litwy i Białorusi do Prus, Wielkopolski, Krakowa i Warszawy. Ludność polska, litewska i ruska zajmowała się rzemiosłem i rolnictwem. Od 1571 istniało tu starostwo. Po traktacie tylżyckim miasto należało do Księstwa Warszawskiego a od 1815 – decyzją Kongresu Wiedeńskiego – do Królestwa Polskiego (Kongresówki). Augustów był stolicą województwa augustowskiego. administracja mieściła się jednak w Suwałkach, które posiadały odpowiednie budynki. Projekt rozbudowy Augustowa opracował Henryk Marconi. W 1825 r. wybudowano tylko jeden budynek – w stylu klasycystycznym – budynek poczty.

O Żydach augustowskich znajdujemy informację w: (Fabri, 1819, s. 58), (Stein, 1833, ss. 706-707), (Galletti, 1925, ss. 308-309). Kwestia osadnictwa żydowskiego w Augustowie jest poruszona w encyklopedycznej publikacji Starożytna Polska pod względem historycznym, jeograficznym i statystycznym (1885-1887, t. 3a, s. 464). Stwierdza się, że do czasów zaboru rosyjskiego w Augustowie nie było osadnictwa żydowskiego, bo nie mówi się o Żydach w żadnych nadaniach przywilejów Augustowowi w latach 1564, 1576 oraz 1658. Powtarzane jest to w rosyjskojęzycznej Еврейской энциклопедии› Брокгауза-Ефрона[1]. twierdzi się, że jak wiele innych miast Podlasia, miał Augustów przywilej niedopuszczania do osadnictwa żydowskiego.

The Encyclopedia of Jewish Life Before and During the Holocaust: A-J (2001, s. 63) podaje, że pierwsi Żydzi osiedlili się w Augustowie w 1564 r., a w 1578 r. od króla Stefana Batorego otrzymali przywilej zajmowania się handlem i rzemiosłem, w tym sprzedażą napojów alkoholowych[2]. W XVii w. szczególnie byli znani z handlu rybami słodkowodnymi. W 1800 r. w Augustowie miało być 462 Żydów zaś w 1857 – 3669 (Augustów wówczas miał 7998 mieszkańców). W Еврейской энциклопедии Брокгауза-Ефрона czytamy:

До 1866 г. А. был уездным городом Августовской губернии. Как лежащий в 21-верстной пограничной полосе Царства Польского, не был доступен с 1823 по 1862 г. для свободного поселения евреев, тем не менее еврейское население в это время возросло; в 1848 г. насчитывалось 422 еврейск. семейства (i класса – 20; 2-го – 36; 3-го – 72; 4-го – 120; 5-го – 174), а в 1851 г. было уже 677 семейств, из коих 644 проживали в городе, а остальные по деревням (расходы гмины за эти годы увеличились с 400 до 1050 рубл.). Позже число еврейск. семейств несколько уменьшилось, вероятно, вследствие постановления 1851 г., подтвердившего старые стеснительные правила о жительстве евреев. В 1897 г. жителей 12743, из коих евр. 3637, римско-катол. около 6000, правосл. около 2700. – Имеется 5 молитв. домов (первая каменная синагога построена в 40-х годах 19 в.); начальное одноклассное училище. – В Августовском уезде, кроме г. А., в 1897 г.: жит. 66471, из них евр. 5547, римско-кат. 47000, правосл. около 12000. В следующих поселениях уезда евреи составляют 20-75% общего числа населения: с. Голынка: жит. 687, из них евр. 500; пос. Липск: жит. 1518, евр. 312; пос. Рачки: жит. 1926, евр. 1116; пос. Сопоцкин: жит. 2500, евр. 1674; с. Штабин: жит. 1160, евр. 654. – В уезде и в г. А. наибольшее число евреев занято изготовлением одежды; этим кормится около 1600 чел. – Ср.: Стат. табл. о сост. город. Росс. имп., Вел. кн. Финл. и Царства Польского, СПб., 1842. – Перепись 1897. – „Населенные места Росс. имп.”, СПб., 1905. – „Города России в 1904 г.”, СПб., 1906. Также архивные материалы.
Ю. Г.

Do 1866 r. Augustów był miastem powiatowym w augustowskiej guberni. mimo, że Augustów leżał w 21-wiorstwowym pasie przygranicznym Królestwa Polskiego i w latach 1823-1862 nie było możliwe swobodne osadnictwo żydowskie, liczba ludności żydowskiej wzrosła; w 1848 było 422 rodzin żydowskich (I klasy – 20; II – 36; III – 72; IV – 120; V – 174), a w 1851 r. było już 677 rodzin, z których 644 mieszkały w mieście, a pozostałe we wsiach (wydatki gminy w tych latach zwiększyły się z 400 do 1050 rubli). Później liczba rodzin żydowskich trochę zmniejszyła się, prawdopodobnie z powodu decyzji z 1851 r., potwierdzającej dawne reguły ograniczające zamieszkanie Żydów. W 1897 r. w Augustowie było 12743 mieszkańców, wśród których było 3637 Żydów, około 6000 rzymskich katolików, około 2700 prawosławnych. Istniało 5 domów modlitewnych (pierwsza murowana synagoga została zbudowana w latach 40-tych XIX w.); początkowa jednoklasowa szkoła. – W powiecie augustowskim oprócz miasta Augustów, w 1897 r.: mieszkańców ogółem było 66471, wśród nich Żydów 5547, rzymskich katolików 47000, prawosławnych około 12000. W kolejnych miejscowościach powiatu Żydzi stanowili 20-75% ogólnej liczby mieszkańców: wieś Golinka[3]: mieszkańców 687, a z nich 500 Żydów; miejscowość Lipsk: mieszkańców 1518, Żydów 312; miejscowość Raczki: mieszkańców 1926, Żydów 1116; miejscowość Sopoćki[4]: mieszkańców 2500, Żydów 1674; wieś Sztabin: mieszkańców 1160, Żydów 654. W powiecie i mieście Augustów największa liczba Żydów zajmowała się szyciem odzieży; tym zajmowało się 1600 ludzi.

W pełni prawna wspólnota żydowska miałaby powstać w 1674, mając drewniany dom modlitwy ulokowany na zbiegu ulic Zygmuntowskiej i Szkolnej (nie ma tam teraz żadnego budynku), oraz mykwę. W 1765 r. w Augustowie było 239 Żydów. Wielu zajmowało się drzewiarstwem i wywozem drewna do Gdańska. W XVIII w. powstaje regionalny kahał, obejmujący wszystkich żyjących w okolicy Żydów.

W roku 1860 było 3764 Żydów (45% mieszkańców miasta), a w roku 1897 było ich 3637 (28,5%). Istotnej zmianie uległa więc tylko proporcja ludności żydowskiej do nieżydowskiej.

W 1840 r. na skrzyżowaniu ul. Polnej i ul. Zygmuntowskiej powstaje imponujący klasyczny murowany dom modlitwy Beth Kneseth Heggedol. ma prawie 65 m. długości, 40 m. szerokości i osiągał prawie 10 m. wysokości. nie został ukończony aż do 1843 r. Współcześnie na jego fundamentach znajduje się mleczarnia zbudowana w latach 50-tych ubiegłego wieku.

Dla rozwoju gospodarczego istotne znaczenie miała budowa kanału, którą pod kierunkiem Ignacego Prądzyńskiego rozpoczęto w 1825 r. Rozwój Augustowa został przerwany przez wybuch powstania listopadowego. Przez Augustów przebiegała droga z Warszawy do Sankt Petersburga, ówczesnej stolicy carstwa rosyjskiego (Berghaus, 1931, 710-713). W roku 1866 przemianowano gubernię augustowską na suwalską. W 1895 r. rozpoczęto budowę kolei do Grodna. Połączenie uruchomiono w 1899 r.

Społeczność żydowska była zorganizowana. Każda grupa miała swój dom modlitwy. Na początku XX w. było w Augustowie pięć domów modlitwy. oprócz dwóch wyżej wspomnianych, jeden był z tyłu ul. Mostowej, w okolicy gdzie współcześnie jest restauracja Albatros, kolejne były między ulicami 3 Maja i ks. Skorupki, w połowie drogi między Bazyliką mniejszą a ulicą Hożą, a jeden wybudowany między 1925 a 1928 r. przy ul. Żabiej. Na miejscu Jatke Kalniz Beth Midrasz jest dzisiaj siedziba urzędu skarbowego. „Jatke” w nazwie wskazuje, że była ufundowana przez rzeźników.

Żydzi byli rzemieślnikami: piekarze, rzeźnicy, krawcy i kuśnierze. Cenieni byli jako garbarze. Zajmowali się drobnym handlem, rybołówstwem. Niektórzy stawali się przedsiębiorcami lub handlowcami, właścicielami lasów i jezior. Pod koniec XIX w. pracodawcami byli w większości Żydzi (w samym Augustowie 97,9%). Posiadali młyny wodne, garbarnie, browary, cegielnie, wiatraki, wytwórnie płytek porcelanowych, przetwórnie miodu, wodociągi, odlewnie, tartaki, mydlarnie i warsztaty mechaniczne. niektórzy angażowali się w małe wytwórnie tekstyliów. dochodowe były karczmy, sklepy. najbardziej dochodowy był handel solą, zapałkami i wyrobami tytoniowymi. Zajmowali się zaopatrzeniem wojska rosyjskiego stacjonującego tu od 1868 r. Źródłem dochodu był wynajem nieruchomości: od połowy XIX w. 62 Polaków i 122 Żydów wynajmowało swoje domy. Znacząca grupa pracowała w administracji, edukacji, służbie zdrowia, komunikacji i transporcie, w policji i w sądownictwie. W XIX w. bliskość granicy pruskiej i rosyjskiej sprzyjała przemytnikom. Były działania na rzecz zajęcia się rolnictwem przez Żydów (Weinryb, 1934, s. 173). Szereg pożarów pod koniec XIX w. stłumił wzrost ekonomiczny Augustowa.

Na początku XX wieku miasto liczyło około 13 tys. mieszkańców. Mieszkali w nim głównie Polacy, Żydzi i Rusini. W 1897 było 12743 mieszkańców, z czego 3637 żydów, około 6000 katolików i około 2700 prawosławnych.

W 1890 r. pojawiły się małe grupy chasydów. Pierwsza grupa syjonistów zorganizowała się w 1885 r. Bund działał od 1905 r., uczestnicząc w strajkach i demonstracjach. Wielu Żydów, którzy uciekli podczas I wojny światowej, nie zamierzało wracać. liczba ludności żydowskiej w 1931 spadła do 2397 (Spector&Widger, 2001, s. 63).

Okres dwudziestolecia międzywojennego jest trudny gospodarczo. W 1922 powstaje bank spółdzielczy utworzony z pomocą finansową Joint Distribution Committee (JDC), światowej organizacji samopomocowej Żydów powstałej w 1914 r. z główną siedzibą w Nowym Jorku. Wzrosła aktywność polityczna. Aktywni byli syjoniści wraz z przybudówką młodzieżową oraz Bund (Bund – w jęz. jidysz: związek – pełna nazwa: Allgemejner Jidisher Arbeiterbund in Lite, Poilen un Rusland, czyli Powszechny Żydowski Związek Robotniczy na Litwie, w Polsce i Rosji), który działał w latach 1897-1948. Była to lewicowa, antysyjonistyczna partia żydowska działająca w kilku państwach europejskich. Bund stanowił autonomiczną część Socjaldemokratycznej Partii Robotniczej Rosji w latach 1898-1903 i 1906-1912. Aktywny był Agudat Israel (w jidisz: Agudas Jisroel, skrótowo, Aguda to międzynarodowa polityczna organizacja ultraortodoksji żydowskiej, założona w 1912 w Katowicach. Z inicjatywą powołania tej organizacji wystąpili wówczas neoortodoksi niemieccy, którzy odeszli z ruchu syjonistycznego, nie zgadzając się z programem kulturowym przyjętym przez X Światowy Kongres Syjonistyczny odbyty w 1911. Wyrażał on akceptację zachodnioeuropejskiej wiedzy i kultury. Spotkało się to ze sprzeciwem ortodoksów z ziem polskich i litewskich. Warunki uczestnictwa w ruchu spisał w 18 punktach rabin Chaim Sołowiejczyk). W Augustowie utworzony w 1917 r. unowocześniony heder, czyli szkoła elementarna ucząca czytać po hebrajsku, przekształcił się w żydowską szkołę publiczną, do której w 1939 r. uczęszczało 230 uczniów (Spector&Widger, 2001, s. 64).

We wrześniu 1939 r. Augustów znalazł się pod okupacją sowiecką. W mieście było około 4000 Żydów – do miejscowych dołączyli uciekinierzy z terenów zajętych przez Niemców. Większość Żydów znalazła zatrudnienie w nowo powstałych spółdzielniach komunistycznych. Wszystkie społeczne instytucje żydowskie zostały zamknięte.

Niemcy pojawili się tu dopiero 22 czerwca 1941 r. Dziewiątego sierpnia 1941 r. ok. 190 Polaków i Rosjan oraz około 800-900 Żydów[5] zostało przez specjalne gestapowskie komando z Allenstein (Olsztyn) zamordowanych w lesie w okolicach Szczebry (największe miejsce egzekucji w tym rejonie)[6]. 01.08.1942 w dzielnicy Baraki utworzono getto[7]. Oprócz żydów augustowskich byli też Żydzi z Lipska, Sztabina i całej okolicy. Musieli pracować nawet w szabat i inne żydowskie święta. Między innymi zniwelowali niewielkie wzgórze między szkołą nr 1 a rzeką. Zburzono cmentarz żydowski, a macewy zostały użyte do naprawy drogi. Do 10 listopada 1942 r.[8] wszystkich pozostałych żydów, głównie kobiety i dzieci, przeniesiono do Bogusz niedaleko Grajewa. Getto zostało zlikwidowane. W przeciągu kilku tygodni z chorób, wycieńczenia i wygłodzenia zmarło około 1700 żydów. Obóz w Boguszach został zlikwidowany, a 2000 żydowskich więźniów wywieziono 7 stycznia 1943 r. do Treblinki lub Auschwitz-Birkenau (http://www.avivshoa.co.il/pdf/ghettoliste-28-01-2011.pdf).

W Stoll 2011 czytamy:

Für des Jahr 1943 werden in dem Kalendarium der Hefte von Auschwitz folgende Transporte von Juden aus dem Bezirk Białystok augeführt:
7.1. RSHA-transport, Juden aus dem Ghetto Augustów. Nach der Selektion lieferte man 296 Mäner als Häftlinge ins Lager ein, sie bekamen die nr. 85525-85820, 215 Frauen bekamen die nr. 28069-28283. Die übrigen würden vergast.

Na rok 1943 w kalendarium więzienia w Auschwitz wskazano następujące transporty Żydów z Bezirk Białystok:
7.1. RSHA-Transport, Żydzi z getta z Augustowa. Po selekcji wprowadzono do obozu 296 mężczyzn jako więźniów, otrzymali numery 85525-85820, 215 kobiet otrzymało numery 28069-28283. Pozostali zostali zagazowani [s. 328].

Jeszcze w 1944 ok. 60 Żydów augustowskich zamordowało komando policyjne (curilla, 2011, s. 313). Przeżyło niewielu. Wśród nich była rodzina Rechtmanów, ukryta przez Józefa Babkowskiego i lekarz Efraim Szor.

Współcześnie w Augustowie nie ma Żydów. Założony w XVII w. cmentarz czynny do XIX w. znajduje się przy ul. Waryńskiego[9]. W 1980 cmentarz został zabezpieczony i ogrodzony. Tak zwany nowy cmentarz został założony w 1820 r. przy ul. Zarzecze[10]. W 1981 r. pochodzący z Augustowa żydzi ufundowali pomnik z napisami po hebrajsku, polsku i angielsku. O cmentarz dbają uczniowie Gimnazjum nr 2 im. Sybiraków.

Okres międzywojenny to czas rozkwitu Augustowa jako ośrodka turystyki: powstały tu stanice wodne, bazy i schroniska. Augustów był miastem powiatowym w województwie białostockim.

Emil Post – życie

Emil Leon Post [11] urodził się w 11-tego lutego 1897 r. w Augustowie w rodzinie ortodoksyjnych żydów. W tym samym roku Arnold J. Post, ojciec Emila, wyjechał na zaproszenie swojego brata do Ameryki. Arnold z sukcesem zaangażował się w rodzinny biznes odzieżowy i futrzarski w Nowym Jorku. W maju 1904 r., a więc w siedem lat później, do ameryki wraz z synem Emilem i dwoma córkami, Anną i Ethel, przybyła żona Arnolda, Pearl D. Mieli luksusowy dom w Harlemie. Emil Post opuścił więc Augustów, wówczas w guberni białostockiej carstwa rosyjskiego, mając siedem lat.

Informacja o miejscu i dacie urodzenia Posta jest powszechnie akceptowana. Podaje się, że sam Post wskazał Augustów jako miejsce swego urodzenia w rozmowie z Alfredem Tarskim (1901-1983), wybitnym polskim logikiem pochodzenia żydowskiego. Kiedy Tarski mówił, że Post jest jedynym nie-Polakiem, który wniósł istotny wkład w logikę zdań, ten odpowiedział, że urodził się w Augustowie, a jego matka była z Białegostoku[12].

Prof. Jan Woleński w korespondencji ze mną wskazuje też, że Martin Davis (1994, s. XI) podając Augustów jako miasto urodzenia Posta. W przypisie dziękuje kilku osobom, m.in. Gertrude Post (żona Emila Posta). Jest też zdjęcie Posta z Gertrude i córką Phyllis z 1953 r. (z wyglądu miała wtedy około 20 lat). Sprawę konsultowałem również z dr. Jerzym Milewskim i współpracującym z nim Wojciechem Baturą, historykiem z Augustowa. W liście Wojciech Batura pisze, że:

Bardzo często podaje się Augustów jako miejsce urodzenia, a chodzi o powiat. taką przypadłość miałem z Bronisławem Sobolewskim – ministrem sprawiedliwości i prokuratorem generalnym, który podał, że urodził się w Augustowie. Spisy urodzonych z tego roku (bo akta metrykalne się nie zachowały) nie potwierdzają akurat tego. Z Żydami jeszcze gorzej. Augustów w czasie ostatniej wojny został zniszczony w 74%, akta powiatowe powędrowały w 1939 roku na wschód i dotychczas nie mamy o nich wiadomości. Z akt miejskich zachowały się jedynie te, które były w archiwum w Suwałkach; kończą się na połowie XIX wieku.

Moje wątpliwości co do danych Posta zrodził brak informacji zarówno o Arnoldzie, jak i reszcie rodziny na liście imigracyjnej[13] stworzonej przez The Statue of Liberty/Ellis Island Foundation. Lata 1892-1924 to okres największej migracji w dziejach ludzkości. Baza danych zawiera informacje o ponad 51 milionach przyjezdnych do Nowego Jorku. W latach od 1892 do 1954 zarejestrowanych jest ponad 12 milionów imigrantów. Nie ma żadnego Posta, który deklarowałby jako miejsce urodzenia Augustów. W tym okresie do Ameryki przypłynęło 4450 osób o nazwisku Post, zaś jako Żydzi zadeklarowały się 22 osoby. Siedmioro Postów zadeklarowało się jako Polacy, 13 jako Rosjanie, wśród nich tylko Post Schorre przypłynął w 1897 r. Troje Postów deklarowało się jako Prusacy; 123 jako Niemcy. W 1897 r. zarejestrowanych jest 10 osób o nazwisku Post. żadna z nich nie ma imienia Arnold ani żadne nie przyjechało z Rosji lub Polski. W ogóle w przeszukiwanej bazie danych jest tylko czterech Arnoldów Postów. Najwcześniej zarejestrowany jest w roku 1917, a więc nie może to być ojciec Emila Posta. W 1904 r. zarejestrowane są 44 osoby o nazwisku Post. nie ma wśród nich imion: Pearl, Emil, Ethel, Anne. W latach 1900-1910 zarejestrowane są 433 osoby o nazwisku Post. Nie ma żadnej osoby o imieniu Emil. W ogóle w rejestrach są 4281 osoby o nazwisku Post. Osób o nazwisku Post a imieniu Emil jest 29. Jako pierwszy z tej listy przypłynął w 1910 r. z Hamburga Emil, który miał wówczas 27 lat. Nie mógł to więc być Emil Post, który urodził się w Augustowie w 1897.

Skorzystałem również z bazy geograficznego rozproszenia nazwisk żydowskich w Polsce: Jewish Records Indexing – Poland Surname Distribution Mapper[14]. Nazwisko Post jest popularne w rejonach południowo-wschodniej Polski: od Lublina po Stanisławów (Iwano-Frankiwsk). Na mapie nie wskazuje się w rejonie Augustowa kogokolwiek o nazwisku ,,Post”. nie ma też takiego nazwiska na liście nazwisk Żydów augustowskich (http://jri-poland.org/psa/augustowa_bor_surn.htm) oraz na liście obejmującej lata 1827-1903[15]. Jak czytamy[16], do stworzenia list wykorzystano dane z Polskiego Państwowego Archiwum w Suwałkach. Archiwum to nie zawiera danych odnoszących do roku 1897, czyli roku urodzenia Emila. Jest luka między 1870 a 1903. Jednak, gdyby Postowie, w szczególności ojciec Emila, byli z tych stron, to byliby zarejestrowani. Oczywiście, mogli przywędrować skądinąd. Osób o nazwisku ,,Post” w ogóle nie zarejestrowano na północny-wschód od Warszawy: północne Mazowsze, północne Podlasie, Suwalszczyzna, Litwa. najwięcej osób o nazwisku Post, bo aż 72 wykazywane jest w okolicach Zamościa. Łącznie przez wszystkie lata odnotowano 433 osoby o nazwisku Post w 37 miastach.

Obie bazy, z których korzystałem są niezależne. można, oczywiście, rozważać ich pełność – co ma miejsce w wypadku bazy rozproszenia nazwisk żydowskich w Polsce – a także nie można wykluczyć, że Postowie dotarli do USA inną drogą niż przez Ellis Island. Jednak innym rozwiązaniem byłoby dopuszczenie, że rodzina Postów mogła to nazwisko przyjąć po przyjeździe do USA. Warto bowiem zauważyć, że imię matki Emila, Pearl, nie jest imieniem, którym posługiwała się w Augustowie. A to, jakie imię miała w Polsce, nie znajduje się w dostępnych danych o rodzinie Emila Posta. Czy można wykluczyć, że nie tylko matka Emila zmieniła imię, ale że cała rodzina zmieniła też nazwisko?

Emil Post jako dwunastolatek stracił lewą rękę. Kiedy na kolejne pytanie, czy kalectwo uniemożliwi mu pracę astronoma, otrzymał kolejną negatywną opinię, tym razem z U.S. Naval Observatory, że jest to poważne utrudnienie, zdecydował się zrezygnować z marzeń o badaniu nieba. Wybrał matematykę.

W 1917 r. na City College uzyskał licencjat (B.S.) z matematyki. od 1917 do 1920 r. studiował na Columbia University. uczestniczył w seminarium Cassiusa J. Keysera na temat Principia Mathematica (1910-1913) Russella i Whitheada. Problematyka rachunku zdaniowego Principia była przedmiotem jego doktoratu. W latach 1920-21 był na Princeton University. W tym czasie doszedł do wyników antycypujących twierdzenia o niezupełności Kurta Gödla oraz twierdzenie o nierozstrzygalności Churcha i Turinga. Ekscytacja odkryciami przyśpieszyła atak maniakalno-depresyjnej choroby, której pierwszego poważnego ataku doświadczył w 1921 r. Kiedy już wystarczająco wyzdrowiał, podjął pracę na Cornell University, jednak po drugim ataku przestał nauczać na uniwersytecie i w latach dwudziestych XX w. utrzymywał się nauczając w George Washington High School w Nowym Jorku. Kierując się radami dr. Levy`ego, Post wypracowywał rutynowe zachowania, które miały go zabezpieczać przed nadmiernymi emocjami. W szczególności ściśle przestrzegał czasu, który mógł poświęcić na badania naukowe: pracował do trzech godzin dziennie w godzinach od 16-tej do 17-tej a potem od 19-tej do 21-szej. W 1932 r. Post związał się z City College w Nowym Jorku. Poza miesięczną przerwą pozostał tam do końca swojej kariery zawodowej.

Mimo ograniczeń na pracę naukową i szesnastu godzin tygodniowo pracy dydaktycznej, Post opublikował swoje najbardziej znaczące prace. Ożenek z Gertrudą Singer w 1929 r. niewątpliwie wprowadził w jego życie pewną stabilizację. Żona wspomagała go przy maszynopisaniu artykułów i listów oraz zajęła się stroną materialną życia. Ich jedyne dziecko, córka Phyllis Goodman, stwierdza, że (Davis, 1994, s. XII):

My mother … was the buffer in daily life that permitted my father to devote his attention to mathematics (as well as to his varied interests in contemporary world affairs). Would he have accomplished so much without her? i, for one, don’t think so.

Moja matka … była buforem spraw codziennego życia, co umożliwiło mojemu ojcu poświęcenie uwagi matematyce (jak również jego różnym zainteresowaniom sprawami światowymi). Czy mógłby tak wiele uczynić bez niej? Ja, choć jedna, tak nie myślę.

Post za młodu nie był ortodoksyjny, był jednak religijny i dumny ze swego dziedzictwa.

Cały czas jednak zmagał się ze swoją maniakalno-depresyjną chorobą. W 1954 r. uległ jej ponownie. W kwietniu tego roku umarł na atak serca po leczeniu elektrowstrząsami w szpitalu dla umysłowo chorych w Nowym Jorku. Jego żona Gertrude Singer Post (ur. 1900) zmarła w dwa lata później, w 1956 r.

Post od 1918 r. był członkiem American Mathematical Society, a członkiem Association for Symbolic Logic był od samego początku powstania, czyli od 1936 r. Poza nauką interesował się szkicowaniem, poezją i obserwacją gwiazd.

Amerykańskie Towarzystwo Filozoficzne (American Philosophical Society) prowadzi archiwum Posta[17].

Dodajmy, że w Nowym Jorku jest park imienia Phyllis Post Goodman. O patronce tego parku pisze się, że urodziła się w 1932 r., a zmarła w 1995 r. Sądząc po dacie urodzenia, jest to córka Emila i Gertrude[18]. Phyllis skończyła studia na City University of New York, a przez całe życie pracowała jako nauczycielka w Washington Heights. Znana była z zaangażowania w edukację. Była wiceprezesem stowarzyszeń rodziców dzieci z dwóch szkół: David A. Stein Riverdale Junior High School oraz Bronx High School of Science. Była też prezesem stowarzyszenia rodziców w okresie strajku nauczycieli w 1968 r. Na początku lat siedemdziesiątych ubiegłego wieku zaangażowała się w zachowanie działki przed zabudową komercyjną. Dzisiaj znajduje się tam John F. Kennedy High School. Przez 25 lat była związana z komisją planowania przestrzennego w dzielnicy Bronx. Te i inne aktywności społeczne zostały uhonorowane nadaniem imienia Phyllis Post Goodman parkowi w regionie Henry Hudson Parkway i ulicy Kappock.

Kilka dokumentów z archiwum Emila Leona Posta
Kilka dokumentów z archiwum Emila Leona Posta

[1] Wydawanej w latach 1908-1913, http://brockhaus-efron-jewish-encyclopedia.ru/beje/011/326.htm.

[2] Zob. http://www.sztetl.org.pl/en/article/augustow/5,history/, (dostęp: 05.06.2015).

[3] Prawdopodobnie chodzi o wieś Hołynka [przyp. red.].

[4] Prawdopodobnie chodzi o Sopoćkinie [przyp. red.].

[5] Można przyjąć, że tak, jak w innych wypadkach chodziło o bolszewików sprawujących władzę sowiecką w Augustowie. nie wiadomo, czy – jak zdarzało się to gdzie indziej – pomagali w tym Polacy, mszcząc się za represje sowieckie. Zob. np. https://bialystok.wyborcza.pl/bialystok/7,35241,17781754,polacy-zabili-ale-niech-zydzi-tez-uderza-sie-w-piersi.html.

[6] Zob. http://www.tenhumbergreinhard.de/1933-1945-lager-1/1933-1945-lager-a/augustow-augusthal.html. dzisiaj są tam masowe groby i tablice upamiętniające. Zob. http://www.sztetl.org.pl/de/article/szczebra/13,orte-der-martyrologie/4381,memorial-plate/.

[7] Decyzja o Endlösung, ,,ostatecznym rozwiązaniu kwestii żydowskiej”, zapadła w styczniu 1942 r. na konferencji w Wannsee. Realizacja Endlösung, operacja Reinhard, rozpoczęła się w lipcu 1942 r.

[8] Daty utworzenia i likwidacji getta http://www.bundesfinanzministerium.de/content/de/Standardartikel/Themen/oeffentliche_Finanzen/Vermoegensrecht_und_entschaedigungen/Kriegsfolgen_Wiedergutmachung/Kabinett-beschliesst-Ghettoliste.pdf?__blob=publicationFile&v=1. W (Spector 2001, s. 64) podaje się 2 listopada. Zaś encyclopaedia Judaica. © 2008 The Gale Group. all rights reserved. Sefer yizkor li-Kehillat augustow ve-ha-Sevivah (1966, Heb. and partly yid.; incl. bibl. october 1941 a ghetto was established. in June 1942. Zob. też kalendarium http://www.tenhumbergreinhard.de/1933-1945-lager-1/1933-1945-lager-a/augustow-augusthal.html.

[9] Zob. http://www.sztetl.org.pl/de/article/augustow/12,friedh-fe/10356,alter-j-discher-friedhofvon-augustow/.

[10] Zob. http://www.sztetl.org.pl/de/article/augustow/12,friedh-fe/10357,neuer-j-discher-friedhofin-augustow/.

[11] ,,Post” w języku Żydów aszkenazyjskich oznacza pocztowca.

[12] Dla ciekawości dodajmy, że nie-Polakiem, który miał oryginalny wkład w logikę zdań była Carew Meredith (1904-1976), Irlandka, która uzyskała krótsze niż Polacy aksjomaty różnych logik zdań. Inspirowała się pracami Jana Łukasiewicza (1878-1956).

[13] http://www.libertyellisfoundation.org/passenger-result (dostęp: 10.04.2015).

[14] http://data.jewishgen.org/maps/jrimap.asp (dostęp: 10.04.2015).

[15] Zob. http://jri-poland.org/psa/augustowa_surn.htm (dostęp: 10.04.2015).

[16] Zob. http://jri-poland.org/town/augustow.htm (dostęp: 10.04.2015).

[17] Zob. http://www.amphilsoc.org/mole/view?docid=ead/mss.ms.coll.45-ead.xml

[18] na zapytanie skierowane do lokalnego urzędu, czy jest to córka Emila i Gertrudy otrzymałem tylko link http://www.nycgovparks.org/parks/phyliss-post-goodman-park/history. W informacji na tej stronie brak jednak odpowiedzi na moje pytanie.

Powyższy tekst jest częścią artykułu, który ukazał się w publikacji Żydzi Wschodniej Polski. Seria IV: Uczeni żydowscy, red. nauk. Grzegorz Czerwiński i Jarosław Ławski, Białystok 2016, s. 95-109. Z pełną treścią artykułu można zapoznać się w Repozytorium Uniwersytetu w Białymstoku.
 
Opublikowano przez — Dodaj komentarz

Wyróżnienie dla Józefy Drozdowskiej

Wierszem pt. Zawierszam zastożam pamięć w Jubileuszowym X Konkursie Literackim „Srebro nie Złoto”, organizowanym przez Stowarzyszenie Szukamy Polski i Podlaską Redakcję Seniora we współpracy z Książnicą Podlaską im. Łukasza Górnickiego w Białymstoku oraz Polskim Radiem Białystok Józefa Drozdowska z Augustowa zdobyła wyróżnienie specjalne Polskiego Radia Białystok, zaś wyróżnienia specjalne Stowarzyszenia Szukamy Polski otrzymali Krystyna Gudel z Suchowoli za wiersz Po rosie i Konrad Milanowski z Augustowa za wiersz Nic do powiedzenia.

Zawierszam zastożam* pamięć

Józefa Drozdowska

Z krainy dzieciństwa do której
coraz mi dalej niż bliżej
słyszę przeciągłe prrr!
na zakręcie
i wio na polnym gościńcu
Z pamięci wyłania się
sznur sań
Tarcie płóz o śnieg wplata się
w stękanie i chrapanie koni
i niebo ścielące się im pod kopyta
Prr wio za olszynowym lasem
za „górą” z kartoflanymi dołami
za torfownikiem na połaci kliniku
pola w Turówce
Gdzieś od ojcowskich łąk na Świderku
latem pyszniących się soczystością traw
między Nettą a Sosnówką
Prr prr bo już stękają konie i popręgi
trzeszczą powrozy a pod powęzami
granatowiejące niebo liże ściśnięte siano
I już kopią ludzie stogi
jeden drugi trzeci
A te przyciskane żerdziami do ziemi
obsiadane co chwilę przez wrony
i przedwieczorny zamróz
wierzgają na podłożu z łozin
jak narowiste konie
Pną się ku górze spalając swą energię
w łunie rozespanego słońca
Spieszą się chłopi przed nocą
by przed zawieruchą zdążyć
je zawierszyć by zimą bydłu
ulżyć w głodzie
Zastożam i ja swoją pamięć
przygodą ze spotkanym wilkiem
gdy zjeżdżając nartami
pod którymś ze stogów
ujrzeliśmy z bratem
światełka jego oczu
Siedzę w kuchni pośród półek
z wciąż pachnącej dębiny
ściętej w lesie okalającym łąkę
i przewożonej niegdyś wraz z sianem
Z kubkiem herbaty w ręku
i tulącym się do kolan kotem
spoglądam w oczy ludziom i koniom
Pamięć biegnie w głąb wilczym tropem
dalej i coraz dalej
Zastożam ją by wciąż była jasna
jak na obrazach Claude’a Moneta
gdzie malowane przez artystę stogi
wciąż w świetle nieba mówią
o pięknym trwaniu
Na ustach wschodzi pytanie
jak jeszcze długo?

* Wyrażenia „zawierszyć” i „zastożyć” podaje Zygmunt Gloger w Encyklopedii staropolskiej przy haśle „Stóg”.

 
Opublikowano przez — Jeden komentarz

Historie nieprzeoczone – Sąsiedzi

Wkrótce premiera oczekiwanej książki Józefa Matyskieły pt. "Historie nieprzeoczone. Znad Biebrzy, Netty i Kanału Augustowskiego". Aby pokazać jak ciekawą pozycją jest ta publikacja, prezentujemy jeden z trzydziestu rozdziałów z tej książki pt. "Sąsiedzi". Pozostałe są równie interesujące, pełne informacji i fotografii z archiwum rodziny autora, a przede wszystkim relacji najstarszych mieszkańców regionu. Książkę można nabyć w naszym sklepie internetowym.

Mój stryj Mieczysław Matyskieła był wziętym kowalem. Swego fachu uczył się przed wojną u żydowskich kowali Chijeła i Chackiela w Sztabinie. Od imienia pierwszego z nauczycieli zawodu pochodził późniejszy przydomek stryja – „Chijeł”. Tenże Chijeł ponaglał nieraz swoją opieszałą małżonkę słowami: „Dicha, Boba!”. W miejscu dzisiejszego Banku Spółdzielczego mieszkał nieznany dziś z nazwiska krawiec.

W przedwojennym krajobrazie naszych miasteczek i wsi była obecna ludność żydowska. W Jaziewie mieszkał przedstawiciel tej znanej z doskonałej znajomości spraw finansowych i handlowych nacji. Nazywał się Lejbka. Jego żona chodząc utykała. Wynajmował on wraz z rodziną niewielki domek w małym końcu wsi, naprzeciwko posesji Ludwika Matyskieły i prowadził tam sklepik. Właściciel tego domku Kazimierz Aniszko otrzymał go wraz z 1 hektarem łąki w spadku po ciotce Grabowisze. Sąsiadem Lejbki od strony lasu był ożeniony z Władysławą Suchwałkówną Władysław Wiszniewski, mieszkający pod jednym dachem z rodziną żony. Po przyjściu Sowietów w 1939 roku Wiszniewski pełnił we wsi funkcję predsiedatiela sielsowietu. Po drugiej stronie żydowskiego interesu mieszkała – również w małym domku – rodzina Jarmoszków.

W sklepiku sprzedawano przysłowiowe „mydło i powidło”, czyli towary pierwszej potrzeby, takie jak: chleb, kajzerki, cukier, cukierki, wódkę, śledzie, sól, przyprawy, papierosy, zapałki, mydło, igły, nici, naftę, świece czy smarowidło do wozów. Dopuszczalny był też handel wymienny. Za jedno jajko można było dostać na przykład agrafkę. Co kilka dni Lejbka wyruszał po zaopatrzenie do Augustowa lub Suwałk, wioząc do miasta skupione we wsi jaja lub jakiegoś cielaka. Zaprzęgał w tym celu do furmanki „kutego na wszystkie cztery” kasztana, który latem „był na zadaniu”, czyli pasł się na pastwisku u Ludwika Matyskieły. Starsi chłopcy nieraz dla grandy przywiązywali tylne koło żelaźniaka do słupa i mimo użycia bata wóz nie mógł ruszyć.

W piątek przed szabasem sklepik był zamykany wcześniej niż zwykle. Rozpoczynając o zachodzie słońca świętowanie, Lejbka nieraz zapomniał zamknąć drzwi od środka i niejeden spóźniony klient, wchodząc tam mógł usłyszeć dochodzące z sąsiedniego pokoju słowa modlitwy, wypowiadane w niezrozumiałym i pełnym pochrząkiwań języku. Zrobiwszy kilka kroków dalej i odsłoniwszy lekko kotarę, mógł ujrzeć Żyda ubranego w czarny chałat, z jarmułką na głowie, kiwającego się jak w transie w blasku szabasowych świec, który – choćby świat miał się walić – za nic nie przerwałby swojej modlitwy.

Lejbka miał dwie córki: Dorkę i Dopkę oraz dwóch młodszych synków: Chaimka ur. w 1932 roku i nieco młodszego Berka. Młode Żydówki na początku lata przyjeżdżały ze szkół do Jaziewa na wakacje. Ich niepospolita uroda intrygowała miejscową kawalerkę. Wieczorami zbierali się gromadnie wokół sklepu i nie wiadomo, co by się stało, gdyby przezorny Żyd czym prędzej nie wywiózł córek do rodziny w mieście.

Mężczyzna w okularach to Zejdeke Merecki, sztabiński rzeźnik. Poni-żej jego siostrzenica Fejga (przeżyła Shoah) i siostrzeniec Meir (zginął w Treblince). Pozostałe osoby to dwaj niespokrewnieni mieszkańcy Jasionówki. Fotografia pochodzi z książki wydanej w języku angielskim przez siostrzeńca Zejdeke Mereckiego Berla Schustera (tytuł po polsku to „Umrę nie dziś, lecz jutro”). Fotografię udostępniła p. Joanna Ko-szycka ze Sztabina
Mężczyzna w okularach to Zejdeke Merecki, sztabiński rzeźnik. Poniżej jego siostrzenica Fejga (przeżyła Shoah) i siostrzeniec Meir (zginął w Treblince). Pozostałe osoby to dwaj niespokrewnieni mieszkańcy Jasionówki. Fotografia pochodzi z książki wydanej w języku angielskim przez siostrzeńca Zejdeke Mereckiego Berla Schustera (tytuł po polsku to „Umrę nie dziś, lecz jutro”). Fotografię udostępniła p. Joanna Koszycka ze Sztabina

Chłopcy nie chodzili jeszcze do szkoły i bardzo chętnie przebywali w sąsiedztwie u swoich polskich rówieśników. Upewniwszy się, że matka nie widzi, często zajadali się kapustą gotowaną na wieprzowinie w domu niejednego z nich.

Na pamiątkę czterdziestoletniej wędrówki z Egiptu do ziemi obiecanej obchodzono na przełomie września i października hebrajskie święto szałasów – Sukkot. Mimo jesiennego chłodu i deszczu rodzina Lejbki przeprowadzała się do skleconego z jedliny i słomy szałasu – kuczki. Spożywano tam posiłki i odprawiano modły. Miejscowe łobuzy dokuczały pobożnym Żydom, przewracając szałas lub wsuwając na tyczce wieszkę słomy do środka. Ci, za każdym razem, musieli zaczynać modlitwę od początku.

Na jakieś dwa lata przed wybuchem wojny Lejbka opuścił Jaziewo i przeniósł się z rodziną do domu zakupionego w Augustowie koło „Klęczącego Pana Jezusa”. Sklepik przejął Jan Bielawski, który handlował tam do wybuchu wojny. W pożydowskiej chatce mieszkali w czasie wojny: Kosakowski Garbaty z rodziną, Bogdanka i Suchwałczycha z trójką dzieci. Co się zaś stało z rodziną Lejbki w czasie Zagłady? W Księdze Pamięci Żydów Augustowskich, w wykazie rodzin żydowskich wysłanych z getta do Treblinki widnieje wpis: Lejb Biedak z rodziną. Jest wielce prawdopodobne, że jest to właśnie rodzina jaziowskiego sklepikarza.

W Sztabinie istniał kahał, czyli żydowska gmina. Na Rybackiej była bożnica i większość żydowskich zabudowań. Mieszkał tam też rzeźnik Zejdek Merecki, który rozwijał swój interes, dostawiając coraz to nowe budy. Wieprze i woły kupował w okolicznych wsiach, a środkiem transportu zwierząt była furmanka. W pamięci mojej mamy pozostało następujące zdarzenie:

Działo się to przed wojną. Mieszkaliśmy u stryja w Jaminach koło Rogowa. Latem, pewnego razu, usłyszeliśmy od łąk wołanie o ratunek. Wkrótce okazało się, że to Zejdek potrzebuje pomocy. Zakupił on w Jagłowie dużego, chyba dwumetrowego wieprza. Było sucho, więc wybrał się drogą na skróty, przez łąki. Pokonując nieco sfatygowany mostek na rowie, wywrócił się z furmanką. Słysząc lament, pospieszyliśmy ze stryjem na pomoc. Widok był nieciekawy. Zwierz ze związanymi nogami leżał obok wywróconej furmanki i pokwikiwał, a Żyd chodził dookoła i biadolił. Stryjo pocieszył go i zaraz zabraliśmy się do usuwania skutków wypadku. Wspólnymi siłami wciągnęliśmy wieprza na przechylone drabiny i postawiliśmy żelaźniak na cztery koła. Wówczas Zejdek ucieszył się jak dziecko. Dziękując za okazaną pomoc, nie zapomniał jednak o interesach. Zapytał zaraz stryja – zwracając się do niego po imieniu – czy przypadkiem nie ma kartofli na sprzedanie, a usłyszawszy twierdzącą odpowiedź, zamówił dwa metry z dostawą do domu. Po kilku dniach stryjo wyprawił mnie z kartoflami do Sztabina. Po drodze zajechałam do Winiewiczów, prosząc brata Jadzi – Gieńka, by wskazał mi drogę i pomógł przy rozładunku. Po opróżnieniu worków Zejdek powiedział, żebym zaczekała. Po chwili wyniósł z masarni zawinięte w papier pęto kiełbasy. Cóż to był za aromat i smak! Jedliśmy z Gieńkiem, łamiąc kawałek po kawałku. Resztę przywiozłam do domu. Najlepszą kiełbasę w Sztabinie robił właśnie Zejdek i Polak Kozłowski.

Żydzi tworzyli odrębną grupę. Mieli własny język, obyczaje i obrzędy religijne. Żydowski kirkut znajdował się w miejscu, gdzie teraz jest strażacka remiza. Będąc czasem u Winiewiczów, widziałam żydowskie pogrzeby. Obok cmentarza mieszkały ubogie siostry Halanówny. Wynajmowano je na płaczki. Szlochając i rwąc z głów włosy, szły za zmarłym, który owinięty w całun, był niesiony na marach.

Pamiętam Sońkę, która mieszkała obok Winiewiczów. Była wysoką i ładną, tlenioną blondynką. Chodziła z naszą młodzieżą na zabawy i jadła kiełbasę. Za ten bluźnierczy występek rodzina ją wyklęła.

Dziś mówi się czasem o nieporozumieniach pomiędzy Polakami a Żydami. Z pewnością różnie bywało – jak to między sąsiadami. Ja o Żydach złego słowa nie powiem. Wiem tylko, że wiele krzywd i niegodziwości doznałam w swoim życiu ze strony polskich sąsiadów.

Sztabin, wczesna wiosna 1938 roku. Po spacerze, przed domem Starzyńskich. Od lewej: Jadwiga Winiewicz, Eugeniusz Winiewicz, Sonia Starzyńska. Fotografia z archiwum Marii Ryszkiewicz ze Sztabina
Sztabin, wczesna wiosna 1938 roku. Po spacerze, przed domem Starzyńskich. Od lewej: Jadwiga Winiewicz, Eugeniusz Winiewicz, Sonia Starzyńska. Fotografia z archiwum Marii Ryszkiewicz ze Sztabina

Od wsi do wsi jeździł furmanką zaprzężoną w siwego konia obwoźny handlarz Abram Oliwa, który z daleka obwieszczał swoje przybycie nawoływaniem: „Do Oliwy! Do Oliwy!…” W handlu tym obywano się bez pieniędzy. W zamian za szmaty, pakuły, a czasem jakąś kurę, można było nabyć śledzie kobylaki, mydło i stołowe naczynia. Po wojnie, gdy zabrakło Żydów, skupem szmat trudnili się jeżdżący furmankami, a potem i budami (samochodami), różni handlarze. Pamiętam nawoływania jadącego wiejską ulicą handlarza: „Matki! Szmatki na wymianę! Hop!” – oraz ważenie szmat przy użyciu sprężynowej ręcznej wagi (ciekawe, czy miała legalizację). Za szmaty można było dostać coś z „kredensu”, czyli emaliowane, blaszane talerze i miski, emaliowane garnki, rondelki i kubki oraz szklanki z grubego szkła.

I jeszcze przypowieść zasłyszana przed laty od ojca, który pewnego razu w czasie wyjazdu na targ w Augustowie był świadkiem następującego zdarzenia. Na poboczu drogi stał Żyd z furmanką, z której spadło koło. Przejeżdżający obok nasi rodacy, zamiast udzielić pomocy, śmiali się z tego jakby chcieli powiedzieć: „Dobrze mu tak.” Żyd na to odparł: „Nie śmiej się bratku, z czyjego wypadku.”

Co było dalej? Ukształtowane od dziesięcioleci nie najgorsze relacje między sąsiadami brutalnie przerwała wojna. Oto, co na ten temat przekazał Piotr Chilicki:

Gdy przyszli Niemcy, to zrobili dla tych wszystkich Żydów z naszej okolicy małe getto za młynem wodnym w Augustowie. Wcześniej był tam koński rynek. Ogrodzili teren, a przy bramie postawili baraki. Na początku jeszcze kwitł handel. Za żywność można było kupić różne wartościowe rzeczy.

Było to pewnie jeszcze w 1941 roku. Mama przygotowała coś z żywności: i masła, i sera, i mięsa, i mąki. Ojciec zaprzągł konika i pojechaliśmy do Augustowa. Jeszcze polska policja pilnowała i niemiecka również, i jeszcze można było do getta wejść i pohandlować. Ojciec kupił sobie buty kruki. Miały one tylko jeden szew z tyłu. Były ciężkie, ale nie przepuszczały wody. Kupił też dobre imadło, piękny garnitur i trochę pościeli. Ja siedziałem na furze i pilnowałem, a ojciec ze trzy razy tak obracał. Potem tych wszystkich Żydów wywieźli do Bogusz koło Grajewa. Ale to nie byli zamożni Żydzi. Zamożnych wywieźli ruscy na Sybir i oni po wojnie wrócili. Poginęli najbiedniejsi.

Suchowola, 5.04.1938 rok. Sonia Starzyńska i Freida Kramer. Fotografia z archiwum Marii Ryszkiewicz ze Sztabina
Suchowola, 5.04.1938 rok. Sonia Starzyńska i Freida Kramer. Fotografia z archiwum Marii Ryszkiewicz ze Sztabina

Jednym z niewielu, którzy przeżyli wojnę, był augustowski Żyd Izaak Wolf Białobrzecki, syn Szmula Leiby. Wróciwszy z syberyjskiego zesłania, 9 lipca 1946 roku sprzedał on swoją nieruchomość położoną przy ulicy 3 Maja pod numerem 45 Bolesławowi Rybakowiczowi, synowi Kazimierza, mieszkającemu przy ulicy Krakowskiej 9 (obecnie Wojska Polskiego). Rybakowicz pochodził ze Sztabina i był stryjem mojej mamusi Heleny Matyskieła z d. Tomaszewskiej z Jamin. Nieruchomość, składająca się z placu o powierzchni około 700 m kwadratowych i parterowego drewnianego domu z przyległościami, poszła za kwotę 1000 dolarów, co w przeliczeniu na złotówki, licząc ówczesny kurs dolara po 100 zł, dało kwotę stu tysięcy złotych. Tyle kosztował wtedy dobry koń. Można więc powiedzieć, że stryjek dobrze zainwestował swoje pieniądze. Okazyjne kupno nieruchomości w dobrej cenie wiązało się z tym, że Białobrzeckiemu śpieszyło się z wyjazdem do Palestyny. W „Księdze Pamięci Żydów Augustowskich” ujęty jest w wykazie augustowian zamieszkałych w Izraelu. Osiedlił się w osadzie Kiriat Bialistok, założonej przez ocalałych z Holokaustu białostockich Żydów.

Jedna z historii opisanych w Księdze Pamięci ma związek z moją rodzinną wsią. Otóż w pierwszej połowie lat siedemdziesiątych Jan Chojnowski, zwany Szczepanem, prowadził w Jaziewie bar piwny. Któryś ze starszych mieszkańców wsi, pamiętający przedwojenne czasy, nazwał go (oczywiście po „jaziowsku”)„Kadyś”. Chodziło się więc na piwo „do Kadysia”. Było to nawiązanie do dawnego mieszkańca Augustowa, właściciela kamienicy przy rynku, w której znajdowały się hotel i słynna karczma – Kadysza Nowodworskiego.

Jeśli zaś chodzi o inne nazwiska wymienione w Księdze, z wieloma z nich spotkałem się w czasach nam współczesnych. I tak: w Ełku mieszkał Białobrzecki, w Szczuczynie – Borensztajn i Galanty, w Zambrowie – Netter, w Białymstoku – Melcer. Czy osoby je noszące miały coś wspólnego z Żydami? Niekoniecznie. Nie każdy Wajs jest przecież Żydem. Chociaż Borensztajn handlował po rynkach. Obracając końmi, bydłem i świniami, nie przestrzegał wymogów weterynaryjnych i z tego względu ciągle przysparzał problemów powiatowemu lekarzowi weterynarii. Galanty handlował mięsem.

Pierwsza strona aktu notarialnego zawartego u notariusza Władysława Krzemińskiego w Augustowie, który potwierdził nabycie nieruchomości. Dokument udostępniony w 2011 roku przez Halinę Ułanowicz, córkę Bolesława, mieszkającą z rodziną w dwupiętrowym domu zbudowanym na zakupionej od Białobrzeckiego działce
Pierwsza strona aktu notarialnego zawartego u notariusza Władysława Krzemińskiego w Augustowie, który potwierdził nabycie nieruchomości. Dokument udostępniony w 2011 roku przez Halinę Ułanowicz, córkę Bolesława, mieszkającą z rodziną w dwupiętrowym domu zbudowanym na zakupionej od Białobrzeckiego działce

Nasze narody współistniały od wieków i od czasu do czasu chyba też współżyły. Stąd nigdy nie wiadomo, gdzie szukać naszych korzeni. Moja babcia ze strony mamy Anna Tomaszewska z d. Rybakowicz, była rodzoną siostrą Bolesława – tego, który, jak napisałem wcześniej, miał głowę do interesów. Ich przodkowie od pokoleń mieszkali w Sztabinie i onegdaj nosili nazwisko Rybak (Rybakowicz – pisali się w czasach nam bliższych). Nazwisko Rybak było popularne wśród Żydów wschodnioeuropejskich. Rybakowiczowie mieli w Sztabinie olejarnię i gręplarnię wełny. Czerń włosów mego wuja Wincentego Tomaszewskiego z Jamin była raczej niespotykana wśród słowiańskich nacji.

Jeszcze parę lat wcześniej mieszkańcy okolicznych miejscowości używali w potocznej mowie wielu określeń pochodzenia hebrajskiego. Oto niektóre z nich:

mieć kiepeł – mieć głowę
dicha – szybko
szajgiec – urwis
hiewra – gromada, grupa, sitwa
całym kahałem – przy udziale wielu osób, tłumnie
geszeft – interes
rejwach – hałas
giwałt – zawołanie wyrażające strach, panikę, zaskoczenie
tref, trefny – nielegalny

Luty 2009 r.
Kwiecień 2024 r.

 
Opublikowano przez — Dodaj komentarz

Pamiętajmy o tych, których już nie ma wśród nas

Nadeszła jesień, złota polska jesień mieniąca się żółcią i czerwienią opadających liści. Białe nitki wszechobecnego babiego lata oplatają wszystko, na czym się zahaczą. Na łąkach rude turzyce kołyszą się w rytmie powiewów wiatru. W przydomowych ogrodach wybiera się ostatnie warzywa, z sadów znikają „zimowe" jabłka. Na polach, po zebranej kukurydzy, setki żurawi zbierają resztki ziarna i przygotowują się do odlotu na południe Hiszpanii. Jesienne szarugi, pierwsze przymrozki, coraz krótsze dni, a dłuższe wieczory upływają na rodzinnych i sąsiedzkich pogaduszkach. Często dominuje w nich nostalgia i wspominanie przeszłości.

W polskiej katolickiej tradycji początek listopada to dni szczególne. Pierwszy listopada – Dzień Wszystkich Świętych, drugi listopada – Dzień Zaduszny. Przez kilka następnych dni, w świątyniach, wierni modlą się w ramach tzw. wypominków za zmarłych ze swoich rodzin, sąsiadów, znajomych. Już od połowy października na cmentarzach odbywa się sprzątanie grobów, trzeba wygrabić liście, wyczyścić pomnik i zadbać o to, żeby to miejsce wyglądało godnie. Pojawiają się na mogiłach świeże kwiaty, pierwsze znicze. Widać i czuć powagę i wyjątkowość tego miejsca. Pierwszego i drugiego listopada cmentarze toną w morzu chryzantem i innych kwiatów, odprawiane są msze święte i odbywa się procesja po cmentarzu. Wieczorem, z daleka widać łunę zniczy, które rozświetlają mrok.

W moich przewodnickich wyprawach zaglądam też na nadbiebrzańskie cmentarze. Właśnie tam najłatwiej powiedzieć kilka słów o historii regionu, o ludziach, którzy tę ziemię umiłowali, pracowali dla jej pomyślności, a często za wolność oddali swoje życie. Turyści, zwłaszcza ci najmłodsi, w takim miejscu dużo łatwiej rozumieją i zapamiętują to, co staram się przekazać.

Na trasie moich wędrówek szczególną pozycję zajmuje cmentarz w Jaminach. Wokół kościoła na wzgórzu, wśród starych sosen, rozciąga się parafialna nekropolia. Setki, a może tysiące grobów —wśród nich cztery miejsca, którym poświęcam szczególną uwagę. Nawet dzisiaj nie wszyscy wiedzą o Obławie Augustowskiej — na tym cmentarzu, tak jak na wielu innych z terenu sowieckiej, barbarzyńskiej obławy, stoi tablica-obelisk z nazwiskami osób z tej parafii, którzy nie wrócili po aresztowaniu. Nie wiadomo, gdzie spoczywają ich kości. Kilka metrów dalej jest grób 14. żołnierzy niemieckich z okresu I wojny światowej. Zostali pochowani w poświęconej ziemi przez Polaków, przeciwko którym walczyli. Obok rząd 25. białych krzyży. Tu spoczywa 25. niewinnych niczemu mieszkańców jamińskiej parafii rozstrzelanych 20 czerwca 1944 roku w ramach odwetu za śmierć niemieckiego żołnierza.

Grób rotmistrza Moczulskiego na cmentarzu w Jaminach
Grób rotmistrza Moczulskiego na cmentarzu w Jaminach

Kilkanaście metrów w stronę parkanu pochowany jest rotmistrz Wiktor Maciej Moczulski. Żołnierz września 1939 roku. Poległ 25 września 1939 r. w potyczce z sowietami tuż nad Biebrzą na dolistowskich łąkach. Pochowany w nocy na jamińskiej nekropolii z udziałem tylko kilku osób. Dla mnie – mieszkańca Dolistowa – postać rotmistrza i miejsce pochówku to coś szczególnego.

Jaminy, Sztabin, Krasnybór. Na cmentarzu w Krasnymborze góruje wysoki na 6 metrów, piękny, odlany z żeliwa pomnik. Spoczywa tu Wiktoria Rymaszewska, księgowa i zaufana współpracownica hrabiego Karola Brzostowskiego – twórcy Rzeczypospolitej Sztabińskiej. Zmarła 20 lutego 1850 r., a pomnik zaprojektował i wykonał sam hrabia. Niedługo potem, bo 25 lipca 1854 r., we Francji, zmarł też hrabia. Doczesne szczątki Brzostowskiego spoczywają na cmentarzu Montmorency w Paryżu. Może warto byłoby sprowadzić prochy do ukochanego przez hrabiego Sztabina?

Nagrobek Wiktorii Rymaszewskiej na cmentarzu w Krasnymborze
Nagrobek Wiktorii Rymaszewskiej na cmentarzu w Krasnymborze

Takiego honoru doczekały się prochy gen. Nikodema Sulika i jego żony Anieli. Dowódca 5. KDP wraz z 2. Korpusem walczył na froncie włoskim w czasie II wojny światowej. Brał udział w heroicznym boju o Monte Casino. Po wojnie osiedlił się w Anglii, gdzie zmarł 14 stycznia 1954 r. Mieszkańcom Kamiennej Starej dzień 12 września 1993 r. był dniem szczególnym. Otóż po latach prochy gen. Sulika i jego żony Anieli wróciły do ojczyzny, do rodzinnej wsi, zostały złożone na cmentarzu w Kamiennej Starej w grobie obok kościoła. Takie było życzenie i ostatnia wola generała.

Natomiast na cmentarzu w Dolistowie jest pochowany Wincenty Toedwen. Łotysz z pochodzenia, mieszkaniec Dzięciołowa, kapitan wojsk napoleońskich. Brał udział w słynnej szarży szwoleżerów Kozietulskiego na wąwóz Samosiera. Przeżyło tę szarżę tylko 25 żołnierzy, wśród nich Wincenty Toedwen. We wspomnieniach pisał, że był ranny w nogę, a jego koń miał 7 ran i niestety padł. Kapitan wrócił do Dzięciołowa. Żył jeszcze w 1847 roku. Kiedy zmarł, nie wiadomo. Miejsce pochówku na dolistowskim cmentarzu jest nieoznaczone, ale wiele wskazuje na to, że jest to tzw. piwnica na starym cmentarzu.

Na Czerwonym Bagnie, co praw-da nie ma cmentarza, ale jest zbiorowa mogiła 36 mieszkańców wsi Grzędy, którzy zostali zamordowani przez niemieckich okupantów w nocy z 15 na 16 sierpnia 1943 r. Na tymże Czerwonym Bagnie 8 września 1944 r. w ramach operacji Burza rozegrała się tragiczna bitwa. Około 400 naszych żołnierzy walczyło z przeważającymi siłami wroga. Zginął dowódca ugrupowania rotmistrz Konopko ps. Grom i ok. 100 jego żołnierzy. O ich heroizmie przypomina pomnik na Grzędach.

Ileż jest jeszcze grobów i cmentarzy, które wymagają naszej pamięci – niestety – nie zawsze możemy je odwiedzić i schylić głowę. Myślę teraz, chociażby o zbiorowym grobie w Naumowiczach, gdzie spoczywa błogosławiona Marianna Biernacka z Lipska. Kobieta ta złożyła największą ofiarę za życie swojej synowej i jej jeszcze nienarodzonego dziecka.

W tych szczególnych dniach modlimy się za dusze św. pamięci naszych najbliższych, ale myślę, że należy wspomnieć też tych bezimiennych, którzy walczyli za Polskę, którzy mogą nam świecić przykładem.

Anioł Pański to krótka modlitwa – poświęćmy chwilę tym, których już nie ma wśród nas.

artykuł ukazał się w numerze 11/2022 miesięcznika "Nasz Sztabiński Dom"
 
Opublikowano przez — Dodaj komentarz

Zaproszenie na spotkanie autorskie z Józefem Matyskiełą

Józef Matyskieła, urodzony w 1956 roku w Jaziewie. Jest absolwentem Liceum Ogólnokształcącego w Suchowoli z roku 1975. Studiował na wydziale weterynaryjnym Akademii Rolniczej w Lublinie. Studia ukończył w roku 1980, uzyskując dyplom lekarza weterynarii. Przez wiele lat pełnił funkcję Powiatowego Lekarza Weterynarii – obecnie na emeryturze. Od dawna zajmuje się pisaniem wierszy i tekstów, głównie o tematyce historyczno-wspomnieniowej, m.in. do miesięcznika „Nasz Sztabiński Dom”. W swojej twórczości literackiej powraca do lat młodości spędzonych na wsi, skąd, jak twierdzi, nigdy nie wyprowadził się do miasta. Inspiruje go również otaczająca nas, często absurdalna rzeczywistość. Fascynuje się historią rodzinnych stron, odkrywaniu której poświęca każdą wolną chwilę. Dostrzega w tym wyjątkową rolę swego pokolenia, które jego zdaniem łączy niejako pamięć o epoce ojców i dziadów z zaawansowanym technologicznie światem „pamięci komputerowej” i „cybernetycznej przestrzeni” naszych dzieci oraz wnuków. Mówi o sobie, że ma do spłacenia dług wobec minionych, ale też przyszłych pokoleń.

Dotychczas wydał: tomik wierszy satyrycznych i fraszek pt. Strofy wyczesane (2020 r.) oraz zbiór esejów pt. Dwa brzegi Biebrzy (2023 r.).

W swojej najnowszej książce pt. "Historie nieprzeoczone. Znad Biebrzy, Netty i Kanału Augustowskiego" pięknym językiem opisuje historię swojej małej ojczyzny opierając się na swoich własnych wspomnieniach oraz na tym, co udało mu się ocalić z pamięci innych osób - mieszkańców Jaziewa, Jamin, Sztabina i okolic. Nadarza się właśnie okazja, by spotkać się z Józefem Matyskiełą, porozmawiać o jego książce, historii regionu, a także o planach na przyszłość.

W dniu 10 listopada o godzinie 12.00 zapraszamy do wiejskiej świetlicy w Jaziewie na spotkanie z autorem. Będzie można na miejscu nabyć egzemplarz książki i uzyskać dedykację p. Matyskieły. Tych, którzy nie będą mogli dotrzeć w tym dniu do Jaziewa informujemy, że sprzedaż wysyłkowa książki rozpocznie się 5 listopada w sklepie internetowym: https://jzi.org.pl/produkt/historie-nieprzeoczone/

Serdecznie zapraszamy!

 
Opublikowano przez — Dodaj komentarz

Jesień w polskim lesie

Choć z oddalenia wielu mil i lat, pamiętam słodki szept i szum polskiego lasu, jego nieskalane piękno i zapach.

Las bowiem pachnie rok cały: Wiosną wonią młodych liści, traw i kwiatów; latem żywicą i jagodami; jesienią więdnącymi liśćmi i grzybami, a zimą czerstwym, czystym jak kryształ powietrzem.

Lecz mówmy o jesieni. Jest ona czasem zmienna, ale większość dni jesiennych w lasach polskich bywa pięknych jak bajka.

Lat temu kilka – już po deportacji z kraju – patrzyłem na drobne, skupione .chmurki, które przedświt niewidocznego jeszcze słańca zabarwił liliowo-różowymi barwami, i zdawało się, że to fata morgana wrzosów kwitnących w sosnowym lesie, nad którymi nucą skrzętnie pszczoły, zajęte ostatnim miodobraniem.

Liście, zmieniwszy zieleń na odcień złota i czerwieni, lecą na dywan leśny, i szeleszcząc pod stopami, pachną jak spalany bursztyn, iż chciałoby się ten zapach umiłowany skondensować bodaj w grudce żywicy i przynieść do mieszkania, by trwał jak owad w bursztynie.

Często i rzewnie gra wiatr w drzew koronach, a do tej gry włączają się gromady rozświergotanych drobnych ptasząt, skupiających się do odlotu. Wysoko ponad lasem przelatują klucze dzikich gęsi lub żurawi.

Wszystkie cerwidy (cervidae), czyli zwierzęta. pełno-rogie, jak rogacze; jelenie, daniele i łosie tracą późną jesienią swe poroża. I dziwne, iż mimo dużej nieraz ilości tych zwierząt mało komu zdarzyło się znaleźć ich rogi.

Sedno bodaj w tym, że zwierzyna po odpadnięciu rogów zagrzebuje je starannie w ściółce leśnej.

W słoneczne dni lecą drobniutkie pajączki na białosrebrzystej przędzy „babiego lata”, czepiającego się krzewów i gałęzi drzew, zdobiąc ich korony.

Przed zimą chowają się wszystkie chrząszcze i motyle. Korniki dawno wyszły z pod kory drzew i teraz wgryzają się w rdzeń najmłodszych pędów drzew iglastych. Szeliniaki w korzeniach starych pni. Motyle zaś i leśne ćmy, już to w kokonach, już to jako gąsienice zakopują się w mchach „po uszy”.

Jeże i borsuki znoszą suche liście do swych nor, gdzie całe miesiące zimowe spać będą bez przerwy.

Gdy zajść w krzewy leszczyny, to wiewiórki niezadowolone „czukają” na człowieka, który im – wzorowym gosposiom – śmie przeszkadzać w pilnej pracy zrywania orzechów, które gromadzą w dziuplach na zimę. Barwne sójki zrywają znów żołędzie, a każdą żołądź chowają w innym miejscu pod mchem, i często o nich zapominają. I stąd nawet w litych drzewostanach iglastych wyrastają młode dębczaki, które „same” się zasiały.

Sójki, naśladując ptaki przelotne skupiają się na kilka dni w liczne wrzaskliwe gromady, ,jakby gotowały się do odlotu. Pozostają jednak przez zimę na miejscu i stąd przysłowie: „Wybiera się jak sójka za morze”.

Nad brzegami łąk leśnych krzewy tworzą obramowanie lasu. Tu purpurowe liście dzikiej kaliny współzawodniczą z karminowymi jagodami swego krzewu.

Tam znów jarzębiny i dzikie róże przybrały się w tysiące rumianych korali, niby młode Polki w krakowskich strojach.

Felieton został opublikowany w „Dzienniku Chicagoskim” z 1 października 1955 r.