Litera W

Wabaliszki, Waboliszki al. Wobaliszki, wś, pow. władysławowski, gm. Szyłgale, par. Słowiki, odl. od Władysławowa 21 w., 9 dm., 75 mk., 294 mr. Wchodziła w skład dóbr rząd. Kidule. W 1827 r. wś rząd., ma 7 dm., 62 mk.

Wajdeloty, wś, pow. kalwaryjski, gm. Kirsna, par. Święto Jeziory, odl. od Kalwaryi 28 w., ma 7 dm., 15 mk.

Wajdgiris al. Wajtgiry, os., pow. władysławowski, gm. Światoszyn, par. Iłgowo, odl. od Władysławowa 43 w., ma 1 dm., 5 mk.

Wakuszanka, rzeczka, w gub. grodzieńskiej, prawy [błąd: zapewne lewy…] dopł. Narewki (lew. dopływ Narwi). [Nie mylić z rz. Wołkuszanką.]

Walczewo, os. nad rzką Walczewą pow. maryampolski, gm. Kwieciszki, par. Maryampol (odl. 6 w.), ma 2 dm., 12 mk. W 1827 r. 1 dm., 10 mk.

Waldaukadel, majętność, pow. gołdapski, st. p. Tollmingkehmen. Wznies. wynosi tu 400 st. npm.

Wale […] 2.) W. al. Walle, wś, pow. władysławowski, gm. Giełgudyszki, par. Szaki, odl. od Władysławowa 25 w., ma 10 dm., 134 mk. W r. 1827 9 dm., 106 mk. 3.) W., wś, pow. władysławowski, gm. Leśnictwo, par. Władysławów (odl. 11 w.), ma 12 dm., 113 mk. W 1827 r. 12 dm., 90 mk. 4.) W. Borowe, wś, pow. władysławowski, gm. Tomaszbuda, par. Wysoka Ruda, odl. od Władysławowa 33 w., ma 5 dm., 40 mk. W 1827 r. 4 dm., 45 mk.

Walenciszki, wś, pow. kalwaryjski, gm. i par. Kalwarya (odl. 8 w.), ma 10 dm., 69 mk.

Walenczuny, wś, pow. władysławowski, gm. i par. Giełgudyszki, odl. od Władysławowa 32 w., ma 12 dm., 99 mk., 485 mr. W 1827 r. 9 dm., 110 mk. Wchodziła w skład dóbr Giełgudyszki Dolne.

Walente, może Walencie, al. Niekrzyce, Niekrzysze, wś, pow. sejneński, gm. i par. Kopciowo, odl. od Sejn 28 w., ma 11 dm., 106 mk. W r. 1827 wś rząd. Niekszysze w par. Sereje, ma 6 dm., 43 mk.

Waleryanów […] 4.) W., folw., pow. wyłkowyski, gm. Olwita, par. Wierzbołów, odl. od Wyłkowyszek 11 w., ma 2 dm., 56 mk. 5.) W., os., pow. maryampolski, gm. i par. Poniemoń. Br. Ch.

Waliły 1.) wś, pow. bia­ło­sto­c­ki, w 1 okr. pol., gm. Gró­dek, o 36 w. od Bia­łe­go­sto­ku, 825 dzies. (355 roli i pod zabud., 103 łąk i pastw., 367 nieuż.). Na gruntach wsi st. dr. żel. poleskich, na przestrzeni Baranowicze-Bia­ły­s­tok, pomiędzy st. Że­dnia (o 12 w.) a Brzo­sto­wica (o 21 w.), o 35 w. od Brześcia a 166 w. od Ba­ra­no­wicz. 2.) W., dobra, tamże, o 31 w. od Bia­łe­go­sto­ku, wraz z 8 folw. mają 4720 dzies. (962 roli i pod zabud., 1252 łąk i pastw., 2228 lasu, 278 nieuż.); własność Ot­to­na Jo­na­sa. 3.) W., pustkowie, tamże, 30 dzies. (27 roli i pod zabud., 3 lasu), własność Re­mu­sze­w­skich. J. Krz.

Walle, pow. władysławowski, ob. Wale.

Wallelischken, wś, pow. gąbiński, st. p. Gumbinnen.

Wallen, ob. Wały.

Walne, wś, i W. Małe, wś, pow. augustowski, gm. Szczebro Olszanka, par. Wigry, odl. od Augustowa 17 w. W. ma 41 dm., 226 mk., W. Małe 6 dm., 84 mk. W 1827 r. było 18 dm., 106 mk.

Walterkehmen, wś nad rz. Romintą, pow. gąbiński. Stacya poczt. w miejscu. Kościół par. ewang. W r. 1704 zmarł tutejszy pastor Donalejtys, poeta litewski. W r. 1709-50 był tu pastorem Ruhig, autor pierwszego słownika litewskiego, wydanego 1747 r. w Królewcu. [W obw. kaliningradzkim ros. Ольховатка.]

Walterowo, fol., pow. władysławowski, gm. i par. Giełgudyszki, odl. od Władysławowa 30 w., ma 1 dm., 20 mk.

Walule, fol. dóbr Giełgudyszki Dolne, w pow. władysławowskim. W 1827 r. było 6 dm., 66 mk.

Wałagbudzie, Wałachbudzie, mylnie Wiałachbudzie, wś, pow. władysławowski, gm. Szyłgale, par. Słowiki, odl. 18 w. od Władysławowa, ma 5 dm., 68 mk., 435 mr. Wchodziła w skład dóbr rząd. Kidule. W r. 1827 było 5 dm., 58 mk.

Wałajtyszki, os., pow. maryampolski, gm. Antonowo, par. Pilwiszki, odl. od Maryampola 20 w., 1 dm., 14 mk. W 1827 r. 1 dm., 7 mk.

Wanacya 1.) Rządowa, wś i 2.) W. Księża, wś nad rz. Kamienną, pow. iłżecki, gm. i par. Wierzbnik, odl. od Iłży 21 w. W. Rząd. ma 21 dm., 157 mk., 290 mr.; W. Księża 9 dm., 55 mk., 80 mr. W 1827 r. było 10 dm., 76 mk. 3.) W., mylnie Wenecya, wś kurpiowska, pow. kolneński, gm. i par. Turośl, odl. 24½ w. od Kolna, 49½ w. od Łomży. W 1802 r. było 9 rolników i karczmarz; w 1819 r. 9 roln., 10 chałupnik. i szynkarz, razem 102 mk. (w tem 23 męż., 26 kob., 10 syn. i 10 córek starszych nad 10 lat, 17 syn. i 13 córek młodszych nad 10 lat, 2 parob., 1 dziewka); 21 koni, 26 wołów, 26 krów, 13 jałow., 15 świń, 11 owiec. Czynszu włościanie płacili 106 złp. 6 gr. ½ szel. przytem i 2 zł. 13 gr. dziesięciny dworskiej, uiszczanej w XVIII w. do seminaryum w Pułtusku. Chałupnicy płacili do dworu po 3 złp. trzydniówki; nadto każdy gospodarz dawał po 4 garn. owsa i tyleż jarzyny i po 1 złp., każdy zaś chałupnik po 2 garn. ozim. i tyleż jarzyny i po 1 złp. na utrzymanie plebanii w Turośli. W 1827 r. 21 dm., 123 mk. (w tabelach mylnie wskazana par. Myszyniec). W r. 1878 było 484 mr. 274 pręt. (w tem 130 mr. orn.). Pomiędzy W. i Lemanem leży osada „Pudełko“ (odl. 23 w. od Kolna, 51½ od Łomży). Obręb leśny W. wchodzi w skład straży leśnej Nowa Ruda i zawiera 1288 mr. lasu sosnow.; położenie wzgórzyste, miejscami bursztyn. Poławiają się zające i cietrzewie. Kanał Wanacki wchodzi w skład kanałów, wykopanych w 1854—62 w celu osuszenia błot puszczy nowogrodzkiej. Wychodzi on z punktu, gdzie się zbiegają kanały Wejdowski i Serafiński boczny; wpada niedaleko od wsi Wanacyi do głównego kanału, przerzynającego rzekę Turośl. Wanacki kanał ma długości 1159 pręt.

Wanaginie, os., pow. wyłkowyski, gm. i par. Olwita, odl. od Wyłkowyszek 5 w., ma 1 dm., 9 mk.

Wandalinów, folw., pow. grodzieński, w 1 okr. pol., gm. Łasza, należy do dóbr Świsłocz hr. Marty Krasińskiej.

Wandlauszen 1.) wś, pow. piłkałowski, st. p. Mallwischken. 2.) W., wś, pow. gąbiński, st. p. Nemmersdorf.

Wandynie, wś, pow. maryampolski, gm. Gudele, par. Wysoka Ruda, odl. od Maryampola 32 w., ma 10 dm., 97 mk.

Wandzin […] 6.) W., os., pow. augustowski, gm. Balla Wielka, par. Teolin, odl. od Augustowa 68 w., ma 1 dm., 3 mk. Br. Ch.

Wangen, Wangi, dawna ziemia litewska, między Dorsuniszkami a Prenami. W 1253 r. odstąpiona przez Mendoga zakonowi inflanckiemu.

Wangi, wś, pow. maryampolski, gm. Pogiermoń, par. Pokojnie, odl. od Maryampola 54 w.; ma 18 dm., 149 mk., 19 os., 638 mr. Wchodziła w skład dóbr Jakimiszki. W 1827 r. jedna część miała 3 dm., 35 mk.; druga 9 dm., 62 mk.

Wanielki, we włośc., pow. grodzieński, w 4 okr. pol., gm. Kamionka, o 51 w. od Grodna, 75 dzies. ziemi włośc.

Wannaginnen, wś, pow. gołdapski, st. p. Kiauten.

Wannagupchen al. Awehnen, wś, pow. gąbiński, st. p. Mallwischken.

Wantociszki, os., pow. kalwaryjski, gm. Balkuny, par. Mirosław. Niepodana w spisach urzęd. nowszych.

Warakiszki, wś, pow. maryampolski, gm. Pilwiszki, odl. od Maryampola 24 w., ma 4 dm., 47 mk. W 1827 r. 1 dm., 17 mk.

Waraszka, przyl. dóbr Poniemoń, w pow. sejneńskim.

Warbinis, jedno z grupy drobnych jezior, znajdujących się w dobrach Krasnowo, pow. sejneńskim.

Warczule 1.) al. Wargule, wś, pow. władysławowski; gm. Kidule, par. Kajmele, odl. od Władysławowa 28 w., ma 6 dm., 82 mk., 269 mr. Wchodziła w skład dóbr rząd. Kidule. W 1827 r. 8 dm., 52 mk., par. Słowiki. 2.) W., wś nad rz. Jotyją, pow. władysławowski, gm. i par. Giełgudyszki, odl. od Władysławowa 33 w., ma 4 dm., 56 mk., 205 mr. Wchodziła w skład dóbr Giełgudyszki Dolne. W 1827 r. 4 dm., 41 mk.

Warda, folw., pow. sejneński, gm. i par. Mirosław. W 1827 r. 1 dm., 5 mk.

Warkallen 1.) pow. gąbiński, ob. Medien. 2.) W., pow. olsztyński, ob. Warkały. 3.) W., wś, pow. gołdapski, st. p. Kiauten.

Warksze, wś, pow. władysławowski, gm. Giełgudyszki, par. Szaki, odl. od Władysławowa 30 w., ma 9 dm., 98 mk., 8 os., 375 mr. Wchodziła w skład dóbr Giełgudyszki Dolne. W 1827 r. 7 dm., 93 mk.

Warkuliszki, folw., pow. władysławowski, gm. i par. Błogosławieństwo, odl. od Władysławowa 41 w., ma 1 dm., 51 mk. W 1827 r. 1 dm., 8 mk.

Warmia, (duża notka, w osobnym pliku)

Warmiak al. Wermiak, wś, pow. kolneński, gm. Łyse, par. Myszyniec. W 1827 r. było 22 dm., 142 mk.

Warnagiry, w spisie z r. 1827 Wornogiry, wś, pow. kalwaryjski, gm. Balkuny, par. Krakopol, odl. od Kalwaryi 39 w., ma 51 dm., 375 mk. W 1827 r. było 36 dm., 252 mk.

Warnakiele al. Warnokiele, wś, pow. maryampolski, gm. Michaliszki, par. Płutyszki, odl. od Maryampola 26 w., ma 10 dm., 88 mk. W 1827 r. było 2 dm., 21 mk., par. Preny.

Warnaliszki al. Karcieliszki. wś, pow. kalwaryjski, gm. Janów, par. Ludwinów, odl. od Kalwaryi 70 w., ma 8 dm., 36 mk., 162 mr. Wchodziła w skład dóbr rząd. Ludwinów. W 1827 r. 2 dm., 21 mk.

Warnehen, wś, pow. gąbiński, st. pocz. Gumbinnen.

Warnen 1.) wś, pow. ragnecki, st. poczt. Kraupischken. 2.) W., wś, pow. gołdapski, st. pocz. Tollmingkehmen.

Warnianis i Warninajtys, jeziora, w pow. sejneńskim, w pobliżu wsi Warniańce, w dobrach Lejpuny, zapewne w zlewie rzki Serejki.

Warniańce, w spisie z r. 1827 Worniańce, wś, pow. sejneński, gm. i par. Lejpuny, odl. 34 w. od Sejn, ma 20 dm., 159 mk., 13 osad, 737 mr. Wchodziła w skład dóbr Lejpuny. W r. 1827 wś prywatna, miała 13 dm., 94 mk. Zapewne w pobliżu tej wsi znajdują się jeziora: Warninajtys i Warnianis.

Warningken Klein i Gross, dwie wsi, pow. piłkałowski, st. p. Pilkallen (dla W. Klein) i Sodargen (dla W. Gross.)

Warniszki, pow. władysławowski, gm. Tomaszbuda, odl. od Władysławowa 2 w., ma 4 dm., 57 mk.

Warnobuda, wś i os., pow. maryampolski, gm. Jaworowo, par. Igłówka, odl. od Maryampola 14 w.; wś ma 3 dm., 17 mk.; os. 1 dm., 17 mk. W 1827 r. 1 dm., 18 mk.

Warnoszyle, os., pow. władysławowski, gm. Zyple, par. Łuksze, odl. od Władysławowa 34 w., ma 1 dm., 27 mk.

Warnow, Warnold (?), jedna z odnóg jeziora Śniardwy, na Mazurach pruskich.

Warnow, pierwotna nazwa wsi Kościeliczki, w pow. malborskim.

Warnupiany, w spisie z r. 1827 Wornupiany, wś, pow. kalwaryjski, gm. Podawinie, par. Dauksze, odl. od Kalwaryi 23 w., w pobliżu bagna Pale, ma 68 dm., 448 mk., 1396 mr. Wchodziła w skład dóbr rząd. Ludwinów. W r. 1827 wś rząd., ma 40 dm., 318 mk.

Warow, Warowo, Warowny, młyn, w pow. chodzieskim, ob. Karczewnik (Warow, nie Helmsgruen), Wierzbnik (Helmsgruen) i Wierzbno, jezioro (Warower See).

Warowen, pow. chodzieski, ob. Karczewnik.

Warów, folw. do Oleśnicy, pow. chodzieski.

Warpechy al. Werpechy Nowe i Stare, dwie wsi, pow. biel­ski gub. grodzieńskiej, w 2 okr. pol., gm. Rajsk, o 13 i 15 w. od Biel­ska.

Warschlegen, wś, pow. gąbiński, st. p. Walterkehmen.

Warsow (dok.), miejscowość pod Pelplinem, zachodzi w dok. Mestwina z r. 1284 (ob. Perlbach: P. U. B., str. 347). Dziś nieznana.

Warstaciszki, os., pow. sejneński, gm. i par. Mirosław, odl. od Sejn 45 w., ma 1 dm., 20 mk.

Warta al. Warda, wś i fol. nad rz. Kiewlicą, pow. kalwaryjski, gm. Balkuny, par. Mirosław, odl. od Kalwaryi 43 w., ma 8 dm., 32 mk.

Wartele 1.) wś, pow. wyłkowyski, gm. Wojtkobole, par. Grażyszki, odl. od Wyłkowyszek 27 w., ma 27 dm., 205 mk. W 1827 r. było 13 dm., 106 mk.; wchodziła w skład dóbr rząd. Kalwarya. 2.) W., wś i fol., pow. wyłkowyski, gm. i par. Wisztyniec, odl. od Wyłkowyszek 37 w.; fol. ma 11 dm., 54 mk.; wś 37 dm., 249 mk. W r. 1827 r. wś rząd., ma 30 dm., 175 mk. Wartelskie starostwo niegrodowe, w wojew. i pow. trockim, podług spisów podskarbińskich z r. 1776, zostawało w posiadaniu Ta­de­u­sza Dzierż­bi­c­kiego, podkom. królewskiego; opłacał on kwarty złp. 150, a hyberny złp. 50. Na sejmie z r. 1773 — 1775 Stany Rzpltej nadały te dobra w posiadanie emfiteutyczne temuż podkomorzemu, łącznie z ststwem postawelskiem. Było drugie ststwo tejże samej nazwy, w wdztwie witebskiem, i takąż samą kwartę opłacało, ale dla rozróżnienia dodawano temu ostatniemu nazwę Orleja. 3.) W., ob. Widgirele, wś nieistniejąca obecnie pod tą nazwą. Należała do par. Jeleniewo (pow. suwalski). Wchodziła w r. 1838 w skład majoratu Kadaryszki. W r. 1827 wś rząd., ma 7 dm., 55 mk. Br. Ch.

Warty 1.) może Wardy, wś nad rzką Kiewlicą, (lew. dopł. Dawiny), pow. kalwaryjski, gm. i par. Krasna, odl. od Kalwaryi 19 w., ma 49 dm., 109 mk. Wchodziła w skład dóbr rząd. Ludwinów. W 1827 r. było 30 dm., 225 mk. 2.) W., wś nad bagnami Pale, pow. maryampolski, gm. Michaliszki, par. Preny, odl. od Maryampola 35 w., ma 33 dm., 257 mk. W 1827 r. było 20 dm., 205 mk. 3.) W., wś, pow. wyłkowyski, gm. i par. Bartniki, odl. od Wyłkowyszek 19 w., ma 32 dm., 377 mk. W 1827 r. było 32 dm., 283 mk. Br. Ch.

Warwaruszkino, wś, pow. wyłkowyski, gm. i par. Wisztyniec, odl. od Wyłkowyszek 37 w., ma 7 dm., 58 mk. Spisy z 1827 i 1867 r. nie podają tej osady, widocznie utworzonej w ostatnich czasach.

Warwiszki, wś i fol. nad rz. Niemnem, na płn. od ujścia Czarnej Hańczy, pow. augustowski, gm. Wołowiczowce, par. Kopciowo, odl. od Augustowa 60 w., ma 23 dm., 301 mk. W 1827 r. było 21 dm., 129 mk. W r. 1886 fol. W. lit. A. rozl. mr. 753: gr. or. i ogr. mr. 355, łąk mr. 19, past. mr. 53, lasu mr. 219, nieuż. mr. 106; bud. drew. 7; las nieurządzony. Wś W. os. 18, mr. 497. Folw. W. lit. B., oddzielony od dóbr Warwiszki, rozl. w r. 1877 mr. 642: gr. or. i ogr. mr. 119, łąk mr. 38, past. mr. 19, lasu mr. 446, zarośli mr. 4, nieuż, mr. 16; bud. drew. 9; las nieurządzony, pokłady torfu i rudy żelaznej.

Warzewo, niem. Warsau, Warsew, 1789 Warszewo, dok. 1281 Warsowe, folw. na Kaszubach, pow. wejherowski, st. p. Krokowo; 328 ha (221 roli orn., 26 łąk, 41 lasu); 1885 r. 8 dm., 13 dym., 89 mk., 16 kat., 73 ew. W dok. zachodzi W. r. 1281, w przywileju Mestwina, przy ograniczeniu Świecina, który tenże darował klasztorowi w Zarnówcu (ob. P. U. B. v. Perlbach, str. 283). R. 1400 zachodzi p. n. „Warschow“. R. 1400 miał ten folw. jeszcze stare prawo polskie. R. 1502 potwierdza Zygmunt August Janowi Puczkien młyn warzewski; toż samo czyni r. 1663 Władysław IV w Krakowie (ob. Prutz: Gesch. d. Kr. Neustadt, str. 209). R. 1620 częścią darował, częścią za 800 zł. sprzedał te dobra Abraham Warzewski pannom benedyktynkom w Zarnówcu. Według taryfy z r. 1648, gdzie uchwalono pobór podwójny a akcyzę potrójną, płaciła tu ksieni żarnowiecka 119 fl. 8 gr. (ob. Roczn. T. P. N. w Pozn., 1871, str. 194). W. należało wówczas do pow. puckiego. Z początku zarządzały panny same tym folw., lecz r. 1705 puściły go w dzierżawę. Oprócz folw. było tu 3 zagrodników. R. 1748 Jan Gayk płaci dzierżawy zł. 600; r. 1770 Paweł Dominik zł. 1,000; od chowania żołnierza i podatków wojennych byli wolni; po mąkę jeździli do młyna Robaczka; na szarwark mieli dwóch gburów z Sobieńczyc (ob. Fankidejski, Klasztory żeńskie, str. 198). Według topogr. Goldbecka z r. 1789 liczył 4 dymy (str. 248). Dziś należy W. do klucza krokowskiego. Kś. Fr.

Warzkowo, niem. Warschkau, dok. około 1220 r. Warsow, 1662 Warskow, 1678 Warskowo, wś na Kaszubach. pow. wejherowski, st. p. Rybińska Karczma, par. kat. Góra, filia do Wejherowa; 1162 ha (341 roli orn., 84 łąk, 318 lasu); 1885 r. 23 dm., 37 dym., 237 mk., 121 kat., 116 ew., z których na Warzykowski Młyn nad Piaśnicą przypada 23 mk. i 3 dm.; wś zawiera 5 gburskich posiadeł i wolne sołectwo. Odl. od Wejherowa 1¾ mili. W. jest starą osadą, którą około r. 1220 k. Świętopełek potwierdza cystersom w Oliwie jako nadaną przedtem przez Unisława (ob. Perlbach: „P. U. B.“, str. 17). Według inwentarza z r. 1658 było tu 4 gburów i 2 miejsca puste, oprócz tego młyn (ob. Prutz: Gesch. d. Kr. Neustadt, str. 140). Lustracya starostwa puckiego z r. 1671 opiewa wieś Warskowo: Gburów tam bywało 6, a sołtys siódmy, teraz tylko dwu i sołtys. Szymon Elwart, sołtys, z żoną, dzieci ma pięcioro dorosłych, siedzi na włókach 2, podwody odprawuje jako inni. Michał Runka, poddany, gbur i karczmarz, z żoną, dzieci ma sześcioro, na włókach 2, szarwarkuje jak i drudzy i czynszu daje fl. 1 gr. 20; kur 4, jaj 30; piwo pańskie powinien szynkować. Tenże trzyma pusty ogród, daje od niego fl. 6. Ludwik Piper, gbur poddany, z żoną, czynsz daje jak i drudzy. Aegidius Top, poddany, z żoną, dzieci ma pięcioro, na wł. 2, daje z nich fl. 30. A czynsz nadto drugi, kury i jaja jak i gbury. Piotr Poper, poddany, z żoną, ma dzieci sześcioro, na włókach 2, daje od roli czynszu fl. 30. Nadto drugi czynsz, kury i jaja jak i drudzy gburzy. Tenże Piper skarżył się na pana Brandysa, przedtem komisarza w starostwie puckiem p. p. Gdańczan, że on z administracyi swojej osad gburskich, bydło i konie jemu odebrał. Na co ponieważ był przytomny pan Brandys odpowiada, iżeśmy mu kazali. Sprawując się tedy powiedział, że kiedy ten gbur szarwarkować nie chciał i zawsze z nim kłopot był, on z wiadomością pryncypałów swoich p. p. Gdańszczan, osadę mu tą wziął, i inszemu gburowi, który sposobniejszy był, oddał i na dowód wyświadczał się sołtysem tej wsi i inszemi chłopy, którzy to przyznali: że ta osada, wzięta od Pipra, dana jest inszemu gburowi szarwarkowemu. My zrozumiawszy, iż przez to bydła tego przeniesienie od jednego niepożytecznego do drugiego pożytecznego gbura żadnej ststwo szkody nie ma, wolnymeśmy pana Brandysa uczynili. Jan Bergański, z żoną, na włókach 2, arendarz, daje czynszu fl. 30. Piotr Hinika, kowal, poddany, z żoną, nie ma, jeno ogród, daje fl. 7. Jędrzej Benkie, młodzieniec, na wł. dwu, arendarz, daje czynszu fl. 30 (ob. str. 19; manuskrypt w Pelplinie). Dalej czytamy: Warzkowski Młyn: Młynarz Gabryel Hochsielt, produkował konfirmacyą teraźniejszego K. J. M. Jana III, przez niego kontraktu de dato w Pucku, d. 9 list 1609, według którego powinien młyn budować i trzymać go swoim kosztem, a potem dawać łaszt żyta co rok i według lustracyi czynszu fl. 50. Na co powiada, że tę płacił od rzeki, które ponieważ wypowiada i płacić nie chce, dojrzeć ma i sposobu szukać pan administrator, jakoby ten czynsz nie ginął. Staw tam jest, którego nie ma zużywać młynarz, ale go na zamek spuszczać (ob. str. 19). Według wizyty Rybińskiego z r. 1780, liczyło W. 48 kt. i 44 ew., mesznego zaś dawało 7 kor. żyta i tyleż owsa (str. 91 i 96). (ob. Topogr. Goldbecka. str. 248). Kś. Fr.

Warzno al. Warszowskie, też Jańsborskie, niem. Warschau See i Rosche, w dok. Warsen, jezioro na Mazurach pruskich, pod Jańsborkiem, należy do zlewu Narwi, do której jego wody uprowadza rzeka Pissa. Łączy się z jez. Dybowskiem i jez. Kocieł za pośrednictwem strug: Swięcek i Wilkus. Uchodzi też do jeziora rzka Konopczanka, płynąca od Biały. Po jeziorze odbywa się żegluga parowa, statkami kursujacymi między Jańsborkiem a Lecem, Rynem, Węgoborkiem, po łączących się z sobą jeziorach. Za pośrednictwem Pissy spławiano z Jańsborka na Mazowsze do r. 1821 różne produkty (żyto, spirytus, drzewo), a później ryby. Kanał jańsborski, wykopany, w r. 1845—49, połączył jezioro W. z jez. Śniardwy, przerznąwszy wał pojezierza baltyckiego. Br. Ch.

Warzno, niem. Warschnau al. Warsznau, wś i dobra ryc. na Ka­szu­bach, pow. kar­tu­s­ki, st. p. i paraf. kat. Kiel­no (o 2 klm.). Do obwodu gminnego należy 6 miejscowości: Warz­no, Koszary (4 dm., 27 mk.), Mit­tel­berg (1 dm., 9 mk.), Orze­cho­wo (2 dm., 20 mk.), Rę­bi­s­ka (15 dm., 103 mk.), Wa­rzeń­ska Huta (7 dm., 64mk.). Obszar wynosi 707 ha (478 roli orn., 75 łąk, 16 lasu). Po raz pierwszy zachodzi W. w przywileju Mestwina z r. 1277, gdzie tenże poświadcza, iż ojciec jego ustąpił biskupowi ku­jaw­skie­mu różne włości, między niemi i „Warsno cum lacu“, t. j. Warzno wraz z jez. Tu­cho­m­skiem, “quod tenuit Radnanus“ (ob. Perlbach: „P. U. B.“, str. 245, Nr 288, i „Majątki biskupie“ p. kś. Kujota, str. 29 i 50). W XVII w. należało W. do dóbr stołowych kapituły włoc­ła­w­skiej, która je w r. 1627 sprzedała Wawrzyńcowi Janzen. Według taryfy z r. 1648, gdzie uchwalono pobór podwójny, a akcyzę potrójną, płacił w Warz­nie Wielkiem Karol Jonca od 3 wł. folw. 3 fl. (ob. Roczn. Tow. P. N. w Pozn., 1871, str. 175). Sympla wynosiła 1717 r. 1 zł. 5 gr. 9 den. (ob. Cod. Belnensis w Pel­p­li­nie, str. 83). Wizyta Rybińskiego z r. 1780 opiewa, że Warzno cum attinent., własność Illr. M. D. Jacobi Łebiński, liczyło 114 kat. i 4 akat., i dawało mesznego 4 k. żyta i tyleż owsa (ob. str. 249 i 253). Według topogr. Goldbecka z r. 1789 liczyła wś szl. W., w pow. tczew­skim, 52 dym.; dziedzicem był Łe­biń­ski (ob. str. 248); r. zaś 1858 Krah­mer. Ks. Fr.

Wasaraby, w spisach z r. 1867 W. Dziekońskie i W. Wołowicze, wś i fol., pow. augustowski, gm. Balla Wielka, par. Teolin, odl. od Augustowa 55 w.; wś; ma 7 dm., 81 mk.; fol. 1 dm., 5 mk. W 1827 r. były trzy części: jedna miała 5 dm., 31 mk.; druga 9 dm., 58 mk.; trzecia 8 dm., 16 mk.

Waschken al. Iwachken, wś, pow. łecki, st. p. Kallinowen.

Wasilczyki, wś, pow. suwalski, gm. Hutta, par. Wigry, odl. od Suwałk 14 w., ma 12 dm., 82 mk.; os. leś, 1 dm., 3 mk. W 1827 r. było 10 dm., 56 mk.

Wasilewicze, wś i fol. nad rz. Czarną Hańczą, pow. augustowski, gm. Balla Wielka i Wołowiczowce, par. Teolin, odl. od Augustowa 59 w. Fol. ma 5 dm., 46 mk.; wś (gm. Balla Wielka) ma 35 dm., 268 mk. W 1827 r. było 13 dm., 77 mk. W r. 1887 fol. W. rozl. 629: gr: or. i ogr. mr. 419, łąk mr. 36, pastw. mr. 53, lasu mr. 111, nieuż. mr. 10; bud. mur.6, drew. 5; las nieurządzony. W skład dóbr wchodziły poprzednio wsi: W. os. 29, mr. 438; wś Bugzda (ob. Bugieda) os. 18, mr. 463; wś Sieniewicze al. Siniewicze os. 11, mr. 432; wś Dzienisiewicze (Denisewicze) os. 29, mr. 568; wś Babiszki os. 2, mr. 93; wś Goryaczki (ob. Horaczki) os. 19, mr. 504; wś Niemnowo os. 3, mr. 3; wś Świętojańskie os. 7, mr. 91; wś Simoniszki os. 3, mr. 95. Dobra te około r. 1874 należały do hr. Witolda Wołłowicza. Na fol. Ostasza al. Ostaszewo, należącym do tych dóbr, znajduje się bogaty pokład wapna, na przestrzeni 20 mr. (odl. 3 w. od Niemna). Br. Ch.

Wasilewka 1.) wś włośc., pow. sokólski, w 2 okr. pol., gm. Nowowola, o 18 w. od Sokółki, 305 dzies. ziemi włośc. (206 roli, 90 łąk i pastw., 9 nieuż.). 2.) W., folw., pow. cze­ry­ko­w­ski, od 1880 r. Czer­nia­w­skich, 100 dzies. (20 roli, 30 łąk, 43 lasu). 3.) W., wś, pow. homelski, gm. Krasna Buda (o 8 w.), ma 259 dm., 1611 mk., cerkiew paraf. drewnianą, zapasowy magazyn zbożowy gminny, krupiarnia. J.Krz.

Wasilewo al. Dzbów, fol., pow. czę­s­to­cho­w­ski, gm. Dzbów, ma 4 dm., 20 mk., 210 mr. Należał do sukcesorów generała Za­b­ło­c­kie­go. 2.) W., fol., pow. suwalski, gm. Koniecbór par. Raczki. W 1827 r. dm., 15 mk. 3.) W., wś, pow. wyłkowyski, gm. Kibarty, odl. od Wyłkowyszek 17 w., ma 10 dm., 34 mk.

Wasilewszczyzna 1.) wś, pow. maryampolski, gm. Michaliszki, par. Płutyszki, odl. od Maryampola 25 w., ma 13 dm., 122 mk. 2.) W., os., pow. maryampolski, gm. Gudele, par. Skrawdzie, odl. od Maryampola 30 w., ma 4 dm., 38 mk.

Wasiliszki, wś, pow. kalwaryjski, gm. Urdomin odl. od Kalwaryi 19 w., ma 18 dm., 50 mk.

Wasilkowo […] 2.) W., wś, pow. biel­ski, gub. grodzieńskiej, w 1 okr. pol., gm. Łosinka, o 28 w. od Biel­ska, ma 168 dzies. ziemi włośc. […]

Wasilków 1.) mto nadetat. nad fil. Supraślą, pow. sokólski, w 3 okr. pol., gm. Czarnawieś, o 29½ w. na płd.-zachd. od Sokółki a 8 w. od Bia­łe­go­sto­ku, przy linii dr. żel. warszawsko-petersburskiej, pod 53°8′ płn. szer. a 41°21′ wschod. dług. W 1891 r. było 508 dm. (2 murow.), 51 sklepów i składów towarów, 3,335 mk. (1,710 męż., 1,625 kob.), w tej liczbie: 675 prawosł., 1457 katol., 49 ewang., 1,154 żydów. W 1807 r. było tu 212 dm. i 677 mk., przeważnie żydów; w 1860 r., 201 dm. i 1,381 mk. (65 prawosł., 817 katol., 19 ewang. i 480 żydów). Posiada cerkiew paraf. murowaną, świeżo wzniesioną (1,531 parafian), uposażoną 96 dzies. (56 roli i pod zabud., 32 łąk i pastw., 8 nieuż.), kościół katol. dawniej parafialny, 2 domy modlitwy żydowskie, zarząd okręgu policyjnego dla 4 gmin powiatu i oddzielnego dla miasta, przędzalnią i apreturę (firmy J. Kaminke) o 3 tamburach i 1,860 wrzecionach, 386 rzemieślników (267 majstrów, 89 robotników, 30 uczniów), w tej liczbie 253 tkaczy (173 majstrów, 50 robotników, 30 uczniów). W 1860 r. była tu fabryka sukna, produkująca za 21,200 rs. i dwie nieznaczne garbarnie. Dochody miejskie w t. r. wynosiły 1,134 rs.; do miasta należało 2,360 dzies. (1,894½ pod zabud. i roli, 351½ łąk i pastw., 93 lasu, 21 nieuż.). Przedmieścia zowią się: Suchonie, Woroszyły i Wólka. Mieszkańcy zajmują się drobnym handlem i przemysłem. O 8 wiorst od Wasilkowa na północ znajduje się prześliczna puszcza buksztelska, słynna z wyborowego gatunku drzewa, przeważnie dębu i sosny i obfitości zwierzyny. W niej dawnemi czasy polowali często królowie polscy i w. ks. litewscy; dotychczas przechowuje się tradycya między osadnikami tej puszczy o owych polowaniach. A była to puszcza obszerna, albowiem do dziś dnia, łącznie z przyległemi kryńskiemi lasami, zawiera około 60,000 dziesięcin towarowego lasu. Uroczysko, na którem założone zostało miasto, oddawna nosiło nazwę Wasilkowa i leżało w ziemi Jadźwingów. Podług ogólnego mniemania w okolicach W. zaszła d. 13 października 1282 r. bitwa pomiędzy Leszkiem Czarnym, a w ks. litew. Trojdenem, w której Polacy odnieśli zwycięztwo nad Litwinami i połączonymi z nimi Jadźwingami. W bitwie tej Jadźwingowie po raz ostatni występują na widowni dziejowej. Tuż pod W., na prawo od szosy do Grodna wiodącej, znajduje się cmentarzysko na wzgórkach piaszczystych, w którem ciągle wykopują w znacznej ilości kości ludzkie i końskie, tudzież szczątki broni starożytnej. Założenie miasta przypada na druga, połowę XVI w.; Zygmunt August bowiem dokumentem z d. 1 grud. 1567 r. polecił Grzegorzowi Wołłowiczowi, stście mścibowskiemu, horodniczemu grodzieńskiemu, dziedzicowi Ejszyszek, Oran, Dubnia i Zelwy, osadzić miasto na ziemi królewskiej, nad rz. Supraślą, na uroczysku Wasilkowie, w pobliżu puszczy Kryńskiej, oraz wzniósł kościół. Tymże przywilejem na utrzymanie kościoła i księdza przeznaczył 5 włók, pod miasto zaś 10 włók. Osadników i księdza oswabadza od wszelkich powinności publicznych i podatków. Regestra z 1578 r. podają W. jako mto w województwie podlaskiem, bez wykazania poboru. W tym już czasie W. wraz z folw. Studzianka i Dąbrówka stanowił ststwo niegrodowe, nadane d. 21 lipca 1576 r. w nagrodę zasług Łukaszowi Górnickiemu, stście tykocińskiemu. Pierwszym plebanem był ks. Mikołaj Komarowski, któremu wydzielono na utrzymanie 15 włók gruntu. Po nim objął tę plebanię ks. Gabryel Grzymała, który, nieprzestając na tych włóknach, w czasie bytności Zygmunta III w Grodnie podał prośbę o powiększenie funduszu, kładąc między innemi i tę przyczynę, że staw królewski zalewa część pola do plebanii należącego. Król zaraz wysłał list do starosty Łukasza Górnickiego, zalecając żeby wejrzał w położenie i jeżeli pleban niedostatek cierpi, bądź dziesięciną z folwarku, bądź czemby rozumiał optrzył. Ale, że parafianie nie bardzo byli łaskawi na plebana za to, że kiedy oni własnym kosztem przenieśli kościół na inne miejsce, blisko rynku, gdzie na kupionym placu i plebanię przestawili, ks. Grzymała przywłaszczył to miejsce gdzie dawniej stał kościół, nie pozwalając go na wygon obracać, grabił i spędzał ich bydło; ztąd kłótnie były częste. Kiedy starosta od króla przysłany zjechał i wypytywał mieszczan o fundusz księdza, ci jednozgodnie dowodzili, że pleban dosyć ma chleba, że staw królewski niewiele mu szkodzi: skończyło się na tem, starosta kazał dawać księdzu na wosk i wino po 4 złote co rok ze skrzynki miejskiej, a piąty złoty z folwarku wasilkowskiego. W ostatnich czasach kościół ten został zamknięty i rozebrany, lecz za staraniem parafian na nowo odbudowany w r. 1880. Dziś, w miejscu dawnego drewnianego kościoła wznosi się piękna świątynia murowana, w stylu romańskim, kosztem parafian zbudowana. Kościół był konsekrowany p. w. Przemienienia Pańskiego w r. 1883. W pobliżu W., we wsi Lipnikach przemieszkiwał Łukasz Górnicki i w niej zapewne, dnia 22 lipca 1603 r. żywot swój zakończył. Na sejmie z r. 1773—5 Stany Rzpltej przez oddzielne prawo zapewniały dożywotnie posiadanie ststwa wasilkowskiego Janowi Kruszewskiemu, chorążemu ziemi biel­skiej, z opłatą kwarty 982 złp. 23 gr. Leśnictwo rząd. wasilkowsko-supraskie obejmuje 6,568½ dzies. 2.) W., ferma, pow. sokólski, w 3 okr. pol., gm. Czarnawieś, o 33 w. od Sokółki, 242 dzies. ziemi orn. i pod zabud.; własność monasteru w Supraślu. 3.) W., wś, pow. rzeczycki, w 4 okr. pol. rzeczyckim, gm. Horwal, o 30 w. od Rzeczycy. S.G.—J. Krz.

Wasilówka 1.) wś, pow. sokólski, w 2 okr. pol., gm. Nowawola, o 18 w. od Sokół 2.) W., białorus. Wasilouka, wś nad Berezyną, pow. bobrujski, w 2 okr. pol. i gm. Parycze, o 35 w. od Bobrujska, ma 24 osad.; kaplica par. prawosł. Olnica. Miejscowość leśna, obfita w łąki, grunta lekkie, lud rolniczy i flisaczy. 3.) W., uroczysko osiadłe, pow. miński, w 2 okr. pol. rakowskim, gm. Stare-Sioło, o 24 w. od Mińska. 4.) W., wś, pow. klimowicki, gm. Chocimsk, ma 45 dm., 380 mk. A. Jel.

Wasiłówka al. Wasilówka, wś, pow. augustowski, gm. Koniecbór, par. Raczki, odl. 20 w. od Augustowa, ma 20 dm., 222 mk. W r. 1827 było 15 dm., 91 mk. Wś ta wchodziła dawniej w skład dóbr Raczki.

Waszki, wś nad rzeką Pisną, pow. kolneński, gm. Czerwone, par. Kolno, odl. 38 w. od Łomży. Mieszkają tu Kurpie. Wś ma 393 morg. (250 mr. roli). Ob. Chludnie. W 1827 r. było 24 dm., 125 mk. Niegdyś osada młynarska; młyn zniesiono za czasów pruskich, przy uspławnianiu Pisny; posiadaczom w zamian dano 2½ morg. gruntu. Przy młynie znajdowało się 12 morg. łąk, z których kanon wynosił 7 złp. 6 gr. W 1819 r. znajdujemy na 17 włok. 13 morg. magd. 16 czynsz., opłacających 225 złp. 15 gr. ½ szel. czynszu, 7 posiadaczy wieczystych łąk po młynie i gruntów nadanych w zamian za zniesiony młyn (sami Waszkiewicze), opłacających 7 zł. 6 gr. wieczystego kanonu, 4 chałupnik., opłacających po 3 złp. trzydniówki; wś sama wchodziła w skład dóbr Mały-Płock. Gromada dawała dziesięcinę snopowę proboszczowi z Kolna. W 1819 r. 131 mk. (28 męż., 30 kob., 15 syn., 11 córek starszych nad 10 lat, 24 syn., 19 córek młodszych nad 10 lat, 3 parob., 1 dziewka); 19 koni, 36 woł., 15 świń, 23 krowy, 29 owiec, 3 jał. Lud. Krz.

Waszulki al. Waszule, niem. Waschulken, w dok. Waysil, Waschilis, wś, pow. niborski, st. poczt. Nibork (Neidenburg). W. m. Winryk v. Kniprode nadaje wiernym: Waszulowi (Waysel), Siedzisławowi, Alczołtowi oraz Albrechtowi i jego braciom, w ziemi saskiej 40 wł. chełm., z obowiązkiem 4 służb pruskich; Waszul dostaje 20 wł., Siedzisław 10, Alczołt 8 a Albrecht 2. Dan w Działdowie, r. 1359. W r. 1395 Gunter, Jacek, Pieśko i Mirko z W. proszą. w. m. Konrada v. Jungingen o odnowienie powyższego przywileju. W r. 1600 mieszkają tu sami Polacy (Kętrzyński, O ludn. pol., 337).

Waśki 1.) wś, pow. dzisieński, w 1 okr. pol., gm. i okr. wiejski Wierzchnie (o 2 w.), o 60 w. od Dzisny, 6 dm., 70 mk., (w 1865 r. 28 dusz rewiz.). 2.) W., wś włośc., pow. oszmiański, w 2 okr. pol., o 29 w. od Oszmiany, 4 dm., 67 mk. (4 prawosł., 11 katol., 4 mahom.). 3.) W., wś i dobra, pow. bia­ło­sto­c­ki, w 3 okr. pol., gm. Przy­tu­la­n­ka, o 30 i 32 w. od Bia­łe­go­sto­ku. Wś ma 62 dzies. ziemi włośc. i 53 należących do różnych właścicieli; dobra, własność Wik­to­ra Rut­ko­w­skie­go, 119 dzies. (88 roli i pod zabud., 14 łąk i pastw., 14 lasu i 3 nieuż.). 4.) W., wś, pow. biel­ski gub. grodzieńskiej, w 1 okr. pol., gm. Łosinka, o 29 w. od Biel­ska, ma 406 dzies, ziemi włośc. 5.) W., wś, pow. prużański, w 3 okr. pol., gm., parafia praw. i katol. Szereszewo (o 3 w.), o 12 w. od Prużany, ma 30 dm., 180 mk. WŚ ta, położona śród niedostępnych błot, w pewnych miesiącach niekomunikuje się z reszta okolicy. Prowadzą do niej przez 2 wiorsty kładki wąskie, ułożone na palach w błocie ubijanych. Końmi dostać się do niej można korytem rzeczki, niezbyt głębokiej. 6.) W., wś, pow. miński, w 2 okr. pol. rakowskim, gm. Stare-Sioło, przy drożynie ze wsi Tarasowa do folw. Lachówki, ma 7 osad; miejscowość dość leśna, grunta szczerkowo-gliniaste. 7.) W., zaśc., nad rz. Ptycz, pow. miński, w 2 okr. pol., gm. Stare-Sioło, o 14 w. od Mińska, ma 4 osady; grunta faliste, szczerkowo-gliniaste. Do niedawna okolica była leśna.

Waśków Kąt, osada młyń., pow. bia­ło­sto­c­ki, w 1 okr. pol., gm. Gródek, o 22 w. od Bia­łe­go­sto­ku.

Wawa, wś, pow. kalwaryjski, gm. Olita, par. Mirosław, odl. od Kalwaryi 50 w., ma 12 dm., 71 mk. Mieszka tu częściowa szla­ch­ta. W 1827 r. 1 dm., 8 mk. i 7 dm., 77 mk.

Wawiory, al.Wawery pow. sejneński, gm. Kudrany, par. Liszkowo, odl. od Sejn 48 w., ma 17 dm., 102 mk., 11 os., 181 mr. Wchodziła w skład dóbr Poniemoń. W 1827 r. 12 dm., 69 mk.

Wazbudzie, pow. sejneński, gm. Sereje, par. Mirosław, odl. 45 w. od Sejn, ma 22 dm., 184 mk. W r. 1827 wś rząd., ma 13 dm., 93 mk., par. Sereje.

Wazgajkiemie, wś, pow. maryampolski, gm. Balwierzyszki, par. Preny, odl. od Maryampola 37 w., ma 17 dm., 182 mk. W 1827 r. było 9 dm., 128 mk.

Ważatkiemie, wś, pow. maryampolski, gm. Pogiermoń, par. Prany, leży w stronie półn. wschod. od Maryampola (odl. 49 w.), od Pren (st. poczt.) 7 w., ma 19 dm., 164 mk., 769 morg. W r. 1827 było 13 dm., 101 mk.

Ważginty al. Wajżginty, okolica szla­che­c­ka, pow. nowogródzki, w 3 okr. pol., gm. i par. katol. Nowa-Mysz, o 59 w. od Nowogródka, w miejscowości dość leśnej. Mają tu własności: Sie­w­ru­ko­wie (przeszło 1 włókę); San­ce­wi­czo­wie (przeszło ¾ włóki); Soplicowie (około 1 włóki); Fi­li­po­wi­czo­wie (około ½ włóki), Prawdopodobnie nazwa W. ma związek z nazwą bóstwa pogańskiego Wajżganta, opiekującego się lnem. A. Jel.

Ważniszki 1.) wś nad błotami otaczającemi jez. Kolnino, pow. maryampolski, gm. Balwierzyszki, par. Gudele, odl. od Maryampola 27 w., ma 8 dm., 103 mk. W 1827 r. było 6 dm., 54 mk., par. Balwierzyszki. 2.) W., al. Wozniszki, wś, pow. kalwaryjski, gm. Janów, par. Ludwinów, odl. od Kalwaryi 7 w., ma 10 dm., 47 mk. Wchodziła w skład dóbr Iwaniszki. W 1827 r. 3 dm., 37 mk., par. Kalwarya. Br. Ch.

Wądołek, jeziorko we wsi Dylewo Stare, pow. ostrołęcki.

Wądołki 1.) wś szlach. i włośc., pow. łomżyński, gm. i par. Zambrowo, odl. 28 w. od Łomży, 688 mr. Składa się z kilku części, mających nazwy: a) W. Borowe; r. 1827 było 4 dm., 33 mk., b) W. Bućki, przyl. folw. Krajewo Korytki, ma 19 mr. fol. i 3 os., 12 mr. włośc. c) W. Raczki, r. 1827 było 9 dm., 64 mk.; d) W. Stare, r. 1827 miały 5 dm., 16 mk.; e) W. Szwejki, w par. Miastków, miały 5 dm., 16 mk. f) W. Ćwięki, ob. Ćwięki W., W r. 1871 folw. Wądołki Borowe rozl. mr.308: gr. or. i ogr. mr. 171, łąk mr. 31, past. mr. 6, lasu mr. 89, nieuż, mr. 11; bud. drew. 13; las nieurządzony. Wś W. Borowe os. 5, mr. 3; wś W. Starawieś os. 19, mr. 69; wś W. Bucki os. 3, mr. 12. Wsi te z temi przezwiskami wymieniają akta sądowe ziemi łomż. z r. 1483. W r. 1578 wś Wandołki Vertice Pratnik, w pow. zambrowskim, miała 5 łan. i 8½ łan.; Wandołki Antiqua 2 łany, 6 zagr. (Pawiński, Zródła Dziej., XVI, 377). 2.) W., fol. dóbr Grodzisk, w pow. ostrołęckim. W r. 1827 miał 2 dm., 12 mk.

Wądołowo 1.) al. Chlewiotki-Wądołowo, dziś Chlebiotki, wś, pow. łomłyński, ob. Jabłrzyki. Jest to widocznie część obszaru dawnego Wądołowa. W dok. z r. 1423 w Łomży wydanym, występuje Michał „de Wandolowo“ (Kapica, Her­barz 440). Jest to gnia­z­do Wą­do­ło­w­skich h. Gra­bie. 2.) W., pow. łomżyński, gm. Sniadowo, ob. Grabowo. 3.) W., wś, pow. kolneński, ob. Koniecki 3). 4.) W., ob. Koziki W. 5.) W., pow. szczuczyński, ob. Modzele 7).

Wąsosz 1.) kol., pow. gos­tyń­ski, gm. Czer­mno, par. ew. Gom­bin, ma 40 mk., 56 morg. (w połowie łąki, z pokładem torfu na 8 stóp głębokim). Ludność niemiecka, trudni się wyrobem serów i prowadzi plantacyą wierzbiny. Kolonia ta powstała na obszarze należącym do dóbr Czer­mno. Na początku XVI w. łany kmiece dawały dziesięcinę kollegiacie łowickiej, a folw., zdawna odrębne, pleban. w Sobocie, który na mocy układu z kollegiatą odbierał też i z łanów kmiec; (Łaski, L. B. II, 504). 2.) W., wś i folw. nad rz. Pi­li­cą, przy ujściu Biał­ki, pow. no­wo­ra­dom­ski, gm. i par. Ko­nie­c­pol, ma 13 dm., 88 mk., 272 mr. włośc. Folw. W. należy do dóbr Koniecpol 3.) W., w XVI w. Vansosche, kol., pustkowie i folw. nad rz. Wartą, pow. czę­sto­cho­w­ski, gm. Po­pów, par. Wą­sosz, odl. 30 w. na płn. od Czę­sto­cho­wy. Ma kościół murowany, szkołę początkową, 65 dm., 475 mk., 1388 morg. włośc., 502 mr. folw. (majorat gen. Mu­cha­no­wa). Na obszarze W. powstała Nowa Wieś Wą­so­s­ka, mająca 33 dm., 230 mk., 1361 morg. (582 mr. roli). W r. 1827 było w ogóle 49 dm., 483 mk. W. należał dawniej do starostwa brzeź­nic­kie­go, później do paulinów ja­sno­gór­skich, dziś prywatna. Wieś zdawna królewska, wchodziła w skład ststwa brzeź­nic­kie­go. W r. 1564 wś królewska, w wojew. sie­radz­kim, miała łanów 12 czynszowych; karczmarze mieli 1½ łana, zdun na ½ łanku; młyn na Warcie, młynek na strudze Trzeb­ce. Dochód 101 fl. 24 gr. 13 den. (Lustr., V, 172). W r. 1658 nadaną została klasztorowi czę­sto­chow­s­kie­mu w nagrodę za obronę przeciw Szwedom. Kościół par. p. W. św. Andrzeja apostoła, istniał już zapewne w XIV W. Akta gnieźn. nazywają go „starym“ w r. 1460. Patronat należał do króla. Pleban miał szczupłe uposażenie; stanowiła je karczma z rolą, dająca na początku XVI w. czynszu grzywnę bez 2 gr. i 1 zagrodnik płacący fertony. Łąki kościelne nad Wartą zarosłe były krzakami. Dziesięcinę pieniężną, po 6 gr. z łanu, płacili kmiecie z W. proboszczowi wie­luń­skie­mu, swemu zaś plebanowi meszne po 3 kor. żyta, tyleż owsa. Łany sołtysie dawały dziesięcinę plebanowi. Obecny kościół murowany stanął r. 1848 kosztem parafian (Łaski, L. B., I, 528 i przypisy). W. par., dek. czę­sto­cho­w­ski, 1700 dusz. 4.) W., wś i młyn nad rz. Ko­nop­ką (dopł. War­ty), pow. czę­sto­chow­ski, gm. Ręk­szo­wice, par. Ko­no­pi­ska, o 11 w. na płd. od Czę­sto­cho­wy, ma 28 dm., 172 mk., 666 morg, włośc. i 35 mr. osady młyń., 1½ mr. os. karcz. W r. 1827 było 13 dm., 99 mk. 5.) W., wś nad rz. Czar­ną, przy ujściu Kras­nej, pow. ko­nec­ki, gm. Du­ra­czów, par. Koń­skie (odl. 9 w.), ma 51 dm., 297 mk., 1249 morg. dwor. i 55 os. i 531 mr. włośc. Wś ta wchodziła w skład dóbr Koń­skie. W 1827 r. było 27 dm., 150 mk. Istniała tu huta żelazna, produkująca do 1000 cent. rocznie. 6.) W., wś, pow. ko­nec­ki, gm. i par. Czer­mno, odl. od Koń­skich 30 w., leży przy szosie, ma 15 dm., 174mk., 166 morg. włośc. W 1827 r. 5 dm., 22 mk; wchodziła w skład dóbr Czer­mno. 7.) W., wś, pow. kie­le­c­ki, par. Kiel­ce. Podana w spisie z r. 1827 jako wś rządowa, wchodząca w skład dóbr górniczych. Należała poprzednio do dóbr biskupich, a później do ekonomii rząd. Kiel­ce. We wsi było wójtowstwo. 8.) W., dawniej Wąsosze, osada miejska, dawniej miasteczko, nad rz. Wissą (Wysią), pow. szczuczyński, gm. i par. Wąsosz, odl. 8 w. na płd. od Szczuczyna, przy drodze do Radziłowa. Posiada kościół par. murowany i drugi poklasztorny, także murowany, szkołę początkową, urząd gminny, młyn wodny, 170 dm., 2153 mk. i 5869 morg. ziemi należącej do mieszczan. W r. 1827 było 171 dm., 1242 mk. Sąd gm. okr. I i st. poczt. w Szczuczynie. Jestto dawna wieś książęca w ziemi wizkiej. Władysław, ks. mazow., syn Ziemowita, wykupił r. 1435 od ks. Bolesława ziemię wizką, zastawioną przez wspomnianego Ziemowita, ojca Bolesława, Janowi. On to był podobno fundatorem parafii i kościoła w W., on tez zapewne nadał osadzie prawo miejskie. W. jest wtedy ważnym centrem w ziemi wizkiej. Szczuczyn jeszcze nie istnieje, Radziłów niema prawa miejskiego. Książę Władysław potwierdza w W. r. 1437 sprzedaż 10 włók nadanych Szczukom. Jakób Mora „de Korytkowo“ wikaryusz w Wąsoszach, dok. z r. 1471, nadaje swe posiadłości w Rutkach synowcowi swemu (Kapica, Her­barz 339).Odbywają się tu, podobno od początku XV w., roki sądowe ziemskie ziemi wizkiej, Według lustracyi z r. 1549 było w ogóle 60 łanów; z tych 44 czynszowych, 2 kościelne, 6 wójtowskich, 7 szla­che­c­kich, 1 młynarski. Z łanu płacono po gr. 24 i dawano po 3 kor. pszenicy a 6 owsa. Targi tygodniowe w czwartki; trzy jarmarki do roku. Targowe czyniło do 4 zł. rocznie; postrzygalnia 2 zł. a waga zł. 2 gr. 10. Młynów było 4, z tych 2 na Wissie a 2 na Grząskiej („Greska“). Dwór zniszczony w czasie wojny pruskiej; był tylko mały zrujnowany domek. Według lustracyi z r. 1566 jest „siedlisko dobre wielkie“ i mógłby być łącznym kosztem dwór zbudowany „alić urzędnik w plebanii mieszka“ (Lustr., IV, 31 i V, 106). W 1564 r. liczono do 300 domów płacących podatek. W. 1605 mieszczanin Andrzej Rogala ufundował kościół i klasztor karmelitów. Wojny szwedzkie za Augusta II zniszczyły miasto. Częste pożary (ostatni w r. 1834) zatarły pierwotny ostrołukowy charakter kościoła parafialnego. Rozwój pobliskiego Szczuczyna, zwłaszcza od przeprowadzenia szosy war­szaw­sko-kowieńskiej, która pominęła Wąsosz, odebrał tej osadzie dawniejsze znaczenie. Starostwo wąsoskie, składające się tylko z miasta i wójtowstwa, pierwotnie część wiznieńskiego, posiadał w r. 1771 Jakub Łaguna, który płacił kwarty zł. 62 gr. 7 a hyberny 459 gr. 22. W. parafia, dek. szczuczyński (dawniej wąsoski), ma 6218 dusz. Do końca XVII w. Szczuczyn należał do par. w Wąsoszu. W. gmina, rozległości 9257 morg. i 4087 mk. (śród stałej ludności 755 żydów i 7 prot.). Sąd gm. okr. I i st. p. w Szczuczynie. W skład gm. wchodzą: Bukowo-Duże, Jaki, Kędzierowo, Kudłaczewo, Ławsk, Niebrzydy, Nieciki, Szwelczyny, Szymany, W. i Żebry. Z tych tylko 4 są wsiami włościańskiemi, resztę zamieszkuje drobna szla­ch­ta. Br. Ch.

Wąsowski, właciwie Wąsoski, powiat dawnej ziemi wiskiej, ob. Wąsosz.

Wdziękoń, wś szlach. i włośc. nad rz. Jabłoń, pow. łomżyński, gm. i par. Zambrowo, ma 1200 morg. W r. 1827 było 34 dm., 198 mk.

Wdzięków (ob. Jabłoń, t. III, 344), mylnie, za: Wdziękon.

Wederyszki, wś, pow. władysławowski, gm. i par. Gryszkabuda, odl. od Władysławowa 23 w., ma 9 dm., 71 mk.

Weedern 1.) posiadłość i os. karcz., pow. darkiejmski, st. p. Darkehmen. 2.) W., folw., pow. ragnecki, st. p. Kraupischken. 3.) W., posiadł., pow. ragnecki, st. p. Lengwethen. 4.) W. al. Werdehlischken, wś, pow. piłkałowski, st. p. Mallwischken. 5.) W., wś, pow. ragnecki, st. p. Neu-Eggleningken.

Wejda, wś śród błot i lasów, pow. kolneński, gm. Łyse, par. Myszyniec (odl. 14 w.), ma 38 osad, 1211 mr. (390 mr. roli) obszaru. Zamieszkana przez Kurpi. W r. 1827 było 41 dm., 233 mk. W 1802 r. było tu 14 roln., 6 chałupn., karczmarz; w 1819 r. 14 roln., 23 chałupn. i karczmarz, razem 229 mk. (53 męż., 53 kob., 17 syn. i 9 cór. starszych nad 10 lat, 47 syn. i 37 córek młodszych nad 10 lat, 7 parob., 3 dziewki), w tej liczbie 5 żydów; 52 koni, 53 wołów, 52 krów, 28 jałow., 36 świń, 32 owiec. Gromada płaciła czynszu rocznie 243 złp. 10 gr., dziesięciny dworskiej 8 złp. 24 gr. (uiszczanej poprzednio do seminaryum w Pułtusku). Chałupnicy płacili po 3 złp. trzydniówki. Straż leśna Wejda stanowi część leśnictwa rządowego nowogródzkiego, którego granice tworzą: Szkwa, granica pruska, kanały Wejda i Serafiński. Obejmuje 8893 mr. i dzieli się na 9 obrębów: Wejda, Antonia, Pupkowizna, Zalas, Ksebki, Lipniki, Rudny Las, Łyse, Rzechutka. Rośnie tu przeważnie sosna, z wyjątkiem 647 mr. olszyny w obrębach Rzechutka i Rudny Las. Kanał Wejdowski stanowi część systemu rowów i kanałów, wykopanych w latach 1854—1862 w celu osuszenia błot puszczy nowogródzkiej. Kanał Wejdowski poczyna się przy lesie obrębu Wejda, ciągnie się do zbiegu kanałów Serafińskiego bocznego i Wanackiego na długości 1482 pręt., z których 1078 wykopano 1859 r., resztę zaś w 1862 r. Kanał ten biegnie w kierunku płd. względem głównego kanału. Lud. Krz.

Wejdo (ob. Nowa Ruda), mylnie, za: Wejda.

Wejliszki, fol. i os., pow. wyłkowyski, gm. Zielonka, par. Olwita, odl. od Wyłkowyszek 8 w., leży na płn. od linii dr. żel. na przestrzeni Wyłkowyszki-Bobławka, ma 9 dm., 165 mk., 956 mr. (782 mr. roli, 103 mr. łąk, 27 mr. past. i 44 nieuż.); osada ma 1 mr. W 1827 r. było 14 dm., 176 mk.

Wejpenis, rzeczka, w pow. trockim, powstała z krynic puszczy Mereckiej, płynęła przez ostęp t. n., obszaru półczwartej mili (Rewizya puszcz w. ks. l. z r. 1559).

Wejse al. Wejsy, fol., pow. kalwaryjski, gm. i par. Krakopol, odl. od Kalwaryi 38 w., ma 7 dm., 32 mk.

Wejwery, wś nad rz. Jesią, pow. maryampolski, gm. i par. Wejwery, leży przy szosie warszawsko-kowieńskiej, odl 364 w. od Warszawy, 19 w. od Kowna, 32 w. od Maryampola, najbliższa stacya dr. żel. Mawrucie, leży o 3 w. na wschód-płn. Wieś posiada kościół par. murowany, seminaryum nauczycielskie ze szkołą, wzorową stacyą pocztową (ostatnią przed Kownem), urząd gm., 81 dm., 637 mk., 55 os., 1319 mr. W r. 1827 było 30 dm., 249 mk. Do r. 1818 stała tu mała kaplica, na miejscu której wzniósł Godlewski, dziedzic dóbr Freda, kościół drewniany, filialny do Godlewa. W r. 1853 Jó­zef God­le­w­ski wzniósł nowy kościół murowany. Wybudowanie kolei z Warszawy do Petersburga i z Kowna do Wierzbołowa wstrzymało żywy ruch podróżnych na szosie kowieńskiej. Stacya w W. opustoszała a obszerny budynek dawnej poczty, nabyty przez władzę naukową, służy dziś za pomieszczenie dla seminaryum nauczycielskiego, liczącego średnio około 100 uczniów. Wieś W. wchodziła w skład dóbr Freda. W. par., dek. maryampolski (dawniej sapieżyski), 2489 dusz. W. gm. ma rozległości 15860 mr. i 6133 mk. (33 prawosł., 134 prot. i 468 żyd.). Sąd gm. okr. II w Dębowej Budzie o 13 w. W skład gm. wchodzą: Agliniszki, Bielewicze, Bilsk, Borsukime, Dziewagoła, Giwie, Girniki-Morwa, Kieturakiszki, Kirsnakowizna, Kordaki, Koźliszki, Mawrucie, Nowina, Ogórkiszki, Pitkieliszki, Pobaliszki, Pobartupie, Pograndynie, Podejnupie, Pobajgtuwie, Podrzecze, Pokiekle, Popilwa, Potarzynie, Pożery, Rumkie, Samaniszki, Skrawdzie, Stara-Ruda, Szylele, Tarputyszki, Użbaliszki, Wejwery i Zoryszki Wielkie. Br. Ch.

Wełnianka, rzeczka, w gub. grodzieńskiej, lewy dopływ Rosi (Rossy), lewego dopł. Niemna.

Wembry, fol. i dobra nad rzką t. n. (dopł. Szejmeny), pow. wyłkowyski, gm. Bartniki, par. Łankieliszki, odl. od Wyłkowyszek 7 w. Fol. ma 6 dm., 67 mk. W 1827 r. 2 dm., 35 mk. W r. 1874 dobra W. składały się z fol. W. i Wiktoryn, rozl. mr. 737: fol. W. gr. orn. i ogr. mr. 427, łąk mr. 83, pastw. mr. 2, nieuż. mr. 15; bud. mur. 16, drew. 5; gospodarstwo 4-pol.; fol. Wiktoryn gr. orn. o ogr. mr. 152, łąk mr. 52, nieuż. mr. 6; bud. mur. 2, drew. 4. Wś Bojary os. 18, mr. 455.

Wenczławka, wś, pow. wyłkowyski, gm. i par. Olwita, odl. od Wyłkowyszek 5 w., ma 32 dm., 269 mk. W r. 1827 było 22 dm., 161 mk.

Wenecya 1.) pow. kolneński, ob. Wanacya. 2.) W., wś nieistniejąca obecnie. Według reg. pob. pow. san­do­mier­s­kie­go z r. 1578 wś W., w par. Wąchocko, należąca do klasztoru św. Krzyża, miała 4 osad., 2 łany, 1 kom. (Pawiński, Małop., 196).

Weranga, strumień, zapewne lewy dopł. Niemna, płynie przez obszar dóbr Giełgudyszki, w pow. władysławowskim.

Werdeln, dobra, pow. gąbiński, st. p. Gumbinnen.

Werecya, rzeczka, w gub. grodzieńskiej, dopływ Świsłoczy z prawej strony, przyjmuje Werejkę; ob. Warecia.

Werejka, rzeczka, w gub. grodzieńskiej, prawy dopływ Wareci al. Werecyi.

Werenówko, osada nie pomieszczona w nowszych spisach. Według wykazu z r. 1827 leży w pow. kalwaryjskim, par. Mirosław, ma 10 dm., 70 mk.

Wereszczeńszczyzna al. Wereszewszczyzna, fol., pow. sejneński, gm. i par. Berżniki, odl. 7 w. od Sejn. W r. 1887 folwark ten, oddzielony od dóbr Krasnogruda, wraz z przyległościami Żegary i Garborajść, jeziorami Bałabdź [Bałądź], Sztabin, Sztabinki, Druć, Rejst, Dubelis, Dubelek i Pyrkeć [Pyre] rozl. mr. 756: gr. or. i ogr. mr. 143, łąk mr. 60, past. mr. 24, lasu mr. 92, wody mr. 277, nieuż. mr. 160; bud. drew. 4; las nieurządzony, pokłady torfu.

Wereszewszczyzna, ob. Wereszczeńszczyzna.

Weretelnica, uroczysko, pow. grodzieński, w 1 ok. pol., gm. Hoża, o 21 w. od Grodna.

Werowskie, jezioro, w gub. grodzieńskiej, spływa do Kotry.

Werpiki, wś nad rzką Nawą, pow. władysławowski, gm. i par. Gryszkabuda, odl. od Władysławowa 19 w., ma 3 dm., 16 mk. W 1827 r. było 3 dm., 28 mk., par. Syntowty.

Werschen, wś, pow. gierdawski, st. poczt. Muldszen.

Wersele, jezioro, w pow. suwalskim, przy wsi t. n., w pobliżu granicy od Prus, na wschód-płn. od jez. Hańcza. Wypływa z niego rz. Blendzianka (Blindzianka), dopł. Rospudy [Błąd: Błędzianka nie jest dopływem Rospudy. Jezioro Wersele zwało się pierwotnie Blindy.]

Wersele 1.) wś i folw. nad jeziorem t. n., pow. suwalski, gm. Pawłówka, par. Przerośl, odl. od Suwałk 28 w., ma 11 dm., 97 mk. W 1827 r. było 8 dm., 80 mk. 2.) W. al. Werszele, wś, pow. sejneński, gm. i par. Lejpuny, odl. od Sejn 39 w., ma 14 dm., 137 mk. W r. 1827 było 12 dm., 20 mk. (?).

Wersze, mylnie Wiersze, wś nad rz. Pentą, pow. władysławowski, gm. i par. Syntowty, odl. 19 w. od Władysławowa, ma 22 dm., 247 mk. W 1827 r. było 22 dm., 201 mk.

Werszele, ob. Wersele.

Wersztominy, wś, pow. sejneński, gm. Święto-Jeziory, par. Łoździeje, odl. od Sejn 28 w., ma 46 dm., 487 mk. W r. 1827 jedna część w par. Święto-Jeziory, miała 18 dm., 113 mk.; druga, w par. Łoździeje, 6 dm., 79 mk. Por. Kurdymokszty.

Werszupie, wś, pow. władysławowski, gm. Kidule, par. Kajmele, odl. od Władysławowa 28 w., ma 12 dm., 107 mk. W 1827 r. było 7 dm., 67 mk., par. Słowiki.

Werszwy, wś, pow. maryampolski, gm. Aleksota, par. Sapieżyszki. Nie pomieszczona w spisie urzęd. osad gub. suwalskiej z r. 1878. W 1827 r. było 13 dm., 103 mk., par. Godlewo.

Wertheim, posiadłość, pow. gąbiński, st. p. Sodehnen.

Werysowa, folw., pow. grodzieński, w 1 okr. pol., gm. Łasza, o 31 w. od Grodna.

Wesoła […] 20.) W. al. Wesołe, wś, pow. sejneński, gm. i par. Sereje, odl. od Sejn 36 w., ma 8 dm. 38, mk. 21.) W., dawniej Praurimie, wyniosłość pod Aleksotą, w pow. maryampolskim, miejsce przechadzki dla mieszkańców. Br. Ch.

Wesoła […] 2.) W., uroczysko, pow. sokólski, w 2 okr. pol., gm. Romanówka, o 24 w. od Sokółki, 59 dzies. (18 łąk i pastw.). […]

Wesołe, wś i folw., pow. maryampolski, gm. Aleksota, par. Godlewo, odl. od Maryampola 50 w. Wś ma 49 dm., 479 mk.; folw. ma 5 dm., 85 mk. W 1827 r. było 3 dm., 25 mk.

Wesołe Oko, wś, pow. maryampolski, gm. Michaliszki, par. Igłówka, odl. od Maryampola 17 w., ma 12 dm., 114 mk. W 1827 r. było 4 dm., 48 mk.

Wesołowo 1.) wś, pow. suwalski, gm. Zaboryszki, par. Puńsk, odl. od Suwałk 20 w., ma 8 dm., 77 mk. W 1827 r. było 3 dm., 32 mk. 2.) W., os., pow. maryampolski, par. Pokojnie. W nowszych spisach nie podawana. W 1827 r. miała 1 dm., 17 mk.

Wesołowo 1.) niem. Wessolowen, wś, pow. gierdawski, st. p. Abelischken. 2.) W., posiadłość, pow. oleckowski, st. p. Duneyken. Osada istniała już XVII w. [Na wsch. od Wronek, na zach. brzegu rzeki Ełk, dziś nie istnieje.] 3.) W., dobra ryc., pow. olsztyński, st. p. Gr. Purden. 4.) W., os., pow. ządzborski, st. p. Nikolaiken. 5.) W., wś, pow. szczycieński, st. p. Willenberg. 6.) W., niem. Wessolowen Gross i Klein, wś i posiadłość, pow. węgoborski, st. p. Allenstein. 7.) W., niem. Wessolowo, posiadłość, pow. niborski, st. p. Koschlau. Albrecht Kościesza, mistrz hutnicki w Kucborku, dostaje (w XVI w. ?) przywilej na 13 włók i 7½ morg. nad strumykiem Omulew oraz 2 włóki pod majątkiem jego w Kucborku (Kętrzyński, O ludn. pol., 349).

Wesołówka […] 15.) W., fol., pow. suwalski, gm. Pawłówka, par. Przerośl, o 13 w. od Suwałk, ma 3 dm., 24 mk. W 1827 było 2 dm., 28 mk. Dawniej wieczysta dzierżawa, należąca do ekonomii Przerośl, długo zostawała w posiadaniu Za­rem­bów, od których ją nabył K. Mac­kie­wicz. Po spłaceniu kanonu, nabyta w r. 1877 na własność. Obszaru 205 morg. 253 pręt., położenie pagórkowate, gleba żytnia. Gaj olszowy i brzozowy i lasek świerkowy, po polu i lesie kępy leszczynowe, obfitujące w orzechy. Na łąkach dobywa się torf na opał. 16.) W., fol., pow. sejneński, gm. Krasnowo, par. Sejny, odl. od Sejn 6 w., ma 2 dm., 23 mk., 125 morg. (84 mr. roli, 37 mr. łąk). Pokłady torfu i wapienia. Fol. ten oddzielony od dóbr Jenorajście. [Na płd.-wsch. od wsi Rynkojeziory.] 17.) W., przyl. dóbr Hołny Mejera, pow. sejneński, gm. Hołny Wolmera, par. Berżniki. 18.) W., pow. sejneński, gm. i par. Sereje. 19.) W., pow. maryampolski, gm. Antonowo, par. Pilwiszki. 20.) W., os., pow. maryampolski, gm. Balwierzyszki, par. Gudele. Cztery ostatnie osady nie są pomieszczone w spisie urzęd. z r. 1878. Br. Ch.

Westerplatte, osada kąpielowa nad Bałtykiem, ulubione miejsce wycieczek Gdańszczan. Jest tu piękny park, restauracya i kilka willi. Zakład ten leży tuż przy Nowym Porcie, w pow. gdańskim miejskim, między zakrętem Wisły a morzem Bałtyckiem; st. pocz. i par. kat. Nowy Port. W r. 1885 było 13 dm., 60 mk. stałych. Od strony morza znajdują się tu silne fortyfikacye, łączące się z fortecą w Wisłoujściu i szańcami w Nowym Porcie. R. 1887 sprzedano 115784 biletów do zimnych kąpieli morskich, a 3729 do ciepłych (ob. „Nowy Port“, V, 304).

Wębiskie, os., pow. wyłkowyski, gm. Giże, par. Wyłkowyszki (odl. 19 w.), ma 2 dm., 9 mk.

Węczławka al. Węcławka, wś, pow. wyłkowyski, gm. i par. Olwita, odl. od Wyłkowyszek 5 w., ma 32 dm., 269 mk., 19 osad, 612 morg. Wchodziła w skład dóbr Pojeziory. W 1827 r. było 22 dm., 161 mk.

Wędogiszki, mylnie Wedegiszki, wś, pow. władysławowski, gm. Swiatoszyn, par. Poniemoń, odl. od Władysławowa 42 w., ma 4 dm., 39 mk. W 1827 r. było 4 dm., 37 mk.

Wędołów, w dok. Vendolow, dziś Koniecki-Wądolowo, wś drobnej szla­ch­ty, pow. kolneński. W dok. z r. 1506 spisanym w Wiznie, występuje „Andreas Conyczek de Vendolow“ (Kod. maz., 335). Dziś nazwa W. ustąpiła miejsca nazwom częściowych folwarków.

Węgielnia 1.) wś, pow. suwalski, gm. i par. Jeleniewo, odl. od Suwałk 8 w., ma 20 dm., 128 mk. W 1827 r. było 12 dm., 71 mk. 2.) W., kol., pow. suwalski, gm. Sejwy, par. Puńsk, odl. od Suwałk 23 w., ma 2 dm., 11 mk. 3.) W., ob. Węgielnica.

Węgielnica 1.) al. Węgielnia, wś w dobrach Krasnowo, pow. sejneński. Nie podana w nowszych spisach. W r. 1827 miała 2 dm., 8 mk. W r. 1854 podano tu 81 morg. 2.) W. al. Węgielnia, os. włośc., pow. maryampolski, gm. Balwierzyszki, par. Gudele, odl. od Maryampola 22 w., ma 1 dm., 10 mk., 38 morg. Wchodziła w skład dóbr Iwaniszki. W r. 1827 było 1 dm., 6 mk.

Węgielsztyn, niem. Engelstein, wś nad jeziorem stanowiącym część jez. Mamry, pow. węgoborski, odl. 9 klm. od Węgoborka. Posiada kościół par., urząd poczt., 779 mk. Gleba czernoziemna. Jestto starożytna osada, w dawnej Galindyi. Istnieje tu starożytne grodzisko i cmentarzysko. Wś założoną została w r. 1406. Tutejszy kościół paraf. przed reformacyą miał za uposażenie 4 włóki. W r. 1558 pastorem jest Polak Tortykowius. W XVIII w. nabożeństwo polskie i niemieckie. [Błąd: jezioro nie należy do Mamr, nawet później nie udało się ich połączyć Kanałem Mazurskim, zaś Galindia leżała dużo bardziej na południe.]

Węglisko, trzy osady i fol., pow. maryampolski, gm. Kwieciszki, par. Maryampol (odl. 4 w.). Trzy osady mają 3 dm., 41 mk.; fol. 3 dm.

Węgobork, niem. Angerburg, miasto powiatowe w Prusach Wschodnich, pod 54°12’13” szer. płn. i 39°24’30” dług. wschod. od F, nad rz. Węgorapą, przy jej wypływie z poblizkiego jez. Mamry i nad tymże jeziorem. Gleba dość żyżna, rozległe łąki i pastwiska. Klimat ostry i wilgotny, brak wody źródlanej. Miasto posiada kościół par. ewang., seminaryum nauczycielskie, szkołę miejską, szkołę dla głuchoniemych, urząd powiatowy i kasę podatkową, st. pocz. II klasy z pocztami osobowemi do Głąbina, Gierdaw, Lecu i Gołdapu, cztery jarmarki i wielki dwutygodniowy na płótno (w czerwcu), targi dwa razy w tydzień, 4073 mk., trudniących się przeważnie rolnictwem. Rybołowstwo rządowe i prywatne wydzierżawione. Ryby wyprawiane są do królestwa polskiego. Połów węgorzy zmniejszył się przez osuszenie błot. Przy mieście starożytne cmentarzysko. W r. 1335 wznieśli tu Krzyżacy zamek, zburzony r. 1365 przez Kiejstuta i 1398 r. odbudowany. Przy zamku zamieszkiwał zwykle t. zw. Tischmeister krzyżacki. Od r. 1420 mieszka tu wójt. Osada wytworzona przy zamku otrzymała prawo miejskie r. 1571. Tatarzy spustoszyli miasto r. 1657 a Szwedzi r. 1679. Podczas wojny siedmioletniej stała tu załoga rossyjska. W r. 1746 generał pruski Katte zaprowadził wodociągi, zaopatrujące studnie miejskie w wodę z Węgorapi.

Węgoborski powiat, w obwodzie reg. gąbińskiej, ma 17•58 mil kw. obsszaru i 45000 mk. Polacy stanowią 15% ludności, zajmują część południową powiatu. Obszar powiatu stanowiący część dawnej Galindyi, obfituje w jeziora, tak że wody zajmują 50413 mr. Opis powiatu skreślił Schmidt w dziełku: „Der Angerburger Kreis“, 1860 r. J. B.

Węgorapa al. Węgra, niem. Angerapa, właściwie Ungurupe (węgorzowa rzeka po litew.), rzeczka w Prusach, jedno z ramion zródłowych Pregoły. Tworzy część kanału jańsborskiego. Ob. Angerapa, Mamry i Pregoła. [1326 Wangrapia, 1433 Wangrappe, może pierwotnie jaćw. Angurape (węgorzowa rzeka).]

Węgrza, rzeczka, ob. Węgorapa.

Wężewo 1.) niem. Wensewen al. Wensoewen, posiadłość, pow. oleckowski, st. pocz. Kowale (Kowahlen). Tu się mieści urząd stanu cywilnego okręgu Wężewo. Wś ta istniała już r. 1560. W r. 1562 nadaje Olbracht Jerzemu Nostyczowi 44 włók boru zwanego Wężewo, w pow. straduńskim, z sądownictwem wyższem i niższem (Kętrz., O ludn. pol., 516). 2.) W., niem. Wensewen, w dok. Wansoffen, Springborn, wś, pow. jańsborski, st. pocz. Arys. Jerzy Ramung v. Ramek, komtur ryński, nadaje Maciejowi Wężowskiemu r. 1484 na prawie magd. 10 wł. w Springborn, między dwoma bagnami, z obowiązkiem jednej służby zbrojnej. Rudolf v. Diepoltskirchen, komtur ryński, odnawia Andrzejowi Bartko i Wężowskiemu przywilej na młyn nad strugą Wężowską oraz na 2½ wł. na prawie chełm. Dan w Rynie r. 1496 (Kętrz., O ludn. pol., 476). 3.) W., niem. Wenschowen, wś, w dawnym pow. szestyńskim (dziś ządzborski), obecnie nie istnieje. R. 1572 Andrzej Jonasz, ststa szestynski, sprzedaje Janowi z W. (Ihan Wonschewa) 2 włóki sołeckie za 120 grzyw., na Nową Stamką, dla założenia wsi dannickiej na 12 wł. chełm. Wś ta zaginęła (Kętrzyński, O ludn. pol., 417). Br. Ch.

Wężewski, strumyk, pow. margrabowski, nad nim leży wś Wężówka (Ob. Kętrz., O ludn. pol., str. 501).

Wężówka, niem. Wensowken, wś, pow. lecki, st. pocz. Widminnen. Bernard v. Balzhofen, komtur branden., nadaje r. 1475 Andrzejowi i Maćkowi Janom (Ihonen) na prawie magd. 5 włók nad strum. Wężewskim. R. 1565 Wawrzyniec v. Halle, ststa oleckowski, sprzedaje Brożejowi synowi Oliasza w Juniach, 2½ wł. sołeckich za 60 grzyw., celem założenia wsi dannickiej na 23½ wł. chełm. Między Radziami, Panistrugami, Drygalskiem al. Gawlikiem, Wydminami, Cybulkami i Juniami. R. 1600 zamieszkują W. sami Polacy (Kętrz., O ludn. pol., 501). Br. Ch.

Wiado, wś nad jez. Bobrowickiem, pow. słonimski, w 1 okr. pol., gm. Hiczyce, o 85 w. od Słonima, wraz ze wsią Tupice al. Tupiczyce 1090 dzies. ziemi włośc. (364 łąk i past., 85 lasu, 25 nieuż.). Wchodziła w skład Wiadzkiej wołosti. Por. Rohaczew (t. IX, 687) i Wiadło.

Wiadzka Wołost’, ob. Wiadło.

Wiadzkie, jezioro, tak się nazywało w XVI W. jezioro Bobrowickie, dziś leżące przez połowę w pow. pińskim i słonimskim. Na brzegu jego w pow. słonimskim leży wś Wiado, niegdyś z zarządem Wiadzkiej wołosti w wójtowstwie Kleckiem i ztąd nazwa. O W. jeziorze wzmiankuje dokum. z r. 1555 (ob. Pisc. kn. pinsk. i kleck. kniaż., str. 142). A. Jel.

Wialica, wś, pow. wyłkowyski, gm. Kibarty, par. Wierzbołów, odl. od Wyłkowyszek 17 w., ma 10 dm., 24 mk.

Wiartell Gross i Klein, wś, pow. jańsborski, st. p. Jańsbork (Johannisburg).

Wiatrak 1.) os., pow. olkuski, gm. i par. Kidów. 2.) W. Naramicki, os., pow. wieluński, par. Naramice; w r. 1827 był 1 dm., 3 mk. 3.) W. Rudzki, pow. wieluński, par. Ruda; w 1827 r. 1 dm., 5 mk. 4.) W. Sko­to­w­ski (Cho­to­w­ski ?), pow. wie­luń­ski, par. Cho­tów; w 1827 r. 1 dm., 5 mk. 5.) W. Świą­t­ko­w­ski, pow. wie­luń­ski, par. Lu­tu­tów; w 1827 r. 1 dm., 7 mk. 6.) W. Ur­bań­ski, pow. wie­luń­ski, par. Ruda; w 1827 r. 1 dm., 5 mk. 7.) W., os., pow. ja­no­w­ski, gm. An­no­pol, par. Swie­cie­chów. 8.) W., os., pow. ry­piń­ski, gm. Wą­pielsk, par. Ra­dziki. 9.) W., os., pow. władysławowski, gm. Syntowty, ma 1 dm., 13 mk. Br. Ch.

Wiatrołuża, rzka, w pow. suwalskim, poczyna się na wschód od wsi Kaletnik a na płd. od wsi Wiatrołuża (gm. Hutta), płynie ku płd. pod Bobrowiszkami [Bobrowisko], przepływa jezioro t. n., z którego przechodzi pod wsią Piertanami do jez. Pierty (ob. Królowek), należącego do systematu jez. Wigry, zlewającego swe wody do Czarnej Hańczy. Długa około 6 w. Przyjmuje z praw. brzegu przed wejściem do jez. Pierty dopływ Maniówkę. Józ. Bliz.

Wiatrołuża 1.) wś i fol. nad rzką t. n., pow. suwalski, gm. Huta, par. Kaletnik, odl. od Suwałk 12 w.; fol. ma 10 dm., 63 mk.; wś 1 dm., 3 mk. W 1827 r. było 14 dm., 81 mk. 2.) W., wś, pow. suwalski, gm. Zaboryszki, par. Jeleniewo, odl. 16 w. od Suwałk, ma 11 dm., 125 mk. W 1827 r. było 9 dm., 54 mk.

Wiazówka 1.) wś, pow. sokólski, w 2 okr. pol., gm. Kamionna, o 36 w. od Sokółki, 233 dzies. ziemi włośc. (46½ łąk i past., 16½ nieuż.). 2.) W. al. Wiazki, wś, pow. bobrujski, w 1 okr. pol. i gm. Kaczerycze, paraf. prawosł. w miejscu, o 32 w. od Bobrujska, ma 27 osad. Cerkiew paroch. p. wez. św. Eliasza, ma z dawnych zapisów przeszło 2½ włóki ziemi ornej i łąk na 56 wozów; około 1000 parafian. 3.) W., białoros. Wiazouka, wś, pow. ihumeński, w gm. Ju­re­wo, ma 10 osad, 4.) W., wś, pow. lepelski. Mają tu Ra­fał Reutt 39 dzies. i Wac­ław i Emi­lia Bo­giń­scy 126 dzies. 5.) W., wś tamże. Mają tu części: Alek­sie­jen­ko­wie (80 dzies.), Lek­sio­n­ko­wie (w 6 działach 71 dzies.), Mi­lew­scy (w 2 działach 32 dzies.) i Ig­na­cy Pasz­kie­wicz (18 dzies.). J. Krz.-A. Jel.

Wiażno, Wieżno, sioło i dobra, pow. prużański, w 3 okr. pol., gm. Horodeczna, u 34 w. od Prużany. Sioło ma 117 dzies. ziemi cerkiewnej (39 łąk i pastw., 8 lasu, 15 nieuż.), dobra zaś 386 dzies. ziemi dworskiej (80 łąk i pastw., 103 lasu, 51 nieuż.); własność Zaj­ko­w­skich.

Wiązowe al. Wiązowiec, jezioro śród lasów dawnej Puszczy Augustowskiej, w leśnictwie Hańcza, w pobliżu kanału [Kanału Augustowskiego], na płn. [Powinno być: na południe.] od jez. Szlamy w pow. sejneńskim [Po 1866 r., wcześniej i dziś w pow. augustowskim.]. Ma 10 morg. obszaru. [Wg. mapy z 1839 nosiło nazwę Naczwidok, dziś jezioro przecina granica z Bialorusią.]

Wica, rzeczka, w pow. prużańskim, w połączeniu z Muchą tworzy rzkę Prużanę.

Wice 1.) pow. maryampolski, ob. Bobikły. 2.) W., ob. Wicie.

Wichrowa, niem. Wicherau, rzeczka na Warmii, lewy dopływ Świni, uchodzącej z lew. brzegu do Ilmy, praw. dopł. Węgorapy (lew. dopł. Pregoły).

Wicie 1.) w XVI w. Wiczye, wś i folw., pow. ło­wi­c­ki, gm. Jeziorko, par. Ko­ci­szew, odl. 9 w. od Ło­wi­cza, ma 63 dm., 437 mk., 362 mr. dwor. (folw. stanowi wieczystą dzierżawę, należącą do dóbr ks. ło­wi­c­kie­go); wś ma 55 osad, 1256 morg. włośc. (715 mr. pastw. i 36 mr. nieuż.). W 1827 r. było 54 dm., 347 mk.; 1864 r. 57 osad i 367 mk. Wś ta, stara osada w kasztelanii ło­wi­c­kiej, należała zdawna do klucza ło­wi­c­kie­go dóbr arcybiskupich. Kanonicy kollegiaty ło­wi­c­kiej mieli tu nadane sobie łąki, które kmiecie arcybiskupi często wypasali, ściągając na siebie przeto klątwy kanoników. Ażeby położyć koniec tym zajściom Jan Łaski, arcyb., r. 1519 dał kanonikom w zamian za te łąki dziesięcinę ze wsi Święte, w kasztelanii skier­nie­wic­kiej a par. Ma­ków, wartości 3 grzyw., zaś kmiecie zobowiązali się płacić z tych łąk arcybiskupowi 3 grzyw. rocznie (Łaski, L. B., II, 530). Według reg. pob. pow. gos­tyń­skie­go z r. 1579 wś Wie­zie, należąca do arcyb. gnieźn., miała łan. 1½, łan. sołtysich 3, zagr. 3 (Pawiński, Mazowsze, 205). 2.) W. Wschodnie, mylnie Wice, i W. Stare, dwie wsi, pow. gar­wo­liń­ski, gm. i par. Wil­ga. W. Wschodnie mają 17 dm., 103 mk., 235 morg.; W. Stare 19 dm., 172 mk., 129 morg. W r. 1576 Wicie, wś w par. Mni­sze­wo. Adam Mni­sze­w­ski płaci tu od ½ łan. W r. 1827 Wicie wś, w par. Mni­sze­wo, ma 30 dm., 280 mk. 3.) W. Rożelskie, al. Bobikły, wś i folw., i W. Wojszwidowskie, wś, pow. maryampolski, gm. Poniemoń Pożajście, par. Poniemoń, odl. od Maryampola 50 w.; W. Rożelskie mają 18 dm., 150 mk.; folw. 1 dm.; W. Wojszwidowskie 9 dm., 50 mk. Br. Ch.

Wiciuny Prywatne i Rządowe, dwie wsi, pow. maryampolski, gm. Freda, par. Poniemoń, odl. od Maryampola 46 w. i 53 w. W. Prywatne mają 56 dm., 127 mk.; W. Rządowe 6 dm., 58 mk. W 1827 r. było 5 dm., 36 mk. i 4 dm., 50 mk.

Wicki, wś włośc., pow. grodzieński, w lokr. pol., gm. Górnica, o 17½ w. od Grodna, ma 218 dzies. (6 łąk i pastw.).

Wić, rzeczka, dopływ rzeczki Jesi, w pow. maryampolskim, uchodzi pod Rynkunami.

Wideryszki, wś, pow. władysławowski, ob. Wederyszki.

Widgerek, jedno z drobnych jezior należących do dóbr rząd. Kadaryszki, w pow. suwalskim.

Wiergiedź, uroczysko w pow. sejneńskim, gm. Giby, na mapie z 1839 r.: Giedzie.

Widgirek, os., pow. wyłkowyski, gm. Wisztyniec, par. Wiżajny. Nowsze urzędowe spisy nie podają tej osady. Według spisu z r. 1827 wś W., w par. Jeleniewo, miała 7 dm., 37 mk., par. Jeleniewo, miała 7 dm., 37 mk. [Być może Widgirki koło wsi Grzybina, na płn.od jez. Iłgiel, tuż zagranicą na obecnym terytorium LItwy. Por. Wartele 3)]

Widgiry 1.) wś, pow. wyłkowyski, gm. Karkliny, par. Kieturwłoki, odl. od Wyłkowyszek 17 w., ma 70 dm., 719 mk. We wsi jedna z większych osad włośc. ma 154 morg., druga 93 mr. W 1827 r. było 43 dm., 403 mk. Wś ta wchodziła w skład dóbr rząd. Karkliny. 2.) W., wś, pow. wyłkowyski, gm. Wojtkobole, par. Grażyszki, odl. od Wyłkowyszek 24 w., ma 58 dm., 435 mk. Jedna z większych osiad. włośc. ma 91 morg. W 1827 r. było 18 dm., 118 mk. 3.) W., wś, pow. władysławowski, gm. i par. Gryszkabuda, odl. od Władysławowa 25 w., ma 29 dm., 243 mk. Wchodziła w skład dóbr rząd. Leśnictwo. W 1827 r. 19 dm., 135 mk. 4.) W., os., pow. władysławowski, gm. Błogosławieństwo, par. Iłgowo, odl. od Władysławowa 35 w., ma 2 dm., 27 mk. W 1827 r. 2 dm., 23 mk.

Widgrele, wś, pow. kalwaryjski, gm. Podawinie, par. Dauksze, odl. od Kalwaryi 31 w., ma 21 dm., 108 mk., 283 morg. Wchodziła w skład dóbr rząd. Ludwinów. W 1827 r. 8 dm., 59 mk.

Widły 1.) osada karczemna, pow. lidzki, w 2 okr. pol., od 30 w. od Lidy a 21 w. od Ejszyszek, 1 dm., 11 mk. żydów. 2.) W., zaśc., pow. świę­ciań­ski, w 1 okr. pol., gm. Łyn­tu­py (o 4 w.), okr. wiejski i dobra By­sze­w­skich Dworczany, 8 dusz rewiz. 3.) W., uroczysko, przy ujściu do Pełchówki strumienia wypływającego ze stawu Ostrożańskiego, pow. biel­ski gub. grodzieńskiej, w par. Pierlejewo, należy do wsi Twarogi Lackie. 4.) W., uroczysko pmiędzy Trościanicą i Muchawcem, pow. kobryński, stanowi część wsi Sawickie. 5.) W., Wiły., uroczysko, pow. prużański, w 4 okr. pol., gm. białowiesko-aleksandrowska, o 57 w. od Prużany, należy do wsi Biała. J. Krz.

Widno 1.) dobra, pow. prużański, w 1 okr. pol., gm. Kotra, o 13½ w. od Prużany, własność An­drzej­ko­wi­czów, ma wraz z urocz. Chmieliszcze 650 dzies. (407 łąk i pastw., 40 lasu, 65 nieuż.). 2.) W.-Wieżki, dobra, pow. prużański, w 3 okr. pol., gm. murawiewska, o 43 w. od Prużany, 65 dzies. (14 łąk i pastw., 6 nieuż.); własność Gór­skich. 3.) W., pow. łotew. Wydni, wś, pow. rze­ży­c­ki, par. Buk­muj­ża, własność Mac­kie­wi­czów, 650 dzies. obszaru. 4.) W. al. Chotiszcze, pow. rze­ży­c­ki, własność Ma­ryi Pod­re­zo­wej, 183 dzies.

Widok 1.) Mokotowski, wś i folw., pow. grójecki, gm. Czersk, par. Chynów, odl. 9 w. od Grójca, ma 116 mk. Folw. ten i wś utworzone zostały w ostatnich czasach z części leśnictwa Potycz, zwanych: Wielki las, Brzozowy las, Grabina i Podgórki. W r. 1874 folw. W. M. rozl. mr. 478: gr. orn. i ogr. mr. 169, łąk mr. 19, pastw. mr. 8, lasu mr. 276,f nieuż. mr. 6; bud. drew. 12; płodozm. 6-pol; las nieurządzony. Wś W. M. os. 10, mr. 74. 2.) W., kol., pow. noworadomski, gm. i par. Wielgomłyny, ma 10 dm., 106 mk., 170 morg. 3.) W., folw., pow. kolneński, gm. Czerwone, par. Kolno, wraz z folw. Górnica ma 496 mr. (276 mr. roli).

Widomla, wś i dobra, pow. brzeski gub. grodzieńskiej, w 3 okr. pol., gm. Turna, o 28 w. od Brześcia. Wś ma 653 dzies. ziemi włośc. i 17 dzies. należącej do Łukasza Szewela; dobra, własność Mi­cha­ła Gra­bo­w­skie­go, 829 dzies. (209 łąk i pastw., 24 lasu, 12½ nieuż.).

Widowo, wś, pow. biel­ski gub. grodzieńskiej, w 1 okr. pol., gm. Pasynki, o 1½ w. od Biel­ska, 412 dzies. (55 łąk i pastw., 2 lasu, 17 nieuż.); własność mta Biel­ska.

Widuganki, jezioro w dobrach Lejpuny, w pow. sejneńskim.

Widugiery, wś, pow. sejneński, gm. Krasnowo, par. Puńsk, odl. od Sejn 12 w., ma 43 dm., 409 mk. Wchodziła w skład dóbr rząd. Krasnowo. W 1827 r. wś miała 18 dm., 175 mk.; os. 2 dm., 21 mk.

Widuszyle, wś, pow. władysławowski, gm. Zyple, par. Łuksze, odl. od Władysławowa 34 w., ma 4 dm., 42 mk. W 1827 r. 6 dm., 52 mk.

Widzgiry, os. leśna, pow. kalwaryjski, gm. i par. Olita, odl. od Kalwaryi 54 w., ma 7 dm., 15 mk., 236 mr. Należy do dóbr Gudzieniszki.

Widźgowo, wś i dobra, pow. biel­ski gub. grodzieńskiej, w 3 okr. pol., gm. Grodzisk, o 30 w. od Biel­ska. Wś ma 64 dzies. ziemi włośc.; dobra należą w części do Bro­ni­s­ła­wa Lesz­czyń­skie­go (112 dzies.), w części do Aleksandra Zes­sela (45 dzies.).

Widżgajły, też Widzgajły i Wadżgajły, wś, pow. kalwaryjski, gm. i par. Urdomin, odl. od Kalwaryi 17 w., ma 18 dm., 151 mk., 12 os., 589 mr. W r. 1827 jedna część miała 7 dm., 91 mk., druga 5 dm., 51 mk. Wchodziła w skład dóbr Kirsna.

Wiecie al. Wicie, wś, pow. maryampolski, gm. Aleksota, par. Godlewo, ma 12 os., 28 mr.; należała do fol. Marwa. Por. Wicie Rożelskie.

Wiejsieje 1.) jezioro, zwane także Hańcza (ob.), w pow. sejneńskim, przy wsi Wiejsieje, ma 5•5 wiorst kw. obszaru. Wypływa z niego rzeka Hańcza Biała (dopł. Niemna). 2.) W. al. Powiejsieje, na mapie woj. topogr. Wiejsice [właściwie Wiejsieje], jezioro, w pow. sejneńskim, na zach. od jeziora Hańcza (odl. 2 w.). Ciągnie się w kierunku od zach. ku wschod. i łączy się wąskim przesmykiem z jez. Powieśniki. Długość od wschodu ku zach. wynosi 4 w. Wznies. brzegów 465 st. npm. Na środku jeziora wyspa. Na płn. brzegu mieści się folw. Podwiejsiejki. Przepływa przez nie rzka Zapsia (Zopse) al. Gniada, która uchodzi z praw. brz. do Hańczy Białej. Br. Ch.

Wiejsieje, dawniej też Wysoki Dwór, wś, folw. i dobra nad jeziorem Hańcza al. Wiejsieje, pow. sejneński, gm. i par. Wiejsieje leżą o 20 w. na wschód od Sejn, śród wyżyny pojezierza, na płn. krańcu jeziora. Na obszarze dóbr są dwa młyny wodne, gorzelnia, smolarnia. Wś była jeszcze r. 1800 miasteczkiem, targowiskiem zapewne. Spis z r. 1827 zalicza W. do rzędu wsi. Obecnie jest tu kościół par. murowany, szkoła początkowa, sąd gm. okr. IV, urząd gm., 146 dm., 2273 mk. (żydów przeważnie). W r. 1827 było 63 dm., 737 mk. Najbliższa stacya poczt. we wsi Kopciowo. W. są starą wsią litewską, nadaną wraz z przyległym obszarem Andrzejowi Siemienowiczowi, kniaz. słuckiemu, przez Zygmunta Augusta. Andrzej czy też Jerzy kn. słucki założył tu podobno r. 1562 (1526 ?) parafią i zbudował kościół. Następnie przeszły te dobra w ręce kn. Massalskich. Biskup wileński Massalski rozpoczął tu budowę wielkiego kościoła. Około r. 1800 stały pod dachem od lat 20 niewykończone mury, grożące ruiną. Zapewne też Massalscy zbudowali tu zamek warowny na swą rezydencyą. Tenże biskup podarował jeszcze za życia swego dobra Wiejsieje Wik­to­ryi z Ogińskich Ogińskiej, wdowie, którą wydał za swego plenipotenta Mateusza Żyniewa, który za rządów pruskich uzyskał tytuł hrabiego. Podobno biskup włoźył na Ogińską obowiązek ukończenia i utrzymywania kościoła, czego jednakże nie wykonała, poprzestając na częściowej restauracyi w r. 1817 zrujnowanej mocno budowli. Po śmierci Żyniewa dobra przeszły do rąk Ogińskich, w spadku po żonie. Następnie przeszły dobra na hr. Ame­lią z Ogińskich Wołowiczową. Kościół murowany, lecz nie sklepiony, ma 42 łokcie wysokości, 70 łok. długości w nawie a 14 w presbiteryum przy 50 łok. szerokości w nawie a 22 w presbiteryum. Wewnątrz 3 ołtarze. Pod kościołem sklepione podziemia. Pomników niema. Dach kryty dachówką. W osadzie istniała około r. 1850 kuźnica żelazna, produkująca do 120 centn. rocznie. Dobra W. składały się w r. 1883 z folw.: W., Wysokie, Podwiejsiejki, os. młyn.: Młynek i Pozopsie, nomenklatury Ogrodniki. Obszar ogólny mr. 8093: folw. W. gr. orn. i ogr. mr. 80, łąk mr. 139, nieuż. mr. 7; bud. mur. 5, drew. 2; folw. Wysokie, gr. orn. i ogr. mr. 586, łąk mr. 265, pastw. mr. 5, wody mr. 7, nieuż. r. 11; bud. mur. 1, drew. 15; folw. Podwiejsiejki gr. orn. i ogr. mr. 559, łąk mr. 192, pastw. mr. 12, wody mr. 2, nieuż. mr. 16; bud. mur. 1, drew. 10; os. Młynek gr. orn. i ogr. mr. 31, łąk mr. 12, nieuż. mr. 2; bud. drew. 3; os. Pozopsie gr. orn. i ogr. mr. 106, łąk mr. 44, wody mr. 11, nieuż. mr. 2; bud. drew. 6.; obszar wód w 14 jeziorach mr. 2517; lasu urządzonego mr. 3485. W skład dóbr wchodziły poprzednio wsi: wś W. os. 91, mr. 1136; wś Kajliny os. 6, mr. 256; wś Bryniszki os. 7, mr. 319; wś Bobry os. 23, mr. 715; wś Radziwiłańce os. 13, mr. 646; wś Sapieżyszki os. 9, mr. 459; wś Pozopsie os. 18, mr. 840; wś Potery os. 11, mr. 569; wś Kowalki os. 21, mr. 791; wś Ruda os. 6, mr. 321; wś Jakielańce os. 4, mr. 246; wś Powieśniki os. 12, mr. 490; wś Ogrodniki os. 6, mr. 226; wś Gierwiele os. 3, mr. 192; wś Pietraszki os. 19, mr. 699; os. Koledziszki os. 1, mr. 183; os. Saranciszki os. 1, mr. 5. W. par., dek. sejneński (dawniej łozdziejski), 4123 dusz. W. gmina, należy do sądu gm. okr. IV w os. Wiejsieje, ma obszaru 29250 mr. i 6074 mk.; wśród stałej ludności 32 prot. i 2069 żydów. W skład gm. wchodzą: Bobry, Bryniuki, Czuwańce-Łosiewickie, Cz.-Mereckie, Gausty, Gierwele, Gudele, Jakielańce, Kajliny, Klepacze, Kowalki, Kolędziszki, Lejbogole, Łosiewicze, Młynek, Ogrodniki, Potery, Pietraszki, Podwiejsiejki, Poluńce, Powieśniki, Pozopsie, Purwiszki, Radziwiłańce, Ruda, Sapieżyszki, Saranciszki, Smorluny, Stankuny, Wiejsieje i Wysokie.

Wielamowicze, w XVI w. Wielimowiczy, wś i dobra, pow. brzeski gub. grodzieńskiej, w 5 okr. pol., gm. Wołczyn, o 26 w. od Brześcia. Wś ma 550 dzies. ziemi włośc. (157 łąk i past., 8 nieuż.), 55 cerkiewnej (10 łąk. i pastw., 5 nieuż.). Dobra należą w części do Dob­rzy­nie­c­kich, posiadających 120 dzies. (15 łąk, 12 nieuż.), w części do Sa­ko­wi­czów, mających 188 dzies. (50 łąk i pastw., 19½ lasów, 2 nieuż.). Oprócz tego Jakub Łozieba, ma tu osadę, obejmującą 12 dzies. Według „Piscowoj księgi“ z r. 1558 W., sioło w dawnej wołości berznickiej, ekonomii grodzieńskiej, graniczyło z pastwiskami dworu berznickiego i siołami Tatarynowiczy, Pomorzany, Sziemieniszki. Leżało nad jeziorem. Było 9 włók osadnych. M. K. Wit.

Wielhory al. Wielgory, przyl. dóbr Rohożyn, w pow. augustowskim.

Wieliczkowicze 1.) wś, pow. brzeski gub. grodzieńskiej, w 5 okr. pol., gm. Wołczyn, o 39 w. od Brześcia, 469 dzies. ziemi włośc. (43 łąk i pastw., 11 nieuż.). 2.) W., wś, pow. lepelski, 100 dzies. ziemi, należała do dóbr Mosarz, dawniej Szczyttów, potem Korsaków, w końcu Zabiełłowej, dziś uwłaszczona. Za czasów Rzpltej wchodziła w skład sstwa Ładosno.

Wieliczkowo 1.) fol., pow. trocki, w okr. pol., gm. Troki, okr. wiejski Bobrówki, o 2 w. od Trok, 1 dm., 3 mk. katol., 1955 dzies. rozległy; w 1865 r. własność Wa­si­le­w­skich. Porów. Bołbiany. 2.) W., fol., pow. brzeski gub. grodzieńskiej, w 4 okr. pol., gm. Ratajczyce, o 31 w. od Brześcia; należy do dóbr Górki, bar. Ar­tu­ra Mo­ren­hei­ma.

Wieliczkówka, rzeczka, w gub. grodzieńskiej, lewy dopływ Narewki.

Wieliska, wś i dobra, pow. brzeski gub. grodzieńskiej, w 4 okr. pol., gm. Kamieniec Litewski, o 25 w. od Brześcia. Wś ma 130 dzies. (34 łąk i pastw.); dobra, własność Ma­cie­jo­w­skich, 206 dzies. (21 łąk i pastw., 29 lasu, 13 nieuż.).

Wielka.., nazwy złożone, zaczynające się od tego przymiotnika, rozmieszczone są przeważnie na podstawie brzmienia drugiego wyrazu.

Wielka Kurwia, niem. Grass Curvien, wś i nadleśnictwo nad jez. Niskie, pow. jańsborski, st. Turośl (Turoscheln).

Wielki Las al. Wielgilas, leśnictwo i wybud., pow. jańsborski, nad jez. Niskie.

Wielkie Folwarki 1.) wś, pow. bia­ło­sto­c­ki, w 1 okr. pol., gm. Zabłudów, o 18 w. od Bia­łe­go­sto­ku, 810 dzies. ziemi włośc. (101 łąk i past., 28 lasu, 72 nieuż.). Ze wzgórz w pobliżu wsi W. F. i Tylwica al. Talwia bierze początek rz. Supraśl. 2.) W. F., osada, tamże, 64 dzies. (11 łąk i past. i 1 nieuż.).

Wielkie Jeziory al. Wielkojeziory, fol., pow. wyłkowyski, gm. Olwita, par. Wyłkowyszki (odl. 4 w.), ma 9 dm., 57 mk. W r. 1887 fol. Wielkie Jeziory rozl. mr. 771: gr. or. i ogr. mr. 444, łąk mr. 76, past. mr. 144, lasu mr. 71, nieuż. mr. 28, obszar sporny mr. 8; bud. mur. 4, drew. 11; płodozm. 13-pol., las nieurządzony. Do fol. należała poprzednio wś Kumiecie os. 21, mr. 181.

Wielkie Rogalskie, jezioro, w pow. łeckim, ob. Rogalskie.

Wielkie Sioło 1.) wś, pow. dzi­sień­ski, w 2 okr. pol., gm. i dobra, ks. Puzynów, Ihumenowo (o 1 w.), okr. wiejski Ksaweryn, 74 dusz rewiz 2.) W. S., wś, pow. lidzki, w 1 okr. pol., gm., okr. wiejski i dobra, hr. Tyszkiewiczów, Żyrmuny (o 2 w.), o 12 w. od Lidy ku Wilnu, 9 dm., 112 mk. katol. (w 1865 r. 42 dusz rewiz.). Obok karczma, zwana Sielanka. 3.) W. S., wś nad rzką Chmielowszczyzną, pow. lidzki, w 3 okr. pol., gm. i dobra, hr. Urus­kich, Żołudek, okr. wiejski Kra­su­le, o 45 w. od Lidy, 32 dm., 272 mk. (w 1865 r. 100 dusz rewiz.). 4.) W. S., wś, pow. lidzki, w 4 okr. pol., gm. Lebioda, okr. wiejski i dobra, Wa­żyń­skich, Goł­dów, 65 dusz rewiz. 5.) W. S. al. Wielka Wieś, wś nad rzką Hołdówką, pow. lidzki, w 4 okr. pol., gm. Wasiliszki (o 7 w.), okr. wiejski Szejbakpol, o 32 w. od Lidy, 15 dm., 192 mk. (w 1865 r. 64 dusz rewiz.); należy do dóbr Kościeniewo, Kos­tro­wi­c­kich. 6.) W. S., wś i folw., pow. oszmiański, w 2 okr. pol., gm. Połoczany, okr. wiejski Kobyłki, st. pocz. i dr. żel. lipawsko-romeńskiej Mołodeczno, o 67 w. od Oszmiany. Folw. ma 1 dm., 10 mk. katol.; wś zaś 11 dm., 79 mk. t. wyz. Spis z 1865 r. podaje dwie wsi, z których jedna ma 25 dusz rewiz.; należy do Cywińskich; druga zaś 18 dusz rewiz. i stanowi własność Ro­mul­tów. Dobra, mające około 50 włók, przez kilka wieków należały do ro­dzi­ny Sa­ko­wi­czów h. Kor­win. W 1816 r., ze śmiercią Jó­ze­fa Sa­ko­wicza, deputata trybunału głównego litew., przeszły na jego siostrę An­nę Ra­dzi­sze­w­ską, od której w 1835 r. nabywa prałat wileński Cy­wiń­ski. Poczem krewnego jego Ze­no­na Cy­wiń­skie­go. 7.) W. S., wś, pow. święciański, w 1 okr. pol., gr. Łyntupy (o 17 w.), okr. wiejski i dobra Szyrynów, Kluszczany, 44 dusz rewiz. 8.) W. S. al. Wielkosiele, zaśc., pow. święciański, w 2 okr. pol., gm. Łabonary (o 7 w.), okr. wiejski i dobra Żar­now­skich, Styrnie, 1 dusza rewiz, 9.) W. S., wś, pow. wilejski, w 1 okr. pol., gm. Horodek (o 9 w.), okr. wiejski i dobra, Druż­bi­c­kich, Choł­chła, o 35 w. od Wilejki, przy b. dr. poczt. z Mołodeczna do gran. pow. mińskiego, 22 dm., 150 mk. (w 1865 r. 41 dusz rewiz. i 1 jednodworców). 10.) W. S., wś, tamże, okr. wiejski Siemierniki, 9 dusz rewiz.; należy do dóbr Poradowszczyzna, Kor­ni­c­kich. 11.) W. S., wś, pow. wilejski, w 1 okr. pol., gm. Mołodeczno (o 1½ w.), okr. wiejski Wielkie Sioło, o 20½ w. od Wilejki, przy b. dr. poczt. z Wilna do Mińska, ma 52 dm., 461 mk. prawosł. W 1865 r. miała 50 dusz rewiz. w części należącej do dóbr Mołodeczno, Tysz­kie­wi­czów, 149 w części do dóbr Wielkie Sioło, Ło­pa­ciń­skich i 12 dusz w części skarbowej. W 1880 r. spłonęła. W skład okręgu wiejskiego wchodzą wsi: Wielkie Sioło i Samale, oraz zaśc. Łazowiec, w ogóle w 1865 r. 228 dusz rewiz. włośc. uwłaszcz. I 12 b. włośc. skarbowych. 12.) W. S., wś, pow. prużański, w 1 okr. pol., gm. Wielkie Sioło, o 10 w. na płn.-wsch. od Prużany, 2569 dzies. ziemi włośc. (800 łąk i pastw., 128 nieuż.). Była tu kaplica kat. parafia Szereszów. Gmina, położona w środkowej części powiatu, graniczy od płn. z gm. Kotra, od wschodu z gm. Kotra i Dobuczyn, od południa z gm. michajłowską, a od zach. z gm. Szereszów i Suchopol, dzieli się na 4 okręgi (starostwa) wiejskie, obejmuje 7 miejscowości, ma 394 dm. włośc. (obok 10 należących do innych stanów), 2411 mk. włośc., uwłaszczonych na 5275 dzies. 13.) W. S., wś, pow. słonimski, w 2 okr. pol., gm. Mieżewicze, o 28 w. od Słonima, stanowi właściwie część wsi kościelnej Przewłoka (Pierewołoka). 14.) W. S., wś, pow. wołkowyski, w 1 okr. pol., gm. Podorosk, o 21 w. od Wołkowyska, 389 dzies. ziemi włośc. 15.) W. S., wś, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol., o 19 w. od Nowoaleksandrowska. 16.) W. S., wś nad rzką Woronką, lew. dopł. Isłoczy, pow. miński, w 2 okr. pol. i gm. Raków, o 37 w. od Mińska, ma 37 osad; miejscowość falista, grunta szczerkowe, żytnie. 17.) W. S., białoros. Wialikoje Sioło, wś nad rzką Pierekałką, lew. dopł. Suły, pow. miński, w 3 okr. pol. kojdanowskim, gm. Rubieżewicze, o 12 w. od Kojdanowa (poczta), o 52 w. od Mińska. Ma 63 osad, szkółkę wiejską. Za poddaństwa była ta wieś dziedzictwem Łą­s­kich. Miejscowość lekko falista, z glebą szczerkową, żytnią, łąki dobre. 18.) W. S., wś i folw. poradziwiłłowski, pow. nowogródzki, w 4 okr. pol. i gm. Mir, o 49 w. od Nowogródka. Wś ma 39 osad; folw. około 24 włók. Miejscowość lekko falista, małoleśna, grunta dobre, pszenne. 19.) W. S., pow. nowogródzki, gm. Horodyszcze, ob. Sioło Wielkie. 20.) W. S., wś, pow. sieński, gm. Rasna, ma 22 dm., 140 mk., cerkiew paraf. drewnianą. 21.) W. S., wś, pow. dryssieński, par. Oświej. 22.) W. S., wś, pow. połocki, w 3 okr. pol., gm. nikołajewska, posiada urząd gminny. Nadane w 1563 r. przez Zygmunta Augusta Tymoteuszowi Romejko-Hurko (ob. Krynki). Następnie stanowiła królewszczyznę (ob. Vol. Leg., VI, 263). W 1730 r. sstwo wielkosielskie posiadał Ste­fan Pe­rott, rotmistrz pow. orszańskiego. J. Krz.-A. Jel.

Wielkimie, może Wilkije, jezioro, w pow. sejneńskim, gm; Lejpuny, ma 12 mr. obszaru. Wpada doń rz. Świnarka, wypływa rz. Wilkija.

Wielkonostra, wś, pow. sejneński, ob. Wiłkonostry.

Wielkosiele, ob. Wielkie Sioło 8).

Wielobory, dawniej Wielebory, wś, pow. łomżyński, gm. Kossaki, par. Rutki. Według reg. pob. ziemi łomżyńskiej z r. 1578 wś W. miała 6 łan., 1 zagr, (Pawiński, Mazowsze, 379).

Wielogrod, tak zowie się Meklemburg; wyraz ten złożony jest z nordyckiego wyrazu mikil, t. j. wielki, i burg, t. j. gród, jest więc tłumaczeniem Wielogrodu. Tak nazywa Je Ibrahim, syn Jakuba, którego kronikę odkryto przed kilku laty w Konstantynopolu. Żyd ten przebywał za czasów cesarza Ottona I w Wielogrodzie. Kś. Fr.

Wieprze 1.) litew. Weprej, w kronikach krzyżackich Wepereu, mko i dobra nad rz. Świętą, pow. wiłkomierski, na pograniczu pow. wileńskiego, w 1 okr. pol., gm. Wieprze, o 16 i 17 w. od Wiłkomierza, st. poczt. Pogiełoże, st. dr. żel. Janów (o 18 w.), ma 76 mk., kościół katol. paraf., zarząd gminy, szkołę ludową, młyn wodny. Kościół paraf., p. w. N. M. P. Różańcowej, z drzewa wzniesiony został w 1616 r. przez dziedzica Szemiotta. Parafia tutejsza, dekanatu wiłkomierskiego, ma 3520 wiernych i nosi nazwę złożona parafii Upniki—Wieprze z filią w Upnikach. Gmina, położona w płd:-zachod. zakątku powiatu, graniczy od płd. i wsch. z gub. wileńską, od płn.-wschodu z gm. Konstantynów i Siesiki, od zachodu z gm. Janów i Aleksandrowo pow. kowieńskiego, obejmuje 37 miejscowości, ma 381 dm. włośc. (obok 22 należących do innych stanów), 3960 mk. włościan, uwłaszczonych na 4263 dzies. Dobra W., z folw. Kowaluki i Bataniszki, mają 2473 dzies. (667 ziemi użyt., 566 nieuż., 1240 lasu), Przed uwłaszczeniem włościan dobra miały 64 chat, 203 dusz św. rewiz., 190 włók czyli 3800 dzies. Dobre łąki, użyźnione wylewami rz. Świętej, gleba dobra. Słynna niegdyś puszcza wieprzowska ciągnęła się na kilka mil, obecnie bardzo zniszczona i na osady zamieniona, do czego dała początek łowczyna Kossakowska, która na początku bieżącego wieku znaczną część lasów rozparcelowała. Stała tu dawna warownia Litewska, wspomniana w kronice Wiganda w 1384 r. pod nazwą Weperen. Dotychczas pozostały ruiny tego zamku. Własność niegdyś Kieżgajłów, następnie ks. Ogińskich, od których drogą wiana przeszła do Sze­miot­tów, od tych zaś, również jako wiano, do Tyzenhauzów. W 1808 r. Ignacy hr. Tyzenhauz sprzedaje Józefowi hr. Kossakowskiemu, łowczemu litew., po nim w dziale otrzymuje córka jego Pe­la­gia, żona Alek­san­dra de Saint Clair, ci w 1855 r. sprzedają Ksa­we­re­mu i An­nie z Roe­me­rów Pod­be­res­kim, od których nabywa dzisiejszy właściciel A­dam hr. Pla­ter. 2.) W., pow. rze­czy­c­ki, ob. Wiepry. J. Krz.

Wierch Jedlina, uroczysko do wsi Podkamionka, pow. sokólski, w 3 okr. pol., gm. Kamionka, o 9 w. od Sokółki, 79½ dzies. ziemi włośc. i 4½ dzies. należącej do Wró­b­le­w­skich.

Wierchdubie 1.) al. Wierchduby, wś włośc., pow. grodzieński, w 5 okr. pol., gm. Berszty, o 49 w. od Grodna, 195 dzies. ziemi włośc. (82 łąk i pastw., 10 nieuż.). 2.) W., uroczysko, tamże, gm. Sobolany, o 40 W. od Grodna, należy do wsi Stara Ruda.

Wierchłowce, wś i uroczysko, pow. sokólski, w 3 okr. pol., gm. Kamionka, o 5 w. od Sokółki; wś ma 125 dzies. ziemi włośc., uroczysko należy do Jana Milenkiewicza i ma 1½ dzies.

Wiercholesie 1.) uroczysko do wsi Ozdobicze, pow. grodzieński, w 4 okr. pol., gm. Kamionka. 2.) W., uroczysko, tamże, własność Kol­man­czu­ka, ma 10 dzies.

Wierchpole, wś włośc., pow. grodzieński, w 1 okr. pol., gm. Hoża, o 21 w. od Grodna, między linią dr. Żel. warsz.-petersb. a Niemnem, wraz z urocz. Prorwa (Przerwa) i Kryniczne ma 1624 dzies. (1134 pod zabudow. i roli, 140 łąk i pastw., 40 lasu, 310 nieuż.).

Wierchpolnica, uroczysko do wsi Polnica 2-ga, pow. grodzieński, w 1 okr. pol., gm. Hoża.

Wierchpolnickie, uroczysko, pow. grodzieński, ob. Plebaniszki 3).

Wiercieliszki, wś i dobra, pow. grodzieński, w 1 okr. pol., gm. Wiercieliszki, o 10 w. od Grodna. Wś ma 918 dzies. ziemi włośc. (138 łąk i pastw., 6 nieuż.) i 50½ dzies. ziemi cerkiewnej, kaplica kat. par. Grodno. Dobra, własność Bis­pin­gów, dawniej Mi­cha­ła Wa­li­c­kie­go, podstolego koron., wraz z folw. Skołubowem i chut. Swiecznikowem mają 2523 dzies. (380½ łąk i pastw., 91½ lasu, 51 nieuż.). Dobra wchodziły w 1588 r. w skład ekonomii grodzieńskiej. Gmina obejmuje 57 miejscowości, ma 407 chat włośc. (obok 164 dm. należących do osób innych stanów), 5202 mk. włościan, uwłaszczonych na 7438 dzies.

Wiercień 1.) Boćkowski, okolica, pow. biel­ski gub. grodzieńskiej, w 2 okr. pol., gm. Malesze, o 13 w. od Biel­ska, 129½ dzies. (12 łąk i past., 8½ lasu, 2 nieuż.). 2.) W., Wielki i Mały, dwie wsi i osada, tamże, w 4 okr. pol., gm. Siemiatycze, o 37 w. od Biel­ska. Wsi mają 39 dzies. ziemi włośc., osada zaś 320 dzies. (44 łąk i pastw. 113 nieuż.).

Wierciochy, 1.) pow. przasnyski, ob. Krajewo-W. 2.) W., wś, pow. suwalski, gm. Koniecbór, par. Raczki, odl. od Suwałk 21 w., od Raczek 6 w., ma 32 dm., 247 mk. W 1827 r. 11 dm., 63 mk. Wchodziła w skład dóbr Raczki. Wspomniana w akcie erekcyjnym kościoła w Raczkach z r. 1599. Krzysztof Pac, kanclerz w. ks. lit., sporządzając testament 20 listopada 1678 r., powiada w nim: „Targowałem dla niego (Kazimierza-Michała Paca, naówczas kawalera maltańskiego) Raczki i Wierciochy, przyległe Dowspudzie mojej, żeby pamiątkę jaką po mnie miał i chciałem je zapisać na kawalerów maltańskich litewskich, którzyby z domu mego byli“ (Akt Tryb. Głów., 1685 r.). Zamiar ten widocznie nie doszedł do skutku, gdyż jeszcze w r. 1710 w rejestrze zmarłych włościan na zarazę w dobrach Raczki i Szczodrochy, własności Ste­fa­na Ku­ro­wi­cza, strażnika wtwa trockiego, taką znajdujemy wzmiankę: „we wsi Wierciochy (należącej do majętności Szczodroch) wymarło ludzi powietrzem 120, pozostało: Kożuch jeden z żoną, Lewom stary chromy jeden, który i chleba sobie nie zarobi, krawiec jeden głuchy i ten sobie chleba nie zarobi“ (Akta sądu grodz. grodzień., VII, str. 431—2). Dopiero około r. 1748, gdy Józef i Balbina Pacowie, starostowie chwiejdańscy, nabyli od Ejdziatowicza Raczki, i W. przejść musiały na ich własność, stanowiąc odtąd nieodłączną część „hrabstwa raczkowskiego“. (Akta Tryb. Głów., 1749 r., №102). Od Józefa Paca nabywa je Ludwik Pac, późniejszy generał, z mocy aktu darowizny z d. 5 marca 1797 r. (Wykaz hypot. w archiwum koś. w Raczkach). Odtąd stanowiły jego własność, aż do przejścia dóbr pacowskich na skarb. M. R. Witan.

Wierciszewo, w XVI w. Wierciszowo, wś nad rz. Biebrzą, pow. łomżyński, gm. Borzejewo, par. Wizna. Mieszka tu drobna szla­ch­ta a zarazem i włościanie. W 1827 r. było 10 dm., 63 mk. Według lustr. z r. 1549 było tu 13 łanów (Lustr., 4—28). Według reg. pob. pow. wiznieńskiego z r. 1577 kilku drobnych posiadaczy miało 8 łan. i 6 mr. (Pawiński, Mazowsze, str. 357). Br. Ch.

Wierciszki, pow. władysławowski, gm. Tomaszbuda, par. Gryszkabuda, odl. od Władysławowa 28 w., ma 6 dm., 82 mk.

Wiernieje (nazwa wątpliwa [prawidłowa], z mapy woj.-topogr., może Szuralis), jezioro, w pow. sejneńskim, w gm. Wiejsieje, o 2 w. na płn. od osady i Jeziora Wiejsieje. Ma brzegi pagórkowate, bezleśne, wznies. do 490 st. npm. Ciągnie się łukowato od zach. ku wschodowi na długość 3½ w., szer. od ½ do 1 w. Obszar wynosi do 360 mr. Na brzegu płn. leżą Jakielnice [Jakielańce] i Purwiszki. Rzeczka Zapsia [błąd] uprowadza wody jeziora.

Wierobieje, Wieroboje i Wierobije, wś, pow. kalwaryjski, gm. i par. Krakopol, odl. od Kalwaryi 34 w., ma 34 dm., 233 mk., 27 os., 949 mr. W 1827 r. było 26 dm., 170 mk. Należała do fol. Krakopol.

Wierpol, wś, pow. brzeski gub. grodzieńskiej, w 5 okr. pol., gm. Rogacze, o 53 w. od Brześcia, 298 dzies. ziemi włośc. (15 łąk i past.) oraz 81 dz. należącej do różnych właścicieli (8½ łąk i pastw., 10 lasu, 5½ nieuż.). Pomiędzy wsią a sąsiednim lasem, w miejscowości zwanej Mogiłkami al. Grabarką, kilka równoległych nasypów.

Wiersznie, os., pow. władysławowski, gm. Dobrowola, par. Poniemoń Fergisa, odl. od Władysławowa 46 w., 2 dm., 13 mk.

Wiersznowo, błoto śród lasów, w części wschodniej pow. władysławowskiego.

Wierszożygle, pow. maryampolski, ob. Wirszożygle.

Wierszupie, pow. władysławowski, ob. Werszupie.

Wierszupka (z litew. wiersz-upis — rzeka zwierząt), rzeczka, w pow. wileńskim, lewy dopływ Wilii, do której uchodzi pod dworem Wierszupka. Nad W. odkrył Kirkor różne starożytności i złożył je w muzeum wileńskiem.

Wierszupka 1.) dwór przy ujściu rzki t. nazwy do Wilii, pow. wileński, w 6 okr. pol., gm. Mickuny, o 10 w. od Wilna, 1 dm., 38 mk. katol., browar, młyn wodny; w 1865 r. własność Alek­san­d­ro­wi­czów. Niegdyś letnia rezydencya książąt litewskich i zwierzyniec. W pobliżu miejsce zwane „łaźnią Barbary“. 2.) W., zaśc., pow. wileński, w 3 okr. pol., o 43 w. od Wilna, 1 dm., 5 mk. żydów. 3.) W., zaśc. nad rzką Łomianą, pow. trocki, w 2 okr. pol., o 45 w. od Trok, 1 dm., 12 mk. katol.

Wierszustanie, rzeczka, w pow. trockim, prawy dopływ Niemna, uchodzi między Druskienikami a Liszkowem.

Wierszustęga, zaśc. rząd. nad rzką; t. nazwy, pow. trocki, w 4 okr. pol., o 70 w. od Trok, 1 dm., 4 mk. katol.

Wierszwy al. Wierszuny, pow. maryampolski, ob. Werszwy.

Wierśnianka, os. leś., pow. sejneński, gm. Pokrowsk, odl. od Sejn 11 w., 1 dm., 12 mk. [K. O. Falk podejrzewa (Wierśnie) o źródłosłów jaćwieski.]

Wierśnie, jezioro, pow. sejneński, przy wsi t. n., o 2 w. na zach. od jez. Gieret, o 1 w. na płd. od jez. Białe. Dalszym ciągiem jeziora jest rozległe bagno, lasem porosłe, zwane Milowe. [K. O. Falk podejrzewa źródłosłów jaćwieski.]

Wierśnie 1.) wś nad jez. t. n., pow. sejneński, gm. Pokrowsk, odl. 11 w. od Sejn, ma 3 dm., 78 mk. Osada leśna Wierśnianka ma 1 dm., 12 mk. W r. 1827 było 8 dm., 66 mk., par. Kaletnik. 2.) W., ob. Wiersznie.

Wierzbianki, niem. Wierszbianken Gross i Klein, wś i leśniczówka, pow. gołdapski st. p. Grabowen.

Wierzbiszki, wś, pow. suwalski, gm. Kadaryszki, par. Lubowo, odl. od Suwałk 24 w., ma 6 dm., 75 mk. Wchodziła w skład dóbr rząd. Kadaryszki. W 1827 r. było 8 dm., 82 mk.

Wierzbołowo al. Wierzbołów, niem. Wirballen, miasto, stacya dr. żel. i komora celna, pow. wyłkowyski. Miasto leży w dolinie rzeki Szyrwinty, wznies. średnio do 227 st. npm., nad dwoma drobnemi strumieniami, uchodzącymi do Szyrwinty (z lew. brzegu) o 3 w. na płn. od miasta. Komora celna i stacya dr. żel., na odnodze Wilno-Wierzbołów, leżą nad rzką Leponą (dopł. Szyrwinty), o 5 w. na zach. od miasta, w gminie Kibarty. Miasto odl. 14 w. na zach. od Wyłkowyszek, z któremi połączone jest drogą bitą, stacya dr. żel. i komora odl. 2½ klm. od pogranicznej stacyi pruskiej w Ejtkunach, 64 w. od Królewca, a 178 w. od Wilna, 92 w. od Suwałk. Miasto posiada kościół par. ewang., szkołę 2-klas. ogólną, szkołę ewang. Sąd pokoju dla W. znajduje się w Wyłkowyszkach, urząd poczt., tel., stacya dr. żel. w os. Kibarty, lecz noszą urzędową nazwę Wierzbołów. Miasto ma 258 dm., 2667 mk. (1237 męż., 1430 kob.) i obok tego 1368 zapisanych do ksiąg ludności stałej lecz nieobecnych (skutkiem emigracyi i osiedlania się dla zarobku w gm. Kibarty, liczącej 9271 mk.). Co do wyznania w mieście jest 14 prawosł., 1940 żydów (49%), zresztą katolicy. Ewangielicy mający tu swój kościół par., mieszkają w obrębie gm. Kibarty (przeszło 3000). W r. 1827 było 242 dm., 1826 mk. Osada przy komorze ma obecnie dość znaczną ludność. W r. 1870 było 10 dm., 42 mk. Utworzenie się znacznego centra handlowego w Kibartach przy st. kol. i komorze (do 6000 mk.) odebrało miastu wszelkie znaczenie handlowe i zamieniło w biedną osadę, zamieszkaną przeważnie przez żydów. W. powstał na obszarach lasów należących do starostwa jurborskiego. Pierwotnie był wioską na trakcie zapuszczańskim, założoną jakoby za rządów Bony pod nazwą Nowa Wola i stanowiącą centr rozległego leśnictwa. Wraz ze starostwem jurborskiem oddany był konstytucyą z r. 1593 na oprawę posagu żony Zygmunta III a następnie późniejszych królowych (Cecylii Renaty, Maryi Ludwiki, Eleonory). Parafią utworzyć tu miała Bona w r. 1554. Prawo miejskie, magdeburskie, nadał osadzie Zygmunt III r. 1593. W r. 1643 Jan Wścieklica, dworzanin JK. Mości, z żoną Ma­ryą z Te­bań­skich założył tu klasztor dominikanów. Kościół klasztorny miał być przerobiony z zamku czy pałacu fundatorów (widocznie dzierżawców królewskich). Klasztor istniał do r. 1819. Gdy kościół paraf. uległ ruinie i został rozebrany w r. 1855 (pozostały tylko ruiny dzwonnicy murowanej), wtedy kościół poklasztorny użyty został na parafialny. Jestto budowla sklepiona, w stylu jezuickim (przebudowana w XVIII w.), o dwu wieżach. Wewnątrz 11 ołtarzy z ozdobami gipsowemi. Zabudowania klasztorne noszą cechy dawniejszej budowli niż kościół. Dominikanie utrzymywali tu szkoły, które istniały do r. 1819 i miały w końcu klas. Pierwotny zbór ewangielicki założyli tu w r. 1731 przybyli z Salzburga osadnicy. Parafia istnieje od r. 1833. Dzisiejszy kościół nowy poświęcony był w r. 1879, wzniesiony kosztem gminy, liczącej do 4000 wiernych. W. par., dek. wyłkowyski, 4260 dusz. Br. Ch.

Wierzboły 1.) wś, pow. kalwaryjski, gm. i par. Urdomin, odl. od Kalwaryi 25 w., ma 26 dm., 234 mk., 16 os., 642 mr. Wchodziła w skład dóbr Kirsna-Ostrów. W 1827 r. było 17 dm., 135 mk. 2.) W., wś, pow. sejneński, gm. Krasnowo, par. Kalwarya. Wchodziła w skład dóbr Krasnowo, r. 1855 miała 88 mr. W nowszych spisach urzęd. pominięta. W r. 1827 był 1 dm., 12 mk.

Wierzbowo 1.) wś i fol., pow. ciechanowski, gm. Opinogóra, par. Koziczynek, odl. 14 w. od Ciechanowa, ma 15 dm., 245 mk., 482 mr. (w tem 89 mr. włośc.), wiatrak. Fol. należy do dóbr Opinogóra. W 1827 r. było 19 dm., 137 mk., par. Koziczyn. W tej wsi Janusz, ks. mazowiecki, w r. 1417 w obecności Jakuba zwanego Poczta, sędziego ciechanowskiego, Mikołaja z Opinogóry i innych ziemian zatwierdza akt sprzedaży wsi Dąbrówka, Szlasy i Czatkowo, w ziemi ciechanowskiej (Kod. Maz., 161). Według reg. pob. pow. ciechanowskiego z r. 1567 we wsi W. było kilka części. Pierwsza miała 2 włóki, 1 ogr.; na drugiej Nieborscy 4½ wł.; trzecia 1 wł., 1 ogr., czwarta ½ wł., 1 ogr.; na piątej Zembrzycki 1 wł. (Pawiński, Mazowsze, 332). 2.) W. Wielkie i Małe, wś, pow. łomżyński, gm. i par. Szczepankowo, ma 718 mR. obszaru. Mieszka tu drobna szla­ch­ta. W 1827 r. było 27 dm., 187 mk. Według reg. pob. pow. łomżyńskiego z r. 1578 wś W. miała drobnych posiadaczy na 4 łanach (Pawiński, Mazowsze, 368). 3.) W. Zambrzyce, wś, pow. łomżyński, gm. i par. Zambrowo, odl. 28 w. od Łomży. W r. 1827 było 10 dm., 87 mk. Fol. W. Zambrzyce z nomenklaturą Jabłonka w r. 1885 rozl. mr. 846: gr. or. i ogr. mr. 428, łąk mr. 67, pastw. mr. 8, lasu mr. 323, nieuż. mr. 20; bud. mur. 6, drew. 11; las nieurządzony. Wś W. os. 20, mr. 79. Według reg. pob. pow. zambrowskiego z r. 1578 wś W. Zambrzyca leżała w par. Kołaki (Pawiński, Mazowsze, 380). Wspominana w aktach sąd. ziemi łomżyńskiej z r. 1476. 4.) W., wś i fol., pow. szczuczyński, gm. Bogusze, par. Grajewo, odl. 9 w. od Szczuczyna, posiada gorzelnią, browar, wiatrak. W 1827 r. było 15 dm., 115 mk. Dobra W. składały się w r. 1871 z fol. W. i Wojewodzino, rozl. mr. 1884: fol. W. gr. or. i ogr. mr. 555, łąk mr. 130, past. mr. 44, lasu mr. 747, zarośli mr. 4, wody mr. 2, nieuż. mr. 21; bud. mur. 6, drew. 19; płodozm. 5-pol.; las nieurządzony; fol. Wojewodzino gr. or. i ogr. mr. 305, łąk mr. 41, past. mr. 25, nieuż. mr. 8; bud. mur. 1. Wś W. os. 32, mr. 119; wś Wojewodzino os. 26, mr. 332. Br. Ch.

Wierzbowo 1.) niem. Wiersbau, wś, pow. ządzborski, st. pocz. Sensburg (Ządzbork). Starożytne grodzisko. R. 1528 ks. Olbracht nadaje wś W. z 20 włók Englowi v. Golzheim (ob. Kozłowo, t. IV, 566). 2.) W., wś, pow. niborski, st. pocz. Usdau (Uzdowo). W. m. Konrad v. Jungingen nadaje r. 1401 w Malborku Wilhelmowi z W. 40 włók na prawie chełm. w Wierzbowie i 40 w Gołąbkach, z dwoma służbami w lekkiej zbroi (Kętrz., O ludn. pol., 296). 3.) W., niem. Wierszbau, wś, pow. niborski, st. pocz. Kl. Koslau. R. 1351 Gunter v. Hohenstein, komtur ostródzki, nadaje Marcinowi z W. 27 wł. chełm. w ziemi saskiej, z obowiązkiem jednej służby w lekkiej zbroi. Włóki te leżały między granicą Mazowsza a wsią Bursk. Marcin ten pochodząc z W. przeniósł tę nazwę na dany mu obszar: Zygfryd Walpot v. Possenheim, komtur ostródzki, znalazł tu przy pomiarze r. 1371 nadwyżkę 3 włók i nadał takowe Staśkowi z W. Podczas wojny 13-letniej Klawko z W. i Mikołaj z Wiąwałdu wypowiedzieli posłuszeństwo zakonowi; wskutek tego skonfiskowano im dobra i nadano W. r. 1460 Janowi i Krzysztowi Schoeneich oraz Zygmutowi i Jerzemu Lesłowiczom, z warunkiem zwrotu, gdyby przy zawarciu pokoju zastrzeżoną została restytucya dóbr zabranych. R. 1542 mieszka, tu wyłącznie polska ludność (Kętrz., O ludn. pol., 314). 4.) W., niem. Wierszbowen A. i B., wś, pow. łecki, st. p. Kallinowen.

Wierzchlesie 1.) wś, pow. słonimski, w 5 okr. pol., gm. Luszniewo, o 19 w. od Słonima, 219½ dzies. ziemi włośc. 2.) W., chutor, tamże, o 26 w. od Słonima, należy do dóbr Karolin-Lipin Kier­s­no­w­skich. 3.) W. al. Wierchlas, wś pow. sokólski, w 3 okr. pol., gm. Kamionka, o 10 w. od Sokółki, 1957 dzies. ziemi włośc.

Wierzchowlany, wś, pow. grodzieński, w 2 okr. pol., gm. Brzostowica Mała, o 46 w. od Grodna, 141 dzies. ziemi włośc. (17 łąk i pastw.). W pobliżu wsi, na wyniosłości, kurhan.

Wierzchpolnica, rzeczka, w pow. grodzieńskim, prawy dopływ Niemna.

Wierzchuca 1.) Nagórna, wś i dobra nad Bugiem, pow. biel­ski gub. grodzieńskiej, w 4 okr. pol., gm. Narojki, par. kat. Dawniej Sledzianów, od 1886 r. Drohiczyn (o 8 w.), odl. o 54 w. od Biel­ska. Wś ma 28 dm., 140 mk., 133 dzies. (17 łąk i pastw., 1 nieuż.). Dobra należą obecnie w części do Kompaniejcewych, mających 500 dzies. (167 łąk i pastw., 80 lasu, 46 nieuż.), Brujewiczów 25 dzies. (3 lasu) i Delwigów 145 dzies. (13 lasu, 5 nieuż.). Pierwotnie należała W. do dóbr koronnych i podług podania utrzymywano w nich wierzchowce królewskie (zkąd ma pochodzić nazwa). Rzeczywiście łąki i pastwiska wierzchuckie, słynne z bujnej trawy, nadają się do hodowli stadniny. W XVII w. była w posiadaniu rodziny Hińczów. Podług legendy ludowej jeden z Hińczów, pan na W., Mierzynówce, Bużyskach, Lisowie i Putkuwicach, pędził rozwiązłe życie, za co strafowany był publicznie przez miejscowego plebana. Obrażony oto Hińcz, pałając zemstą do księdza, zabił go z rusznicy w czasie Bożego Ciała. Zebrany lud chciał mordercę rozszarpać na miejscu, ale obecna, szla­ch­ta obroniła Hiń­cza i odprowadziła na zamek dro­hi­czyń­ski, gdzie był sądzony i przez kata na rynku ćwiertowany. Kościół zaś w W. podług podania ludu zapadł się w ziemię i do dziś dnia opowiadają starzy ludzie, że rodzice ich słyszeli dzwony pod ziemią, na pagórku gdzie stał dawnemi czasy kościół. W aktach sądu grodzkiego dro­hic­kie­go, odesłanych w 1885 r. do centralnego archiwum akt dawnych w Wilnie, był rzeczywiście dekret skazujący jakiego Hiń­cza na karę śmierci (podług notat dawnego arch. dro­hi­c­kie­go Fran. Za­lew­skie­go). W początkach XVIII w. W. należała do Ossolińskich, następnie do Kusz­lów, od nich przeszła do Szpi­lew­skich, poczem była w posiadaniu Stanisława Stęp­kow­skie­go i Wincentego Piet­czy­kow­skie­go. 2.) W. Nad­buż­na, folw. nad Bu­giem, tamże, o 55 w. od Biel­ska, ma 196 dzies. (59 łąk i pastw., 25 lasu, 59 nieuż.). Dawniej folw. ten należał do W. Na­gór­nej. W 1802 r. ówczesny właściciel An­to­ni Szpi­lew­ski urządził tu sobie rezydencyę i terytoryalnie oddzielił od W. Na­gór­nej. Dziś w posiadaniu jego wnuka Gus­ta­wa. Na polach folwarku, tuż przy Bugu, znajduje się kilka starożytnych mogił, podług podania miejscowego Jadźwingów. Szkielety w tych mogiłach zwrócone są wszystkie głową na wschód i obłożone polnemi kamieniami. Niektóre z nich mają po 7 stóp długości; czaszki ich są wydłużone, grube, czoło niskie, znacznie w tył pochylone, zęby prosto osadzone. W kilku mogiłach znaleziono bronzowe, spiralnie skręcone bransolety, kółka w postaci kolczyków, sprzączki, paciorki szklanne żółte i niebieskie. W jednej z mogił znaleziono krótki miecz obosieczny. Na pastwisku nad Bugiem, między W. a Bużyskami, przed kilku laty wygrzebali włościanie kilkaset sztuk monet srebrnych z czasów Trajana; wykopalisko to sprzedane zostało żydom na srebro. O 1 w. od tego miejsca, tuż przy brzegu Bu­gu, odkryto niewielką pieczarę, w której znaleziono koronę wykutą ze srebra, ważącą około 6 funtów. Zabytek ten, wypadkowo ocalony z rąk żydów, którzy nabyli go na stopienie, znajduje się podobno w zbiorach komitetu statystycznego w Grodnie.

Wiesenhorst, folw., pow. wystrucki, st. p. Norkitten.

Wiesiołowo, wś, pow. sokólski, w 2 okr. pol., gm. Kamionka, o 35 w. od Sokółki, 239 dzies. ziemi włośc. (94 łąk i pastw., 6 nieuż.).

Wieś Krasna, wś nad rz. Serwecz, lew. dopł. Niemna, pow. nowogródzki, w 2 okr. pol. horodyszczańskim, gm. Cyryn, 36 w. od Nowogródka, ma 34 osad. Miejscowość falista, bezleśna, grunta pszenne, łąki wyborne. A. Jel.

Wietrzychowo, pow. kolneński, ob. Kola-W.

Wieżanka 1.) wś, pow. biel­ski gub. grodzieńskiej, w 1 okr. pol., gm. Kle­ni­ki, o 19 w. od Biel­ska, 35 dzies. ziemi włośc. 2.) W., dobra, pow. prużański, w 3 okr. pol., gm. Horodeczna, o 36 w. od Prużany, własność Dow­na­ro­wi­czów, 79 dzies. (20 łąk i pastw., 21 lasu, 3 nieuż.).

Wigra, rzeczka, wypływa z jeziora leżącego na płd. od wsi Wigrele, w pow. wyłkowyskim, przepływa przez jezioro na płd. od wsi Graużyny, wchodzi na obszar pow. suwalskiego i uchodzi do Szeszupy pod wsią Poszeszupie. Długa 8 w. [Pierwotnie Grawża.] J. Bliz.

Wigrańce, wś i os. leś., pow. sejneński, gm. i par. Berżniki, odl. od Sejn 9 w., ma 7 dm., 44 mk. W 1827 r. było 6 dm., i 89 mk.

Wigrele, wś, pow. wyłkowyski, gm. Wojtkobole, par. Grażyszki, odl. od Wyłkowyszek 28 w., ma 15 dm., 111 mk. Wchodziła w skład dóbr rząd. Kalwarya. W 1827 r. było 8 dm., 52 mk. [Także jezioro na płn. od wsi.]

Wigry, wielkie i malowniczo położone jezioro, śród wyżyny pojezierza bałtyckiego, wznies. do 750 st. npm, leży w pow. suwalskim a częścią w augustowskim, odl. 9 w. (w linii powietrznej) na wschód i płd.-wsch. od Suwałk. Ogólny obszar jeziora wynosi 20•9 wiorst kw. (0•43 mili), z tego 4•8 w. należy do pow. augustowskiego. Od cyfry tej (według obliczeń gen. Strielbickiego), różnią się podawane często cyfry obszaru w morgach (7958 mr.) i dziesięcinach (4000 dzies.), odpowiadające znacznie większemu obszarowi (prawie 34 w. kw.). Pochodzi to zapewne od wliczenia do obszaru jeziora płaskich nadbrzeżnych obszarów, pokrytych dawniej wodą i dotąd w części zalewanych przy wyższym poziomie wód jeziornych. Jezioro ma kształt litery S. Długość w kierunku od płn. ku płd. w linii prostej wynosi 11 w., w kierunku od zach. ku wsch. 10 w., długość linii całego zakrętu około 17 w. Szerokość zmienia się od ½ w. do 2½ w., głębokość dochodzi podobno do 150 st. Dno częścią błotniste, częścią piaszczysto-iłowate. Woda barwy zielonej. Obszar jeziora można rozdzielić na trzy części: północną, środkową i południową. Północna, otoczona lasami przeważnie, stanowi niejako oddzielne jezioro mające do 2½ w. w kierunku od płn. ku płd. i do 1½ w. od zach. ku wschod. Przy wsi Tartak w płd. końcu zwęża się ona w kanał, przez który przechodzi [jez. Omułówek] po moście drogą bita z Suwałk do Sejn. Część środkowa, rozszerzająca się w płd. części do 5 w. w kierunku od zach. ku wschod. a rozległa na 3½ w kier. od płn. ku płd., mieści w płn. połowie wyspę z kościołem poklasztornym i kilka drobnych wysepek. Część południowa ma 9 w. długości w kierunku od zach. ku wsch., kilka większych wysp i łączy się z kilkoma drobnemi przyległemi jeziorami jak Długie i Malczynie [Muliczne] przy płn. brzegu, Mulaczyk i Krusznik przy płd. Rzeka Czarna Hańcza wchodzi do jez. ze strony zach. (w części środkowej), o 2 w. na płd. od os. Cimochowizna śród lasów, a wypływa pod wsią Durdyniszki [Burdyniszki] przy wsch. brzegu, wprost wyspy klasztornej. Z ryb spotykamy tu, między innemi, sieje, sielawy, pstrągi. Br. Ch.

Wigry, jezioro. Kaz. Kulwieć: „Notatki z wycieczki do W.“ („Wszechświat“, r. 1902). Rezultaty badań tego jeziora dokonywanych w r. 1901 i 1902 przez p. K. Kulwiecia i Czerwińskiego, ogłoszone będą później w „Pamiętniku fizyogr.“ Obszar całkowity jeziora wynosi 5500 mórg. Najwyższa głębokość sięga 55 mt. między wsią Cimochowizną a Rosochatym Rogiem. Temperatura wody w tej głębokości wynosiła 8° gdy na powierzchni dochodziła 20.

Wigry, dawniej Wygry, Wykgry, osada kościelna na wyspie śród jeziora t. n., pow. suwalski, gm. Hutta, par. Wigry, odl. 14, w. na płd. wschód od Suwałk, ma 10 dm., 54 mk. W r. 1827 był 1 dm., 5 mk. Już w XV w. istniało „uroczysko“ Wikgry śród puszczy służącej za miejsce łowów książąt litewskich. Odwiedzał te lasy Jagiełło, a raz omal nie wpadł tu w ręce Krzyżaków. Zdarzenie to tak opowiada Kromer: „Roku 1418 król Jagiełło powtórnie w Żmujdzkim Wieluniu o pokoju z Krzyżakami się namawiał, zaciągnąwszy tam z sobą senatory niektóre polskie. Ztąd gdy nic nie sprawiwszy odjechał, a rozprawiwszy senatory sam z trochą dworzanów w Wigroszach lasiech myśliwym polowaniem się zabawiał, o mały włos w komendatora rastenburskiego zasadzki nie wpadł“. Tu również ostatni z Jagiellonów zabawiał się łowami dnia 1 sierp. 1551 r. (Przeździecki, Jagiellonki Pol., V, p. LXXIII). Zdawna istnieć tu musiał dworzec myśliwski. W „Rewizyi puszcz w. ks. lit.“ z r. 1559 czytamy: „w puszczy Perełomskiej jezioro hospodarskie Wikgry. Nad tem jeziorem dwór J. K. M.“. Co do samej nazwy okalającej dwór puszczy istniał naówczas spór między „osocznikami“, z czego domyślać się można, że tu przechodziła granica puszcz: perełomskiej i perstańskiej, należących do dóbr stołowych ekonomii grodzieńskiej (tamże, str. 54). W uroczej tej miejscowości przemieszkiwali dość długo pustelnicy reguły św. Pawła. Świeżo przybyli z Włoch do Krakowa kameduli, uzyskawszy pozwolenie Władysława IV, wznieśli tu kościół i pozakładali pustelnie. Jan Kazimierz potwierdził im dnia 6 stycznia 1667 r. przywilej fundacyjny i uposażenie pomnożył. Według aktu erekcyjnego celem fundacyi miało być uproszenie Boga przez modły zakonników, żeby raczył odwrócić ciągłe klęski, jakiemi kraj naówczas był nawiedzany. Aktem tym król nadaje zakonnikom reguły św. Benedykta, za pozwoleniem papieża Klemensa IX i Aleksandra Sapiehy, bisk. wileńskiego, oprócz rzeczonej „wyspy“ na jeziorze Wygry, leśnictwa Perstuńskie i Przełomskie, z folwarkami, wsiami i lasami. Dokument ten na dwunastu osadzonych tu zakonników wkłada obowiązek odprawiania w oznaczonym czasie mszy św. za osobę fundatora, królową Maryą Ludwikę i królewicza Karola (M. L., ks. 410, f. 1513). Sejmujące stany fundacyą królewską tegoż roku zatwierdziły (Vol. leg., IV, p. 1004-5). Działalność zakonników przypomina cywilizatorską misyą klasztorów średniowiecznych. Trzebią oni puszcze i zakładają liczne folwarki, dla zużytkowania lasów urządzają liczne huty, połączone z kopalniami rudy żelaznej. W samych dobrach Wigry założono 8 rudni. Sprowadzeni z różnych stron kraju robotnicy dają początek licznym osadom leśnym. Przy klasztorze na wyspie założono piękne ogrody owocowe i urządzono ogrodzony zwierzyniec. Rządy gospodarnego zakonu wywołały wkrótce niezadowolenie sąsiadów. Już w r. 1710 pozwano przed sąd grodzki kamedułów i ich przeora kś. Emiliana „iż chlebem królewskim wytuczona pustynia Wigierska recalcitravit, kiedy ręką tą, która odbiera beneficia, oddaje maleficia przez wygnanie strażników w puszczy Perstuńskiej i Przełomskiej, JKM. osadnych, oraz uwięzienie p. Prejcza, podłowczego w. ks. lit.“ (Akta grodzień., VII, str. 464). Zatargi te oparły się widocznie o Rzym, skoro dla rozstrzygnięcia ich zesłanym został od stolicy apostolskiej do Polski Hieronim Grimaldi, arcyb. edeński, nuncyusz papieski. Komisarzem dla odgraniczenia kamedułów wigierskich wyznaczony został 15 październ. 1715 r. Paweł Sapieha, jako biskup żmujdzki i opat paradyski (M. L., ks. zap. 155, f. 788). Pomimo tych zajść, August II tegoż roku bawiąc na łowach w puszczy, klasztor wigierski nowemi obdarzył dobrami w ekonomii grodzieńskiej, o zatwierdzenie czego przez sejm warszawski prosi szla­ch­ta wojew. grodzieńskiego jeszcze w r. 1720 (Akta grodz. z. sądu, VII, str. 274). We dwa lata później (1717 r.) tenże monarcha zwalnia dobra klasztorne „od wszelkich konsystencyi, hybern, przechodów i lokacyi żołnierskich“ (Vol. leg., VI, p. 326). Gdy zaś w tym czasie pożar nawiedził W. i zniszczył przywilej fundacyjny, August II d. 18 lipca 1725 r. potwierdził takowy, z zastrzeżeniem książęcego prawa polowania, co sejm w r. następnym potwierdził (Vol. leg., VI, p. 496-7). Tak hojnie sypane dobrodziejstwa nie zadawalniały jednak przedsiębiorczych zakonników. W summaryuszu dochodów z leśnictw ekonomii grodzieńskiej z r. 1748 czytamy: „Konwent Wygierski WWOO. Kamedułów, po wielu miejscach nie mając jeszcze doskonałego ograniczenia swego, jako to: nad Wolką i pod Danielowcami i Białowierzchniami, co może puszczy królewskiej do siebie garnie. Przeto convenienter adigendus, aby komisyę sobie wyprosiwszy, do końca wyprowadził ograniczenie swoje w miejscach sobie nadanych przez konstytucye, tenże konwent nimius się być pokazuje w przywłaszczeniu sobie łąk w puszczy królewskiej, których po całej puszczy Perstuńskiej, Przełomskiej moc jest wielka, nie tylko rozszerza i roztrzebia łąki sobie nadane, na uszczerbek intrat i posesyi królewskiej, ale też i gdzie są kopce na udzielenie jakich łąk, mniej na to uważając, jak daleko rozlegają uroczyska, zewsząd się szerzy i poddanych króla z dawnych posesyi wypędza, albo też do miejsc, które są jeszcze wolne przystępu nie daje“ (Piscowaja kniga, II, p 40). Okazała świątynia wigierska, szczytami dwóch wież swoich panująca nad drzewami okalającej ją puszczy, zbudowaną jest z kamienia na wzmocnionym ręką ludzką półwyspie. Oprócz kościoła urządzono tu erem czyli pustelnię, składającą się z 12 domków, wystawionych w dwie równoległe linie. Przy każdym domku ogródek; całość od strony lądu oddzielona wysokim murem. Wszystkie te gmachy ostatecznie ukończone zostały dopiero w r. 1745. Stał przytem piękny, murowany dom, z licznemi pokojami dla gości. Kościół, p. w. Niepokal. Poczęcia N. M. Panny, niewiadomo kiedy i przez kogo konsekrowanym został. Wnętrze jego zdobią obrazy Smuglewicza i innych obcych malarzy. Z chwilą zajęcia tej części kraju przez Prusaków dobra zakonników zabrano na skarb w r. 1794 a ich samych przeniesiono w r. 1800 na Bielany pod Warszawą. Kościół stał się odtąd katedrą biskupstwa wigierskiego, utworzonego z części biskupstwa wileńskiego, oderwanego od Litwy. Pierwszym biskupem został kś. Michał Karpowicz, znakomity kaznodzieja (ur. 1744, † 1805), którego ciało spoczywa w podziemiach świątyni. Następca jego Jan Klemens Gołaszewski (1748, † 1820) w d. 8 maja 1815 r. konsekrował tu Woronicza na biskupa łuckiego (Święcki, Hist. pam., II, 545). Staraniem tego biskupa katedra dyecezyalna przeniesioną została w r. 1817 z W. do Sejn, gdzie dotąd się mieści. Bulla papiezka z r. 1818 przemianowała biskupstwo wigierskie na augustowskie. Odtąd katedra stała się kościołem parafialnym, liczącym obecnie 5595 parafian (Ordo Divini Officii z r. 1885, str. 25). Obszar dóbr klasztornych po zajęciu przez rząd pruski stał się centrem oddzielnego powiatu wigierskiego (Wigrischer Kreis), który według mapy z 1806 r. graniczył od płn. z pow. kalwaryjskim (wsi: Wersele, Łanowizna, Mieszkinie, Boczne, Sidory, Klonowo, Połańce, Kibarty, Balle, Obelica, Naruny), od wschodu dotykał Niemna, od płd. stykał się z pow. dąbrowskim (wsi: Świętojańskie, Rynkowce, Kolety Komaszówka, Twardy Róg), od zach. z pow. biebrzańskim i dawną granicą pruską. Obszar powiatu wynosił do 80 mil kwadr. (połowę obszaru zajmowały lasy). Było w nim 15 miast królewskich i 5 szla­che­c­kich. Miasta królewskie miały 1733 dymów i 9769 mk., szla­che­c­kie (prócz Raczek) 242 dym. i 1376 mk. Dobra królewskie tworzyły 7 zarządów (Aemter), obejmujących 66 folw., 416 wsi, 28 oddzielnych osad, 5902 dymów i 46280 mk.; dobra szla­che­c­kie liczyły 2033 dym. i 12792 mk. Dobra szla­che­c­kie szacowano na 1300000 tal. W byłych dobrach klasztornych liczono 1200 włościan, dawały do 30000 tal. dochodu. Lasy klasztorne, pięknie zachowane, obfitowały w drzewo masztowe i budulcowe. W obrębie powiatu leżały następne miasta: Bakałarzewo, Berżniki, Filipowo, Jeleniewo, Krasnopol, Lejpuny, Liszkowo, Łoździeje, Metele, Mirosław, Przerośl, Puńsk, Sejny, Sereje, Suwałki, Szczebra, Wiejsieje, Wiżajny. Z tych najludniejsze Łoździeje miały (około r. 1800) 1537 mk., zaś Suwałki, Przerośl i Sereje więcej niż 1000 mk. Z części dawnych dóbr klasztornych utworzony został majorat rządowy, w pow. suwalskim, w gminach Hutta i Kuków. W skład majoratu wchodzą folw.: Hutta, Nowy al. Czerwony, Piotrowa Dąbrowa, Stary, Papiernia, Jesionowo, Kuków i Zdrojczyszki. Obszar gruntów majoratu wynosi 3975 mr., a lasu 197 mr. 4 prętów. W r. 1868 dobra te oddane zostały jako majorat generał-lejtnantowi Mikołajowi Ganeckiemu. Do tegoż majoratu należą trzy młyny: w Papierni i Tartaku nad rzeką Czarną Hańczą, i w Tartaku nad rz. Pierty. Wszystkie wzmiankowane folwarki otaczają miasto Suwałki ze wszech stron, a część gruntów folw. Papiernia i staw dotykają samego miasta i tu też jest rezydencya właściciela, murowany młyn wodny i łazienki dla użytku miasta. Najobszerniejszy z folwarków Kuków ma mr. 1390; na fol. Hutta mieszka administrator majoratu. W Hucie i Kukowie są liczne i obszerne budowle gospodarcze i gorzelnie, a w Hucie prócz tego browar piwny. Grunta w ogóle żytnie, ale sieją też i pszenicę; najlepsze w Czerwonym Folwarku. W lesie położonym obok Hutty znaczna ilość dębów, pomieszanych z sosną i świerkiem. Obszerne jeziora, znane pod ogólną nazwą wigierskich, wchodzące niegdyś w skład ekonomii Hutta, pozostały przy skarbie. O własność znacznej części tych dóbr toczył się długoletni proces, rozpoczęty przez rodzinę Kiewliczów przeciw skarbowi królestwa. Ostatecznie wyrokami trybunnału warszawskiego, sądu apelacyjnego i IX depart. senatu proces ten rozstrzygnięty na korzyść skarbu. Obecnie ogromne te dobra rozpadły się na kilkanaście części, które przeszły w największej części na donacye. Źródła: Holsche „Geographie und Statistik v. West.- Sued-u. Neu-Ostpreussen“. Berlin, 1800 r. (t. I, 437-444). Połujański „Wędrówki po gub. Augustow.“ (str. 150-181). Opisy z rycinami dawały: „Tygod. Illustr.“ (z 1862 r. t. IV, 35 i z 1871 r., VII, 243), „Kłosy“ (t. VII, str. 153) i „Tygod. Powszechny“ (z 1880 r.) [Według K. O. Falka mają źródłosłów jaćwieski.] M. R. Witan.—Br. Ch.

Wijsko, dawna nazwa wsi Hujsko, w pow. do­bro­mi­l­s­kim.

Wijunówka, rzeczka, dopływ Narwy z prawej strony.

Wikier al. Wikker, rzeka, w dawnej Galindyi (por. t. II, 475), jestto dzisiejsza rzeczka Wieker.

Wikieratyszki 1.) al. Wiekierotyszki, wś, pow. maryampolski, gm. i par. Szumsk, odl. od Maryampola 4 w. Część I ma 15 dm., 85 mk.; część II ma 10 dm., 56 mk. W 1827 r. było 8 dm., 58 mk. 2.) W., wś, pow. wyłkowyski, gm. i par. Wyłkowyszki (odl. 6 w.), ma 2 dm., 32 mk. W 1827 r. 3 dm., 25 mk.

Wiktorowo […] 4.) W., os. w dobrach Grajewo, w pow. szczuczyńskim. […] 8.) W., os., pow. władysławowski, gm. Tomaszbuda, par. w 3 okr. pol., gm. i par. Gryszkabuda, odl. od Władysławowa 32 w., ma 5 dm., 31 mk. 9.) W., pow. wyłkowyski, gm. i par. Giże, odl. od Wyłkowyszek 14 w., ma 2 dm., 6 mk. 10.) W., ob. Wiktorów.

Wiktorowo 1.) folw., pow. biel­ski gub. grodzieńskiej, w 3 okr. pol., gm. Skurzec, o 57 w. od Biel­ska, 465½ dzies. (187 nieuż.), należy do hr. Wan­dy Potockiej. 2.) W., folw., pow. wileński, w 5 okr. pol., 30 w. od Wilna, 1 dm., 18 mk. katol. 3.) W., wś włośc., tamże, o 31 w. od Wilna, 1 dm., 6 mk. katol. 4.) W. al. Rabiniec, okolica, pow. miński, w 2 okr. pol. rakowskim, gm. Stare Sioło, o 11 w. od Mińska.

Wiktoryn 1.) al. Wiktorya, folw., pow. warszawski, gm. Pruszków, par. Służew, ma 33 mk., 270 mr. dwors. 2.) W., wś, pow. nieszawski, gm. Bądkowo, par. Zbrachlin, ma 180 mk., 333 mr. włośc. 3.) W., wś, pow. opatowski, gm. Ruda Kościelna, par. Bałtów, odl. od Opatowa 24 w., ma 3 dm., 13 mk., 14 mr. włośc. 4.) W., folw., pow. pułtuski, gm. i par. Zatory. 5.) W. al. Wiktorzyn, folw. dóbr Kuczyn Wielki, w pow. mazowieckim. 6.) W., folw., pow. łomżyński, gm. i par. Drozdowo. 7.) W., folw. i os., pow. sejneński, gm. Lejpuny, par. Wiejsieje, odl. od Sejn 33 w., ma 6 dm., 43 mk. W. r. 1827 było 2 dm., 21 mk., par. Lejpuny. 8.) W., folw., pow. wyłkowyski, gm. Bartniki, par. Łankieliszki, odl. od Wyłkowyszek 8 w., ma 2 dm., 25 mk.

Wiktoryn 1.) folw., pow. grodzieński, w 3 okr. pol., gm. Łunna, należy do dóbr Wola Wik­to­ryj Krzy­wi­c­kiej. 2.) W., wś i dobra, pow. ro­ha­czew­ski, kaplica kat. par. lu­szo­w­skiej. Dob­ra, dzie­dzi­c­two Der­na­ło­wi­czów, wraz z Bro­ni­cą mają 5351 dzies. (623 roli, 260 łąk, 3182 lasu); młyn wodny i folusz dają 120 rs., deptak 60 rs., 4 karczmy 200 rs. 3.) W., folw. nad Wilią, pow. wileński, w 4 okr. pol., o 60 w. od Wilna, 1 dm., 8 mk. katol.

Wiktoryszki, os., pow. augustowski, gm. Łabno, par. Adamowicze, odległa od Augustowa 61 w., ma 1 dm., 6 mk.

Wiktorzyn 1.) folw., pow. łomżyński, gm. i par. Drozdowo, odl. 9 w. od Łomży, 1 dm., 5 mk. Folw. W. rozl. mr. 478: gr. orn. i ogr. mr. 351, łąk mr. 1, lasu mr. 116, nieuż. mr. 10; bud. mur., drew. 7; płodozm. 14-pol. Folw. wchodził w skład dóbr Olszyny. 2.) W., ob. Wiktoryn.

Wiktowo, także Witkowo [(3)], wś, pow. sejneński, gm. Hołny Wolmera, par. Berżniki, odl. od Sejn 11 w., ma 9 dm., 39 mk. [Także Witkowo-Podlaski, dziś Podlaski.]

Wilamowo, pow. kolneński, ob. Wilamów.

Wilamów […] 4.) W. al. Wilamowo, wś i fol., pow. kolneński, gm. Kubra, par. Romany, odl. 21 w. od Kolna, ma 2890 mr. obszaru. W r. 1827 było 29 dm., 170 mk. W r. 1885 folw. W. rozl. mr. 1637: gr. orn. i ogr. mr. 884, łąk mr. 305, pastw. mr. 99, lasu mr. 309, nieuż. mr. 40; bud. mur. 8, drew, 9; las nieurządzony, młyn wodny. Wś W. os. 42, mr. 225; wś Klimaszewnica os. 14, mr. 210. R. 1436 bawi tu Władysław ks. mazow. i potwierdza sprzedaż wsi Jurzec (Kapica, Her­barz 51). Ob. Kępa. Według reg. pob. pow. wizno-wąsoskiego z r. 1577 wś W., w par. Romany, w części Ro­ga­la i Kęp­s­kie­go, miała 9 łan. Część Krzy­sz­to­fa Kęp­skiego 8½ łan. (Pawiń., Mazowsze, 362). Br. Ch.

Wilamówka, wś, 2 osady i folw., pow. bia­ło­sto­c­ki, w 3 okr. pol., gm. Przy­tu­la­n­ka, o 46 w. od Bia­łe­go­sto­ku. Wś ma 34, osady 16 i 56 dzies., folw. należy do dóbr Sobieski Holaków.

Wilanowo 1.) al. Wiljanowo, dobra, pow. grodzieński, w 5 okr. pol., gm. Jeziory, o 19 w. od Grodna, należy do dóbr Jeziory hr. Lewaszowych 2.) W. Kowalewce, wś, pow. wołkowyski, w 2 okr. pol., gm. Łyskowo, o 40 w. od Wołkowyska, 279½ dzies ziemi włośc. 3.) W., dobra, pow. horecki, dziedzictwo Zarembów, wraz z Rusakami mają 900 dzies. (130 roli; 65 łąk, 699 lasu); młyn wodny daje 300 rs. 4.) W. al. Haponowicze, dobra, pow. sieński, własność dawniej An­drze­ja Gor­dział­kow­skie­go, od 1878 r. Men­żyń­skich, mają 3449 dzies. (313 roli, 110 łąk, 1681 lasu); młyn wodny i folusz dają 100 rs., 2 karczmy 30 rs. 5.) W., folw., pow. oszmiański, w 1 okr. pol., gm. Polany, okr. wiejski Mokrzyca, 1 dm., 10 mk. katol.; własność Resz­ko­w­skich. 6.) W., wś, pow. oszmiański, w 4 okr. pol., gm. Wiszniów (o 8½ w), okr. wiejski i dobra hr. Chreptowiczów Ancielewszczyzna, 38 dusz rewiz.

Wilcza, wś, pow. kalwaryjski, gm. i par. Urdomin, odl. od Kalwaryi 21 w., ma 7 dm., 14 mk. W 1827 r. 1 dm., 12 mk.

Wilcza Jama, uroczysko do wsi Rozedranka, pow. sokólski, w 1 okr. pol., gm. Kamionka, o 8 w. od Sokółki, 57 dzies. ziemi włośc.

Wilcze Bagno, os., pow. augustowski, gm. Petropawłowsk, odl. od Augustowa 24 w. Leży śród lasów Puszczy Augustowskiej.

Wilczewo 1.) wś i folw., pow. rypiński, gm. Sokołowo, par. Dulsk, odl. 20 w. od Rypina, ma 8 dm., 77 mk. W r. 1827 było 23 dm., 26 mk. W r. 1891 fol. W. rozl. mr. 424: gr. or. i ogr. mr. 358, łąk mr. 34, past. mr. 7, nieuż. mr. 25; bud. mur. 4, drew. 3; płodozm. 7-pol., pokłady torfu. 2.) W., wś, pow. szczuczyński, gm. Bogusze, par. Grajewo, ma 5 os., 33 mr. Wchodziła w skład dóbr Grajewo. 3.) W., wś, pow. kolneński, gm. Stawiski, par. Poryte, ma 27 os., 384 mr. W 1827 r. było 14 dm., 86 mk. Wchodziła w skład dóbr Korzeniste.

Wilejki, wś, pow. sejneński, gm. i par. Lejpuny, odl. od Sejn 39 w., ma 18 dm., 136 mk.

Wilhelmsberg 1.) wś, pow. darkiejmski, st. pocz. Kleschowen. 2.) W., fol., pow. iławkowski, st. pocz. Wildenhoff. 3.) W., wybud., pow. węgoborski, st. pocz. Engelstein. [Także na płd. od Gołdapi.]

Wilhelmshoehe 1.) wybud., pow. węgoborski, st. pocz. Buddern. 2.) W., folw., pow. frydlandzki, st. pocz. Friedland Ostpr. 3.) W., folw., pow. iławkowski, st. pocz. Landsberg Ostpr. 4.) W., fol., pow. morąski, st. pocz. Maldeuten. 5.) W., posiadłość, pow. rastemborski, st. pocz. Rastenburg.

Wilhelmshof 1.) fol., pow. węgoborski, st. pocz. Benkheim. 2.) W., fol. i os. leśn., pow. gierdawski, st. pocz. Gerdauen. 3.) W., folw., pow. świętosiekierski, st. pocz. Lindenau bei Braunsberg Ostpr. 4.) W., folw., pow. ostródzki, st. pocz. Usdau. 5.) W., posiadłość, pow. ostródzki, st. pocz. Wittmannsdorf.

Wilhelmssorge, dobra ryc., pow. gierdawski, st. p. Nordenburg.

Wilimy al. Wilemy, w spisie z r. 1827 Wilima Ława, wś i straż leśna, pow. maryampolski, gm. Aleksota, par. Sapieżyszki, odl. od Maryampola 56 w., ma 38 dm., 359 mk. W r. 1827 było 14 dm., 150 mk. W., straż leśnictwa Pilwiszki, obejmuje obręby leśne: Sapieżyszki, Perłajście, Łobinie, Ażarelis. W obrębie tym znajdują się rozległe bagna Ażarelis, mające 6977 mr. i 123 prętów obszaru (ob. t. VIII, 147).

Wilk, jezioro, w pow. sejneńskim, gm. Wiejsieje, ma brzegi w części lesiste i wyniosłe, leży 5 w. na płn.-zach. od jez. Paserniki. Nad brzegiem mieści się wś Czuwańce Mereckie.

Wilkasy (lit.), znaczy: wilk.

Wilkasy 1.) niem. Wilkassen, w dok. Wilkaschen, pewnie Wilkęsy, wś nad jez. Lewientyn [Niegocin — błąd, to powinno być przy poz. 2.], pow. oleckowski, st. pocz. Wielitzken. Znajduje się tu stare cmentarzysko galindzkie [Błąd, zapewne odnosi się do poz. 2.]. Szymon v. Drahe, w. komtur i namiestnik pruski, poświadcza r. 1508, iż w. m. ks. Fryderyk sprzedał Janowi, Jerzemu i Pawłowi na prawie magd. 15 wł. między Sobolami a Niedźwiedzkiemi. Śród mieszkańców spotykamy wiele imion i na­z­wi­sk polskich, 2.) W., wś, pow. lecki, na zach.-płd. od Lecu (st. p). Melchior Koechler, komtur brand., odnawia r. 1493 mieszkańcom wsi „Wilkosch“ list nadający 34 włók w Wolfsehe na prawie magd. Sołtys Jan Górski, syn Mateusza, dostaje 4 włóki wolne od tłoki. R. 1625 mieszkają tu sami Polacy (Kętrz. O ludn. pol., 490). 3.) W., niem. Willkassen, posiadłość, pow. gołdapski, st. poczt. Kowahlen.

Wilkawischken, zapewne Wylkowyszki, wś, pow. ragnecki, st. p. Szillen.

Wilkehlen 1.) wś, pow. gąbiński, st. p. Niebudszen. 2.) W., posiadłość, pow. nizinny, st. p. Heinrichswalde.

Wilken 1.) wś, pow. stołupiański, st. p. Trakehnen. 2.) W., pow. gąbiński, st. p. Gumbinnen. 3.) W. Szillgallen-Barten, wś, pow. kłajpedzki, st. p. Dt. Crottingen. 4.) W. Matz-Subell, wś, pow. szyłokarczemski, st. p. Jngnaten. 5.) W. Gross i Klein, dobra, ob. pow. gąbiński, st. p. Gumbinnen. 6.) W., Wilkowo.

Wilkenburg (w kronikach krzyżackich), ob. Wilkija.

Wilkendorf, kolonia i folw., pow. sokólski, w 2 okr. pol., gm. Trofimówka, o 27 w. od Sokółki; kolonia ma 325 dzies. ziemi włosc.; folw., własność Ka­ro­la Salz­ma­na, 42½ dzies.

Wilkenszyno, wś, pow. sejneński, ob. Jurgielew.

Wilkieliszki, wś, pow. władysławowski, gm. i par. Syntowty, odl. od Władysławowa 14 w., ma 23 dm., 197 mk. Jedna z osad włośc. ma 91 mr. W 1827 r. było 29 dm., 268 mk.

Wilkieniki, wś, pow. sejneński, gm. i par. Lejpuny, odl. od Sejn 36 w., ma 43 dm., 330 mk. W 1827 r. było 16 dm., 93 mk.

Wilkija al. Wilkinie, jezioro, w pow. sejneńskim, w dobrach Lejpuny. Długie 3½ w. od płd. ku płn., szerokie ½ w.; brzegi ma bezleśne, wzgórkowate. Po brzegach wsi: Bartoszuny, Sienkańce, Nielubańce.

Wilkija 1.) wś i folw. śród kilku jezior, pow. sejneński, gm. Lejpuny, par. Wiejsieje, odl. od Sejn 35 w., ma młyn wodny, tartak, 14 dm., 89 mk. W 1827 r. było 2 dm., 15 mk., par. Lejpuny. Dobra W. al. Wiktoryn składały się w r. 1885 z folw. W., attyn.: Laszwan, Smoliszki i Szyłalis, jezior: Niewłedzis, Mekszrajtys i Błudalis, rozl. mr. 1054: gr. orn. i ogr. mr. 278, łąk mr. 167, lasu mr. 536, wody mr. 56, nieuż. mr. 16; bud. mur. 2, drew. 16; las nieurządzony, pokłady torfu. W skład dóbr wchodziły poprzednio: wś W. os. 6, mr. 228; wś Wiktoryn os. 2, mr. 7; wś Szatury os. 9, mr. 388; wś Kułańce os. 4, mr. 211; wś Smoliszki os. 8, mr. 184. 2.) W., folw. i dobra nad Niemnem, pow. władysławowski, gm. Dobrowola, par. Poniemoń, odl. od Władysławowa 56 w., pokłady wapienia, młyn wodny, 98 mk. W 1827 r. było 2 dm., 26 mk. O fabryce płótna tu założonej podano już szczegóły w opisie folw. Dobrowola, w pow. maryampolskim. Dobra W. składały się w r. 1892 z fol. W. i Domaniny, rozl. mr. 1315: folw. W. gr. orn. i ogr. mr. 295, łąk mr. 177, pastw. mr. 108, lasu mr. 158, w odpadkach mr. 36, wody mr. 12, nieuż. mr. 33; bud. drew. 19; folw. Domaniny gr. orn. i ogr. mr. 206, łąk mr. 30, pastw. mr. 73, lasu mr. 184, nieuż. mr. 3; bud. drew. 9; lasy nieurządzone. Wilkijska puszcza, według „Rewizyi Puszcz“ w r. 1559, rozpoczynała się od rzki Wilkiei i Niemna aż do Szuszwy, wzdłuż ku granicy Jaswieńskiej. Następujące były w niej ostępy: Narejków, Werupa, Szułupis, Karpis, Żwikini, Rojsto, Warszel, Sebiki. Br. Ch.

Wilkija 1.) al. Wilki, w kronikach krzyżackich Wilkenberg, w Słowniku Echarda mylnie Wilkiszki, mko i dobra nad Niemnem, między ujściami Dubissy i Niewiaży, pow. kowieński, w 1 okr. pol., gm. Wilkija, o 28—30 w. na płn.- zach. od Kowna, przy dr. poczt. do Jurburga. W 1859 r. było tu 100 dm., 1181 mk., w tem 848 żydów (obecnie 1377 mk.), kościół par. kat., dom modlitwy żydowski, zarząd okręgu policyjnego dla 5 gmin powiatu (W., Eleonorów, Krasnesioło, Średniki i Wielona), zarząd gminy, szkoła ludowa, st. poczt., przystań na Niemnie. Targi odbywają się co poniedziałek, jarmarki zaś cztery razy do roku (19 marca, 23 kwietnia, 26 czerwca i 21 września). Kościół katol. paraf., z drzewa wzniesiony w 1542 r. przez Zygmunta I a w 1751 r. odbudowany. Parafia katol., dekanatu wielońskiego, 5910 wiernych. Kaplica św. Barbary w Pocztowie. Gmina, położona w płd. części powiatu, graniczy od płd. i płd.-wsch. z gub. suwalską, od wsch. z gm. Krasnesioło i Jaswojnie, od płn. z gm. Ejragoła, od zach. przez Dubissę z gm. Ejragoła i Średniki, obejmuje 50 miejscowości, ma 236 dm. włośc. (obok 428 należących do innych stanów), 5338 mk. włośc., uwłaszczonych na 5004 dzies. ziemi. W XIV w. była tu mała twierdza litewska, którą gdy oblegli Krzyżacy w 1388 r., załoga spaliwszy zamek, uszła w lasy. Odbudowaną w 1391 r. Żmujdzini oddali Witoldowi, idącemu z w. mistrzem przeciwko Litwie. Na polach tutejszych w 1384 r. Jagiełło ze Świdrygajłą znieśli zastęp Krzyżaków, dowodzony przez komtura ragneckiego Wiganda, który zostawił po sobie wierszowaną kronikę niemiecką, przełożoną później na prozę łacińską przez jednego z przyjaciół Długosza. Następnie W. należała do włości królewskich i była głównem miastem powiatu, który podług popisu szla­ch­ty ks. żmujdzkiego z 1527 r. stawiał na wyprawy wojenne 161 koni (licząc po 1 koniu z 8 włók). Chorążym powiatu był wówczas Michajło Stanisławowicz. W 1549 r. Zygmunt August nadał W. żonie swej Barbarze. Podług spisów podskarbińskich z 1569 r. stanowiła uposażenie stołu królewskiego. Metr. litewskie wymieniają jako najdawniejszych ststów wilkijskich: Jana Radziwiłła (1495-1501), Dobka Skiłondowicza (1522), Aleksandra Chodkiewicza (1522-1547), Hieronima Chodkiewicza (1550-54), Jana Hajkę (1566), kn. Aleksandra Po­łu­biń­skie­go (1586 r.). W drugiej połowie XVIII w. sstwo te posiadł Zabiełło, opłacając 3057 złp. 14 gr. kwarty. Na sejmie z r. 1773—5 Stany Rzpltej nadały te dobra narodowe w posiadanie emfiteutyczne Antoniemu Zabiel­le, łowczemu w. ks. litew., wraz z łąką Wodessą i wyspą Langas. W 1792 r. Stanisław August potwierdził prawa miejskie. Opis mka podał Tygodnik Ilustrowany z 1889 r. (№ 346). Obecnie dobra W. należą do dóbr Lesnopol hr. Benedykta Tyszkiewicza (Lesnopol, Jagminiszki, Stanisławowo, Wilkija, Pocztowo i Podawgowo-Żabiszki), obejmujących 2679½ dzies. (48 lasu, 166 nieuż.) 2.) W., zaśc., pow. poniewieski, w 1 okr. pol., o 32 w. od Poniewieża. J. Krz.

Wilkija al. Wilkijskie, inna nazwa jeziora Laśmiady, w pow. łeckim.

Wilkiszki, wś, pow. wyłkowyski, gm. Pojeziory, par. Wyłkowyszki (odl. 3 w.), ma 3 dm., 32 mk. W r. 1827 było 3 dm., 24 mk.

Wilkobole, ob. Wiłkobole.

Wilkojeziory, folw., pow. wyłkowyski, gm. Olwita, par. Wyłkowyszki. Nie podany w nowszych spisach. W r. 1827 miał 1 dm., 21 mk.

Wilkokuk, ob. Wiłkokuk.

Wilkopedzie, wś, pow. suwalski, gm. Sejwy, par. Puńsk, odl. od Suwałk 26 w., ma 2 dm., 225 mk. [Por. Wiłkopedzie.]

Wilkoschen, wś, pow. gąbiński, st. p. Gumbinnen.

Wilkowce 1.) pow. płoński, ob. Wilkowiec. 2.) W. al. Wiłkowce, pow. sejneński, gm. Kudrany, par. Liszkowo, odl. od Sejn 46 w., ma 45 dm., 305 mk. W r. 1827 było 25 dm., 204 mk. Należy do dóbr Liszków.

Wilkowiszki, ob. Wyłkowyszki.

Wilkowitz, ob. Wilkowice.

Wilkowizna, os., pow. sejneński [Do 1866 r. ?], par. Jeleniewo. W 1827 r. 2 dm., 23 mk.

Wilkowo […] 5.) W., folw., pow. augustowski, gm. Bargłów, par. Rajgród, odl. od Augustowa 20 w., ma 2 dm., 14 mk. W 1827 r. 1 dm., 4 mk. Br. Ch.

Wilkowo, niem. Wilkowen, wś, pow. węgoborski, st. p. Angerburg. Jonasz v. Eulenburg, starosta węgoborski, oznajmia r. 1577, że Gerolmes, starosta wsi Brzozowo (Doberschlag), wraz z synem Grzegorzem, sprzedał sołectwo w Gerolmesowej Woli z 3 włók. Michałowi, synowi Krzysztofa, komornika z Prynowa, za 145 grzyw. (Kętrz., O ludno. pol., 541).

Wilkowszczyzna, os., pow. wyłkowyski, gm. Kibarty, par. Wierzbołów.

Wilkupie, ob. Wiłkupie.

Wilkus, rzeczka, w pow. jansborskim, łączy jeziora: Kociół i Warzno.

Wilkus, jezioro, w pow. węgoborskim, odpływa do jez. Gołdopiwa.

Wilkus, os., młyn nad jez. t. n., pow. węgoborski, st. p. Kruglanken.

Willkatschen, wś, pow. gołdapski, st. pocz. Goldap. [Wilkatschen, dziś Wiłkajcie.]

Wilpischen, wś i dobra, pow. gąbiński, st. pocz. Gerwischkehmen.

Wilusie, wś, pow. władysławowski, gm. Tomaszbuda, par. Wysoka Ruda, odl. od Władysławowa 35 w., ma 23 dm., 158 mk. Wchodziła w skład dóbr rząd. Leśnictwo.

Wiłkas, wś, pow. sejneński, gm. i par. Lejpuny, odl. od Sejn 42 w., ma 8 dm., 53 mk.

Wiłkiszki 1.) wś, pow. trocki, w 1 okr. pol., gm. Jewie (o 3 w.), okr. wiejski Pasieki, 27 dusz rewiz.; należy do dóbr Dębina, dawniej Seweryna Romera, następnie hr. Tyszkiewiczów. 2.) W., ob. Wilkiszki.

Wiłkobole, jezioro, w dobrach t. n., w pow. wyłkowyskim, ma 20 mr. obszaru. Wody jego odpływają do jez. Zelwa. [Teraz nie ma tam jeziora; być może jest to obszar osuszonych bagien. W ostatnim zdanu pomylono z jez. Wiłkokuk leżącym w pobliżu Zelwy.]

Wiłkobole, niekiedy Wilkobole, wś i folw., pow. wyłkowyski, gm. i par. Bartniki, odl. od Wyłkowyszek 22 w., ma 5 dm., 49 mk. Dobra Wiłkobole składały się w r. 1885 z folw. W. z attyn. Torfienica i Nowosady, rozl. mr. 1238: folw. W. z Torfienicą gr. or. i ogr. mr. 645, łąk mr. 100, pastw. mr. 143, nieuż. mr. 41; bud. mur. 13, drew. 9; płodozm. 12-pol.; folw. Nowosady gr. or. i ogr. mr. 150, łąk mr. 88, pastw. mr. 8, lasu mr. 59, nieuż. mr. 3; bud. mur. 2, drew. 4; płodozm. 5-pol., las nieurządzony, pokłady torfu. Wś W., os. 20, mr. 42.

Wiłkokuk, często Wilkokuk, jezioro przy wsi t. n., w pow. sejneńskim, o 1 w. na zach. od jez. Zelwa, o 2 w. na płd. od jez. Pomorze; brzegi przeważnie niskie i lesiste. Jezioro to, w dawnej puszczy Perełomskiej, było własnością Chodkiewicza, krajczego J. Kr. Mci (Rewizya puszcz z r. 1559).

Wiłkokuk, wś i os. leś., pow. sejneński, gm. Pokrowsk, par. Berżniki, odl. od Sejn 13 w.; wś ma 6 dm., 46 mk.; os. leś. 1 dm., 2 mk. W 1827 r. było 2 dm., 40 mk.

Wiłkomierz, mylnie Wilkomierz, litew. Wilkamergie, Wiłkemergie (wiłkas-wilk, merga-dziewczyna, córka), w kronikach krzyżackich Wilkemirgen, łac. Vilcomiria, mto powiat. gub. kowieńskiej, położone na pr. brz. rz. Świętej, przy ujściu strum. Sokołówki i Wiłkomierki, pod 56°15’18” płn. szer. a 42°26′ wsch. dług., odl. o 66 w. na płn.-wsch. od Kowna, przy tr. poczt. kowieńsko-dyneburskim. Sród rozległej piaszczystej równiny położone, w 1891 r. miało 126 dm. murowanych a 1025 drewno i 16448 mk. (8788 męż. i 7660 kob.), w tej liczbie według stanów: 7 osób stanu duchow., 177 szla­ch­ty, 81 kupców i obyw. honor., 14783 mieszczan, 1398 stanu wojskowego i 2 cudzoziemców, podług wyznań zaś: 2117 prawosł. (1645 męż.), 15 jednowierców, 746 rozkoln., 2707 kat., 42 ew.-augsb., 8 ewang.-reform., 10810 żydów, 3 mahomet. W 1890 r. urodziło się 419 dzieci, zmarło 305 osób, przyrost zatem ludności wynosił 114 dusz. Zawarto w t. r. 98 ślubów. W 1860 r. było 631 dm. (42 mur.), 237 sklepów i 7809 mk. (343 prawosł., 237 rozkoln., 2848 katol., 43 ew. i 3838 żydów) a w 1876 r. 14466 mk. (7686 męż. i 6980 kob.), w tej liczbie 3302 katol. i 9264 żydów. W mieście, oprócz zwykłych władz powiatowych, znajduje się cerkiew paraf., p. w. św. Trójcy, wzniesiona w 1842 r. kosztem skarbu (parafia prawosł., błagoczynia wiłkomierskiego, 627 wiernych), kościół katol. paraf., kaplica na cment. grzebalnym, synagoga, 20 domów modlitwy żydowskich, szkoła powiat. i miejska, szpital miejski i żydowski, dom schronienia dla starców przy kościele, browar, 3 cegielnie, 8 garbarni, st. pocz.-telegr. St. poczt., na trakcie bitym z Kowna do Nowoaleksandrowska, leży między st. Pogiełoże (o 16½ w.) a Staszkuniszki (o 22¼ w.). Nadto W. łączy się zwykłym traktem pocztowym z Poniewieżem (o 65¾ w.) i odległy jest od najbliższej st. Towiany o 16¼ w. Targi odbywają się dwa razy na tydzień, jarmark zaś w dzień św. Piotra i Pawła, dawniej ożywiony, obecnie podupadły. Tutejszy kościół paraf. katol., p. w. św. Piotra i Pawła, wzniesiony pierwotnie z drzewa w 1387 r. przez Wład. Jagiełłę, po kilkakrotnem spaleniu się z muru wybudowany w 1818 r. przez kś. Sznajderowicza. Pierwiastkowy fundusz pomnożony został później przez różne zapisy, około 1583 prywatne a d. 9 czerwca 1579 r. z nadania Stefana Batorego. Fundacya kaplicy sięga r. 1425, altaryą zaś św. Anioła Stróża fundował w 1492 r. Władysław Włodko. Parafia katol., dekanatu wiłkomierskiego, 7763 dusz. Filie w Towianach i Szałkowsku. Do miasta należy 2358⅔ dzies. ziemi. Dochody w 1890 r. wynosiły 13857 rs. (w 1860 r. tylko 4485 rs.), wydatki zaś 13839 rs. W 1875 r. obywatele powiatu podali prośbę o otworzenie w W. 5-cioklas. progimnazyum, lecz projekt upadł, ponieważ włościanie odmówili subsydyum rocznego po 2 kop. z dziesięciny. W. należy do porządniejszych miast w gubernii, ulice ma brukowane; w środku miasta znajduje się dość obszerny bazar i plac wojskowy. Do czasu zbudowania drogi żelaznej i przeniesienia w skutek tego ruchu handlowego do innych miejscowości, W. był bardzo ożywiony, tak pod względem towarzyskim jak i handlowym, poczem podupadł i dopiero w ostatnich czasach zaczął się nieco ożywiać. W. jest jednym z najdawniejszych grodów na Litwie. Dawniejsi dziejopisowie polscy założenie jego odnoszą do X w., przypisując je Dowszprungowi czy też Dorszprungowi, potomkowi mitycznego Palemona. Gród stał na górze, dotąd Zamkową zwanej, a po otaczających go wąwozach i wzgórzach zaległo miasto, z drewnianych domów złożone. Od XIII w. W. zaczął podlegać groźnym i częstym napadom rycerzy mieczowych inflanckich, przechodzących tędy na podbicie pogańskiej Litwy. Zamek tutejszy niemiał nigdy takiego znaczenia jak inne w tym kraju i nigdy nie był warownią pierwszorzędną i dla tego też podczas nieporozumienia Witolda z Jagiełłą w 1391 r., gdy wojska krzyżackie nic pod Wilnem dokonać nie mogły, W. łatwo został zdobyty i spalony przez oddział wysłany w. m. Konrada Wallenroda., pod wodzą Witolda i marszałka zakonu, przyczem załoga została wyciętą. W 1435 r., za panowania Władysława Warneńczyka, zaszła w okolicach W., pod Pobojskiem, krwawa bitwa pomiędzy Zygmuntem Kiejstutowiczem, namiestnikiem królewskim w Litwie, a Świdrygajłłą, wspomaganym przez stronników swych z Rusi litewskiej oraz posiłkami Krzyżaków inflanckich, pod głównem dowództwem Zygmunta Korybuta, synowca Jagiełły, który czas niejaki na tronie czeskim zasiadał. W. ks. litewski, wsparty ośmiotysięcznym hufcem jazdy polskiej, pod wodzą Jakuba z Kobylina, odniósł zwycięztwo nad przeciwnikiem. Lecz ostateczna zguba Niemców i stronnictwa Świdrygajłły dokonaną została d. 1 września t. r. pod samym Wiłkomierzem. Mianowicie klęska Inflantczyków była zupełną, sam w. mistrz Frank Kirkshoff poległ na placu a kronikarze Zakonu utrzymują, że kilkanaście tysięcy Niemców tu zginęło. Kilku książąt ruskich i litewskich straciło życie w boju, dwóch synowców Świdrygajłły pojmanych zostało, on sam z małą tylko garstką niedobitków zdołał ujść do Połocka, naczelny zaś wódz wyprawy król Korybut, okryty ranami dostał się do niewoli i podług niektórych dziejopisów został utopiony z rozkazu zawziętego Zygmunta w rz. Świętej, prawdopodobnie jednak umarł z ran. Bitwa ta miała to samo znaczenie dla kawalerów mieczowych, co Grunwald dla Krzyżaków. Podczas konfederacyi barskiej zaszła pod miastem potyczka konfederatów, pomyślna dla nich. Swobody miejskie datują od Zygmunta I, który W. nadał, a prawdopodobnie odnowił prawo magdeburskie, naznaczył dwa stałe targi w niedzielę i czwartek i zaprowadził jarmark w dzień św. Piotra i Pawła. Podczas najścia Szwedów w 1711 r. zginął oryginalny przywilej w rabunku miasta, o co dopiero w 1729 r. mieszczanie zanieśli manifest. Stanisław August wydał dla W. przywilej renovationis w d. 22 maja 1792 r., którym potwierdzając prawo magdeburskie, oswobodził mieszczan rolników od wszelkich powinności względem starostów wiłkomierskich, place zaś wieczyście im przyznał. Nowy herb tym przywilejem nadany miastu wyobrażał dom z gruzów powstający, na którego wystawie była księga rozłożona, z her­bem kraju i napisem: „wdzięczność wiekuista królowi“ na lewej karcie, a na prawej z her­bem mającym w sobie pięciolistną różę. Do podniesienia bytu miasta przyczyniła się ostatecznie fundacya kolegium i szkół pijarskich. szla­ch­ta zebrana w 1745 r. na sejmiki złożyła znaczne składki na z budowanie temu zgromadzeniu kościoła. Jeden z donataryuszów Teodor Chomicz zapisał plac Skopowszczyzną zwany, Tomasz Siesicki, marszałek wiłkomierski, ofiarował 12000 złp., Dąbrowscy nadali folwark. Nadto do fundacyi przyczynili się: Zemborscy, Heykingowie, Rudominowie, Koziełłowie, Ciołkowicze, Jan Zabiełło, kaszt. mścisł., i in. Pijarzy posiadali dobra Pomusze (nadane w 1750 r.), Kończyszki (1770) i Jodanice (1802). Utrzymywali oni szkoły, o ile się zdaje 6-cio klasowe, zamienione przez komisyą edukacyjną na podwydziałowe. W. był miejscem sejmików swojego powiatu, oraz sądów ziemskich i grodzkich, Starostwo grodowe wiłkomierskie, położone w wwdztwie wileńskiem, podług spisów podskarbińskich z 1569 r. było uposażeniem stołu królewskiego, następnie zamienione na sstwo, obejmowało mto powiat. Wiłkomierz z przyległościami. Około 1775 r. posiadał je Marcyan Morykoni, opłacając zeń kwarty 1800 złp. a hyberny 1440 złp. Na sejmie z 1773—5 r. Stany Rzpltej zaradzając stratom, jakie z uronienia akt ziemskich powstawały przez to, iż takowe do dwu miast: Wiłkomierza i Onikszt na repartycye były przewożone, zakazały odbywania sądów w Oniksztach i odtąd sądy grodzkie istniały tylko w Wiłkomierzu. Na tymże sejmie przez oddzielną konstytucyę dozwolono Marcyanowi Morykoniemu ustąpienia tego sstwa Ignacemu Tyzenhauzowi, jakkolwiek nieletniemu, zostawując królowi moc stanowienia administratora aż do dojścia do pełnoletności tegoż Tyzenhauza, starościca posolskiego. Na górze zamkowej, w zwaliskach opustoszałego zamku, gdzie obecnie wzniesiono koszary, utrzymywano „wieżę fundową“ dla przestępców. Starostami grodowemi wiłkomierskiemi byli: Wigaił (czy nie Weżgajło?, 1398), Kieżgajło Michał (1410), Semenowicz Borys (1501), Dowojnowicz Juri (1517—22), Radziwiłłowicz Stanisław (1524—7), Kmita Kuncowicz (1532—47), Kmita Jan (1554), Pac Paweł (1576, † 1595), Kiszka Mikołaj (1631—8), Tyszkiewicz Jan Antoni h. Leliwa(1640—8), Komorowski Samuel h. Ciołek (1652—9), Siesicki Dowmont Michał h. Kitaurus (1674), Siesicki Jan Dowmont (1707), Sapieha Jerzy h. Lis (1717), Strutyński Jan Michał h. Sas (1717—32), Tyzenhauz Benedykt h. Tur (1733—66), Eperyeny Jan (1765—73),Morykoni Marcyan (1775—83), Morykoni Ignacy (1784—86), Morykoni Benedykt (1788; ostatni). Nadto wymienieni są jeszcze jako starostowie: Dowojnowicz Jan (1492), Giedrojc Marcin h. Poraj (w XVII w.), Kiszka Janusz (1604) i Kazimierz (1623), Kościałkowski Józef h. Syrokomla, Sanguszkowicz Jan (1555), Siesicki Michał (1621), Tyszkiewicz Jerzy (1564) i Tyzenhauz Ignacy h. Tur (w XVIII w.). Po przyłączaniu do Rossyi 1796 r. W. został mtem powiat. namiestnictwa wileńskiego, od 1797 r. mto powiat. gub. wileńskiej a w 1842 r. gub. kowieńskiej. W 1837 r. został wyłączony z dawnego starostwa i przeszedł na własność skarbu. W 1877 r. w dzień jarmarku (29 czerwca) prawie całe miasto spłonęło. nazwę miasta łączą z podaniem o jakiejś dziewicy (mergie), która razem z wilkami (wiłkas) mieszkała w jaskini góry Zamkowej. Inne podanie głosi o dziewczynie, porwanej przez wilka, którą mieszkańcy odbili w lesie rosnącym na miejscu dzisiejszego miasta. Opisy podał Tygodnik Illustrowany (w 1863 r., t. VII, str. 214 i 1864 r., str. 271 i następ.). Porów. też Pamiętniki Kamertona przez L. Potockiego (1869 r.).

Wiłkomierski powiat, położony w płd.-wsch. części gub. kowieńskiej, między 55°11′ i 56°7′ płn. szer. a 43°45′ i 44°55′ wsch. dług., przedstawia nieforemny pięciokąt i graniczy na płn. z pow. nowoaleksandrowskim, na wschód z święciańskim i wileńskim, na płd. z kowieńskim, na zach. z kowieńskim i poniewieskim. Powierzchnia powiatu podług wyliczeń akademika Keppena wynosi 5143 w. kw. al. 535729 dzies., podług pułk. Strjelbickiego 5185•8 w. kw., podług zaś pomiarów wojenno-topograficznych 5106 w. kw. Linia największej długości wynosi 108 w., szerokości zaś do 75 w. Powierzchnia zachodniej części powiatu przedstawia nizką równinę, poprzerzynaną gdzie nie gdzie gęstemi lasami i wyniosłemi wybrzeżami rzek. W części wschodniej przechodzi szerokie pasmo wyniosłości, od mka Kozaczyzny (pow. nowoaleksandrowskim), przecinające szosę kowieńską-dyneburską pod st. Ławżedyszki. Również z pow. nowoaleksandrowskiego wstępuje niewielkie pasmo, przechodzące przez północny zakątek powiatu i kończące się pod mkiem Kupiszki. Nadto w niektórych miejscach wyniosłości towarzyszą wybrzeżom rzek i rzeczek. Najwyższe wyniosłości znajdują się pod wsią Stworańce (646•5 st. aug. npm.), Bolniki (595•7) i Kongiedy (562•2 st.). Pod względem geognostycznym w płn. części powiatu spotykamy wapienie formacyi dewońskiej (np. na wybrzeżach rz. Świętej). W płd.-wsch. części podłoże stanowią piaski i gliny formacyi eoceńskiej (dolnej trzeciorzędowej), śród których miejscami znajdują się cieńkie warstwy lignitu i w niewielkiej ilości bursztyn. Doliny między wzgórzami i wybrzeżami rzek zasiane są głazami narzutowemi. Gleba w ogóle jest gliniasta, żyzna; zachodnie części powiatu (gm. Troupie, Szaty, Kupiszki, Poławeń, Traszkuny, Komaje, Szymańce) mają grunt czarnoziemny, iłowaty, pod względem urodzajności mogący współzawodniczyć z pow. poniewieskim i szawelskim. W ogóle grunta w pow. wiłkomierskim są żyzne (oprócz gmin Widziszki, Nidoki, Żmujdki), znacznie przewyższające grunta pow. telszewskiego i nowoaleksandrowskiego tudzież wszystkie bez wyjątku powiaty gub. wileńskiej. Rzeki, zraszające powiat, należą do systematów Niemna rz. Aa. Z pierwszych najważniejszą jest rz. Święta, która wypłynąwszy z błot pow. nowoaleksandrowskiego, na płd. od mka Smołwy, przerzyna na dwie równe prawie połowy pow. wiłkomierski, od płn.-wsch. na płd.-zach., oblewa Uszpol, Androniszki, Onikszty, Kowarsk, Wiłkomierz, i o 5 w. powyżej Janowa pod wsią Kułwa wpada do Wilii. Długa w granicach powiatu przeszło 150 w., szerokość nieprzechodzi 13 sążni, głębokość nieznaczna, tak że po większej części można ją przebywać w bród. Z tego powodu mogą być po niej spławiane tylko tratwy i to głównie podczas przyboru wiosennego. W 1862 r. próbowano spławiać po niej zboże, len i siemię lniane na płaskodennych barkach, unoszących zaledwo 3000 pudów, ale próby te, dla braku dostatecznej ilości wody, nieudały się. Wylewy wiosenne są znaczne, użyźniają one łąki zalewne pod Kowarskiem i Wieprzami Dorzecze rz. Świętej zajmuje większą część powiatu. Z dopływów jej ważniejsze: od lewego brzegu Wirynta al. Wierynta i Cesarka (Sesarka), od prawego zaś: Szateksznia al. Jara i Pelisza. Z rzek nie należących do systematu rz. Świętej najważniejszą jest Niewiaża, prawy dopływ Niemna, która bierze początek pod Rogowem, płynie w granicach powiatu 28 w. i na tej przestrzeni nie jest jeszcze spławną, za Troupiami wkracza w pow. poniewieski i pod Czerwonym Dworem (o 6 w. od Kowna) w pow. kowieńskim ma ujście. Z dopływów Niewiaży w powiecie jest tylko jeden większy strumień Abela, uchodzący niedaleko od Kiejdan. W płn.-zach. części powiatu przepływa rzka Ławena, uchodząca w pow. poniewieskim do Muszy (dopł. rz. Aa). Długa w granicach powiatu 47 w., bieg ma błotnisty, powolny. Część wschodnia powiatu, przylegająca do pow. nowoaleksandrowskiego i gub. wileńskiej, obfituje w jeziora (do 100). Są one w ogóle niewielkie, kształtu okrągłego. Ważniejsze z nich: Ałowsza przy mku Sudejki (do 5 w. długie, 2½ w. szerokie), Rubiki, w pobliżu Onikszt i Lelun (długie 4½ w., szerokie do 3 w., mające w obwodzie 15 w.), Soły (długie do 6 w., szerokie zaledwie ½ w.), Świadoście, Wiżuny, Łany. Jeziora te, jakkolwiek nie urządzone racyonalnie, dostarczają przecięciowo do 10000 pudów ryb rocznie. Błota zajmują do 239 w. kw. (24896 dzies.), t. j. około 5% ogólnej przestrzeni. Zalegają one przeważnie w płd.-zach. i płn. części powiatu. Z błotnych obszarów ważniejsze: Płaczewo, na zachód od szosy między Kownem a Wiłkomierzem, od Dziewałtowa do Szat, długie do 20 w., szerokie do 5 w.; nadmiar wody spływa przez rzkę Armonę do rz. Świętej. Dalej położone w gm. Pogiry i Niedrewo (3 w. długie), Purwy (6 w. długie) i Strepty (3½ w. długie); przy drodze z Szat do Truszkowa błoto Berże (do 9 w. długie) oraz na płd. od Kupiszek błoto Szapeta (mające 10 do 12 w. kw.). Nadto w okolice bagniste obfitują mka Rogowo, Traszkuny, Korsakiszki i Szymańce. Klimat powiatu umiarkowany, morski. Średnia temperatura roku wynosi +6° R.; średnia wiosny +3°, lata +16°, jesieni +5°, zimy —3°. Najwyższe ciepło dochodzi w Lipcu do 26°, najniższe w styczniu —23°. Dni słotnych bywa średnio 46 rocznie. Pomimo umiarkowanego klimatu zły wpływ na, zdrowotność mieszkańców wywierają rozległe bagniska, powodujące swemi wyziewami różne formy gorączek tyfoidalnych i będące przyczyną znacznego % śmiertelności, wynoszącej najmniej 2•07% i dochodzącej w niektórych latach 3•4% (1886 r.). Powiat obfitował niegdyś w lasy i do dziś, pomimo ustawicznej trzebieży, przechowały się obszerne przestrzenie leśne, zwłaszcza w części zachodniej, mianowicie w gminach: Ołoty, Rogowo i Subocz. Do skarbu należy do 20000 dzies. lasu, przeważnie sosnowego, do właścicieli zaś większej posiadłości 61761 dzies., w tej liczbie 23476½ dzies. lasu budulcowego, 31518½ opałowego; resztę stanowią zarośla. Do większych obszarów należą: t. zw. puszcza Towiańska, połączone lasy Towiańskie ks. Radziwiłłów (60 wł.), lasy Łańskie Montwiłła i Komarów (170 wł.), lasy Rogowskie Komara (280 wł.); puszcza Szymańska (200 wł. lasu skarbowego), łącząca się z lasami prywatnemi Kołyszki, Po­mer­na­c­kie­go, Wę­c­ła­wo­wi­cza; leśnictwo Oniksztyńskie; lasy Pod­be­re­s­kich nad dolnym biegiem Świętej i in. W lasach przechowały się dość obficie: sarny, dziki, łosie, lisy, zające. W głuchych zakątkach powiatu, np. śród błota Szapeta i in., lęgną się jeszcze wilki, choć nie w tak wielkiej ilości jak dawniej. Z ptactwa dzikiego spotykają się głuszce (pod Rogowem), pardwy, kuropatwy, jarząbki, dzikie kaczki i in. Pomimo rozmaitych ograniczeń w polowaniu zwierzyna ubywa z każdym rokiem; przyczyną tego jest z jednej strony wycinanie stopniowe lasów i osuszenie błot, z drugiej strony wytrzebianie ptactwa w czasie lęgu, zajęcy na wiosnę a grubszej zwierzyny podczas obław na wilki. Ludność powiatu (bez miasta) w 1890 r. wynosiła 219715 osób (109793 męż. i 109922 kob.), w tej liczbie 102 osób stanu duchow., 8773 szla­ch­ty, 75 kupców i obyw. honor., 38588 mieszczan, 165913 włościan, 6322 stanu wojskowego, 42 cudzoziemców; podług wyznań zaś 2123 prawosł., 346 jednowierców, 4455 rozkolników, 181850 katol., 308 ewang.-augsb., 17 ewang.-reform., 30595 żydów, 22 mahomet. W t. r. urodziło się 8070 dzieci, zmarło 5266 osób, przyrost zatem ludności wynosił 2804 dusz. Zawarto 1613 ślubów. W 1860 r. było w powiecie 134543 a w 1876 r. 187761 mk. Pod względem etnograficznym główną masę ludności stanowią Litwini włościanie. Wyłącznem ich zajęciem jest rolnictwo, przez pracowitość jednak i oszczędność doszli do znacznej zamożności, zwłaszcza ci, którzy przed reformą włościańską należeli, do skarbu (gm. Uszpole, Komaje, Jurkiszki i Świadoście). Około 5% ogólnej przestrzeni (256511 dzies., w tej liczbie 243724 dz. użytkowej i 10707 nieużytków) jest obecnie w posiadaniu włościan. Ilość ta ziemi włościańskiej z każdym rokiem wzrasta, do czego w znacznej części przyczynia się ukaz z 10 grudnia 1864 r., wzbraniający szla­ch­cie pochodzenia polskiego nabywać posiadłości ziemskie w kraju płn.-zachodnim, a wyłączający od tego włościan, w skutek czego ci ostatni kupują często całe większe majątki szla­che­c­kie. Okoliczność ta wpłynęła na podniesienie ceny ziemi w powiecie, która w ostatnich czasach doszła do niepraktykowanej wysokości, mianowicie do 2000 rs. za włókę. Oprócz rolnictwa włościanie nie zajmują się żadnym przemysłem. Hodowla bydła znajduje się na niskim stopniu. Koni rasy lepszej pomiędzy włościanami znaleźć trudno, pomimo że w Traszkunach urządzono stajnię rozpłodową rządową, w celu poprawienia rasy koni włościańskich. Bydło również mają niskich gatunków. Owce hodują szare i czarne, z grubą wełną, na kożuchy i tak zwane samodziały (grube szare sukno włościańskie) i czerkasy (lekka materya z farbowanej wełny na odzież dla kobiet). Drugą z kolei co do liczebności część zaludnienia powiatu stanowią mieszkańcy pochodzenia polskiego. Stanowią oni szla­ch­tę, z której składają się właściciele ziemscy, dzierżawcy oraz szla­ch­ta zaściankowa, nieuznana przez heroldyą; dalej chrześcijańska ludność mieszczańska i tak zwani czynszownicy, którzy w czasie reformy włościańskiej nie otrzymali nadziału i dla tego byt ich jest nadzwyczaj opłakany. Zwykle chodzą oni po dzierżawach lub też wyrabiają grunta na połowę, t. j. za obrobienie gruntu otrzymują ¼ krescencyi ogólnej. W ręku obywateli znajduje się 246391 dz. (4432 pod osadami, sadami i ogrodami, 82543 roli orn., 41584 łąk, 31790 pastw., 61761 lasu, 3584 nieuż. przynoszących dochód i 21236 bez dochodu). Z ogólnej liczby 1097 właścicieli większej posiadłości w 1889 r. było 99 nie polskiego pochodzenia (11 %), posiadających 30578½ dzies. ziemi, t. j. 12% własności prywatnej. Eksploatacya roli w majątkach obywateli jest równie pierwotną jak i u włościan. Za wyjątkiem około dwudziestu folwarków, w których zaprowadzono gospodarstwo płodozmienne, w innych prowadzą odwieczną trzypolówkę. Do lepiej zagospodarowanych majątków należą: Karolinów al. Becze Li­we­nów, Białozoryszki Przy­jał­go­w­skich, Rogówek Ko­ma­rów, Poławeń również Ko­ma­rów, Traszkuny Mont­wił­łów, Naruny Węc­ła­wo­wi­czów, Ławkogoł Kon­tow­tów, Troupie Ker­be­dziów, Towiany ks. Radziwiłłów, Wojtkuszki hr. Kossakowskich, Owanta Paców Pomernackich. Większa część majątków jest oddana w dzierżawę. Dzierżawcy, szczególniej żydzi, nadzwyczajnie wyniszczają grunt przez nadmierne zasiewanie lnu i konopi, tak że po czterech lub pięciu latach takiego gospodarstwa, zwłaszcza przy lichem umierzwianiu, grunt zupełnie jałowieje. Maszyn rolniczych prawie żadnych nieużywają, wyjąwszy po większych majątkach młocarń, poruszanych siłą wołów i koni. Po większej części są to ogromne deptaki drewniane. W wyjątkowo postępowych gospodarstwach bywają siewniki, sieczkarnie żelazne i inne narzędzia rolnicze ulepszone. Przyczyną tak smutnego położenia majętności ziemskich jest, przynajmniej jak twierdzą sami obywatele, nadzwyczajny brak gotówki i utrudniony kredyt, drogość najemnika i serwituty włościańskie. Kredyt rzeczywiście jest bardzo trudny i przytem drogi. U małomiasteczkowych żydów zwyczajny procent wynosi 48 rocznie. Kredyt zaciągany w Wileńskim banku ziemskim z przyczyny nieakuratności obywateli a w części z powodu wadliwej ustawy banku (można oddawać pożyczkę tylko papierami banku wileńskiego i to z tego roku, w którym pożyczka była zaciągnięta) kończy się zwykle likwidacyą majętności ziemskich. Jest wprawdzie jedno stowarzyszenie wzajemnego kredytu, tak zwany bank w Traszkunach, ale z niego mogą korzystać tylko nieliczni mieszkańcy okolic Traszkun. W ogóle stan obywatelstwa wiłkomierskiego jest obecnie bardzo opłakany i nie ma nadziei żeby się w prędkim czasie polepszył. W 1889 r. zebrano w ogóle w powiecie: do 23000 czetw. pszenicy, przeszło 520000 żyta, przeszło 175000 owsa, do 170000 jęczmienia, do 3500 tatarki, do 50000 grochu, około 865000 kartofli i do 290000 pudów włókna lnianego. W t. r. było w powiecie w ogóle do 44000 sztuk koni, do 98000 bydła rogatego, około 73000 owiec zwyczajnych, 27 rasy poprawnej, około 58000 trzody chlewnej, do 3000 kóz i 11 osłów. Ludność miejska jest przeważnie żydowska, chrześcian po miasteczkach jest mało, są to albo rzemieślnicy albo rolnicy. Roli mają zwykle po 8 dziesięcin i bytem swoim nic różnią się od szla­ch­ty zaściankowej. Żydzi, podobnie jak wszędzie, zajmują się handlem, trochę rzemiosłami, eksploatują chrześcian a w obecnych czasach biorą się nawet do roli. Nakoniec osadnicy wielkoruscy (starowiercy) rozsiani są po całym prawie powiecie, bytem swoim nic różnią się od włościan, mieszkają na wieczystej dzierżawie (czynsz roczny z włóki wynosi najwyżej 50 rs.). Najwięcej tych starowierców, zwanych tu burłakami, osiedliło się w gm. Uszpole (123 domów, 800 dusz na 1538 dzies.), Onikszty (79 domów, 480 dusz na 1047 dzies.), Rogowo (57 domów, 271 dusz na 753 dzies.) i Żmujdki (28 domów, 168 dusz na 413 dzies.). Przemysł fabryczny bardzo słabo rozwinięty, ograniczał się w 1890 r. na 110 zakładach (w tej liczbie pomieszczono i 33 młynów wodnych, 22 drobnych garbarni, 19 garncarni, 11 cegielni i t. p.), produkujących w ogóle za 376000 rs., z czego 215000 rs. przypada na produkcyą gorzelni. Przemysłem rękodzielniczym zajmowało się 2040 majstrów, 715 robotników i 429 uczniów. Handel ogranicza się głównie na sprzedaży drzewa, zboża, lnu i siemienia lnianego. Jarmarki, oprócz W., odbywają się w Szatach (16 do 21 maja) i w Ucianach (2 lutego, 1 maja, 10 maja i 2 października). W powiecie znajduje się 6 towarzystw zaliczkowo-wkładowych: w Dziewałtowie, Szatach (Troickie), Traszkunach, Rogowie, Kupiszkach i Uszpolu. Pod względem administracyjnym powiat dzieli się na 5 okręgów policyjnych (stanów), 24 gmin i 230 okręgów (starostw) wiejskich, obejmujących 1821 miejscowości z 12497 dm. Mianowicie: 1) okr. pol. Pogiełoże obejmuje gminy: Konstantynów (Dziewałtów), Pogiry, Siesiki, Szaty i Wieprze; 2) okr. Rogowo — gminy: Kupiszki, Rogowo, Subocz, Traszkuny i Wirbaliszki; 3) okr. Widziszki — gminy: Kowarsk, Kurkle, Towiany, Wojtkuszki i Żmujdki; 4) okr. Uciany—gminy: Dobejki, Owanty, Uciany, Uszpole, Wiżuny; 5) okr. Onikszty — gminy: Androniszki, Ołoty, Onikszty i Pupany. Pod względem sądowym powiat dzieli się na 4 okręgi sądów pokoju: 1) Wiłkomierz (dla jednej połowy miasta i 5 gmin), 2) Leoniszki (dla 7 gmin), 3) w Wiłkomierzu (dla drugiej połowy miasta i 5 gmin), 4) Soły (dla 7 gmin powiatu) oraz 4 rewiry sędziów śledczych, z rezydencyą 1, 2 i 4-go w Wiłkomierzu, 3-go w Rogowie. Dalej powiat dzieli się na 2 rewiry komisarzów do spraw włościańskich (mirowych pośredników) i 5 okręgów konskrypcyjnych. Pod względem obsługi sanitarnej powiat dzieli się na dwa okręgi: 1-go lekarz przebywa w mku Towianach (szpital miejski), felczerzy w Towianach, Traszkunach (ambulatoryum), Siesikach (ambulatoryum), Wieprzach, Pogirach, Kurklach i. Suboczu, akuszerka w Towianach; 2-go w Świadościu, felczerzy w Świadościu, Wiszyntach (ambulat.), Lelunach (ambulat.), Androniszkach, Oniksztach, Ucianie i Uszpolu; akuszerki w Świadościu i Lelunach. Oprócz tego w powiecie było w 1891 r. 9 lekarzy wolnopraktykujących. Apteki normalne znajdują się: w Ucianach, Oniksztach, Szatach, Kupiszkach; wiejskie w Traszkunach, Rogowie, Świadościu i Uszpolu. W drogi komunikacyjne powiat niezbyt obfituje. Północny zakątek przerzyna na przestrzeni 50 w. odnoga Kałkuny-Radziwiliszki dr. żel. lipawsko-romeńskiej, ze stacyami Subocz i Sławianiniszki. W południowej części przechodzi szosa kowieńsko-dyneburska na przestrzeni 106 w., ze stacyami: Pogiełoże, Wiłkomierz, Staszkuniszki, Ławżedyszki i Uciana. Trakt ten, niegdyś bardzo ruchliwy, stracił zupełnie swe znaczenie od czasu przeprowadzenia dr. żel. warszawsko-petersburskiej i lipawsko-romeńskiej. Również upadł dawny trakt pocztowy z Poniewieża do Wilna przez Wiłkomierz, ze stacyami Rogowo, Towiany, Wiłkomierz, Malinka i Szczęśliwa. Ważniejsze znaczenie mają drogi podjazdowe do stacyi dróg żel. Główniejsze z nich są wychodzące z Onikszt do Poniewieża, Suboczu, Sławianiszek i Poniemuńka oraz do Wiłkomierza (na Kowarsk i Świętorzecz). St. poczt. są w Kupiszkach, Ławżedyszkach, Oniksztach, Pogiełożu, Rogowie, Szatach, Traszkunach, Ucianie i Wiłkomierzu; st. telegr. w Kupiszkach, Oniksztach, Rogowie, Ucianie i Wiłkomierzu. Pod względem oświaty ludowej, oprócz niższych szkół w Wiłkomierzu, w powiecie znajduje się 23 szkół ludowych ogólnych i 4 dla dziewcząt, do których w 1890 r. uczęszczało 1144 chłopców i 109 dziewcząt. Pod względem kościelnym prawosławni należą do dekanatu (błagoczynia) wiłkomierskiego eparchii litewskiej, rozciągającego się na pow. wiłkomierski i poniewieski, i obejmującego 6 parafii: Wiłkomierz, Onikszty, Rogowo, Poniewież, Birze i Karoliszki (jednowierców). W ogóle w powiecie, wraz z monasterem w Surdegach, jest 7 cerkwi prawosł, 1 jednowierców i kaplica. Starowierzy mają 1 dom modlitwy. Rz.-katolicy należą do dwu dekanatów dyecezyi żmujdzkiej: wiłkomierskiego i ucianskiego, mających 31 parafii, 43 kościoły i 32 kaplic. Dekanat wiłkomierski obejmuje 17 parafii: Wiłkomierz (filie: Towiany i Szołkow, kaplica w Wiłkomierzu), Kowarsk (kapl. Ferdynandowo), Pobojsk (filie: Wojtkuszki i Chrzczeniszki, kaplice: Pobojsk, Antokol i Dowmontyszki), Subocz (filia Korsakiszki, kaplice: Subocz, Surdegi, Bigajle, Poławki, Strzeczna, Żyliszki, Tyłtagoła, Pelisze al. Popile), Siesiki (filia Ponatery, kaplica Siesiki), Szaty (kaplica Szaty), Pogiry (kaplice: Pogiry i Kietraki), Dziewałtów (kaplica tamże), Upniki-Wieprze (filia Upniki, kaplica Śliże), Nidoki (kaplica w miejscu), Żmujdki (filia Pozelwa), Rogów (filia Rogówek, kaplice: dwie w Rogowie i w Rogówku), Bukańce, Troupie (filia Szyły, kaplice Troupie i Leoniszki), Wodakle (kaplica w miejscu), Traszkuny (kaplica w miejscu) i Widziszki. Dekanat uciański w granicach pow. wiłkomierskiego obejmuje 14 parafii: Uciany (filia Suginty, kapl. Jassany i Syrutany), Kupiszki (filie: Szymańce, Alojzów, Poławenek, kaplice: Kupiszki i Krejwenie), Onikszty (filia Androniszki, orator. Burbiszki, kaplice: Onikszty i Pelisze), Świadoście (dwie kapl. w Świadościu i jedna w Ołotach), Uszpol, Owanta (filia Skiemiany, kapl. Bużale), Wiżuny (kapl. Jorańce), Leluny (filia Pokolnie), Sudejki, Bolniki, Kurkle (dwie kaplice w Kurklach i jedno w Powiryńcach), Wieszynty (kaplica Jurgiszki), Dobejki (kaplica w miejscu), Poławeń (filia Nowy Dwór al. Giełaże). Kalwini mają zbór w Dziewałtowie, żydzi 8 synagog i 69 domów modlitwy. Herb powiatu przedstawia tarczę na dwie połowy przedzieloną, w górnej połowie mającą herb gubernii, w dolnej zaś w polu różowem trzy wiązki lnu, ułożone w kształcie gwiazdy. Marszałkami pow. wiłkomierskiego za czasów Rzpltej byli: Jarecki Aleksander h. Łabędź (1601—1626), Jerzykowicz Jerzy Moniwid (1640—48), Mierzyński z Mierzna Jan (1653—8), Rajecki Jerzy Zygmunt. Dunin h. Łabędź (1669), Pac Jan Bonifacy h. Gozdawa (1678), Siesicki Melchior h. Kitaurus al. Bawoł (około 1692), Dąbrowski Marcyan h. Junosza (1718—33), Siesicki Tomasz (około 1730), Pietkiewicz Hieronim h. Trąby (1765—83), Kościałkowski Mikołaj h. Syrokomla, (1775—80), Kościałkowski Ignacy (1782—99). Nadto wymienieni są Siesicki Kazimierz i Mateusz. Marszałkami szla­ch­ty po rozbiorze byli: Kuszelewski Józef (1800), Bolcewicz Józef (1805—7), Frąckiewicz Wincenty h. Brodzie (1809), Kościałkowski Mikołaj h. Syrokomla (1812—17), Żagiel Adam ks. h. Trąby (1820), Weisenhoff Franciszek h. Łabędź (1822), Pietkiewicz Benedykt h. Trąby (1825), Jawgiełł h. Łabędź (1858), Kończa Medard h. Ogończyk (1858), Komar Konstanty h. własny (1876). Nadto jako marszałkowie wymienieni są: Bystram Karol h. Tarnawa, Erdman, Komorowski Franciszek h. Ciołek, Kosko Onufry i Siesicki Feliks h. Kitaurus. Za podstawę opisu pow. wiłkomierskiego służyły Nogaty udzielone przez p. Józefa Narkiewicza, obywatela miejscowego, i opis powiatu przez K. Hukowskiego, sekretarza komitetu statyst. kowieńskiego (Kowno, 1890 r., jako odbitka z Pamiat. kniżki na 1891 r.). J. Krz.

Wiłkonostry, wś, pow. sejneński, gm. i par. Lejpuny, odl. 40 w. od Sejn, ma 19 dm., 137 mk., 712 mr. Wchodziła w skład dóbr Lejpuny. W 1827 r. było 8 dm., 41 mk.

Wiłkopedzie, pow. suwalski, gm. Sejwy, par. Puńsk, odl. od Suwałk 26 w., ma 22 dm., 225 mk. W 1827 r. było 13 dm., 98 mk. [Por. Wilkopedzie.]

Wiłkupie 1.) wś, pow. suwalski, gm. i par. Wiżajny, odl. od Suwałk 36 w., ma 17 dm., 89 mk. W r. 1827 było 9 dm., 33 mk., par. Jeleniewo. W. wchodziły w skład majoratu rząd. Kadaryszki. 2.) W., wś i folw., pow. wyłkowyski, gm. Kibarty, par. Olwita, odl. od Wyłkowyszek 15 w., mają 4 dm., 17 mk., 34 mr. Wchodziły w skład dóbr Porożniewo. W r. 1827 było 11 dm., 140 mk. Dobra W. składały się w r. 1870 z folw.: W. i Leopoldowo, rozl. mr. 790: folw. W. gr. orn. i ogr. mr. 353, łąk mr. 88, wody mr. 2, lasu mr. 25, nieuż. mr. 13; bud. murow. 8, drew. 11; płodozm. 9-pol.; folw. Leopoldowo gr. orn. i ogr. mr. 259, łąk mr. 43, nieuż. mr. 7; bud. drew. 5, pokłady torfu. Wś W. os. 3, mr. 38. 3.) W., wś, pow. władysławowski, gm. Zyple, par. Łuksze, odl. od Władysławowa 30 w., ma 10 dm., 81 mk. Br. Ch.

Wiłowaczka, folw., pow. bia­ło­sto­c­ki, w 1 okr. pol., gm. Gródek, naleźy do dóbr Waliły Ottona Emila Jonasa.

Wiłtraki, wś, pow. władysławowski, gm. Leśnictwo, par. Władyslawów (odl. 15 w.), ma 18 dm., 198 mk. W r. 1827 wś rząd. Wyłtroki miała 16 dm., 99 mk.

Wincenta, (Wycięta?), rzeczka, ob. Jańsbork (t. III, 439) i Łabna. W akcie z 1343 wymieniona jako stanowiąca część granicy między Mazowszem a posiadłościami krzyżackiemi (Dok. Ulanow., 311, № 26).

Wincenta, właściwie Wycięta, wś nad rzką t. n., pow. kolneński, gm. Czerwone, par. Lachowo. Leży przy ujściu rzeczki Wincenty do Pisi, nad samą granicą pruską, odl. 9 w. od Kolna a 37 w. od Łomży. Częściowi właściciele mają 196 mr. (111 roli ornej), a włościanie, dawni pańszczyzniani, mają 205 mr. (144 mr. roli). W 1827 r. było 20 dm., 121 mk. Komora celna przy drodze bitej prowadzącej z Łomży na Kolno do Jańsborka w Prusach. W 1876 r. wywóz miał wartość 130192 rs., przywóz 162735 rs. W r. 1879 pobrano cła 18035 rub. met., 5737 rub. kred.

Wincentowo […] 6.) W., os., pow. maryampolski, gm. Michaliszki, par. Płutyszki, odl. od Maryampola 25 w., ma 1 dm., 6 mk. 7.) W., ob. Wincentów. Br. Ch.

Wincentyszki, wś, pow. kalwaryjski, gm. Raudań, par. Kalwarya (odl. 7 w.), ma 8 dm., 38 mk. Wchodziła w skład majoratu rząd. Kalwarya lit. B. W 1827 r. było 3 dm., 27 mk.

Windugiery al. Widugiry, wś, pow. sejneński, gm. Krasnowo, par. Urdomin, odl. od Sejn 12 w., ma 43 dm., 405 mk.

Wingałupie al. Wingelupis, os. leś., pow. władysławowski, gm. i par. Błogosławieństwo, odl. od Władysławowa 35 w., ma 2 dm., 27 mk.

Wingeningken, wś, pow. gąbiński, st. poczt. Judtschen.

Wingrany, jezioro, w pow. suwalskim, przy wsi t. n., przepływa przez nie rzeka Potopka. [Mowa tu o rzece Mariance. Potopką zaś nazywa się dziś dopływ Szeszupy przy Rutce-Tartat wypływający z jezior Samanis i Plauszynek.].

Wingrany Wielkie i Małe al. Wingranki, wś i folw., pow. suwalski, gm. Kadaryszki, par. Lubowo, odl. od Suwałk 29 w. W. Wielkie mają 13 dm., 90 mk.; W. Małe 10 dm., 36 mk. W 1827 r. było 10 dm., 69 mk. Wchodziły w skład dóbr rząd. Kalwarya.

Wingrańce, wś, pow. kalwaryjski, gm. i par. Urdomin, odl. od Kalwaryi 23 w., ma 22 dm., 205 mk. W 1827 r. było 12 dm., 146 mk.

Winija, rzeczka, lewy dopływ Łoszy (lew. dopł. Niemna). Płynie z zachodu od Pleszewicz i Kaczanowicz, na Kuczynkę.

Winksznupie 1.) wś, pow. władysławowski, gm. Tomaszbuda, par. Gryszkabuda, odl. od Władysławowa 30 w., ma 19 dm., 147 mk. W 1827 r. było 18 dm., 133 mk. Wchodziła w skład dóbr rząd. Leśnictwo. 2.) W., wś i fol., pow. wyłkowyski, gm. i par. Bartniki, odl. od Wyłkowyszek 18 w.; folw. ma 4 dm., 80 mk.; wś 26 dm., 150 mk. W 1827 r. było 23 dm., 175 mk. Znajduje się tu jedyny w królestwie polskiem meczet drewniany, ubogi. W r. 1858 Tatarów było w ówczesnej gubernii augustowskiej 155 (76 męż., 79 kob.). W r. 1866 było 171 (79 męż., 92 kob.): w pow. sejneńskim 26, kalwaryjskim 120 i maryampolskim 26. Dobra W. składały się w r. 1884 z folw.: W., Morgi al. Wojszwiłowo, os. Olszyna, rozl. mr. 925: folw. W. gr. or. i ogr. mr. 389, łąk mr. 135, lasu mr. 11, nieuż. i place mr. 19; bud. mur. 2, drew. 13; folw. Morgi al. Wojszwiłowo gr. orn. i ogr. mr. 178, łąk mr. 62, pastw. mr. 31, lasu mr. 74, uieuż. mr. 26; bud. mur. 1, drew. 8. Wś W. os. 39, mr. 305. Br. Ch.

Winna 1.) wś nad rzką Kukawką, pow. biel­ski gub. grodzieńskiej, w 3 okr. pol., gm. Skurze, o 42 w. od Biel­ska, 6 dm., 37 mk., 167 dzies. ziemi włośc. (10 łąk i pastw., 5 lasu, 24 nieuż.), 32½ dz. kościelnej; młyn wodny. Posiada kościół katol. paraf., p. wez. św. Doroty, z drzewa wzniesiony w 1696 r. przez ks. prob. Mamińskiego. Parafia katol., dekanatu biel­skie­go, 3035 wiernych. 2.) W. Chroły, osada, tamże, 81 dzies. (66 łąk i pastw., 11 lasu, 3 nieuż.). 3.) W. Stara, dobra, tamże, własność Wy­ga­no­w­skich, 181 dzies. (25 łąk i pastw., 54 lasu, 2 nieuż.). 4.) W. Wilki, wś, i Wypychy, osada, tamże, wszystkie o 43 w. od Biel­ska. W. Wypychy mają 159 dzies. (14 łąk i pastw., 8 lasu, 5 nieuż.). J. Krz.

Wiranda al. Wyranda, rzeczka, w pow. władysławowskim.

Wirbaliszki, wś, pow. maryampolski, gm. Aleksota, par. Sapieżyszki, odl. od Maryampola 55 w., ma 20 dm., 189 mk.

Wirballen, ob. Wierzbołów.

Wirciszki, wś, pow. maryampolski, paraf. Gryszkabuda. Nie podana w nowszych spisach. W 1827 r. miała 7 dm., 47 mk.

Wirszożygle al. Werszożygle, wś, pow. maryampolski, gm. i par. Poniemoń Pożajście, odl. od Maryampola 57 w., ma 23 dm., 148 mk.

Wischtecken Gross i Klein, wś i dobra, pow. gąbiński, st. p. Sodehnen.

Wisdehlen, folw., pow. gierdawski, st. p. Gerdauen.

Wisieniec, uroczysko do dóbr Wojciechowszczyzna, pow. grodzieński, w 2 okr. pol., gm. Brzostowica Mała.

Wisranken al. Klein Sawadden, dobra, pow. węgoborski, st. pocz. Buddern.

Wissa al. Wyssa, rzeczka, bierze początek w Prusach wschodnich, z błot otaczających jezioro Warzno, w pow. jańsborskim. Płynie ku płd.-wsch. pod wsią Rakowo wchodzi do pow. szczuczyńskiego na obszar Królestwa, płynie pod Szczuczynem i Wąsoszem, w pobliżu wsi: Żebry, Bukowo, Rydzewo, Czerwonka, Święcienica, Karwów, i uchodzi za Radziłowem pod wsią Racibory do Biebrzy z lew. brzegu. Przyjmuje dopływy: Matłak al. Plewninę al. Rewinę pod Radziłowem. Płynie śród nizkich błotnistych obszarów.

Wissewalde, Wisswaldau, litew. Weiksziszkia pilis, starożytna warownia litewska, nad rz. Wilią (Neris), w okolicach m. Janowa, wspominana często w kronikach krzyżackich. Tu w 1390 r. starli się Litwini z Krzyżakami, w następnym zaś (1391) została zdobytą i spaloną przez Krzyżaków, przyczem 300 Litwinów dostało się do niewoli. K. Gerl.

Wissowatten, Wiszowate, wś, pow. lecki, st. p. Milken.

Wistne, jezioro w dobrach Kadaryszki (ob.). [Wisztuć]

Wiswitten (w dokum. krzyżackich), ob. Wilczatów.

Wiszczokajnie, wś, pow. wyłkowyski, gm. i par. Olwita, odl. od Wyłkowyszek 3 w., ma 21 dm., 222 mk. W 1827 r. było 33 dm., 263 mk.

Wiszkowszczyzna, folw., pow. wyłkowyski, gm. Kibarty, odl. od Wyłkowyszek 19 w., ma 1 dm., 11 mk.

Wiszna, pos., pow. jańsborski, st. p. Arys.

Wiszniałówka 1.) wś, pow. maryampolski, gm. Kwieciszki, par. Maryampol (odl. 7 w.), ma 2 dm., 19 mk. W 1827 r. było 2 dm., 16 mk. 2.) W., wś, folw. kalwaryjski, gm. Podawinie, par. Ludwinów, odl. od Kalwaryi 19 w., ma 2 dm., 11 mk. W 1827 r. 2 dm., 13 mk.

Wiszniówek 1.) wś szlach. i włośc., pow. mazowiecki, gm. Szepietowo, par. Dąbrowa Wielka. 2.) W., os., pow. suwalski, gm. i par. Filipów, odl. od Suwałk 23 w., ma 1 dm., 9 mk. 3.) W., ob. Wiśniówek.

Wiszniówka, rzeczka, w gub. grodzieńskiej, dopływ rz. Odły, uchodzącej do Świsłoczy.

Wiszniówka 1.) wś włośc., pow. oszmiański, w 2 okr. pol., gm. i dobra skarbowe Krewo (o 7 w.), okr. wiejski Czuchny, 20 dusz rewiz. 2.) W., dobra, pow. wołkowyski, w 1 okr. pol., gm. Izabelin, o 14 w. od Wołkowyska, wraz z folw. Pasutycze i Zabogonie mają 896 dzies. (76 łąk i pastw., 234 lasu, 15 nieuż); własność Pi­cho­no­wych. 3.) W., wś, tamże, w 5 okr. pol., gm. Samarowicze, o 14 W. od Wołkowyska, 314 dzies. ziemi włośc. 4.) W., wś, pow. grodzieński, w 2 okr. pol., gm. Indura, o 36 w. od Grodna, 603 dzies. ziemi włośc. (71 łąk i pastw., 36 nieuż.). 5.) W., zaśc., karczma i uroczysko, pow. miń­ski, w gm. Sa­mo­chwa­ło­wi­cze, należy do domin. Stań­kow, hr. Czap­skich; miejscowość bezleśna, grunta szczerkowe, żytnie. 6.) W., własność ziemska, w pow. miń­skim, w gm. Sa­mo­chwa­ło­wi­cze, ma około 4 włók, należy do Zie­li­ko­wi­czów. 7.) W., folw., pow. miń­ski, w 1 okr. pol., gm. Bia­ło­rucz, o 16 w. od Miń­ska, dość dawna własność Łę­to­w­skich, ma około 40 włók; grunta szczerkowo-gliniaste, dobre. A. Jel.

Wiszowate, wś nad rzką b. n., pow. szczuczyński, gm. i par. Grabowo, leży przy trakcie z Kolna do Wąsosza, ma 32 dm. W 1827 r. było 28 dm., 165 mk., par. Poryte. Wspom. r. 1422 (Kod. maz., 166), w dok. z r. 1496 jako siedziba Wiszowatych h. Abdank. (Kapica, Her­barz, 453). Por. Nieciece. Inna zapewne wieś t. n. wspom. w aktach ziem. suraskich z r. 1544 (Kapica, Her­barz, 454). Siedzi tu ród Wiszowatych h. Roch al. Pierzchała. Według reg. pob. ziemi łomżyńskiej z r. 1578 wś Wisowate, w par. Grabów, miała 12 części, 20 łan. (Pawiń., Mazowsze, 375).

Wiszpilis, grodzisko litewskie, ob. Jurborg.

Wiszpinie, wś nad rzką Nieszupą (pr. dopł. Szeszupy), pow. władysławowski, gm. Leśnictwo, par. Gryszkabuda, odl. od Władysławowa 14 w., ma 24 dm., 238 mk. W 1827 r. było 15 dm., 126 mk. Wchodziła w skład dóbr rząd. Leśnictwo.

Wisztorty al. Wisztory, wś, pow. sejneński, gm. Krasnowo; par. Łoździeje, odl. od Sejn 13 w., ma 30 dm., 252 mk., 853 mr. Wchodziła w skład dóbr Dumbel. W 1827 r. było 21 dm., 162 mk.

Wisztyniec al. Wisztynieckie, niem. Wischtyten-See, jezioro, śród wyżyny pojezierza bałtyckiego, wzn. 170 mt. npm., leży większą połową w pow. stołupiańskin (Prusy wschodnie) a mniejszą w pow. wyłkowyskim. Linia graniczna przechodzi przez jezioro od os. Wisztyniec (na płn. brzegu) do wioski Wartele, w odległości około 100 sążni od brzegu północnego i wschodniego. Jezioro ma milę długości (od płn.-wsch. ku płd.-wsch.) i do ½ mili szerokości. Wychodzi z niego rzka Joduppe (Pisia?) [Podwójny błąd; Joduppe wpływa – patrz dalszy przypis; Pisa to inna rzeka – wypływa.] a wpada Hańcza [Błąd, Hańcza nie wpada do tego jeziora; wpadają zaś Wziga z jez. Wistuć poprzez graniczne (dziś) jez. Iłgiel (przyjmuje na Litwie strugę bez nazwy z jez. Wiżajny) oraz (oficjalnie) Czernica (niem. Jodupper) al. Wisztynka zaczynająca się koło jez. Mauda.]. Głębokość dochodzi 36 stóp. Woda czysta i zimna. Z ryb znajdują się głównie szczupaki, sławne ze smaku i wielkości, tudzież sielawy. Silne wiatry płn.-zachodnie uderzając na wody jeziora odkrytego zewsząd, tworzą na nim ogromne fale, wybiegające daleko na brzegi i zostawiające po sobie zwykle dużo ryb i pięknego szaroróżowego piasku. Mieszkańcy skwapliwie wtedy łowią ryby i zbierają piasek, używany do posypywania pisma.

Wisztyniec, osada, dawniej miasteczko, na płn. brzegu jeziora t. n., w pow. wyłkowyskim, gm. i par. Wisztyniec. Odl. 31 w. od Wyłkowyszek a 48 w. od Suwałk, leży na samej granicy od Prus, posiada kościół par. murowany, kościół ewang. filialny, dwie szkoły początkowe ogólne, sąd gm. okr. IV, urząd gm., komorę celą, urząd poczt., 265 dm., 3995 mk; wieś t. n., przyległa osadzie, ma 11 dm., 133 mk. W r. 1827 było 315 dm., 2449 mk. Przez komorę celną, której znaczenie zmalało skutkiem przeprowadzenia kolei na linii Kowno- Wierzbołowo, wywieziono w r. 1876 za 100128 rs. a przywieziono za 8658 rs. Podług tradycyi miejscowej miasto, położone w wojew. trockiem, miało być osadzone w wieku XV przy rz. Pissie p. n. Tur, lecz później posunięte do jez. Wisztyniec przybrało jego nazwę. To jednak pewna, że Zygmunt August dopiero w 1560 r. zbudować tu kazał kościół parafialny z drzewa, p. w. św. Trójcy. W dziesięć lat później tenże król przywilejem z 8 wrzes. 1570 r., w Warszawie wydanym, nadał miastu prawo magdeburskie i w her­bie jednorożca. W. oddawna był punktem handlowem; żydzi zamieszkiwali tu zdawna, kiedy dokumentem z 18 stycznia 1589 r. Krzysztof Jeśman, ssta wisztyniecki, przeznaczył im grunt na mogiłki i bóżnicę. W r. 1723 Krzysztof z Kozielska Puzyna, wojew. mścisławski i ssta miejscowy, wystawił wspólnie z miastem nowy kościół drewniany. W r. 1829 stanął nowy murowany. Wisztynieckie starostwo niegrodowe, w wojew. trockiem, pow. kowieńskim, podług metryk litewskich powstało około r. 1583 i obejmowało miasto Wisztyniec, do czego w r. 1771 przyłączono wójtowstwo. Starostwo posiadał w tym ostatnim roku Puzyna, ststa upicki, opłacając kwarty złp. 2214 gr. 9, a hyberny złp. 1200. W. par., dek. wyłkowyski (dawniej olwicki), 2300 dusz. W. filiał par. ew.-augsb. Wiżajny, istniejący od r. 1842, liczy 1603 dusz. W. gmina ma sąd gm. okr. IV i urząd gm. w samej osadzie. Obszar wynosi 11756 mr. W 1890 r. było zapisanych do ksiąg stałej ludności 6498, lecz obecnych było tylko 4442 a razem z niestałą ludnością 4772. Znaczny procent (31 %) nieobecnych jest wynikiem emigracyi do Prus i do Ameryki. Śród zapisanych do ksiąg stałych było 9 prawosł., 1378 prot. i 2453 żydów. W skład gm. wchodzą: Bokszyszki, wś i folw., Czyżyszki, Janówka, Jegliszki, Kamionka, Łankupa, Marywil, Norwidy, Podwartele, Poszyrwinty, Powisztajcie, Wartele, wś i fol., Warwaruszkino, Wisztyniec, os. i wś. Br. Ch.

Wiszupochnen, wś, pow. gołdapski, st. p. Szittkehmen. [Także Wyszuponen, dziś w obw. kaliningradzkim na zach. od jez. Wisztyniec.]

Wiśniewko al. Kopijki, niem. Klein Wischniowen, Krajefsken Kopicken, wś, pow. lecki, st. pocz. Ostrokollen. Wś istnieje już r. 1486, w którym zakon nadaje tu 60 włók Grajewskim oraz 30 mr. między Długoszami a Dąbrowskiemi. R. 1588 bracia: Kiersztan i Andrzej Munichow sprzedają 13 wł. w W. Bartoszowi i Maciejowi Rogalom. Jerzy Grajewski sprzedaje r. 1590 Bartoszowi Rogali 20 wł. i 10 mr. w W. i Kopijkach za 3000 złp. Akt podpisują trzej Grajewscy, synowie starosty na Wiźnie (Kętrz., O ludn. pol., 458).

Wiśniewo […] 8.) W. Dąb, wś, pow. łomżyński, gm. i par. Zambrowo. Mieszka tu drobna szla­ch­ta. W 1827 r. było 29 dm., 155 mk. W aktach sądowych łomżyńskich występują już w r. 1423 wsi: W. Wielkie, W. Wiśniówko, W. Wiśniówek Wertyce. Jest to gnia­zdo Wiś­nie­w­skich. Według reg. pob. ziemi łomżyńskiej z r. 1578 wś W. Dąb, w par. Zambrów, miała 17 łan., 4 zagr. (Pawiński, Mazowsze, 378). 9.) W. Wertyce, wś, pow. łomżyński, gm. Kossaki, par. Kołaki. W 1827 r. było 16 dm., 99 mk. W r. 1578 wś W. Wertycze, w par. Kołaki, miała 8½ łan., 1 zagr. (Pawiński, Mazowsze, 380), 10.) W. Wielkie i Wiśniewko, wś szlach. nad rz. Ruziec, pow. ostrołęcki, gm. i par. Piski. W r. 1827 W. miało 20 dm., 118 mk.; Wiśniewko 1 dm., 7 mk. Według reg. pob. pow. ostrołęckiego z r. 1578 wś W. miała 11 łan. (Pawiński, Mazowsze, 384). Br. Ch.

Wiśniewo, niem. Wischniewen, wś, w trzech częściach, pow. łecki, st. p. Ostrokollen. Rudolf v. Diepoltskirchen, komtur ryński, nadaje w Ełku r. 1486, Gotardowi Korbowskiemu na prawie chełm. 66 włók między Grajewskiemi, Krzywem i Laszkami, dla założenia wsi dannickiej. Korbowski otrzymuje 6 włók sołeckich wolnych od czynszu i tłoki i 15 lat wolności. W r. 1600 mieszkają tu sami Polacy (Kętrz., O ludn. pol., 458).

Wiśnioławka, wś, wchodziła w skład dóbr rząd. Ludwinów, w pow. kalwaryjskim. Miała 97 mr. obszaru.

Witkiszki, os., pow. maryampolski, gm. Antonowo, par. Pilwiszki, odl. od Maryampola 18 w., ma 2 dm., 30 mk. W 1827 r. 1 dm., 15 mk.

Witkowizna 1.) os., pow. nowomiński, gm. i par. Jakubów, ma 4 os., 13 mk., 62 mr. dwor. W 1827 r. 1 dm., 6 mk. 2.) W., os. młyń., pow. będziński, gm. i par. Żarki, 1 dm., 4 mk., 50 mr. dwor. 3.) W., os., pow. suwalski, gm. Kadaryszki, par. Lubowo. W ostatnich spisach urzęd. nie podana.

Witkowo 1.) wś, folw. i rumunek, zwany Wysiołki Witkowskie, nad jez. Zbytkowo, pow. lipnowski, gm. Oleszno, par. Zaduszniki, odl. 10 w. od Lipna. Wś ma 32 dm., 356 mk.; rum. 41 dm., 312 mk. Szkoła początkowa i szkoła ewang., dom modlitwy ewang. W r. 1827 było w ogóle 34 dm., 295 mk. Ob. Krojczyn. Jezioro ma 60 mr. obszaru i do 15 st. głębokie. Wody jego odprowadza struga do Wisły. W r. 1885 fol. Witkowo, z nomenklaturą Gołąbki, rozl. mr. 937; gr. orn. i ogr. mr. 642, łąk mr. 90, pastw. mr. 104, wody mr. 69, nieuż. mr. 32; bud. mur. 7, drew. 5; płodozm. 12-pol., pokłady torfu. Osada młyń. Gołąbki mr. 15 na prawie wieczysto-czynszowym, wiatrak. Wś W. os. 55, mr. 260; wś Wysiołki Witkowskie os 53, mr. 637. Wymienione w akcie rozgraniczenia dyecezyi kujawskiej od płockiej w r. 1321 (Kod. dypl. pol., II, 232). Według reg. pob. ziemi dobrzyńskiej z r. 1564 wś W., w par. Zaduszniki, miała 5 kmieci, poddanych Os­tro­wi­c­kie­go, 5 osadników było wolnych. Płacono fl. 2 gr. 23 solid. 1 (Pawiński, Wielkop., I. 284), 2.) W., wś i folw., pow. łomżyński, gm. Borzejewo, par. Wizna. Wś ma 4 os., 20 mr. Wchodziła w skład dóbr Olszyny. W 1827 r. było 11 dm., 86 mk. 3.) W., os. w dobrach Hołny Wolmera, pow. sejneński, ma 30 mr. [Także Witkowo-Podlaski, dziś Podlaski, por. Wiktowo.] 4.) W., Miłaki i Pawlaki, dwie wsi, pow. płoński, gm. Stróżęcin, par. Raciąż; odl. 26 w. od Płońska. W. Miłaki ma 11 dm., 100 mk., 295 mr., wiatrak i karczmę; W. Pawlaki 8 dm., 100 mk., 244 mr. W 1827 r. W. Miłaki miały 10 dm., 77 mk.; W. Pawlaki 8 dm., 51 mk. W r. 1578 wś Witkowo Milak płaci od ¾ łana, 4 zagr. z rolą i wiatraka (Pawiń., Mazowsze, 82). Br. Ch.

Witkowszczyzna, folw. i dobra, pow. augustowski, gm. Hołynka, par. Lipsk, odl. od Augustowa 52 w., ma 7 dm., 69 mk. W 1827 r. 2 dm., 15 mk. Dobra Witkowszczyzna składały się w r. 1889 z folw.: W., Wnuczkowszczyzna, Andzin, lasu Puciatowszczyzna, osad leśn.: Straż, i Rygalówka al. Jałowa, rozl. mr. 1662: fol. W. gr. orn. i ogr. mr. 392, łąk mr. 39, nieuż. mr. 9; bud. mur. 8, drew. 18; folw. Wnuczkowszczyzna gr. orn. i ogr. mr. 99, łąk mr. 61, pastw. mr. 12, nieuż. mr. 2; bud. drew. 5; folw. Andzin gr. orn. i ogr. mr. 260, łąk mr. 32, pastw. mr. 13, nieuż mr. 5; bud. drew. 8; las Puciatowszczyzna łąk mr. 32, pastw. mr. 127, lasu mr. 540, nieuż. mr. 3.; os. Straż gr. orn. i ogr. mr. 9, łąk mr. 6; os. Rygałówka al. Jałowa gr. orn. i ogr. mr. 10, łąk mr. 8, nieuż. 2, młyn wodny. Wś Zofiewo os. 19, mr. 135; wś Dolinczany os. 11, mr. 186; wś Rygałówka os. 25, mr. 463; wś Chorożowa os. 17, mr. 326.

Witlandia, nazwa dawana w wiekach średnich części Prus położonej nad Bałtykiem. Według Toeppena odpowiadała ta nazwa dzisiejszej Mierzei fryskiej (Frische Nehrung), czyli tej wązkiej smudze gruntu, która oddziela Fryszhaf od Bałtyku. nazwę tę spotykamy w opisie podróży Wulfstana, odbytej w IX wieku. Odnosi ją do obszarów na prawym brzegu Wisły.

Witowa al. Witoldowa Droga, białorus. Witowaja Daroha, w pow. borysowskim i ihumeńskim, począwszy od wsi Murawa (gm. Bieliczany) widać jej ślady ku Berezynie. Lud opowiada o niej legendę, iż tędy miał przechodzić niegdyś wódz wielki i mościł drogę kamieniami. Istotnie są jej ślady. Legendę podał Eustachy Tyszkiewicz (ob. Opisanie powiatu borysowskiego, str. 38). A. Jel.

Witowa Kalodzież, ob. Witoldowa Kalodzież.

Witowa Studnia, białoros. Witowyj Kałodziaż, studzienka kamieniami wyłożona, pow. borysowski, w pobliżu wsi Masałaje, do której przywiązana legenda ludowa, że ją wykopał niegdyś przechodząc tędy wojownik król Wit i lud miejscowy wolnością obdarował, ale gdy dokument pisany zaginął, zostali włościami poddanymi; tradycya to tak silna, że aż do ostatnich czasów poddaństwa nie chcieli ulegać dziedzicowi (ob. Opis pow. borys. przez Tyszkiewicza, str. 39). A. Jel

Witowo 1.) wś, pow. biel­ski gub. grodzieńskiej, w 1 okr. pol., gm. Brzozowo Nowe, o 21 w. od Biel­ska, 692 dzies. ziemi włośc. (420 roli i pod zabud., 172 łąk i pastw., 100 nieuż.). 2.) W., dobra, pow. słonimski, w 5 okr. pol., gm. Luszniewo, o 22 w. od Słonima. W najnowszym spisie niepodane.

Witowtyszki al. Wytowtyszki, wś, pow. kalwaryjski, gm. Nadniemeńska, odl. 49 w. od Kalwaryi, ma 13 dm., 71 mk.

Witów, północny półwysep Rugii, z sławnym przylądkiem Orekundą (Arkona).

Witówka, wś i kol., pow. augustowski, gm. Dowspuda, par. Raczki, odl. od Augustowa 21 w., leży przy granicy od Prus. Wś ma 30 dm., 197 mk.; kol. 1 dm., 13 mk. Wchodziła w skład dóbr Dowspuda. Folw. ma 274 mr. obszaru. Ob. Raczki.

Wittfong, żuława, pow. węgoborski, st. p. Steinort.

Wittgirren 1.) posiadłość, pow. wystrucki, st. p. Gr. Bubainen. 2.) W. Bessen, posiadłość, pow. wystrucki, st. p. Gruenheide. 3.) W., wś, pow. ragnecki, st. p. Kellminnen. 4.) W. Legen, wś, pow. piłkałowski, st. p. Mallawischken. 5.) W., wś, pow. labiewski, st. p. Mehlawischken. 6.) W., posiadłość, pow. labiewski, st. p. Neunischken. 7.) W., wś, pow. tylżycki, st. p. Piktupoehnen. 8.) W., wś, pow. darkiejmski, st. p. Szabienen. 9.) W. Stannen, wś, pow. ragnecki, st. p. Szillen. 10.) W. Gross i Klein, wś i posiadłość, pow. wystrucki, st. p. Didlacken.

Witynie, wś szlach. i włośc., pow. kolneński, gm. i par. Jedwabno, odl. 28 w. od Kolna, ma pokłady wapienia i torfu. W r. 1871 istniał tu piec wapienny. W r. 1827 było 13 dm., 87 mk. W r. 1871 folw. Witynie Pyziołki rozl. mr. 704: gr. orn. i ogr. mr. 460, łąk mr. 64, ogr. mr. 4, lasu mr. 168, nieuż. mr. 8; bud. mur. 6, drew. 14; las nieurządzony. Wś W. os. 16, mr. 50. Według reg. pob. pow. wiznieńskiego z r. 1577 wś Witinie, w par. Jedwabno, miała 4½ łan. i 1 łan szla­ch­ty zagrod. (Pawiński, Mazowsze, 356 i 357). Br. Ch.

Wizgi, os., pow. augustowski, gm. Kolnica, par. Augustów (odl. 5 w.), ma 11 dm., 71 mk.

Wizgi 1.) wś, pow. sokólski, w 1 okr. pol., gm. Kruglany, o 19 w. od Sokółki, 132½ dzies. ziemi włośc. 2.) W., osada, tamże, własność Ma­za­no­wi­czów, ma 14 dzies. 3.) W., przysioł., pow. rossieński, w 2 okr. pol., gm. i par. Szydłów, o 28 w. od Rossień.

Wizgirdy, wś nad rzką Gulbinos (lew. dopł. Szeszupy), pow. wyłkowyski, gm. Pojeziory, par. Wyłkowyszki (odl. 10 w.), ma 8 dm., 91 mk. W spisie z r. 1827 wś Wizgiry (z parafią?) ma 4 dm., 35 mk.

Wizgóry, wś, pow. suwalski, gm. i par. Wiżajny, odl. od Suwałk 29 w., ma 18 dm., 168 mk. W r. 1827 było 8 dm., 118 mk., par. Jeleniewo. Wchodziła w skład dóbr rząd. Kadaryszki.

Wizna, osada miejska, dawniej miasto i gród starożytny, na praw. brzegu rz. Narwi, niedaleko od ujścia Biebrzy, pow. łomżyński, gm. Borzejewo, par. Wizna, odl. 21 w. na wschód od Łomży, z którą łączy osadę trakt zwyczajny. Posiada kościół par. murowany, synagogę, szkołę początkową. Sąd gm. okr. V w Piątnicy, st. pocz. w Łomży. Osada ma 278 dm., 2632 mk. (1880 r.); w r. 1827 było 235 dm., 2110 mk. Z zakładów przemysłowych istnieje tylko browar. Zawiązkiem osady był gród starożytny, leżący niemal w równej odległości (licząc po linii Narwi) od Łomży i Tykocina. Około r. 1170 miał tu być kasztelanem Bolesta, należący do licznie rozgałęzionego ro­du. W akcie uposażenia kościoła św. Jana w Mogilnie (w XII w.?) ks. Bolesław nadaje, między innemi, „transitus Navchre in Wyzna et in Macow“ (Kod. Wielk., № 3). Maków leży nad Orzycem, dopł. Narwi, przytem znowu nazwa rzeki pozwalałaby się domyślać raczej Wkry nie Narwi, mimo to z wielkiem prawdopodobieństwem możemy odnieść to do Narwi i Wizny, której kasztelan Sasinus [Jaki związek z ziemią saską ?] pojawia się już r. 1221 przy boku ks. Konrada. W potwierdzeniu papiezkiem z r. 1232 nadań Konrada, ks. mazow., dla kościoła płockiego, czytamy: „annona que colligitur in villis que non sunt ecclesie datur in conservationem castri visnensis“ (Kod. Maz., 7). Widocznie więc brzegi Narwi w okolicy Wizny były już dawno zaludnione i posiadały ludność rolniczą, kiedy gród wizneński ma służyć na skład danin zbożowych dla kościoła płockiego. Podobno po wygnaniu Władysława II popierający go Rusini zajęli Wiznę i kilka innych grodów okolicznych. Na „colloquium“, odbytem przy wsi: Wilczkowice(?) w r. 1250, jest obecnym Gerhard, kasztelan „de Vizna“. R. 1254 przy boku ks. Ziemowita w Płocku występuje już inny kasztelan: Jakub. Gród ten nieraz był wystawiony na napady Prusaków, Jadźwingów i Litwinów. Witenes, ks. litewski, zajmował jakiś czas gród tutejszy, mając w nim ważny punkt obrony Litwy przeciw najazdom krzyżackim. Bolesław, ks. mazow., zawarłszy z nim przymierze, pozostawił w spokojnem posiadaniu, mimo protestu Krzyżaków, którym wielce zawadzał ten gród obsadzony przez Litwinów. Gdy wreszcie Krzyżacy zdobyli i zburzyli W., Bolesław usunąwszy Litwinów, sam zaczął na nowo odbudowywać warownią w r. 1296. W tym czasie gród ten staje się centrem powiatu i odrębnej dzielnicy książęcej, w której rządzi (około r. 1340) Ziemowit II. Kazimierz W. zawiera r. 1352 umowę z książętami: Ziemowitem i Kazimierzem, co do ziemi płockiej, wizkiej i zakroczymskiej. Z tego zapewne czasu pochodzi założenie miasta przy grodzie i parafii z kościołem drewnianym (r. 1390?). Przedtem już istniało tu zapewne targowisko z kapliczką przy grodzie, po którym pozostał dotąd nasyp podłużny, mający 540 kroków obwodu. Na lokacyą miasta wyznaczono 98 włók. Ziemowit, ks. mazowiecki, oświadcza w akcie z r. 1335, iż otrzymał od stryja swego Kazimierza, króla, zamki: Zakroczym i Wiznę na lat trzy i obiecuje takowe odbudować. R. 1382 tenże Ziemowit zastawia, W. z całą kasztelanią Krzyżakom za 7000 flor. (Dok. kujaw. i mazow., Ulanowski, 327, 338, 339). Prócz wspomnianego wyżej Sasina znamy jeszcze następnych kasztelanów: 1282 r. Comes Nicolaus, syn Wojciecha z Jazdowa (Kod. dypl. pol., II, 103); 1297 Imislaus (Kod. wielk., № 763, 766). Sędzia pojawia się dopiero r. 1490 w osobie Józefa z Kościelnicy. W r. 1482 Jan, ks. mazow., wydał w Wiznie w wigilią św. Trójcy przywilej nadający miastu trzeci denar z cła mostowego, za co mieszczanie mają zbudować i naprawiać most. Wysokość opłaty nie była oznaczona, ale wedle zeznań mieszczan przed lustratorami płacono od wozu ½ gr., od konia 3 denary, od pieszego denar (Lustr. IV, 290). W r. 1549 miało miasto 98 łanów, z tego 85 czynszowych, z których dawano z każdego 30 gr., 6 kor. owsa, 3 kor. pszenicy. Do grodu wizneńskiego należały miasta: Wizna, Wąsosze, Radziłów i wsi: Kramkowo, Srebrowo, Borzejewo, Niwkowo, Zajęklewo, Wierciszewo. Most był zbudowany przed dwoma laty (1547). Przed mostem usypany był szaniec „antemurale seu propugnaculum in ponte ante portam castri, quod cognominatur Samborza“, Zamek był otoczony parkanem drewnianym „ad instar stubarum quae izdbice vocantur ambitus super eandem cincturam ex omni parte. In eodem cinctura (parkan na wale) propugnacula lignea“. Pod zamkiem na wykupionem wójtowstwie był folwarczek; na nim piekarnia z piecem glinianym, palatium (dwór), budynki wszystkie były stare i złe (Lustr., 4, p. 8). W r. 1577 płaci miasto soszu duplae fl. 13, czopowego od 360 warów (po 4 gr. od waru) fl. 48, od gorzałki fl. 8, od 9 rybaków 2 fl. 12 gr., od ubogich komor. fl.1. Ogółem 72 fl. 12 gr. (Pawiń., Mazowsze, 3(0). Cyfry te świadczą o dość znacznej produkcyi piwa, na której się opierała pomyślność materyalna wielu osad mazowieckich. Cały powiat wizneński w r. 1552 miał 390 łanów kmiecych osiadłych, 803½ łan uprawianych przez drobną szla­ch­tę, 26 zagrod. z rolą, 78 zagrod. z ogrodami, 16 młynarzy dziedzicznych, 28 młynów dorocznych, 7 karczem, 2 rzeźników, 724 osadników. W zamku tutejszym przemieszkiwały: Bona i jej córka Anna Jagiellonka. Tu złożone były zwłoki Zygmunta Augusta zmarłego w Knyszynie, gdy je prowadzono do Krakowa. W r. 1616 podług lustracyi miała W. 302 domów. Wojny szwedzkie dały się we znaki miastu, morowa zaraza również przyczyniła się do jego wyludnienia i zubożenia. W r. 1800 było jednak 197 dm. i 1098 mk. Wyniosłe i zdrowe położenie miasta przy zbiegu dwu rzek, wywołało zamiar rządu pruskiego wybrania W. na stolicę departamentu. Brak gmachów potrzebnych na pomieszczenie władz i liche zabudowanie miasta przeszkodziły wykonaniu zamiaru. Były już przygotowane plany regulacyi i odbudowy miasta. Na początku tego wieku już zamek tutejszy nie istniał. Pozostały po nim tylko piwnice i nasyp, otoczony widoczną jeszcze fosą. W r. 1860 miała W. 260 dm. drew. 6 mur., 2573 mk. (687 żydów). Jedyną pamiątką przeszłości jest stary kościół, współczesny z łomżyńskim, ukończony r. 1525, jak świadczy data na sklepieniu. Wzniesiony jest z cegły, mieszanej z kamieniami polnemi, w stylu ostrołukowym. Sklepienia żebrowane były nad całą budowlą, dziś część nawy niema sklepienia. Ołtarzy jest siedm. Wielki z obrazem św. Jana Chrzciciela i dwoma innemi staroniemieckiej szkoły. Boczny mieści rzeźbę, przedstawiającą św. Annę a pod nią obraz, na którym papież, cesarz Ferdynand II i król Zygmunt III otoczeni orszakiem składają hołd świętej. W innych ołtarzach (z XVII w.) mieszczą się obrazy ciekawe ze względu na ubiory przedstawionych postaci. Nad wejściem do zakrystyi jest loża, która miała służyć dla Bony. Loża ta równie jak i stalle i chrzcielnica pochodzi z XVI w., gdy ambona w XVII w. była wykonaną. Trzy nagrobki znajdujące się w kościele także z XVII w. pochodzą. Opis kościoła z rysunkiem podał Tyg. Illustr. z r. 1870, № 147. W. par., dek. łomżyński, 5928 dusz. Księgi sądów ziemskich w Wiźnie odbywanych, przechowały się od r. 1452 a sądów grodzkich od 1525 r. Wizkie starostwo grodowe, w wojew. mazowieckiem, ziemi wizkiej, podług lustracyi z r. 1660 obejmowało miasto Wiznę i wsi: Niwków, Kramków, Zajęklów, Wierciszew al. Russ, Szczuki, Litwa al. Księża. W r. 1771 posiadał je Jan Rostkowski, opłacając kwarty złp. 3730 gr. 14, a hyberny złp. 1348 gr. 10. Na sejmie z r. 1773-75 Stany Rzpltej, chcąc zakończyć spory o miasto Wąsosz, niegdyś do tego ststwa należące, uchwaliły, aby asesorya koronna sprawę tę z Teresą Świderską, stolnikową wizką, ostatecznie i bez żadnej zwłoki rozstrzygnęła.

Wizka ziemia przechodziła różne koleje, zastawiana i wykupywana przez swych książąt. W r. 1468 wyrok sądu złożonego z dostojników koronnych odsądził Katarzynę, ks. mazowiecką, od praw do ziemi wizkiej i płońskiej i wcielił takowe do Korony. W r. 1502 król Aleksander porównał ziemie: płocką, zawkrzeńską i wizką co do praw z Koroną, zwłaszcza co do podatku „poradlne“. W r. 1504 tenże król wydał obszerny przywilej, porównywający mieszkańców tej ziemi w prawach z ludnością Korony i określający sposób wyboru urzędników ziemskich i wymiaru sprawiedliwości. W r. 1506 szla­ch­ta tej ziemi otrzymuje od króla Zygmunta I potwierdzenie uchwały, na sejmiku wizneńskim zapadłej, co do możności spłaty przez właścicieli dóbr barci posiadanych w lasach tychże dóbr przez licznych bartników. Otóż uchwała ta określała termin i warunki spłaty. Kto w danym terminie nie spłaci, ten musi zostawić nadal bartników przy tej służebności, za opłatą oznaczonej daniny. Ziemia ta dzieliła się na dwa powiaty: wizki i wąsoski. Miała obszaru 25•77 mil kwadr. Znajdowało się w niej w XVI w. 280 wsi (133 w pow. wizkim a 147 w wąsoskim). Powiat wizki miał 390 łan. km. a wąsoski 124 łan. Wsi szla­ch­ty zagrodowej było 85 w pow. wizkim (803 łan.) i 105 w wąsoskim (661 łan.) i prócz tego 185 zagrodników. Na obszarze tej ziemi spotykamy, między innemi, gnia­z­da ro­do­we: Ra­kow­skich, Kos­saków, Tru­sz­ko­w­skich, Ma­ko­w­skich, Grą­dz­kich, Kar­wow­skich, Jan­cze­w­skich, Ku­czów i Ku­czew­skich, Bo­row­skich, Ba­giń­skich, Trza­sków, Ja­czyń­s­kich, Mie­cz­ko­w­skich, Su­piń­skich, Wa­gów, Ko­no­p­ków, Gli­n­ków i in. Br. Ch. [Zob. też Gajwa]

Wizna, mko, w pow. słuckim, przy drodze z Filipowicz do Lenina, ob. Wgina.

Wiznica al. Wizna, fol., pow. łomżyński, gm. Borzejewo, par. Wizna. Jest to dawne wójtowstwo wizneńskie. Został oddzielony od dóbr rządowych Wizna i w r. 1872 obejmował 267 mr.

Wiżajcie, wś, pow. rossieński, par. Lale.

Wiżajdy, wś, pow. wyłkowyski, gm. Giże, par. Wyłkowyszki (odl. 6 w.), ma 8 dm., 71 mk. W 1827 r. 4 dm., 35 mk.

Wiżajny, w dokum. Wiżejni, Wiżeni, jezioro śród wyżyny pojezierza bałtyckiego na obszarze pow. suwalskiego, o 34 w. na północ od Suwałk, ciągnie się w kierunku od płn. ku płd., ma do 4 w. długości a 1 w. szerokości, obszaru 3 w. kwadr. (0•06 mili). Rzeczka Wiżajna [W XVI w. Wiżeni, dziś zwana także Grzybińską Rzeką; uważana za początek Pisy Wisztynieckiej.] odprowadza wodę do jeziora Wisztynieckiego. Jezioro leży w części wyżyny wzniesionej do 900 st. npm. Jezioro to, leżące jednym końcem w puszczy Mereckiej, a dwiema częściami w puszczy Simneńskiej, nabył wraz z innemi Stanisław Dowojna, starosta bobrujski, merecki etc. od bojar Monkgejłowiczów z pow. trockiego (Rewizya puszcz w. ks. litew. r. 1559, str. 38). Br. Ch.

Wiżajny, w dok. Wiżejni, osada, dawniej miasteczko, na płd. brzegu jeziora t. n., w pow. suwalskim, gm. i par. Wiżajny, odl. 34 w. od Suwałk na północ, a 11 w. od Kalwaryi, posiada kościół par. murowany, kościół par. ewang. murowany, szkołę początkową, urząd gm., aptekę, 175 dm., 2276 mk. W r. 1827 było 165 dm., 1342 mk. W osadzie odbywa się 6 jarmarków. Okolica W., pokryta niegdyś bagnami, stanowiła część puszczy, ciągnącej się aż do jeziora Wisztyniec, które należało do księstwa pruskiego. Starostwo niegrodowe wiżańskie, w wojew. trockiem, pow. grodzieńskim, nadane było r. 1638 Radziwiłłom. W bitwie nad Dźwiną (13 listopada 1661 r.) z wojskami Chowańskiego, uczestniczyła rota kozacka JMPana Lipnickiego, starosty wiżajnskiego i lejwańskiego (Dyaryusz Poczobuta Odlanickiego, str. 54). Według aktów podskarbińskich posiadała je w r. 1766 Strutyńska, płacąc kwarty złp. 2508. Na sejmie warszawskim w r. 1773-5 rządzące Stany nadały dobra te w emfiteutyczne władanie Róży z Platerów Strutyńskiej, wraz ze starostwem sejwejskiem (siejwiejskiem), z wsią Bolcie w pow. grodzieńskim i z wsią Zyrwiny z włókami Giełużańskiemi w Trockiem. W celu położenia kresu sporów o granice starostwa tego, na rzeczonym sejmie wyznaczona komisya, ostatecznie takowe uregulować miała (Vol. leg., VIII, 750-1). W obecnem stuleciu W. wchodziły w skład ekonomii Kadaryszki. Kiedy osada otrzymała prawo miejskie, niewiadomo. Uposażenie w ziemi otrzymała bardzo bogate. Parafią rz.-kat. uposażył Jan Kazimierz w r. 1659. Na miejscu pierwotnego, nowy kościół wznieśli podobno Strutyńscy. Spłonął on r. 1814. W 1825 r. częścią; ze ściągnionych zaległości na pokrycie długu dawnego Towarzystwa ogniowego (Rapport rady stanu), częścią z ofiar parafian zbudowano z cegły kościół p. w. św. Teresy. Podług szematyzmu z r. 1885 parafia liczy 3638 wiernych i należy do dekanatu suwalskiego. Zbór ewangielicki istnieje tu od r. 1842, lecz kościół wzniesiono. dopiero r. 1879, Parafia liczy 3709 dusz ludności niemieckiej. W. gmina ma 16623 mr. obszaru i 4393 mk. (6 praw., 2437 prot., 490 żyd.). Śród ludności stałej nieobecni (z powodu emigracyi przy pogranicznem położeniu) stanowią 24%. Gmina należy do sądu gm. okr. IV w Starej Hańczy, st. pocz. Szypliszki (o 21 w.). W skład gm. wchodzą: Antosin, Bolce, Burnyszki, Dziadówek, Dzierwany, Gromadczyna, Grzybina, Jaczno, Jacznówek, Jegliniszki, Kłajpeda, Kłajpedka, Kojle, Kramnik, Laskowskie, Leszkiemie, Ługiele, Mauda, Mierkinie Nowe, M. Stare, Miciszki, Okliny, Olszanka-Huk, Poddębszczyzna, Podgorzałek. Polulkiemie, Rakówek, Rogożajny Prywatne, R. Małe, R. Wielkie, Rozgulina, Skombobole, Stankuny, Stanuliszki, Stara Hańcza, Stołupianka, Sudawskie, Użmanda, Wiłkupie, Wizgóry, Wiżajny, Wysokie i Żelazkowizna. M. R. Wit.—Br. Ch.

Władysin, fol., pow. grodzieński, w 3 okr. pol., gm. bogorodzica, o 44 w. od Grodna, należy do dóbr Stary Dwór, Leona Buttowt Andrzejkowicza.

Władysławów 1.) za rządów pruskich Neustadt, miasto powiatowe w gub. suwalskiej, w widłach utworzonych przez rz. Szeszupę i uchodzącą tu do niej z lew. brz. Szyrwintę, na samej granicy od Prus, naprzeciw miasta Szyrwint (powiat piłkałowski), pod 54°45’7″ szer. płn. i 40°31’8″ dług. wsch. od F., odl. 364 w. od Warszawy, 96 w. od Suwałk, 17 w. od Wyłkowyszek, posiada kościół par. murowany, kościół ewang. filialny do Wierzbołowa, synagogę, szkołę początkową, sąd pokoju, urząd powiatowy, magistrat, przykomorek celny, urz. pocz. i tel., 332 dm., 4500 mk. (79% żyd., 6•6% prot., 0•9 praw.). Do ksiąg stałej ludności zapisano wprawdzie 6189 osób, lecz 1962 mieszka w innych stronach kraju lub zagranicą. W r. 1827 było 229 dm., 3213 mk.; 1857 r. 366 dm. (86 mur.) i 5516 mk. (4434 żyd., 450 Niemców). W tej ostatniej cyfrze mieści się zapewne cała ludność zapisana do ksiąg, wraz z nieobecnemi. Z zakładów fabrycznych istnieją tu: przędzalnia i drukarnia wełny. Obszar, na którym powstał W., należał dawniej do ststwa jurborskiego. Królowa Cecylia Renata posiadając to starostwo, jako oprawę posagu swego, założyła tu miasto, nazwała od imienia męża i wydała w Warszawie 26 marca 164,3 r. przywilej nadający prawo magdeburskie. Juryzdykcyą nad mieszczanami otrzymał wójt, którego ma naznaczać królowa ze stanu szla­che­c­kiego, burmistrz zaś powinien być mieszczaninem osiadłym na miejscu, mianować go będzie starosta z kandydatów podanych przez mieszczan. Apellacya od magistratu iść miała naprzód do starosty, następnie do królowej. Jako herb otrzymało miasto głowę jelenia, z trzema gwizdami między rogami. Uposażenie stanowiło 32 włók. Pozwolono wystawić ratusz z zegarem, młyn nad jedną z dwu rzek, zorganizować cechy. Prócz targów niedzielnych ustanowiono trzy jarmarki doroczne. Żydom nie wolno było się osiedlać. Kościół parafialny z drzewa wzniosła tu królowa w r. 1647. Przy kościele tym utworzono następnie klasztor karmelitów, który istniał do r. 1805. Karmelici na miejscu drewnianego kościołka wznieśli stojący dotąd murowany w r. 1788. Jest to budowla obszerna i dość okazała o trzech nawach, wspartych na sześciu filarach i dwu wieżach na froncie. Dzwony odlewane w Toruniu. Pomimo zakazu, żydzi zwabieni przez korzystne dla handlu położenie miasta na granicy Prus, zaczęli tu osiadać w wielkiej liczbie i rozwinęli tu handel siemieniem lnianem i produktami Żmujdzi (zboże, wełna, miód, drzewo, skóry). W r. 1800 na 2320 mk. liczono ⅔ żydów, którzy z 230 domów posiadali przeszło połowę i jak powiada Holsche doszli do takiej zamożności, że liczono niektórych na 10 do 50 tysięcy talarów. Rozwinął się tu wyrób piwa i wódki. Żydzi dzierżawili dochody z miasta za 1200 dukatów; akcyza wynosiła tu do 3000 tal. a roczny dochód miasta do 7000 tal. Biedna niedawno osada zaczęła się pięknie zabudowywać, ulice otrzymały bruki. Stał wtedy w mieście szwadron huzarów. Mieszkańcy przeciwległej Szyrwinty, chcąc brać udział w tej pomyślności, robili około r. 1800 starania o połączenie obu miast w jedną całość, co jednak nie zostało dokonanem. Osiedlanie się coraz większej ilości Niemców, protestantów, wywołało urządzenie w r. 1842 filiału ewang. Par. w Wierzbołowie. Liczba jarmarków, która z trzech pierwotnych wzrosła do 12, została w ostatnich czasach zmniejszona do sześciu. W r. 1881 pożar wielki zniszczył znaczną cześć miasta.

Władysławowski powiat gubernii suwalskiej, utworzony r. 1867 z zachodniej połowy dawnego powiatu maryampolskiego, obejmuje 32•22 mil kwadrat. Zajmuje on zachodnio-północną część obszaru gubernii. Graniczy od płd. z pow. wyłkowyskim, od wschodu z maryampolskim, część wschodniej i północną granicę stanowi Niemen, odgraniczający powiat od gubernii kowieńskiej, od zachodu Szeszupa oddziela obszar powiatu od pow. piłkałowskiego w Prusach wschodnich. Powiat zajmuje część niziny ciągnącej się na północ wyżyny pojezierza aż ku Bałtykowi. Średnie wzniesienie wynosi od 180 do 200 st. Kierunek pochylenia poziomu spotykamy tu przeważnie od południa ku północy i od płd.-wsch. ku płn.-zach. Najwyższym punktem jest wyniosłość pod Sudargami, niedaleko Szeszupy, wzn. 277 st. W północnej połowie ciągnie się słabo wzniesiony obszar lesisty, którego wody uprowadzają do Szeszupy równolegle prawie płynące rzeczki: Jotyja i Sesarka. Wypływają one z najwynioślejszego obszaru okolic Szak, zkąd również biorą początek Aukspirta i Penta, uchodząca do Szeszupy pod wsią Ponowie. Ze wsch.-płn. części powiatu, lesistej i wzniesionej, spływają do Szeszupy rzeczki: Wysoka, Miluppa (pod Tumpejami) i Nienuppa (pod Narwojciami). Dopływy prawe Szeszupy przedstawiają w ogóle układ wachlarzowaty. Do Niemna spływają tylko drobne, krótkie strumienie. Gleba powiatu jest w ogóle żyzną, w części czarnoziemna, sprzyja uprawie zbóż, lnu i kartofli. W r. 1887 wysiano w powiecie: 23419 czetw. oziminy, 39657 cz. jarzyny i 24431 cz. kartofli, zebrano zaś: 154110 oziminy, 176209 jarzyny, 211936 kartofli. Obszar lasów rządowych obejmuje 40225 mr. i stanowi dwa leśnictwa: Gryszkabuda i Sudargi. Ludność powiatu z 64396 w r. 1867, wzrosła do 77745 w 1890 r. Zapisanych do ksiąg stałej ludności jest 84907, lecz 8064 przebywa w innych stronach. Sród zapisanych do ksiąg stałej ludności jest 139 praw., 8701 prot. i 10704 żyd. Katolicy stanowią 77%, żydzi 12%. Sród ludności miejskiej żydzi tworzą 82•4%, protestanci 6•6%. Ludność katolicka jest litewską, z małą domieszką w klasie szla­che­c­kiej i urzędniczej pierwiastku polskiego i russkiego, prócz tego żydów i Niemców. Pod względem przemysłu fabrycznego powiat przedstawia się ubogo. W r. 1878 było 11 drobnych zakładów (38 robotn.), z prod. na 89515 rs., 5 gorzelni (20 rob.), z prod. na 85828 rs. i 4 małe browary, z prod. na 2400 rs. Władysławowski dekanat, dyecezyi sejneńskiej, składa się z 12 parafii: Błogosławieństwo, Giełgudyszki, Gryszkabuda, Iłgowo, Kajmele, Łuksze, Poniemoń-Fergissa, Słowiki, Sudargi al. Jańsborg, Syntowty, Szaki i Władysławów. Co do zakładów naukowych to, prócz szkół 2-klas. ogólnych we Władysławowie i Szakach, istnieją szkoły początkowe we wsiach: Sudargi (dwie), Gryszkabuda, Barzdy, Słowiki, Łuksze, Syntowty, Giełgudyszki, Pamiątka, Lokajcie, Błogosławieństwo. Pod względem sądowym, to powiat ma sąd pokoju II okr. dla miast: Władysławów i Szaki, tudzież cztery okręgi sądów gminnych: Słowiki, Syntowty, Błogosławieństwo, Lokajcie. Sądy te należą do II okr. zjazdu sędziów pokoju w Maryampolu. Pod względem administracyjnym powiat składa się z dwu miast: Władysławów i Szaki, tudzież z 11 gmin: Błogosławieństwo, Dobrowola, Giełgudyszki, Gryszkabuda, Kidule, Leśnictwo, Światoszyn, Syntowty, Szyłgale, Tomaszbuda, Zyple. 2.) […] 45.) W., folw., pow. wyłkowyski, gm. i par. Bartniki, odl. 17 w. od Wyłkowyszek, ma 1 dm., 13 mk. Fol. Władysławów, w r. 1879 oddzielony od dóbr Roś, rozl. mr. 333; gr. orn. i ogr. mr. 254, łąk mr. 60, pastw. mr. 12, nieuż. mr. 7; bud. mur. 4, drew. 5; płodozm. 5-pol., pokłady torfu. Br. Ch.

Władyszki, w spisie z r. 1827 Władyszyszki, wś, pow. wyłkowyski, gm. Pojeziory, par. Szumsk, odl. od Wyłkowyszek 16 w., ma 6 dm., 67 mk. W r. 1827 było 6 dm., 52 mk.

Włochówka, wś, pow. łomżyński, gm. Borzejewo, par. Wizna, ma 2432 mr.; wchodziła w skład dóbr rząd. Łomża. Zapewne były to głównie obszary leśne. W 1827 r. było 2 dm., 18 mk., par. Zawady.

Włodki 1.) wś, pow. sokołowski, gm. Wyrozęby, par. Kożuchówek, ma 25 dm., 177 mk., 662 mr. W 1827 r. było 20 dm., 117 mk. 2.) W.–Białobrzegi, wś szlach. nad rz. Narwią, pow. kolneński, gm. Rogienice, par. Mały-Płock, ma szkołę początkową, młyn wodny. W r. 1827 było 40 dm., 293 mk. R. 1578 we wsi Włodki było 5 części 14 łanów, 1 zagrod. Wś była gnia­z­dem Włod­kow­skich. 3.) W., pow. przasnyski, ob. Kobylaki-W. 4.) W., pow. sierpecki, ob. Kruszenica – W. 5.) W., pow. mazowiecki, ob. Roszki 1). Br. Ch.

Włodzimierzówka 1.) kol., pow. turecki, gm. Piekary, par. Skęczniew, odl. od Turka 24 w., ma 5 dm. Stanowi część wsi Skęczniew. 2.) W., os., pow. suwalski, gm. Wólka, par. Bakałarzewo, odl. od Suwałk 22 w., ma 2 dm., 17 mk. Wchodziła w skład dóbr Raczki.

Włosty 1.) niem. Wlosten, wś, pow. jańsborski, st. p. Bialla. Zygfryd Flach v. Schwarzburg, komtur baldzki, nadaje r. 1471 Marcinowi, Andrzejowi i Jakubowi Włostowcom (Flostoffzein) oraz 11-u innym, z imion wymienionym, 34 włók we Włostach na prawie magd., z wyższym i niższym sądownictwem i obowiązkiem trzech służb zbrojnych. R. 1533 sprzedaje Fryderyk Heidek Stańkowi Karkoszce z Sołdan 2½ włóki we Włostach za 23 kóp polskich (Kętrz., O ludn. pol., 428). 2.) W., niem. Floesten, wś, pow. gołdapski, st. p. Grabowen.

Wnuczkowszczyzna, os., pow. augustowski, gm. Hołynka, par. Lipsk, odl. od Augustowa 50 w., ma 2 dm., 8 mk. W 1827 r. 2 dm., 11 mk.

Wobaliszki, ob. Wabaliszki.

Woda, nazwa wielu strumieni na Szląsku, zwłaszcza i w Tatrach. Łączy się zawsze z przymiotnikiem określającym pewne właściwości danego strumienia, bądź barwę (biała, czarna), bądź ciepłotę (zimna), bądź miejsce wypływu. Strumienie te rozmieszczone są w „Słowniku“ podług nazw przymiotnikowych.

Wodokaczka, uroczysko, pow. sokólski, w 3 okr. pol., gm. Czarna Wieś, o 28 w. od Sokółki, 18½ dzies. ziemi włośc. (6 łąk i pastw., ½ nieuż.).

Wodynis, jezioro, pow. sejneński, o 3 w. na płd. od jez. Kuknielno i wsi Iwaszki. Ma brzegi lesiste i wzgórzyste.

Wodziłki, wś, pow. suwalski, gm. Pawłówka, par. Głęboki Rów, odl. od Suwałk 19 w., ma 45 dm., 338 mk. W 1827 r. było 29 dm., 171 mk., par. Jeleniewo.

Wodziłówka, wś i uroczysko, pow. bia­ło­sto­c­ki, w 2 okr. pol., gm. Obrębniki, o 23 w. od Bia­łe­go­sto­ku; wś ma 190 dzies. ziemi włośc., uroczysko należy do dóbr Knyszyn hr. Krasińskich.

Wodźki, wś i fol., pow. biel­ski gub. grodzieńskiej, w 2 okr. pol., gm. Malesze, o 27 w. od Biel­ska; wś ma 88½ dzies. ziemi włośc. (10½ łąk i pastw., 3 nieuż.); folw., własność No­wiń­s­kich, 94 dzies.

Wojciech, wś, pow. augustowski, gm. Szczebro-Olszanka, par. Studzieniczna, odl. 5 w. od Augustowa, ma 9 dm., 83 mk. W 1827 r. było 9 dm., 57 mk.

Wojckuniszki, wś, pow. sejneński, gm. i par. Metele, odl. od Sejn 50 w., ma 2 dm., 12 mk.

Wojczuliszki al. Wojciuliszki, wś, pow. Suwalski, gm. Andrzejowo, par. Puńsk, odl. 24 w. od Suwałk, ma 28 dm., 228 mk. Obręb leśny W. stanowił część dóbr rząd. Krasnowo, miał 1202 mr. obszaru.

Wojdzbuniszki, folw., pow. wyłkowyski, gm. i par. Bartniki, odl. od Wyłkowyszek 16 w., ma 7 dm., 156 mk. W r. 1885 folw. W. rozl. mr. 810 gr. or. i ogr. mr. 577, łąk mr. 170, pastw. mr. 44, nieuż. mr. 19; bud. mur. 19, drew. 7; płodozm. 9 pol., pokłady torfu. Poprzednio należała do niego wś Chomicze, os. 8, mr. 302.

Wojencze, okolica, pow. biel­ski gub. grodzieńskiej, w 3 okr. pol., gm. Grodzisk, o 59 w. od Biel­ska, 130 dzies. (4 łąk i pastw., 4 lasu, 2 nieuż.).

Wojewodzin, wś przy źródłach rzki Undegi (dopł. Dybły, uchodzącej do Ełka), pow. szczuczyński, gm. Bogusze, par. Grajewo, ma 1692 mr. W r. 1827 było 18 dm., 104 mk.

Wojewodzino, wś i fol., pow. szczuczyński, ob. Wierzbowo.

Wojmadyszki (w spisie z r. 1827), ob. Wojwodyszki.

Wojnachy, wś, pow. sokólski, w 3 okr. pol., gm. Kamionka, o 7 w. od Sokółki, 212 dzies. ziemi włośc.

Wojnary al. Wojnasze, niem. Woynassen, wś, pow. olecki, st. p. Gr. Czymochen. [Dziś Wojnasy.]

Wojniunce, wś nad jeziorem. t. n., pow. sejneński, gm. i par. Kopciowo, odl. 29 w. od Sejn, ma 20 dm., 151 mk. W 1827 r. było 6 dm., 55 mk. Jezioro W. łączy strumień z jez. Bagarys.

Wojniuny, wś nad rzką Serejką, pow. sejneński, gm. i par. Sereje, odl. od Sejn 36 w., ma 28 dm., 273 mk. W 1827 r. 20 dm., 145 mk.

Wojnotraki i Pogiermońskie i. W. Rożelskie, dwie wsi, pow. maryampolski, gm. Poniemoń Pożajście, par. Pokojnie, odl. od Maryampola 51 w. W. Pogiermońskie mają 40 dm.,140 mk., 44 os., 679 mr., wchodziły w skład dóbr Pogiermoń; W. Rożelskie 12 dm., 158 mk., 12 os., 574 mr., wchodziły w skład dóbr Rożele. W r. 1827 było 14 dm., 178 mk.

Wojnowce, wś, pow. sokólski, w 1 okr. pol., gm. Kruglany, o 16 w. od Sokółki, 295 dzies. ziemi włośc.

Wojnowskie Góry, uroczysko, pow. sokólski, w 1 okr. pol., gm. Zubryca, własność Wło­dzi­mie­rza Odyń­ce­wa, 150 dzies. nieuż.

Wojny 1.) okolica szlach. na Podlasiu, w dzisiejszym pow. mazowieckim, obejmowała pierwotnie rozległy, kilkanaście wiorst kwadr. obejmujący obszar na praw. dorzeczu Nurca, pomiędzy Wysokiem Mazowieckiem (na płn.) a Ciechanowcem (na płd. krańcu). Już w akcie potwierdzenia posiadłości bisk. płockich z r. 1203 wymieniono: Wojnowo „cum villis attinentiis“ w liczbie osad należących do kościoła w Zuzeli. Z czasem obszar ten pokrył się wsiami szla­che­c­kiemi, które rozdzielono między trzy później utworzone parafie: Wyszonki, Kuczyn i Dąbrówka. W aktach sąd. ziemi biel­skiej spotykamy już w r. 1455 odrębne następne części: Wojny Króle, Bakałarze, Krupy, Piotrowce, Izdebnik, Dąbrówka, Piecki, Pogorzel, Wawrzyńce. Obecnie istnieją: a) Wojny al. W. Szuby, wś szlach. i włośc., pow. mazowiecki, gm. Klukowo, par. Wyszonki. W r. 1827 było 33 dm., 231 mk., par. Dąbrówka. W r. 1867 fol. W. Szuby lit. E. rozl. mr. 421. Wś W. Szuby os. 22, mr. 212. b) W. Krupy, c) W. Pietrasze, d) W. Wawrzyńce, wsi, pow. mazowiecki, gm. Klu­ko­wo, par. Kuczyn. W 1827 r. W. Krupy miały 10 dm., 66 mk.; W. Pietrasze 14 dm., 79 mk.; W. Wawrzyńce 12 dm., 77 mk. e) W. Piecki, f) W. Pogorzel i g) W. Iz­de­b­nik, wsi szlach., pow. mazowiecki, gm. Sze­pie­to­wo, par. Dąbrówka Kościelna. W r. 1827 W. Piecki miały 14 dm., 87 mk.; W. Pogorzel 29 dm., 183 mk.; W. Iz­de­b­nik 7 dm., 57 mk. W r. 1867 folw. Pogorzel rozl. mr. 196: gr. or. i ogr. mr. 142, łąk mr. 10, past. mr. 10, lasu mr. 4, zarośli mr. 10, nieuż. mr. 20. Wś W. Pogorzel os. 15, mr. 50; wś Wojdyły os. 2, mr. 24; wś Pu­ła­zie Świeże os. 2, mr. 2. 2.) W., wś, pow. płoń­ski, gm. Za­łu­s­ki, par. Kro­cze­wo, odl. 18 w. od Płoń­ska, ma 12 dm., 56 mk., 293 mr. W r. 1827 było 11 dm., 94 mk. Br. Ch.

Wojny, niem. Woynen, wś, pow. jańsborski, st. pocz. Bialla.

Wojponie, wś, pow. suwalski, gm. Andrzejewo, par. Puńsk, odl. od Suwałk 24 w., ma 14 dm., 103 mk. Wchodziła w skład dóbr rząd. Kadaryszki. W 1827 r. było 7 dm., 72 mk., par. Jeleniewo.

Wojponiszki, wś, pow. suwalski, gm. Andrzejewo, par. Puńsk, odl. od Suwałk 30 w., ma 23 dm., 228 mk., 770 mr. Wchodziła w skład dóbr Krasnowo. W 1827 r. było 19 dm., 186 mk., par. Kalwarya.

Wojsławy 1.) wś szlach., pow. szczuczyński, gm. Szczuczyn, par. Wąsosz, ma 667 mr. W r. 1827 W Duże miały 10 dm., 53 mk. a W. Małe 3 dm., 14 mk. W r. 1577 Mikołaj, Walenty i Melchior Woisławscy płacą tu od 2 łan. km., 3 zagr. z rolą. W spisie wsi szla­ch­ty zagrodowej podano: Woislawi Utraque Thomas et alii mans. 6 mr. 2½ (Pawiń., Mazowsze, 361, 363). 2.) W. Porośl, pow. mazowiecki, ob. Porośl.

Wojsy, fol., pow. kalwaryjski, gm. i paraf. Krakopol, odl. od Kalwaryi 38 w., ma 7 dm., 32 mk. W 1827 r. 1 dm., 4 mk.

Wojsznary, os., pow. sejneński, gm. i par. Kopciowo, odl. od Sejn 34 w., ma 1 dm., 8 mk.

Wojszwidowo, folw., pow. maryampolski, gm. i par. Poniemoń Pożajście, odl. od Maryampola 55 w., ma 7 dm., 193 mk. Wchodziła w skład dóbr Marwa. W 1827 r. było 9 dm., 89 mk. W 1886 r. fol. W. z attyn. Wicie rozl. mr. 602: gr. i ogr. mr. 497, łąk mr. 79, pastw. mr. 2, lasu mr. 7, nieuż. mr. 17; bud. mur. 5; drew. 10; płodozm. 9-poł.

Wojszwiłajcie, os., pow. wyłkowyski, gm. Kibarty, par. Wierzbołów, odl. 16 w. od Wyłkowyszek, ma 1 dm., 22 mk.

Wojszwiły 1.) wś, pow. władysławowski, gm. Szyłgale, par. Władysławów, odl. od Władysławowa 12 w., ma 3 dm., 29 mk., 151 mr. Wchodziła w skład dóbr rząd. Kidule. W 1827 r. było 3 dm., 23 mk. 2.) W., wś i fol., pow. wyłkowyski, gm. i par. Pojewoń, odl. od Wyłkowyszek 15 w. Wś ma 18 dm., 177 mk. Jedna z osad włościańskich ma 99 mr. obszaru (77 mr. roli i 17 mr. łąk).

Wojtachy Folwarczne i W. Karczemne, dwie wsi włośc., pow. sokólski, w 3 okr. pol., gm. Ostra Góra, o 35 w. od Sokólki, mają 216 dzies. (40 łąk i pastw., 1 lasu, 44 nieuż.).

Wojtele, niem. Woytellen, wś, pow. jańsborski, st. poczt. Gr. Rosinsko.

Wojtkobole, wś, pow. wyłkowyski, gm. Wojtkobole, par. Grażyszki, odl. od Wyłkowyszek 26 w., ma 22 dm., 150 mk. Jedna z większych osad włośc. ma 108 mr. (70 roli, 33 łąk). W r. 1827 było 16 dm., 107 mk. Wchodziła w skład dóbr rząd. Kalwarya. W., gmina należy do sądu gm. okr. III w os. Bartniki, st. poczt. Kalwarya. Gmina ma 14513 mr. obszaru i 4493 mk. Śród stałej ludności jest 2 praw., 1340 prot. i 73 żyd. W skład gm. wchodzą: Auksztokalnie, wś i folw., Bierzyny, Bombieniki, Detoniszki, wś i folw., Ejściszki, Garmudziszki, Graużyny, Grażyszki, Gryżyszki, Kregździe, Kowniszki, Lepołaty, Łankupiany, Nowosady, Poszyrwinty, Rogoże, Skordupiany, Strozdynie, Trydonie, Tupiki, Wartele, Widgiry, Wigrele, Wojtkobole i Zaserwinie. Br. Ch.

Wojtkupie al. Wojtekupie, wś, pow. władysławowski, gm. Szyłgale, par. Syntowty, odl. od Władysławowa 20 w., ma 8 dm., 91 mk. W 1827 r. było 8 dm., 89 mk.

Wojtokiemie, wś, pow. suwalski, gm. Sejwy, par. Puńsk, odl. od Suwałk 28 w., ma 50 dm., 510 mk. W 1827 r. było 29 dm., 173 mk.

Wojtopól, fol., pow. maryampolski, gm. Freda, par. Godlewo, odl. od Maryampola 45 w., ma 3 dm., 92 mk. W 1827 r. 1 dm., 10 mk. Wchodził w skład dóbr Mazuryszki.

Wojtyszki 1.) pustka, pow. sieradzki, gm. Godynice, par. Wójków, wchodzi w skład Brąszewic. 2.) W., wś, pow. maryampolski, gm. Kwieciszki, par. Maryampol (odl. 8 w.), ma 11 dm., 85 mk. W r. 1827 było 9 dm., 49 mk. 3.) W., os., pow. maryampolski, gm. Aleksota, par. Godlewo, odl. od Maryampola 50 w., ma 1 dm., 10 mk. 4.) W., wś, pow. władysławowski, gm. Leśnictwo, par. Władysławów (odl. 5 w.), ma 6 dm. 75 mk. W 1827 r. 6 dm., 51 mk.

Wojwodyszki al. Barłupie, folw. i os., pow. władysławowski, gm. Błogosławieństwo, par. Giełgudyszki, odl. 32 w. od Władysławowa. Fol. Bartupie ma 1 dm., 46 mk., os. leś. Wojwodyszki 1 dm., 2 mk. Wchodziła w skład dóbr Giełgudyszki Dolne. W spisie z r. 1827 podano mylnie Wojmadyszki al. Barłupie, 3 dm., 21 mk.

Wokiszkiele, wś, pow. wyłkowyski, gm. i par. Wyłkowyszki (odl. 2 w.), ma 7 dm., 78 mk. W r. 1827 było 10 dm., 80 mk.

Wola […] 50.) W. Borowa, wś, wchodziła w skład dóbr rząd. Leśnictwo, w pow. władysławowskim. Dziś nie istnieje pod tą nazwą. […] 325.) W. Nowa, pow. kalwaryjski, par. Lubów, ob. Nowa Wola 6). 326) W. Nowa, fol., pow. wyłkowyski, par. Łankieliszki, ob. Nowa Wola 7). 327) W. Nowa, wś, pow. wyłkowyski, par. Giże, ob. Nowa Wola 8). 328) W. Nowa, fol., pow. wyłkowyski, par. Wierzbołów, ob. Nowa Wola 9). […] 505.) W. Sucha, wś, pow. kalwaryjski, par. Lubów, ob. Suchowola 7.) […] 599.) W. Zambrowska, pow. łomżyński, gm. i par. Zambrów. Jest to właściwie przedmieście Zambrowa. W r. 1578 było tu 35 łan. i 16 zagr. (Pawiń., Mazowsze, 377). W 1827 r. było 35 dm., 245 mk. […] Br. Ch.

Wola […] 18.) W. Nowa, wś, pow. sokólski, ob. Nowa Wola […] 22.) W. Zasidrzanska, wś nad rz. Sidrą, zapewne w dzisiejszym pow. sokólskim (może dzisiejsza Wola Nowa). W sporze o sianożęć „Strzałkowszczyznę“, którą Łukasz Hrynkiewicz, klucznik grodzieński, wymienił u brata swego Bohdana, dawszy mu w zamian część na Dowspudzie. Sianożęć tą „liudi hospodarskie zasidrzanie“ zabierają jako własną, zajmują staw jego, rybę w nim łowią. Na to odpowiedzieli „osoczniki“, że sianożęci po obu brzegach rz. Sidry do nich należą, aż do „toie Woli Zasidrenskoje, kotoryje wolanie poczali wstupowati w tyje naszi senożeti, za dozwoleniem lesniczich“ (1539 r. z 11 Nov. Akta grodzień. ziemskiego sądu, XVII, str. 57—8). J. Krz.-A. Jel.

Wola 1.) niem. Wolla, wś nad rz. Działdówką, pow. niborski, st. p. Napierken. 2.) W., wś i leśn., pow. gierdawski, st. p. Gerdauen. 3.) W., niem. Christalken, fol., pow. morąski. 4.) W., niem. Dirwangen al. Duerwangen Neu al. Gruenhoff, wś, pow. reszelski, st. p. Roessel. 5.) W., niem. Wolta-Weisenfluss, wś i fol., pow. lecki, st. p. Neuhof. [Dziś Pańska Wola, por Biała (7.)] 6.) W. Górna i Dolna, niem. Wolla Hoch i Nieder, wś i wybud., pow. ostrodzki, st. p. Reichenau Ostpr. 7.) W. Markowiczowa, dziś Markowskie, wś na Pruskich Mazurach, pow. margrabowski, ob. Krupin 1.). 8.) W. Parczowska, pow. rastemborski, ob. Parczowska Wola. 9.) W. Popowa, niem. Pfaffendorf, pow. szczycieński, ob. Popowa Wola. 10.) W. Surmowa, pow. ządzborski, ob. Surmowa Wola. 11.) W. Wielka i Mała, niem. Wolla Gross i Klein, folw. i leśn., pow. iławkowski, st. p. Glommen.

Wolaninowo, folw., pow. suwalski, gm. Kukowo, odl. 7 w. od Suwałk, ma 3 dm., 17 mk. Wchodził w skład dóbr Raczki. [Por. Wolininowo.]

Wolańczany, wś w dobrach Lejpuny, ob. Wołonczany.

Wolengiszki, wś, pow. maryampolski, gm. Chlebiszki, par. Preny, odl. od Maryampola 45 w., ma 6 dm., 82 mk. W r. 1827 wś ma 6 dm., 81 mk.

Wolfsbruch, nadleśnictwo, w pow. jańsborskim. Dzieli się na 4 okręgi. St. poczt. Johannisburg.

Wolfshagen 1.) leśnictwo, pow. rastemborski, st. poczt. Nordenburg. 2.) W. al. Nordenburg, wś, pow. rastemborski, st. poczt. Drengfurt.

Wolfshoche, dobra ryc., pow. gierdawski, st. poczt. Abelischken.

Wolininowo, folw., pow. suwalski, gm. Kuków, par. Suwałki (odl. o 7 w.), ma 3 dm., 17 mk. [Por. Wolaninowo.]

Wollehlen, folw., pow. darkiejmski, st. p. Darkehmen.

Wolna, wś, pow. augustowski, gm. Sztabin, par. Krasnybór, odl. od Augustowa 21 w., ma 17 dm., 106 mk.

Wołkowizna, wś, pow. kalwaryjski, gm. i par. Lutowo, odl. od Kalwaryi 16 w., ma 13 dm., 71 mk. W r. 1827 było 11 dm., 42 mk.

Wołkowysk, mto powiat. gub. grodzieńskiej, pod 53°10′ płn. szer. a 42°8′ wsch. dług., nad rz. Wołkowyją, niedaleko ujścia jej do Rosi, przy linii dr. żel. poleskich, na przestrzeni Bia­ły­s­tok-Baranowicze, odl. jest o 85 w. na płd.-wsch. ud Grodna. Zabudowane w dolinie, z trzech stron otoczonej pagórkami, w 1891 r. miało 910 dm. (71 mur.), 5 składów towarów (2 murow.), 334 sklepów (254 mur.), 8057 mk. (4654 męż., 3403 kob.), w tem podług wyznań 1934 praw., 2752 kat., 16 prot., 3332 żydów i 23 mahomet., podług stanów zaś: 73 szla­ch­ty dziedzicznej, 206 osobistej, 5 st. duchow. (3 praw., 1 katol., 1 żyd.), 61 obywat. honor., 141 kupców, 5476 mieszczan, 530 rzem. cechowych, 93 włościan, 18 kolonistów. 1228 wojska regularn., 140 żołn. urlop., 43 dymisyonowanych, 32 dzieci żołn. i 11 cudzoziemców. W ciągu 1891 r. zawarto 36 małżeństw, urodziło się 244 dzieci, zmarło 142 osób, przyrost zatem ludności wynosił 102 osób. W r. 1817 było w mieście 156 dm. (2 mur.), 602 mk. (216 żyd.) a w 1860 492 dm. (5 murow.), 58 sklepów i 3472 mk. (451 praw, 1503 katol. i 1518 żydów). Pod względem fabrycznym w 1891 r. było w W. 19 fabryk i zakładów przemysłowych, zatrudniających 54 robotników i produkujących za 37305 rs., mianowicie 1 fabr. tabaczna (zatrudniała 16 robot. i produkowała za 26405 rs.), 2 farbiarnie (4 rob., 340 rs.), 1 browar piwny (2 rob., 1150 rs.), 2 miodosytnie (4 rob., 3542 rs.), 2 młyny (2 rob., 440 rs.), 2 fabr. świec łojowych (2 rob., 750 rs.), 3 garbarnie (10 rob., 1827 rs.), 4 cegielnie (10 robot., 950 rs.) i 2 fabr. kafli (4 rob., 900 rs.). Dawniej istniała tu fabryka sukna Pinesa i Zabłudowskiego, mająca do 50000 rs. obrotu. W t. r. wydano wogóle 450 świadectw handlowych (2 świadectwa 1 gildyi, 38 drugiej i 205 na handel drobiazgowy). Oprócz zwykłych władz powiatowych w W. znajdują się 2 cerkwie, kościół katol. paraf., synagoga i 6 domów modlitwy żydowskich, szkoła powiat. 2-klasowa, szkoła początkowa, kilka chederów źydowskich, apteka, 3 szpitale cywilne (o 40 łóżkach), 4 szpitale wojskowe (o 60 łóżkach), st. poczt.-telegr. i dr. żel. Par. prawosł., dekanatu (błagoczynia) wołkowyskiego, 1202 wiernych. Kościół katol. paraf., p. w. św. Wacława, z muru wzniesiony został w latach od 1841 do 48 staraniem miejscowego proboszcza ks. Jana Łę­tow­skie­go, przy współudziale parafian. Jest to dość okazała świątynia, mająca blizko 60 łokci długości a 32 łokci szerokości. Konsekracyi dopełnił d. 13 sierpnia 1850 r. biskup wileński Wacław Żyliński. Parafia katol., dekanatu wołkowyskiego, 3558 wiernych. Dawniej do parafii należała kaplica w Wojtkiewiczach. St. dr. żel. W., pomiędzy stacyami Brzostowica (o 34 w.) a Zelwa (o 24 w.), odległą jest o 90 w. od Bia­łe­go­sto­ku a 112 w. od Ba­ra­no­wicz (st. dr. żel. poleskich). Targi odbywają się w niedziele i święta, jarmark zaś 29 czerwca. Do miasta należy 1937 dzies. Gleba niezbyt urodzajna, gdyż grunta po większej części piaszczyste i górzyste. Pagórki w południowej części miasta położone mają pozór okopów i noszą nazwę „Szwedzkich gór“. Stanowiły one rzeczywiście szańce za czasów wojen szwedzkich, jak tego dowodzą znajdowane tu części uzbrojenia, oraz monety z owych czasów. W. jest bardzo starą osadą, pierwotna posada której miała się znajdować w miejscowości, zwanej Zabejkowszczyzna, o kilka wiorst od Wołkowyska, w lesie Zamkowym, gdzie dotychczas spotykają się ślady fundamentów kamiennych. Podług podania zapisanego przez parocha wołkowyskiego D. Bu­ła­kow­skie­go w końcu XVII lub na początku XVIII w. (rękopis znajdował się w bibliotece dawniej ks. Sapiehów w Różanej, przełożony na język russki i ogłoszony w „Wilensk. Wiestn.“ na 1881 r.) miejsce, gdzie jest dzisiejszy W. pokrywał niegdyś gęsty las. Jakiś Zabejko, słysząc o ciągłych napadach na podróżnych w puszczy, koło rzeki Nietupy dokonywanych, gdzie miały kryjówki dwie bandy rozbójników, któremi dowodzili Wołoko i Wisek, wytropił je, zbójców powywieszał na drzewach na żer krukom, a na miejscu ich kryjówek kazał zbudować kilka lepianek, w których osadził swych niewolników, nazwawszy osadę Wołokowisek. Osada ta była położoną o 200 kroków od płynącej wówczas w tem miejscu rz. Nietupy, koryto której mieszkańcy wskazują koło przedmieścia Zapole. Na miejscu kaźni zbójców położono wielki kamień, z napisem nieznanemi znakami, mającemi znaczyć: Wołoko i Wisek. Podług wieści miejscowej kamień ten przed kilkudziesięciu laty rozbito na kawały i użyto na fundamenta budującej się cerkwi. Dalej podanie głosi, że około 1000 r. po Chr. kapłan Maks Pusta kazał zaorać bruzdę na około osady, która miała stanowić granicę rozszerzenia tejże. Granica ta nazywała się „obłową“. Na północnym jej krańcu wykopał sadzawkę, przy której zbudował świątynię Nii. Ślady tej sadzawki do dziś ukazują w lesie Zamkowym, w uroczysku zwanym „Maksakowy ług“. Na południowym krańcu obłowy była świątynia Śmigusa, w miejscowości zwanej Pohi, gdzie obecnie znajduje się źródło i łączka „Pohibłowo bołoto“. Około tego czasu starszyną miał być jakiś Wygheejtes al. Wyheis, który miał zbudować gmach olbrzymich rozmiarów, z czasem zamkiem nazwany, ślady którego znajdują się około Szwedzkiej góry. W ciągu XI W. osada wzrosła tak, że było tu kilka świątyń pogańskich. W r. 1038, podług rękopisu Bułhakowskiego, w nocy z 15 na 16 lutego napadli na W. Jatwiagi (Jadźwingowie) i sprawiwszy okropną rzeź pomiędzy bezbronnymi mieszkańcami, miasto zrabowali i spalili. Między 1124 a 1130 r. wielki wylew Nietupy spowodował nową klęskę dla miasta. Najście Tatarów z 1224 r. znowu zniszczyło W., który w tym czasie należał do ruskich książąt. Po śmierci W. ks. lit. Ryngolda, kiedy Mongołowie posuwali się w głąb Rusi a wódz litewski Erdziwiłł (od 1241—50) ziemie jej zdobywał, W. powtórnie przez Mongołów był zniszczony, wkrótce jednak podniósł się z ruin, podźwignięty przez Mendoga, do którego należał. Podczas zatargów Daniela Romanowicza, króla halickiego, z Mendogiem, W. w 1252 r. zdobyty został przez Wasila, ks. wołyńskiego, jednocześnie z Mścibowem i na przemian to w ruskim, to w litewskim ręku zostawał aż do zawartego w 1258 r. między stronami wojującemi przymierza. Po odzyskaniu W. Mendog odbudował i upiększył zamek. Fundamenta zamku tego były z obrabianego kamienia, z których kilka przeniesiono w nowszych czasach na cmentarz katolicki i użyto na pomniki, kilka zaś przechowało się dotychczas na pagórku, zwanym „Wały“. Za zamkiem, z południowej strony, znajdował się ogród, zwany Królewskim, która to nazwa do dziś się przechowała. Ogród ten miały przerzynać liczne kanały. Po śmierci Gedymina, zabitego w 1339 r. pod Wieloną, W. wraz z Nowogródkiem otrzymał najmłodszy syn jego Koryat, urodzony z księżniczki ruskiej, Jewny. Przyczynił się on wielce do podniesienia miasta. Syn jego Aleksander, odbywszy w 1365 r. wraz z Olgierdem szczęśliwą wyprawę przeciwko Krzyżakom, przywiódł do W. wielką liczbę jeńców i znaczne łupy i zamek jeszcze lepiej opatrzył. We 20 lat później Jagiełło ustąpił W. Witoldowi w zamian za ks. trockie. W tym też czasie W. był widownią faktu, mającego dziejowe znaczenie. Ztąd bowiem Jagiełło w 1385 r. wyprawił posłów do Krakowa, z oświadczeniem, że wraz z całym narodem przyjmie wiarę katolicką, jeżeli go Polacy wybiorą na króla a Jadwiga odda mu rękę. Układy ciągnęły się długo, a na rezultat ich oczekiwał Jagiełło w W., przebywając w zamku tutejszym, Tutaj Jagiełło przyjmował poselstwo polskie, składające się z Włodka, ssty lubelskiego, Piotra Szafrańca, podstolego krakowskiego, Mikołaja, kasztelana zawichoskiego, Krystana z Ostrowia, i tu „feria 5 infra octavas Epiphaniae 1386 r.“ zawartą została tranzakcya o przyjęcie religii chrześciańskiej przez całą Litwę, pod nazwą „Nunciarum regni recognitio, quod Jagellonem ad regnum et conjugium Hedvigis invitarunt“. Odtąd już Jagiełło pisał się: „dux et tutor regni Poloniae, supremus dux Litvaniae, dominus Russiae naturalis“ Na tymże zjeździe uczyniona z w. ks. inna umowa, mocą której Jagiełło zobowiązał się przybyć do Lublina na zjazd generalny na d. 2 lutego z bracią i ze szla­ch­tą narodu litewskiego a tymczasem miał wysłać posłów swych do wszystkich państw koronnych. Odtąd znowu zakwitło życie w W. Swiątynie pogańskie zburzono, naród został ochrzczony, sprowadzono kilku franciszkanów dla opowiadania wiary św., a na zamku urządzono kaplicę. Godnym pamięci jest wjazd Jagiełły ze szla­ch­tą polską przez bramę tryumfalną, wzniesioną przy rz. Rus (Roś) i oświetloną mnóstwem kagańców. Wywdzięczając się za przyjęcie, Jagiełło obiecał zbudować w mieście swoim kosztem kościół chrześciański, co uskutecznił w. ks. Witold, fundując świątynię, p. w. św. Mikołaja i opatrując ją dziesięcinami. Wśród tak pomyślnych warunków coraz wzrastając W. przetrwał do r. 1409, w którym to roku w. mistrz Ulryk v. Jungingen niespodzianie wpadł d. 16 marca w kwietnią niedzielę do W., sprawił okropną rzeź, miasto spalił i zrabował i mnóstwo jeńców uprowadził. W kilka lat jednak W. na nowo się odbudował, dzięki dogodnemu położeniu śród rozległych lasów. Obdarzony prawem magdeburskiem zawsze trzymał niepoślednie miejsce między miastami powiatowemi, bo już w 1513 r. podług rozkładu poborów na wojnę z miast w. ks. litewskiego obowiązany był płacić 20 kóp groszy zarówno z Nowogródkiem i Słonimem. Ulic w tym czasie miało być 9, mianowicie: Słonimska, Jasionowa, Biskupia, Jezuicka, Wileńska, Piekarska, Piaski, czyli Piaskowa, Zamkowa i Piotroszowska. W niektórych miejscach do dziś dają się widzieć ślady tych ulic (fundamenta kamienic); kupy żużli spotykamy niedaleko rz. Rosi. Były tam kuźnie przy ul. Słonimskiej. Przy tejże ulicy, na rogu dzisiejszej ulicy Aleksandrowskiej i Kościelnej znajdował się klasztor jezuitów, fundowany w r. 1598 r. przez Oskierkę. W 1565 r. Zygmunt August nadał plebanii wołkowyskiej 10 włók ziemi. Od czasów wojen szwedzkich za Jana Kazimierza W. począł się chylić ku upadkowi. W 1656 r. miasto z trzech stron było otoczone wojskiem. Od strony południowej stali Szwedzi, od płn.-wsch. wojsko polsko-litewskie, od płn.-zachodniej sprzymierzona z Rzpltą horda tatarska. Przez trzy dni trwała zacięta walka, wreszcie Szwedzi zostali zwyciężeni. Pamiątkę tych czasów stanowi usypany przez Szwedów szaniec, zwany Szwedzką górą mający dziś do 50 st. wysokości, chociaż niegdyś był znacznie wyższym. W 1662 r. miasto uległo nowemu zniszczeniu podczas wojny z Moskwą. Zniszczenie to było tak okropne, że, jak twierdzi podanie ludowe, nie pozostało kamienia na kamieniu. W sto lat potem liczono w W. 112 dm. W r. 1792 było już jednak przeszło 1000 dm., kościół katolicki i cerkiew unicka, wzniesiona po 1700 r. W 1794 r. miasto na nowo uległo zniszczeniu. W 1796 r. W. przeznaczony został na miasto powiatowe krótko trwającej gub. słonimskiej, następnie litewskiej a od 1802 r. grodzieńskiej. Na początku kampanii 1812 r. była tu główna kwatera drugiej armii ruskiej, a w czasie odwrotu Napoleona z pod Moskwy, zaszła w W. 15 i 16 listopada mordercza bitwa między 28000 korpusem Sackena a oddziałem francuskim Rayniera, który zagrożony oskrzydleniem musiał się cofnąć, przyczem miasto spalono do szczętu, tak dalece, nie, że ledwo kilkanaście domów ocalało; nie miano gdzie pomieścić władz powiatowych i wypadło je na czas jakiś przenieść do poblizkiego Izabelina.

Wołkowyskie ststwo grodowe, położone w pow. wołkowyskim wdztwa nowogródzkiego, obejmowało w 1766 r. mto powiatowe Wołkowysk i dwa wójtowstwa: wołkowyskie i porozowskie, oraz dwie dzierżawy: Nowydwór i Dreczów. W tym czasie płacono z niego 2039 złp. 16 gr. kwarty. Podług spisów podskarbińskich z 1569 r. stanowiło uposażenie stołu królewskiego. Najdawniejszymi ststami byli: Iwan Dowojnowicz (1484—1494), Wojciech Kuczukowicz (1496—1505), Jan Zabrzeziński (1506—9), kn. Janusz Aleksandrowicz Holszański (1511), Juri Hlebowicz (1518—1520), Maciej Wojciechowicz Kłoczko (1522—1543), Wasil Tyszkiewicz (1546—1552), Mikołaj Naruszewicz (1556), Juri Tyszkiewicz (1557—1575), Mikolaj Dorohostajski (1576—1571), Mikołaj Kiszka (1637). Dalej podani są: jako ststwie grodowi wołkowyscy: Kiszka Janusz (1604), Dorohostajski Krzysztof (1611), Tryzna Mikołaj (1621), Pac Krzysztof (1648), Tryzna Jan (1649), Tryzna Stanisław (1650), Połubiński Aleksander Hilary (1674), któremu konstytucya sejmowa 1678 r. zastawiła ststwo z wójtowstwem za 80000 złp., Sapieha Jerzy (1717—21), Pociej Aleksander Antoni (1740), Massalski Michał (1756—73), Brzostowski Adam (1756—73?), Brzostowski Michał (1773), Brzostowski Aleksander (1780—83), Grabowski Paweł (1783—86). Nadto wymienieni są: Połubiński Dominik i Wojna Andrzej.

Wołkowyski powiat, położony w płn.-wsch. w płn.-wsch. części gub. grodzieńskiej, graniczy od płn.-zach. z pow. grodzieńskim, od zach. z pow. bia­ło­sto­c­kim i biel­skim, od płd.-zach. z pow. prużańskim, od płd. wsch. i wschodu z pow. słonimskim, wreszcie na niewielkiej przestrzeni od płn. dotyka do gub. wileńskiej. Zajmuje 3141•2 w. kw., t. j. 355541 dzies. Powierzchnia powiatu przeważnie równa; niewielkie wyniosłości wznoszą się na wybrzeżach rzek należących do dorzecza Niemna. Najwynioślejszy punkt dochodzi pod wsią Dziergiele do 749 st. n. p. m. Najbardziej równą jest część południowa powiatu, w okolicach mka Nowego Dworu. Do równiny tej, dobrze wogóle uprawnej, przylegają obszerne błota, dające początek rz. Jasiołdzie. Gleba w części zachodniej powiatu przeważnie piaszczysta, we wschodniej kamienista, zwłaszcza zaś na wschód od Wołkowyska, w kierunku ku Krzemienicy. Wyjątkowe miejscowości mają glebę czarnoziemną lub też złożoną z lotnego piasku. Podłoże stanowi glina czerwona lub piasek. Rzeki zraszające powiat należą przeważnie do dorzecza Niemna, który na przestrzeni około 20 w. oddziela pow. wołkowyski od grodzieńskiego. Na Niemnie w granicach powiatu są dwie przystanie, czyli t. zw. „rumy“, w miejscowościach Mosty i Zelwiany. Przed przeprowadzeniem dr. żelaznej przystanie te stanowiły główne punkta, z których wysyłano zboże za granicę. Obecnie jeszcze wywożą ztąd corocznie do 400000 do 500000 pudów zboża do Królewca, na przybywających z Prus berlinkach, które zastąpiły miejsce dawniej używanych, ciężkiej konstrukcyi „wici“. Do mniejszych kurs ów, niedalej Kowna, używane są mniejsze statki, zwane „baty“. Żegluga po Niemnie z powodu nieuregulowanego koryta, podwodnych kamieni i licznych mielizn jest bardzo utrudniona. Z dopływów Niemna najważniejsze są: Roś i Zelwianka. Pierwsza z nich biorąc początek w lesie t. nazwy, przerzyna powiat na przestrzeni około 70 w., obraca do 12 młynów, ma brzegi nieco wyniosłe, dość suche, pokryte niezbyt urodzajnemi łąkami i uchodzi do Niemna przy wsi Korzeniszkach. Zelwianka przepływa na przestrzeni około 85 w., stanowi w części wschodniej granicę od pow. słonimskiego, obraca kilkanaście młynów, brzegi z początku ma wyższe i suche, bliżej ujścia otoczone dobremi łąkami, o kilka wiorst od ujścia do Niemna, przy miejscowości Zełwiany, wybrzeża są piaszczyste. W płd.-zach. części powiatu bierze początek rz. Narew, należąca do dorzecza Wisły, a z błot na pograniczu pow. prużańskiego wypływa Jasiołda (dopływ Prypeci). Większych jezior nie ma w powiecie; błota leżą głównie w części południowej i płd.-wsch., na pograniczu z pow. prużańskim i słonimskim. Największe błoto znajduje się około mka Nowy Dwór. Lasy zajmują 83384 dzies. (w tem 38009 dzies. lasów skarbowych), t. j. blizko ¼ część ogólnej przestrzeni powiatu. Są one nic równo rozdzielone: część południowa i płd.-zach. więcej leśna, natomiast płn. i płd.-wsch., żyźniejsze, mają mniej lasów. W płd. części lasy stanowią jednolitą masę na przestrzeni kilkunastomilowej; w reszcie powiatu rozrzucone są niewielkiemi kawałkami. W drzewostanie przeważa sosna. Z drzew liściastych głównie znajduje się brzoza a w części dąb. Lasy należące do właścicieli prywatnych w ostatnich czasach zostały po większej części wycięte; natomiast lasy rządowe, zajmujące znaczną przestrzeń, są dobrze zagospodarowane. Główna część lasów rządowych, położona w części południowej powiatu, na pograniczu w pow. prużańskim, ze znacznemi obszarami błotnych łąk, stanowi t. zw. puszczę Świsłocką (niegdyś własność rodziny Tyszkiewiczów). Puszcza ta, oddzielona od puszczy Białowieskiej rz. Narwią i wązkiemi pasami łąk nadbrzeżnych, jest, podobnie jak ta ostatnia, jedynem schroniskiem żubrów, których liczą tu obecnie do 550 sztuk. Puszcza Świsłocka i przyległe do niej lasy prywatne stanowią główny zapas budulcu w powiecie. Pozostałe lepsze lasy w powiecie znajdują się nad brzegami rz. Rosi. W 1891 r. było w powiecie (bez miasta powiat.) 129102 mk. (64424 męż., 64678 kob.), w tej liczbie podług stanów: 1314 szla­ch­ty dziedz., 146 szla­ch­ty osob., 125 st. duch. prawosł., 9 katol., 2 ewang.-reform., 33 żydów, 74 obywat. honorowych, 118 kupców, 15968 mieszczan, 105095 włościan i kolonistów, 5781 stanu wojskowego (żołn. urlopowanych, dymisyonowanych i ich rodzin), 253 cudzoziemców i 84 innych stanów; podług wyznań zaś: 81842 praw., 35183 katol., 439 ewang., 11511 żydów, 67 mahomet. W ciągu 1891 r. zawarto 1105 małżeństw, urodziło się 5838 dzieci, zmarło 3323 osób, przyrost zatem wynosił 2515 dusz. W r. 1860 było w powiecie 74321 mk. Pod względem etnograficznym pomiędzy ludnością najliczniej reprezentowane jest plemię litewskie (w 1860 r. do 37500 dusz), dalej biało i wielkoruskie (w t. r. do 25000) i polskie (do 9000). Mieszkańcy zajmują się przeważnie rolnictwem. W 1891 r. pod uprawą było 135240 dzies. (66163 pod oziminą, 43271 pod zbożem jarem i 25706 pod katoflami). Zasiano: 3825 czetw. pszenicy ozimej, 912 jarej, 51738 żyta, 19017 owsa, 9213 jęczm., 3598 tatarki, 2868 innych zbóż jarych, 197288 kartofli; zebrano zaś 22103 czetw. pszenicy ozimej, 3639 jarej, 221614 żyta, 78487 owsa, 39405 jęczm., 13007 tatarki, 13197 innych zbóż jarych, 1106220 kartofli, czyli średnio zboża ozime dały 4•3, jare 3•5, kartofle 4•1 ziarna. W t. r. grady zniszczyły zboże na 1458 dzies., przynosząc 16995 rs. szkody. Zbiory nietylko wystarczają na miejscowe potrzeby, ale pozostaje nawet część zbywająca na sprzedaż. Len i konopie uprawiają tylko na potrzeby domowe; ogrodnictwo i sadownictwo słabo są rozwinięte. Łąki zajmują do 32235 dzies., wogóle jednak nie odznaczają się dobrocią i miejscami są błotniste, z tego też powodu i hodowla bydła nie stoi na wysokim stopniu. W 1891 r. było w powiecie 17671 sztuk koni, 43260 bydła rogatego, 74791 owiec, 33526 trzody chlewnej, 266 kóz i 4 osły. Przemysł fabryczny dość słabo rozwinięty, reprezentowany był w 1891 r. przez 220 zakładów przemysłowych, produkujących wogóle za 357394 rs. i zatrudniających 407 ludzi. Z liczby tych zakładów największą produkcyę przedstawiały: 15 gorzelni, zatrudniających 100 robotników i produkujących za 224582 rs.; 151 młynów, zatrudniających 187 robotników i produkujących na 91577 rs.; 11 garbarni (18 robot., z produkcyą na 11170 rs.) i 1 huta szklana (22 robot., 7970 rs.). Pod względem handlowym w t. r. wydano wogóle 588 świadectw handlowych, w tem 36 kupcom 2-iej gildyi i 325 świadectw na handel drobiazgowy. Handel koncentruje się na targach i jarmarkach w miasteczkach i zostaje przeważnie w ręku żydów. Główny przedmiot handlu stanowi zboże i produkty gospodarstwa wiejskiego. Pod względem administracyjnym powiat dzieli się na 5 okręgów policyjnych (stanów): Zelwa, obejmujący gminy: Izabelin, Międzyrzecze, Pieniuga, Podorosk i Zelwa; Łysków, z gminami: Hornostajewicze, Łyskowo, Porozowo, Tołoczmany i Zelzin; Świsłocz, z gminami: Bojary, Dobrowola, Juszków, Świsłocz, Szymki i Tarnopol; Roś, z gminami: Mścibów, Roś, Szydłowicze, Werejki i Wilczuki; Piaski, obejmujący gminy: Biskupce, Krzemienica, Piaski i Samarowicze. Gminy te obejmują 975 miejscowości, mających 12292 dym. włościańskich, obok 2487 należących do innych stanów i należą do 2 okręgów pokojowych do spraw włościańskich, z zarządami w Wołkowysku (dla 11 gmin) i w Lewszowszczyznie (dla pozostałych 14 gmin). Pod względem kościelnym cerkwie prawosławne należą do dwóch dekanatów (błagoczynii): wołkowyskiego i podoroskiego. Pierwszy z nich obejmuje 19 cerkwi parafialnych, 3 filialne, 4 cmentarne i 2 kaplice, drugi zaś 14 cerkwi paraf., 5 filialnych i 1 cmentarną. Wszystkie kościoły katolickie powiatu tworzą dekanat wołkowyski, obejmujący 13 parafii: Wołkowysk, Krzemienica, Porozowo, Wołpa, Międzyrzecz, Mścibów, Repla, Świsłocz, Szydłowicze, Hniezna, Piaski, Roś i Strubnica. Dawniej było 16 parafij, t. j. oprócz wymienionych: Jałówka, Łysków i Zelwa. W Izabelinie znajduje się zbór ewang.-reformowany. Pod względem sądowym powiat dzieli się na 3 rewiry sądów pokoju, z biurami w Wołkowysku, Izabelinie i Klepaczach, oraz dwa rewiry inkwirentów sądowych (sędziów śledczych). Pod względem komunikacyjnym powiat przecina od zachodu na wschód linia dr. żel. poleskich, na przestrzeni Bia­ły­s­tok-Baranowicze, mająca na obszarze powiatu stacye w Wołkowysku i Zelwie. Nadto mto powiatowe połączone jest drogami bitemi z Grodnem, Bia­łym­sto­kiem i st. dr. żel. moskiewsko-brzeskiej Kossów. Oprócz W. w powiecie znajduje się 10 miasteczek: Izabelin, Jałówka, Łopienica Mała, Łysków, Mścibów, Nowy Dwór, Piaski, Roś, Świsłocz i Zelwa. Za czasów Rzpltej pow. wołkowyski należał do wwdztwa nowogródzkiego (ob. T. V, 340). Na sejmie grodzieńskim 1793 r. d. 12 stycznia, marszałka powiatowego wołkowyskiego Mikołaja Bułharyna wyniesiono do godności i prerogatyw kasztelana, co jednak już w końcu t. r. zniesiono. (Podług materyałów dostarczonych przez Ant. Kwie­ciń­skie­go co do miasta i przez D. T. co do powiatu). J. Krz.

Wołkowyszki, ob. Wyłkowyszki.

Wołkusz al. Wołkuszanka, rzeczka, prawy dopływ Czarnej Hańczy, bierze początek w lasach błotnistych koło wsi Krasne, na płn. od Lipska, w pow. augustowskim, z połączenia się strug płynących od wsi Ginowicz i Hołynki, płynie koło wsi Wołkusz i uchodzi do Czarnej Hańczy z praw. brzegu, przy 16 śluzie kanału augustowskiego. Od wsi Wołkusz do ujścia długa 7 w.

Wołkusz 1.) wś, pow. augustowski, gm. Kuryanki, par. Teolin, odl. 36 w. od Augustowa, ma 19 dm., 111 mk., 215 mr. Wchodziła w skład dóbr rząd. Łabno. W r. 1827 było 19 dm., 105 mk. 2.) W., przyl. folw. Józefatowo, w pow. augustowskim, gm. Wołłowiczowce.

Wołkusz al. Wołkusza, wś, pow. sokólski, w 1 okr. pol., gm. Kruglany, o 9 w. od Sokółki, 204¾ dzies. ziemi włośc. (83¾ łąk i pastw., 13 nieuż.). 2.) W., folw. tamże, należy do dóbr Wielka Łosośna Sta­ni­s­ła­wa Os­tro­mę­c­kie­go, ma 250 dzies., zamek, w którym w 1639 r. przebywał Władysław IV (ob. Kubala, Jerzy Ossoliński, I, 210). W r. 1597 Jan Bouffałł nabył W. od Andrzeja Kotowicza i odtąd bez przerwy pozostawał w ręku tej rodziny do 1826 r., w którym kapitan Onufry Bouffałł sprzedał go za 180000 rs. Marcinowi Zawadzkiemu. 3.) W., uroczysko, tamże, należy do dóbr Mała Łosośna Sytinych. J. Krz.

Wołkuszanka, rzka, ob. Wołkusz.

Wołkuszek, folw. nad rz. Wołkuszanką, pow. augustowski, gm. Kuryanki. par. Krasnybór. W r. 1827 miał 2 dm., 13 mk. Folw. ten, w r. 1880 oddzielony od dóbr Lipsk Murowany, rozl. mr. 694: gr. or. i ogr. mr. 104, łąk mr. 131, lasu mr. 444, nieuż. mr. 15; bud. drew. 6, las nieurządzony, pokłady torfu, smolarnia.

Wołkuszne, os., pow. augustowski, gm. Kuryanki, par. Lipsk. Leży na zach.-płn. od wsi Krasne. W pobliżu druga osada, zwana Podwołkuszne. W r. 1827 W., os. rządowa, miała 3 dm., 19 mk. W spisie urzęd. osad gub. suwalskiej podane p. n. Wołkusz.

Wołonczuny al. Wołanczany i Wolanczany, wś, nad jez. Bylsonajcis, pow. sejneński, gm. i par. Lejpuny, ma 12 dm., 105 mk., 654 mr. Wchodziła w skład dóbr Lejpuny. W 1827 r. było 8 dm., 48 mk.

Wołotki, pow. maryampolski, ob. Iszonany, właściwie Iszmany.

Wołotowki, nazwa dawana na Litwie nasypom ziemnym, kurhanom.

Wołowicze, wś i fol., pow. wyłkowyski, gm. Karkliny, par. Kieturwłoki, odl. 25 w. od Wyłkowyszek a 17 w. od Maryampola. Wś ma 14 dm., 222 mk.; fol. 6 dm., 144 mk. W r. 1827 wś rząd., ma 27 dm., 198 mk. Dobra W., w r. 1837 nadane jako majorat gener. v. Tornau, składały się z folw.: W. i Parysuwszczyzna i wsi: W. os. 37, mr. 623; wś Parysowszczyzna os. 20, mr. 262; wś Nowinniki os. 36, mr. 1280; wś Plumbole os. 1, mr. 407; wś Trboryszki os. 17, mr. 967; wś Jegliszki os. 2, mr. 253; wś Tertrubicze os. 6, mr. 272; wś Posudoniszki os. 13, mr. 157; wś Guldynie os. 2, mr. 115.

Wołowiczowce 1.) wś, pow. augustowski, gm. Balla Wielka, par. Teolin. Leży przy trakcie z Grodna do Sopoćkiń, odl. od Augustowa 53 w., ma 43 dm., 323 mk. W 1827 r. było 23 dm., 141 mk. 2.) W., gmina, w pow. augustowskim, należy do sądu gm. okr. III w Sopoćkiniach (tamże st. poczt.), ma 24689 mr. obszaru i 7894 mk. Sród ludności stałej jest 954 prawosł., 16 prot., 2745 żydów (w os. Sopoćkinie). W skład gm. wchodzą: Babiczki, Balenięta, Bugieda, Carewo, Czortek, Dorguń, Dźmisiewiczc, Horaczki, Kadysz-Hołowieńczyce, K.-Gineta, K.-Rządowy, Nowiki, Niemnowo, Osoczniki, Ostasz, Pieszczany, Radziwiłki, Rynkowce, Sieniewicze, Simoniszki, Sonicze, Sopoćkinie, Świack, Świack-Wołowicza, Świętojańsk, Tartak, Teolin, Usienniki, Warniszki, Wasilewicze, Wołkusz i Wólka-Rządowa. Br. Ch.

Wołownia, wś, pow. suwalski, gm. i par. Jeleniewo, odl. od Suwałk 12 w., ma 47 dm., 372 mk. W 1827 r. było 31 dm., 265 mk. Wchodziła w skład dóbr rząd. Kadaryszki.

Wołpa, pow. grodzieński. Mstko należy do pow. wołkowyskiego. O 5 w. od W. dwa kurhany, do 2 arsz. wysokie. W pobliżu mstka znaleziono toporek kamienny.

Wołyńce 1.) wś i fol., pow. siedlecki, gm. Wiszniew, par. Skurzec, ma 28 dm., 207 mk., 745 mr. W 1827 r. było 11 dm., 78 mk., par. Niwiska. W r. 1563 wś Wołyńce, w par. Niwiska, w ziemi liwskiej, miała 9 łan. km. (Pawiń., Mazowsze, 415). 2.) W., wś, pow. suwalski, gm. Sejwy, par. Puńsk, odl. od Suwałk 31 w., ma 28 dm., 407 mk. W r. 1827 wś Wołynie miała 15 dm., 134 mk.

Wołyńce 1.) przysiołek wsi Nowosiołki, pow. kobryński, w 2 okr. pol., gm. Wierzcholesie. 2.) W., osada, pow. sokólski, w 1 okr. pol., gm. Kruglany, o 23 w. od Sokółki, własność Iwań­czu­ka, ma 15 dzies.

Wondolleck, pol. Wądołek, huta żelazna, pow. jańsborski, st. p. Dlotowen.

Woniecko, wś, pow. łomżyński, ob. Grądy Woniecko. Leży na wyspie. wzn. 525 st. npm., otoczonej zewsząd błotami i korytem Narwi. Według lustracyi z r. 1549 była to wieś szlach. w starostwie łomżyńskiem. W r. 1578 wś „Wonieczk“, w par. Zawady, ma 1 łan km. a „Grandi“ 12 łan. (Pawiński, Mazowsze, 378).

Worehlen, wś, pow. darkiejmski, st. p. Kleschowen.

Worki, wś, na wyspie Rugii. Przy wsi grupa mogił olbrzymich (ob. t. IX, 957).

Wornogiry, pow. kalwaryjski, ob. Warnagiry.

Woroniany, wś, pow. sokólski, w 2 okr. pol., gm. Nowawola, o 6 w. od Sokółki, 252¾ dzies. ziemi włośc. (67 łąk i pastw., 42 nieuż.).

Woronicza, rzeczka, w gub. grodzieńskiej, dopł. rz. Łaszy, lew. dopł. Sokołdy.

Woronicze […] 5.) W., uroczysko do wsi Sokołda, pow. sokólski, w 3 okr. pol., gm. Ostrów, o 25 w. od Sokółki.

Woronie 1.) wś, pow. oszmiański, w 4 okr. pol., o 44 w. od Oszmiany, 12 dm., 88 mk. (10 prawosł., 78 katol.). 2.) W., zaśc., pow. wileński, w 5 okr. pol., gm. Ilino (o 9 w.), okr. wiejski Słoboda, 9 dusz rewiz.; należy do dóbr skarbowych Świrany. 3.) W., okolica, pow. biel­ski gub. grodzieńskiej, w 2 okr. pol., gm. Rajsk, o 7 w. od Biel­ska, 137½ dzies. (9 łąk i pastw., 4 lasu, 2½ nieuż.) 4.) W., pow. piński, ob. Worony.

Woroniłowicze, pow. słonimski. O 3 w. na płn.-zchd od wsi, w urocz. Sieczyszcze 6 stożkowych nasypów, mających po 12 saż. obwodu i do 2 saż. wysokości.

Woronowsk, wś, pow. kalwaryjski, gm. Balkuny, par. Mirosław, odl. od Kalwaryi 40 w., ma 18 dm., 137 mk.

Worońki […] 4.) W., folw., pow. grodzieński, w 3 okr. pol., gm. Świsłocz, należy do Kłosy (Kołosy) Butkiewiczów.

Woroszyłowszczyzna, uroczysko, pow. bia­ło­sto­c­ki, w 2 okr. pol., gm. Bia­ło­sto­czek, o 5 w. od Bia­łe­go­sto­ku, 57½ dzies. ziemi włośc. (24½ łąk i pastw., 1 nieuż.).

Worupoehnen, wś, pow. gąbiński, st. p. Gumbinnen.

Wosiszki, wś, pow. władysławowski, gm. i par. Błogosławieństwo, odl. od Władysławowa 32 w., ma 5 dm., 57 mk. W r. 1827 było 4 dm., 49 mk.

Woszczanka 1.) wś, pow. prużański, w 2 okr. pol., gm. Malecz, o 25 w. od Prużany, ma wraz ze wsią Minki 341 dzies. ziemi włośc. 2.) W., wś, pow. rohaczewski, gm. Korma (o 9 w.), zapasowy śpichlerz gminny.

Woszczele, niem. Woszielen, wś, pow. łecki, st. p. Grabnik.

Woszczynicze, wś, pow. prużański, w 1 okr. pol., gm. Rudniki, o 12 w. od Prużany, na wschód od Rożkowicz, 953½ dzies. ziemi włośc. (396 łąk i pastw., 192 nieuż.).

Wotoka, rzeczka, w gub. grodzieńskiej, przypiera do kanału Muchawieckiego.

Wowery, wś, pow. władysławowski, gm. Leśnictwo, par. Syntowty, odl. od Władysławowa 11 w., ma 10 dm., 107 mk. W 1827 r. było 15 dm., 112 mk.

Woweryszki 1.) wś, pow. maryampolski, gm. Kwieciszki, par. Maryampol (odl. 10 w.), ma 7 dm., 57 mk. W 1827 r. było 5 dm., 40 mk. 2.) W., wś, pow. władysławowski, gm. Kidule, par. Kajmele, odl. od Władysławowa 28 w., ma 4 dm., 43 mk. Wraz z wsią Jakajcie ma 362 mr. Wchodziła w skład dóbr rząd. Kidule. W r. 1827 wś Woweryszki, w par. Słowiki, ma 5 dm., 33 mk.

Woźna Wieś, wś nad rz. Jegrznią, pow. szczuczyński, gm. Pruska, par. Bargłowo, leży śród lasów i bagien, o 1½ w. od wsch. brzegu jez. Dręstwo; ma 57 dm., 744 mk., 2488 mr. Szkoła początkowa. W r. 1827 wś rząd., ma 58 dm., 372 mk., par. Rajgród.

Woznie, uroczysko, pow. prużański, w 2 okr. pol., gm. Rewiatycze, należy do dóbr Siehniewicze Romualda Neuhof-Lej.

Wożniszki 1.) wś, pow. maryampolski, gm. Balwierzyszki, par. Gudele, odl. od Maryampola 27 w., ma 8 dm., 103 mk. 2.) W., wś, pow. kalwaryjski, gm. Janowo, par. Ludwinów, odl. od Kalwaryi 7 w., ma 10 dm., 47 mk.

Wójłyszki, mylnie (ob. Leśnictwo, t. V, 161), za: Wójtyszki.

Wójtowce, wś i fol., pow. augustowski, gm. Balla Wielka, par. Hoża Sylwanowce, odl. od Augustowa 61 w., ma 25 dm., 164 mk. W 1827 r. było 20 dm., 116 mk. W r. 1884 r. fol. W. rozl. mr. 357: gr. or. i ogr. mr. 227, łąk mr. 32, past. mr. 24, lasu mr. 67, nieuż. mr. 5; bud. mur. 3, drew. 8, pokłady torfu. Wś W. os. 18, mr. 430.

Wójtowskie góry, wzgórze w południowej części pow. suraskiego.

Wójtowskie Włóki, os., pow. augustowski, gm. i par. Augustów (odl. 4 w.), ma 3 dm., 23 mk.

Wójtowstwo […] 44.) W. al. Chodorki, wś nad rz. Rospudą, w pow. augustowskim, gm. Dowspuda, par. Janówka (ob. Chodorki). Należała do dóbr Dowspuda hr. Paców. 45) W., os młyn, tamże. Posiada młyn wodny o 3 kamieniach, 2 dm., 15 mk. Br. Ch.

Wójtowstwo, wś i osada, pow. bia­ło­sto­c­ki, w 3 okr. pol., gm. Przy­tu­la­n­ka, o 48 w. od Bia­łe­go­sto­ku. Wś (W. Goniądzkie) ma 133 dzies. ziemi włośc., osada 30 dzies. (4 łąk); należy do dóbr hr. Krasińskich.

Wójtowstwo Sudata, dobra, skarbowe, pow. święciański, w 1 okr. pol., gm. Swięciany, okr. wiejski W. Sudata. W skład okręgu wiejskiego wchodzą wsi: Czynczuki, Dzietyniany, Grzyby, Łosiszki, Łowki, Marguniszki, Melegiany, Mieżany, Niemenczyniany, Pokrowka, Rogowszczyzna, Wierzkale, Żałoby, oraz zaśc.: Grażulany, Jakubieniszki, Johanpol, Junodary, Lulin, Mamieliszki, Plauszki, Pogłusze, Popieliszki, Popienigi, Rudaszyszki, Stary Szlak, Sudata, Sutryszki, Uszwarojstwienia, Wojckuny i Żyrnieliszki, w ogóle w 1865 r. 493 dusz rewiz. b. włośc. skarb., 18 osadn. w. rus., 6 jednodworców.

Wójtowszczyzna, wś, pow. kalwaryjski, gm. Simno, odl. od Kalwaryi 31 w., ma 8 dm., 41 mk.

Wójty 1.) al. Wó­jtów, wś przy ujściu rzki Na­bo­rów­ki do Os­sow­ni­cy, pow. ra­dzy­miń­ski, gm. i par. Ja­dów, ma 16 os., 137 mk., 440 mr. Wchodziła w skład dóbr Ja­dów. W r. 1827 było 15 dm., 107 mk. Wś ta, zwana dawniej Za­wa­dy, wchodziła w skład ststwa ro­żań­skie­go. Ob. Jadów, 2.) W., wś, pow. maryampolski, gm. i par. Pilwiszki, odl. od Maryampola 21 w., ma 6 dm., 67 mk. W 1827 r. było 4 dm., 69 mk. 3.) W. Tro­ja­ny, folw., pow. puł­tu­s­ki, gm. Kle­sze­wo, par. Szwe­li­ce, odl. 10 w. od Puł­tu­s­ka. W r. 1827 było 3 dm., 37 mk. W r. 1873 folw. ten rozl. mr. 233: gr. or. i ogr. mr. 155, pastw. mr. 10, lasu mr. 24, zarośli mr. 36, nieuż. mr. 8; bud. drew. 7. 4.) W. Za­mo­ś­cie, wś i folw., pow. płoń­ski, gm. Wój­ty Za­mo­ś­cie, par. Płońsk (odl. 1 w.), ma 4 dm., 91 mk., 60 mr., wiatrak. W r. 1827 było 8 dm., 58 mk. W r. 1880 folw. Wójty Zamoście lit. B. rozl. mr. 71: gr. or. i ogr. mr. 63, łąk mr. 1, pastw. mr. 2, nieuż. mr. 5; bud. mur. 1, drew. 10. W. Z. gmina należy do sądu gm. okr. II, ma 14056 mr. obszaru, 228 dm., 4024 mk. Sród stałej ludności 34 prot. i 48 żyd. W gm. znajduje się: 1 browar, cegielnia, 10 wiatraków, 5 karczem. W skład gm. wchodzą: Ar­ce­lin, Bą­ki, Bro­dy, Da­la­no­wo, Da­la­nów­ko, Jas­ku­ło­wi­z­na, Je­że­wo, Ilin­ko, Ili­no, Klu­cze­wo, Mi­cha­li­nek, Po­święt­ne, Po­czer­nin, Pi­li­to­wo, Ra­ko­wo, Ska­rzyn, Skrzyn­ki, Stra­chó­w­ko, Sie­d­lin, Siek­lu­ki, Sze­ro­min, Sze­ro­mi­nek, Wi­la­mo­wi­ce, Woj­ty, Za­moś­cie, Wy­go­da, Wy­go­da Dę­biny.

Wólka […] 23.) W., wś, par. Bargłów (dziś pow. augustowski). W nowszych spisach nie podana. W r. 1827 było 25 dm., 165 mk. [Może Wólka Karwowska, patrz poz. 104. 24.) W., wś i fol., pow. suwalski, gm. Wólka, par. Bakałarzewo, odl. od Suwałk 13 w. Folw. ma 5 dm., 50 mk.; wś 9 dm., 77 mk., 525 mr. Wchodziła w skład dóbr rząd. Adamowicze. W r. 1827 1 dm., 9 mk. W. gmina ma 13701 mr. obszaru i 5230 mk. Śród stałej ludności 6 praw., 153 prot., 1360 żyd. (w os. Bakałarzewo). Sąd gm. okr. III i st. p. w os. Filipowo o 13 w. W skład gm. wchodzą: Bakałarzewo, Bolesty Nowe i Stare, Czerwonka, Gębalówka, Kamionka, Karasiowo, Karolin, Klonowa Góra, Konopki, Konstantynówka, Kotowina, Malinówka, Matłak, Mazury Gizewicze, Nieszki, Nowa Wieś, Nowopol, Nowy Dwór, Podrabalino, Podwólka, Podwólczanka, Podwysokie, Podzajączkowo, Podzdręby, Rabalino, Ruda, Rydzewina, Sadłowina, Siekierowo, Siemienówka, Skazdub, wś i fol., Szczedruchy, wś i fol., Włodzimirzówka, Wólka, wś i fol., Zajączkowo, wś i fol. Zdręby. [Niegdyś wś gminna, na wsch. od jeziora Bolesty.] […] 58.) W. Danowska, wś, pow. szczuczyński, gm. Przestrzele, par. Rydzewo. W r. 1827 było 2 dm., 13 mk., par. Rajgród. Zapewne Wólka Mała […] 67.) W. Dorgunska, wś, pow. augustowski, gm. Wołowiczowce, par. Teolin, ma 12 os., 58 mr. W r. 1827 było 12 dm., 78 mk. […] 104.) W. Karwowska, wś i fol., pow. szczuczyński, gm. Pruska, par. Bargłów, ma 1847 mr. […] 194.) W. Narodowa al. Rządowa, wś, pow. augustowski, gm. Wołowiczowce, par. Teolin, odl. 57 w. od Augustowa, ma 14 dm., 137 mk. W r. 1827 wś rząd., ma 15 dm., 76 mk. […] 221.) W. Piaseczna, wś nad rz. Biebrzą, pow. szczuczyński, gm. Ruda, par. Białaszewo, ma 726 mr. W r. 1827 było 12 dm., 73 mk. […] 228.) W. Piotrowska, wś, pow. szczuczyński, gm. Przestrzele, par. Rajgród (filia w Rydzewie). W r. 1827 miała 10 dm., 59 mk. […] 246.) W. Przedmieście, os., pow. suwalski, gm. i par. Filipów, odl. od Suwałk 25 w., ma 30 dm., 289 mk., stanowi przedmieście Filipowa. W r. 1827 było 16 dm., 97 mk. […]

Wólka 1.) wś i folw., pow. bia­ło­sto­c­ki, w 2 okr. pol., gm. Ju­ch­no­wiec, o 13 i 14 w. od Bia­łe­go­sto­ku; wś ma 128 dzies. ziemi włośc., folw. należy do dóbr Ju­ch­no­w­szczy­z­na, Le­bie­die­wych. 2.) W., wś, pow. bie­l­ski gub. grodzieńskiej, w 1 okr. pol., gm. Kle­ni­ki, o 20 w. od Bie­l­ska, 88½ dzies. ziemi włośc. 3.) W., wś, tamże, gm. Orla, o 7 w. od Bie­l­ska, 177 dzies. ziemi włośc. 4.) W., folw., tamże, w 3 okr. pol., gm. Grodzisk, należy do dóbr Bi­sze­wo, Dziu­ban­do­w­skich. 5.) W., wś, tamże, w 4 okr. pol., gm. Sie­mia­ty­cze, o 49 w. od Bie­l­ska, 351 dzies. ziemi włośc. (114 łąk i pastw., 92 nieuż.). Grupa kurhanów. 6.) W., wś, tamże, gm. Na­roj­ki, o 54 w. od Bie­l­ska, 519½ dzies. ziemi włośc. Grupa kurhanów, mogiły z epoki kamiennej. 7.) W., wś i dobra, pow. brzeski, gub. grodzieńskiej, w 2 okr. pol., gm. Ka­mie­ni­ca Ży­ro­wi­c­ka, o 19 w. od Brze­ścia. 8.) W., wś, tamże, w 3 okr. pol., gm. Mo­ty­ka­ły, o 14 w. od Brze­ścia, 147½ dzies. ziemi włośc. 9.) W., wś i dobra, pow. ko­b­ryń­ski, w 1 okr. pol., gm. Ro­ho­ź­na, o 21. w. od Ko­b­ry­nia. Wś ma 53 dzies. ziemi włośc. (21 łąk i pastw.); dobra, własność Szu­t­kow­skich, 121 dzies. (55 łąk i pastw., 1 lasu, 1 nieuż.). 10.) W., wś i folw., tamże, w 3 okr. pol., gm. An­to­pol, o 35 w. od Ko­b­ry­nia. Wś ma 159 dzies. (80 łąk i pastw., 5 nieuż.); folw. należy do dóbr Antopol, von Bre­wer­nów. 11.) W., karczma, tamże, o 36 w. od Ko­b­ry­nia. 12.) W., wś, tamże, gm. Wołowel, o 47 w. od Ko­b­ry­nia, 156 ziemi włośc. 13.) W., wś, tamże, w 4 okr. pol., gm. Chomsk, o 50 w. od Ko­b­ry­nia, 711 dzies. ziemi włośc. (389 łąk i pastw., 34 nieuż.). 14.) W., dobra, pow. sokólski, w 1 okr. pol., gm. Makowlany, o 17 w. od Sokółki, własność Hi­po­li­ta Woł­ko­wy­c­kie­go, ma 607 dzies. (61 łąk i pastw., 88 lasu, 4 nieuż.). 15.) W., wś, pow. sokólski, w 2 okr. pol., gm. Trofimówka, o 29 w. od Sokółki, 575 dzies. ziemi włośc. (187 łąk i pastw., 7 nieuż.). 16.) W., osada, pow. sokólski, w 3 okr. pol., gm. Czarnawieś, o 30 w. od Sokółki. 17.) W., wś, pow. no­wo­gródz­ki, w 3 okr. pol. Nowa Mysz, gm. Os­t­rów, o 79 w. od Nowogródka, ma 33 os.; miejscowość lekko falista, dość leśna. Za poddaństwa własność Potockich (pojezuicka). 18.) W. al. W. Te­le­cha­ń­ska, wś nad jez. t. n., pow. piń­ski, w 4 okr. pol. i gm. Te­le­cha­ny, ma 57 os., 209 mk. Miejscowość nizinna, małoludna, bogata w łąki i ryby. Lud zajmuje się głównie flisactwem. Za poddaństwa własność Pus­ło­w­skich. 19.) W., dwie wsi, pow. piń­s­ki, w 2 okr. pol. lu­bie­szo­w­skim, gm. Choj­no, przy drożynie z Choj­na do Żyt­ko­wicz. W. Wielka, odl. od Piń­ska 18 w., ma 15 os., 58 mk. W. Mała, odl. o 20 w. od Piń­ska, 12 os., 47 mk. Miejscowość bardzo nizinna, zalewana w czasie powodzi wodami rz. Strumień. Łąk obfitość. Za poddaństwa własność Or­dów. 20.) W., wś nad Kotliną Jasiołdy, pow. piński, na t. zw. Za­ho­ro­dziu, w 1 okr. pol., gm. Piu­ko­wi­cze, o 1 w. od toru kol. żel. poleskiej, o 14 w. od Piń­ska, ma 42 os. Miejscowość nizinna, bogata w łąki i ryby. Lud głównie trudni się flisactwem i rybactwem. 21.) W., wś nad rzką Wis­łą pow. piń­ski, na t. zw. Za­ho­ro­dziu, w gm. Ło­hi­szyn przy drożynie ze wsi Chwo­ro­s­ny do Za­bo­ro­wiec, ma 13 os. 22.) W., wś nad jez. t. n., pow. piń­ski, w 1 okr. pol., gm. Ko­żan­gró­dek, o 86 w. od Piń­ska, ma 30 os. 23.) W. Be­reż­niań­ska al. Wola Bie­reż­na, wś i dobra nad kotliną Sto­cho­du, pow. piń­ski, w 2 okr. pol. i par. katol. Lu­bie­szów, gm. Wola Ku­che­cka, o 85 w. od Piń­ska, ma 32 os. Dobra, własność Czar­nec­kich, około 78 włók; grunta lekkie, łąk obfitość, rybołówstwo, lasu dostatek. 24.) W. Brod­ni­c­ka, wś, pow. piń­ski, w 1 okr. pol., 82 mk.; własność Szczyt­tów. 25.) W. Dos­to­je­w­ska, wś i dwa folw., pow. piń­ski, w 4 okr. pol. te­le­chań­skim, gm. Po­rze­cze, o 27 w. od Piń­ska. Wś ma 20 os., 63 mk.; jeden z folw., własność Or­dów, około 14 włók, drugi Koź­la­ko­w­skich, przeszło 19 włók. Miejscowość dość leśna, grunta lekkie. Niegdyś miejscowość ta była królewszczyzną w ks. piń­skim, przy dom. Do­sto­je­wo, o którem wzmianka pod. 1553 w opisaniu księztwa (ob. Piscewaja Kniga, Wyd. arch. komis. Wil., str. 320, 333, 382). 26.) W. Ho­ro­dy­s­ka, wś, pow. piń­ski, w 1 okr. pol., 160 mk., niegdyś funduszowa klasztoru ho­ro­dy­s­kie­go. 27.) W. Lu­bie­szew­ska, ob. Lu­bie­szew­ska Wól­ka. Tu dodamy, że leży o 75 w. od Piń­ska, w 2 okr. pol. lu­bie­szow­skim, posiada 109 mk., 1621 dzies. ziemi, cerkiew św. Michała z r. 1804, uposażoną, z dawnych zapisów około 3½ włók gruntów i łąk, około 800 parafian. Własność dawniej Czar­ne­c­kich, następnie Kor­sa­ków. 28.) W. Ław­ska, wś szla­che­c­ka, pow. piń­ski, w 4 okr. pol. te­le­chań­skim, gm. Ło­hi­szyn, o 35 w. od Piń­ska, w posiadaniu dziesięciu rodzin Mar­cin­kie­wi­czów, z których każda ma od 2 do 4 włók ziemi. 29.) W. Łu­niń­ska, wś, pow. piń­ski, w 1 okr. pol., gm. Łu­niu, 141 mk.; własność Ed­wi­na Lu­be­c­kie­go. 30) W. Mok­rzań­ska, wś, pow. piń­ski, w 2 okr. pol., gm. Mok­rze, 32 mk.; własność Pus­łow­skich. 31.) W. Nurecka, wś i dobra, pow. brze­ski gub. grodzieńskiej, w 5 okr. pol., gm. Po­łow­ce, o 54 w. od Brze­ścia. Wś ma 778½ dzies. ziemi włośc. (34 łąk i pastw., 4 lasu, 18 nieuż); dobra, własność Fe­li­k­sa Im­bry, 695 dzies. (426 łąk i pastw., 75 lasu, 10 nieuż.). 32.) W. Ob­row­ska, sioło, pow. słonimski, w 1 okr. pol., gm. Hi­czy­ce, o 77 w. od Słonima, 48 dm., 375 mk., cerkiew, 818 dzies. ziemi włośc. (485 łąk i pastw., 26 nieuż.), 45 dzies. cerkiewnej (16 łąk i pastw.). 33.) W. Pietkowska, wś i dobra, pow. bie­l­ski gub grodzieńskiej, w 2 okr. pol., gm. Ma­le­sze, o 21 w. od Bie­l­ska. Wś ma 114½ dzies. ziemi włośc. (21 łąk i pastw., 3½ nieuż.); dobra, z chutorem Sie­ś­ki, 658 dzies. (130 łąk i pastw., 120 lasu, 16 nieuż); własność Ko­siń­skich. 34.) W. Pnio­weń­ska, wś nad rzką Ko­ry­sten­ką, dopł. jez. Lu­biaź, pow. piń­ski, w 2 okr. pol. lu­bie­szo­w­skim, gm. Uh­ry­ni­cze, przy gościńcu poczt. piń­sko-wo­łyń­skim, o 89 w. od Piń­ska, ma 40 os., 165 mk. W. należała do dom. pijarów lu­bie­szo­w­skich Pnio­wno. Grunta lekkie, łąk obfitość, miejscowość dość leśna. 35.) W. Podmiejska (Pod­grodz­ka), wś, pow. brzeski gub. grodzieńskiej, w 2 okr. pol., gm. Ka­mie­ni­ca Ży­ro­wi­cka, o 5 w. na płd. od Brze­ścia, na wschód od fortu Wo­łyń­skie­go, ma 189 dzies. ziemi włośc. (25 łąk i pastw., 5 nieuż.). Nadto Szu­t­ko­w­ski i Le­pie­sz­kie­wicz mają tu 67½ dzies. (22 łąk i pastw., 5 nieuż.). 36.) W. Poduchowna, wś, pow. sokólski, w 3 okr. pol., gm. Czarnawieś, o 28 w. od Sokółki, ma wraz z urocz. Plebańszczyzna Włóki, Jakimy i Jarszówka 173 dzies. (56 łąk i pastw., 15 nieuż.). 37.) W. Poduchowna, osada, tamże, o 30 w. od Sokółki, cerkiew. 38.) W. Popińska, wś, pow. ko­b­ryń­ski, w 4 okr. pol., gm. Osowiec, o 54 w. od Ko­b­ry­nia, 911 dzies. ziemi włośc. (488 łąk i pastw., 7 lasu). 39.) W. Pu­ży­c­ka, wś, pow. brze­s­ki gub. grodzieńskiej, w 5 okr. pol., gm. Woł­czyn, o 42 w. od Brze­ścia, 717 dzies. ziemi włośc. (83 łąk i pastw., 150 lasu, 140 nieuż.). 40.) W. Ra­do­wi­c­ka, wś, pow. ko­b­ryń­ski, w 3 okr. pol., gm. Wo­ło­wel, o 49 w. od Ko­b­ry­nia, 476 dzies. ziemi włość. (67 łąk i pastw., 207 nieuż.). 41.) W. Ratowiecka, wś, pow. sokólski, w 3 okr. pol., gm. Czarnawieś, o 24 w. od Sokółki, 190 dzies. ziemi włośc. (55 łąk i pastw., 13 nieuż.). 42.) W. Resz­nio­w­ska i W. Rud­niań­ska, dwie wsi, pow. słonimski, w 5 okr. pol., gm. Do­b­ro­myśl, o 42 w. od Słonima, mają 40 dm., 734 mk., cerkiew, 1098 dzies. ziemi włośc. (436 łąk i pastw., 97 nieuż.). 43.) W. Rze­czy­c­ka, wś i folw., pow. piń­ski, na Za­rze­czu, w gm. Mo­ro­cz­na, o 53 w. od Piń­ska, ma 87 mk., 2977 dzies.; własność Ter­le­c­kie­go. Ob. Rze­czy­c­ka Wól­ka. 44.) W. Te­le­chań­ska, ob. Wólka 18.). 45.) W. Te­re­cho­w­ska, wś, pow. brz­eski gub. grodzieńskiej, w 5 okr. pol., gm. Po­ło­w­ce, o 51 w. od Brze­ścia, 389 dzies. ziemi włośc. 46.) W. Wy­ga­no­w­ska, wś i dobra nad błotnistym stawem, pow. bie­lski gub. grodzieńskiej, w 1 okr. pol., gm. Du­bia­żyn, o 15 w. od Bie­l­ska. Wś ma 20 dm., 299 mk., cerkiew, szkołę, 447 dzies. ziemi włośc. (208 łąk i pastw., 10 lasu. 5 nieuż.), 43 dzies. ziemi cerkiewnej; dobra, własność Kościów, mają z chutorem Te­k­li­no­wo 968 dzies. (261 łąk i pastw., 154 lasu, 141 nieuż.). Pod fol. nasyp okrągły, mający 8 saż. średnicy. 47.) W. Zakijska, folw., pow. brze­ski gub. grodzieńskiej, w 2 okr. pol., gm. Ka­mie­ni­ca Ży­ro­wi­c­ka, własność Mi­ko­ła­ja Sło­mki, ma 156½ dzies, (85 łąk i pastw., 1 lasu). 48.) W. Zaleska, wś, dobra i okolica, pow. bie­l­ski gub. grodzieńskiej, w 2 okr. pol., gm. Rajsk, o 21 w. od Bie­l­ska. Wś ma 64 dzies. ziemi włośc. (13 łąk i pastw., 2 nieuż.), okolica 17 dzies., dobra zaś, własność Te­la­ty­c­kich, 160 dzies. (50 łąk i pastw., 20 lasu, 5 nieuż.). 49.)W. Zastawska, wś i dobra, pow. brze­ski gub. grodzieńskiej, w 2 okr. pol., gm. Ka­mie­ni­ca Ży­ro­wi­c­ka, o 19 w. od Brze­ścia. Wś ma 127½ dzies. ziemi włośc.; dobra, własność Bur­sów, 418 dzies. (37 łąk i pastw., 10 lasu, 176 nieuż.). 50.) W. Ży­ro­wi­c­ka, wś, pow. słonimski, w 2 okr. pol., gm. Ży­ro­wi­cze, 48½ dzies. ziemi włośc. 51.) W. Ży­ro­wi­c­ka, folw., tamże, w 5 okr. pol., gm. Szyd­ło­wi­cze, należy do dóbr Szyd­ło­wi­cze, Pus­ław­skich.

Wólka 1.) niem. Wolka, wś pow. jańsborski, st. p. Johannisburg. 2.) W. al. Bosem Wolku, wś, pow. ządzborski, st. p. Rudwangen. 3.) W., posiadłość, młyn, pow. niborski, st. p. Neidenburg. 4.) W. Krzywa, niem. Klein Krzywen W., wś, pow. łecki, st. p. Neu Jucha. 5.) W., wś, pow. szczycieński, st. p. Opaleniec. 6.) W., posiadłość, pow. rastemborski, st. p. Rastenburg. 7.) W., wś, pow. reszelski, st. p. Siegfriedswalde. 8.) W. Bagnowa, niem. W. Bagnowen, posiadłość, pow. ządzborski, st. p. Sensburg. 9.) W. Dimmern, wś, pow. szczycieński, st. p. Rosschung. 10.) W. Gross i Klein, wś, pow. reszelski, st. p. Rothfliess.

Wrocień, wś i dobra, pow. bia­ło­sto­c­ki, w 3 okr. pol., gm. Jaświły, o 46 w. od Bia­łe­go­sto­ku. Wś ma 187 dzies. ziemi włośc. (76 łąk i past., 1½ lasu, 1½ nieuż.); dobra, własność Win­cen­te­go Ja­wo­ro­w­skie­go, 601½ dzies. (268 łąk i past., 64 lasu, 18½ nieuż.), nadto drobni właściciele posiadają 335 dzies. (86 łąk i pastw., 5 nieuż.).

Wrocieńszczyzna 1.) wś, pow. sokólski, w 2 okr. pol., gm. Romanówka, o 33 w. od Sokółki, 283 dzies. (81 łąk i pastw., 4 nieuż.). 2.) W., uroczysko do wsi Kraśniany, tamże, gm. Nowawola, 41½ dzies. ziemi włośc. (13 łąk i pastw., 3 nieuż.).

Wronki 1.) niem. Wronken, wś, pow. oleckowski, st. p. Duneyken. 2.) W., niem. Wronken Gross i Klein, wś i dobra, pow. gołdapski, st. p. Goldap. [Wronki Małe leżały tuż obok Góry Gołdapskiej, na płd.-wsch., dziś nie istnieją.]

Wronowo […] 2.) W. al. Józefowo, wś, folw. i kol., pow. augustowski, gm. Dowspuda, par. Janówka, odl. od Augustowa 16 w., ma 24 dm., 168 mk. Fol. ma 339 mr. i wchodzi w skład dóbr Dowspuda, wś ma 572 mr., kolonia 92 mr. W spisie z r. 1827 mylnie nazwany Wrowo, podano 16 dm., 95 mk. [Pierwotnie wieś całkowicie białoruska.] Br. Ch.

Wrotki, wś, pow. augustowski, gm. Dembowo, par. Janiny, odl. 19 w. od Augustowa, ma 14 dm., 122 mk., 188 mr. Wchodziła w skład dóbr Adamowicze. W r. 1827 wś rząd., ma 12 dm., 74 mk.

Wróbel 1.) os., pow. kaliski, gm. Ostrów Kaliski, par. Godziesze, odl. od Kalisza w. 24; ma 1 dm., 4 mk. 2.) W., os., pow. kaliski, gm. i par. Iwanowice, odl. od Kalisza 27 w. 3.) W., os., pow. suwalski, gm. Pawłówka, par. Przerośl, odl. od. Suwałk 19 w., ma 2 dm., 20 mk. W 1827 r. 2 dm., 28 mk.

Wruta, starożytny gród warowny na Rusi litewskiej, pod Nowogródkiem, nazwany potem Horodyszcze (ob.). E. Pawłowicz opisując Horodyszcze (t. III, 143) nie nadmienił o W., o której znajdujemy wiadomości u Narbuta (Dz. nar. lit., IV, 161) pod r. 1256, gdyż tu zaszła krwawa bitwa i w. ks. Mendog musiał się zamknąć przeciwko wiarołomnemu Towciwiłowi, sprzymierzonemu z Jaćwieżą i Rusią, który przegrawszy musiał się cofać. O tej rozprawie pod W. mówią kroniki: Wołyńska i Litewska.

Wszebory 1.) al. Laskowo. W., wś i folw., pow. radzymiński, gm. Małopole, par. Dąbrówka, ma 61 mk., 109 mr. dwor. i 83 włośc. W r. 1827 było 9 dm., 90 mk. Ob. Laskowo 1.). W r. 1578 mieszka tu drobna szla­ch­ta, niemająca kmieci. Płacą oni od 3²/₄ łanu. Wieś nosi nazwę „Wssebori“, Laskowo zaś jest osobną wsią (Pawiń., Mazowsze, 411). 2.) W. al. Długie W., wś i folw., pow. sokołowski, gm. Sterdyń, par. Ceranów, ma 8 dm., 41 mk., 1367 mr. W r. 1827 było 15 dm., 107 mk. Ob. Długie Wszebory. 3.) W., pow. przasnyski, ob. Romany 2.). 4.) W., wś szlach., pow. szczu­czyń­ski, gm. Gra­bo­wo, par. La­cho­wo. W r. 1827 było 7 dm., 84 mk. Wspominane w aktach sąd. z r. 1468). 5.) W., pow. kolneński, ob. Karwowo-W. Br. Ch.

Wścieklice, wś, pow. kolneński, gm. Mały Płock, par. Poryte, ma 401 mr., z czego 399 należy do drobnej szla­ch­ty. R. 1827 było 15 dm., 90 mk. W r. 1578 wś ta, w par. Poryte, miała 10 łan. Wspominana w dokum. sad. z XV.

Wudzinis al. Wudynis, jezioro, w pow. sejneńskim, w pobliżu Justynowa i jez. Hańcza [(1.)], ma 10 mr. obszaru.

Wusterwitz Alt i Neu, wś i fol., pow. gąbiński, st. p. Walterkehmen.

Wybrody 1.) uroczysko do wsi Zdroje Nowiny, pow. bia­ło­sto­c­ki, w 2 okr. pol., gm. Ob­ręb­ni­ki, o 22 w. od Bia­łe­go­sto­ku, 49½ 2 dzies. ziemi włośc. 2.) W., uroczysko i straż leśna, pow. prużański, w 4 okr. pol., gm. Suchopol, o 26 w. od Prużany, należy do dóbr Andryanki Koźminych.

Wychodne, wś, pow. suwalski, gm. Kukowo, par. Suwałki (odl. 6 w.), ma 32 dm., 288 mk. W 1827 r. było 28 dm., 168 mk.

Wycieki, wś przy ujściu Kotry do Niemna, pow. grodzieński. W spisie urzęd. nie podana.

Wydepczyszki, wś, pow. maryampolski, gm. Szumsk, par. Maryampol (odl. 4 w.), ma 7 dm., 49 mk. W 1827 r. 2 dm., 30 mk.

Wydmińskie, jezioro, leży śród wyżyny pojezierza baltyckiego, przy targowisku Wydminy, w pow. leckim. Wody jego odprowadza rz. Ełk. [Nie bezpośrednio, ale przez dopływ Ełku.]

Wydminy, niem. Widminnen, targowisko nad jeziorem Wydmińskiem, pow. lecki, w malowniczej okolicy, śród wyniosłości pojezierza, posiada kościół par. ewang., urząd poczt., lekarza, aptekę, 6 jarmarków rocznie. W r. 1840 Bernard v. Balzhofen nadaje Nawirowi, sołtysowi, 60 włók na jez. Wedmi i 6 wł. sołeckich. Do r. 1550 istnieje tu parafia katolicka. W r. 1600 mieszkają tu sami Polacy.

Wydźgi, pow. łomżyński, ob. Czartorya. W r. 1578 Czartoria Widzgi, w par. Miastków, ma 4 działki szla­che­c­kie (największy 1½ wł.), 1 łan. i 3 zagr., 5 łan. i 2 zagr. (Pawiń., Mazowsze, 368).

Wygoda […] 91.) W. al. Zabawka, fol. dóbr Jeziorki, pow. łomżyński. 92.) W., os., pow. łomżyński, gm. i par. Szczepankowo. 93.) W., os. pow. łomżyński, gm. i par. Miastkowo. […] 96.) W., os. leś., pow. augustowski, gm. Hołynka, par. Teolin. 97.) W., os., pow. suwalski, gm. i par. Wiżajny. 98.) W., os., pow. sejneński, gm. i par. Lejpuny. 99.) W., przyl. dóbr Poniemoń, w pow. sejneńskim. 100.) W., os., pow. kalwaryjski, gm. Kirsna Wielka, par. Urdomin, odl. od Kalwaryi 22 w., ma 2 dm., 12 mk. 101.) W., os., pow. kalwaryjski, gm. i par. Udrya, odl. od Kalwaryi 44 w., ma 7 dm., 18 mk. Br. Ch.

Wygoda […] 3.) W., uroczysko, pow. bia­ło­sto­c­ki, w 1 okr. pol., gm. Dojlidy, należy do dóbr Zacisze, Magnusa von Waltera. 4.) W., wś, pow. biel­ski gub. grodzieńskiej, w 1 okr. pol., gm. Brzozowo Nowe, o 27 w. od Biel­ska, 107 dzies. ziemi włośc. 5.) W., dobra, tamże, gm. Pasynki, o 12 w. od Biel­ska. 6.) W., folw., pow. brzeski gub. grodzieńskiej, w 5 okr. pol., gm. Rogacze, należy do dóbr Telatycze, Pucz­nie­w­skich. […]

Wygon 1.) wś nad Berezyną, pow. oszmiański, w 2 okr. pol., o 67 w. od Oszmiany, 7 dm., 42 mk. prawosł. 2.) W., pow. oszmiański, ob. Oborek 2). 3.) W., uroczysko, pow. kobryński, w 2 okr. pol., gm. Oziaty, należy do dóbr Oziaty Królewskie, Wy­ga­no­w­skich. 4.) W., osada, pow. prużański, w 4 okr. pol., gm. białowiesko-aleksandrowska, o 62 w. od Prużany, 33 dzies. ziemi włośc.; należy do wsi Łazica. 5.) W., osada, pow. nowogródzki, w 2 okr. pol. horodyszczańskim, gm. Koszelewo, o 13 w. od Nowogródka. 6.) W. Markowy, uroczysko do wsi Ostrów Nowy, pow. sokólski, w 3 okr. pol., gm. Ostrów, o 20 w. od Sokółki.

Wygonowo 1.) al. Wyganowo, wś, pow. biel­ski gub. grodzieńskiej, w 3 okr. pol., gm. Grodzisk, o 28 w od Biel­ska, 61½, dzies. ziemi włośc. 2.) W., folw., pow. brzeski gub. grodzieńskiej, w 5 okr. pol., gm. Wysokie Litewskie, o 38 w. od Brześcia, należy do dóbr Wysokie Litewskie hr. Maryi Potockiej i ks. Pawła Sapiehy.

Wygorzel, wś, pow. suwalski, gm. Zaboryszki, par. Puńsk, odl. od Suwałk 23 w., ma 16 dm., 117 mk. W 1827 r. było 8 dm., 96 mk., par. Kalwarya.

Wygrane, wś i fol., pow. kolneński. Wś, mająca 144 mr. (128 roli), należy do gm. i par. Mały Płock zaś fol., mający 3483 mr., należy do gm. Rogienice, par. Dobrzyjałowo, wchodzi w skład dóbr Korzeniste. Spisy pobor. z XVI w. nie podają tej nazwy.

Wygryny, ob. Wigrinnen.

Wyk, wś, pow. kolneński gm. Gawrychy, par. Nowogród, ma 66 os., 1601 mr. Wchodziła w skład dóbr rząd. Nowogrod. W r. 1827 było 41 dm., 237 mk. W spisach pobor. z XVI nie pomieszczona.

Wykno […] 7.) W., pow. kolneński, ob. Gromadzyn Wykno. Br. Ch.

Wyłkobole, ob. Wiłkobole. W 1827 r. było 25 dm., 174 mk.

Wyłkowyja, rzeczka, lewy dopływ Szejmeny, do której uchodzi pod miastem Wyłkowyszkami, ob. Szejmena.

Wyłkowyszki al. Wiłkowyszki, miasto powiatowe gub. suwalskiej, pod 54° 38′ szer. płn. i 40° 41’5 dług. wsch. od F. nad rzką Szejmeną (dopł. Szyrwinty), przy ujściu rz. Wyłkowyi, w pobliżu linii dr. żel. warszaw.-petersburskiej, na odnodze z Kowna do Wierzbołowa, o 3 w. od stacyi urządzonej na obszarze wsi Szelwy ale zwanej też Wyłkowyszki, 21 w. na płn.-zach. od Maryampola z którym połączone są szosą, o 15 w. od Wierzbołowa, 345 w. od Warszawy. Posiada kościół par. murowany, kościół ewang. filialny do Maryampola, trzy szkoły początkowe, sąd pokoju okr. I dla Wyłkowyszek, Wierzbołowa i Kibart, sąd gm. okr. I, urząd powiatowy, magistrat, urząd pocztowy i telegr., browar, 949 dm. i 5662 mk. Do ksiąg stałej ludności zapisano 9022 mk. ale z tych 40% nie znajduje się na miejscu. Śród zapisanych do ksiąg stałych jest 16 praw., 595 katol., 638 ew., 7773 żydów. W r. 1827 było 293 dm., 2889 mk.; 1857 r. 360 dm. (50 mur.), 5503 mk. (4559 żyd.). Zawiązkiem miasta była stara osada leśna w dawnej puszczy Preńskiej. Jan Pac starosta preński, później podkanclerzy litewski, wzniósł w osadzie r. 1620 kościół drewniany p. w. Nawiedzenia N. P. Maryi. Król Jan Kazimierz wydał w r. 1660 dla wsi tej przywilej miejski, który potwierdził r. 1697 August II i nadał miastu herb wyobrażający lilią ponsową w polu błękitnem. W r. 1794 stoczył tu generał Chlewiński niepomyślną utarczkę z Prusakami. Za rządu pruskiego umieszczono tu sąd okręgowy, przeniesiony następnie do Kalwaryi. Położone przy trakcie królewieckim miasto zaczęło wzrastać i zabudowywać się. W r. 1800 było 314 dm., 1804 mk. (przeważnie żydzi). Miasto zaczęto brukować i budować nowe domy. Stał tu szwadron huzarów. W r. 1812 dnia 19 czerwca przybył tu Napoleon na czele armii i stanął we dworze drewnianym, dawnej rezydencyi starostów. Zabudowania folwarczne użyte zostały na magazyny. Pourządzano tu piekarnie wojskowe. Po czterodniowym pobycie wyruszył ztąd Napoleon dnia 23 czerwca do Kowna. W ostatnich czasach wzniesiono tu kościół filialny ewangielicki i nowy kościół paraf. katolicki o dwu wieżach w kształcie krzyża. Por. Wspomnienie historyczne o W. przez L. Woj­cie­chow­skiego w „Bibliot. Warsz.“ (1854 r. t. II, 190) i „Tyg. Illustr.“ z r. 1868, Nr 50), W. par. w dekanacie t. n., ma 10412 dusz. W. filiał par. ewang. Maryampol, obejmuje 2480 dusz (w r. 1880). W. gmina wiejska, ma 15625 mr. i 4090 mk. (w tem 433 prot. i 179 żydów). Należy do sądu gm. okr. I i st. pocz. w Wyłkowyszkach. W skład gm. wchodzą: Bazyliszki, Bierasznie, Budziory, Czarny Dwór, Dworkiele, Gałakausze, Garszwinie, Gudele, Kausze, Korale, Kumiałbole, Majoryszki, Majszele, Matuliszki, Mażucie, Naszyszki, Olkieniany, Pograndy, Pograndyszki, Polwiszki, Poromaniszki, Powembry, Pustopodzie, Romaniszki, Sordaki, Sterki, Szelwy, Szydziszki, Śmilgie, Tejbery, Uszkinie al. Nowinki, Użbole, Wekierotyszki, Wyłkowyszki fol., Wokiszkiele i Zamszewo. Wyłkowyskie starostwo niegrodowe, leżało w wojew. trockiem, pow. kowieńskim i podług spisów podskarbińskich z r. 1766 obejmowało miasto Wyłkowyszki z obszernemi przyległościami. W tym czasie posiadał je Ogiński, wojew. wileński, opłacając kwarty złp. 11223 gr. 19, a hyberny złp. 7000.

Powiat wyłkowyski gub. suwalskiej zajmuje obszar 1120•9 wiorst kw. al. 1275•6 klm. Graniczy od zach. z pow. stołupiańskim (Prusy wschodnie), od północy z władysławowskim, od wschodu z maryampolskim a w części i z kalwaryjskim, od południa z kalwaryjskim i sejneńskim, Obszar powiatu zajmuje w części wyżynę pojezierza (w części południowej) która nieznacznie przechodzi w nizinę. Pochylenie poziomu ma kierunek od płd.-wschodu ku płn.-zachodowi. Środkową część obszaru stanowi pagórkowata bezleśna równina, śród której występują gdzie niegdzie błotniste zagłębienia i drobne jeziorka. Podczas gdy u źródeł Szyrwinty, przy fol. Poszyrwinty, śród wyżyny pojezierza wzniesienie sięga 900 st. npm., to w okolicy Wyłkowyszek, brzegi jez. Pojeziory wzniesione są 240 st. npm. Największem jeziorem jest Wisztyniec, częściowo tylko należący do obszaru powiatu. Brzegi jego wznoszą się do 170 mt. npm. W środku powiatu spotykamy jeziora: Pojeziory i Olwita w pobliżu Wyłkowyszek. Główną rzeką obszaru jest Szyrwinta, przyjmująca liczne drobne dopływy z całego powiatu; uchodzi do Szeszupy. Północna część obszaru zawarta między rzeczkami: Szejmeną (dopł. Szyrwinty) i Szeszupą płynącą płn. granicą powiatu, przedstawia równinę nizko położoną. Lasy skupiły się głównie w płd.-zach. części powiatu koło jez. Wisztyniec, reszta obszaru uboga w lasy. Lasy rządowe należące do leśnictw: puńskiego i maryampolskiego obejmują 4275 mr. Głównem zajęciem ludności jest rolnictwo. Uprawiają tu głównie żyto, owies, jęczmień i kartofle. W r. 1878 wysiano 3059 czet. pszenicy, 29904 czet. żyta, 154 jarej pszen., 17313 owsa, 10789 jęczmienia, 17 gryki, 2862 innych zbóż, 38331 kartofli. W r. 1887 wysiano 47166 czet. oziminy, 58714 jarzyny, 55581 kartofli, zebrano zaś 293512 cz. oziminy, 306482 jarzyny, 334940 kartofli. Przemysł fabryczny słabo rozwinięty. W r. 1878 było w powiecie 14 fabryk zatrudniających 86 robotn. z produkcyą na 167671 rs. W tej liczbie było 7 gorzelni z prod. na 115771 rs., 3 browary (10000 rs.) i odlewnia żelaza z prod. na 37000 rs. (30 robot.). W mieście Wyłkowyszkach były trzy małe browary (4900 rs.). Ludność powiatu przeważnie litewska ze znaczną domieszką Niemców i Żydów. Gdy w r. 1867 było 62400 mk. to w r. 1890 ludność wzrosła do 75099. Przyrost w istocie jest znacznie większy bo cyfra z r. 1867 jest oparta na wykazach ksiąg ludności mieszczących stałych mieszkańców chociaż ci dawno wydalili się za paszportem. W r. 1890 było według ksiąg stałej ludności 85567 a nie stałej 2978 a więc 88545 lecz w tej liczbie jest 13446 nieobecnych. Sród zapisanych do ksiąg stałej ludności (a więc z nieobecnemi), jest 207 prawosł., 12399 prot., 13567 żydów i 7 mahometanów. Sród rzeczywistej, obecnej ludności jest 8329 mieszkających w miastach i 66770 we wsiach. Co do płci jest 35587 męż. i 39512 kob. Sród ludności miast (Wyłkowyszki i Wierzbołów) przeważają żydzi (75%), po nich idą katolicy (20%) i protestanci (około 5%). W gminach wiejskich protestanci (niemcy, koloniści) stanowią 16•4% a żydzi 5•4%. Co się tyczy szkół to w powiecie niema średnich zakładów a istnieją tylko szkoły początkowe: dwie 2 klas. ogólne w Kibartach i Wierzbołowie, trzy jednoklasowe w Wyłkowyszkach, dwie w Wisztyńcu i po jednej we wsiach: Bardowskie, Bartniki, Giejsztoryszki, Grażyszki, Giże, Kibejki, Kieturwłoki, Kurpiki, Obszruty, Olksniany, Olwita, Pojewoń, Pojeziory, Zury. Pod względem kościelnym dekanat wyłkowyski dyecezyi sejneńskiej dzieli się na 10 parafii: Bartniki, Giże, Grażyszki, Kieturwłoki, Łankieliszki, Olwita, Pojewoń, Wierzbołów, Wyłkowyszki, Wisztyniec. Pod względem sądowym powiat dzieli się na jeden okrąg sądu pokoju w Wyłkowyszkach (dla Wierzbołowa także) i na 4 okręgi sądów gminnych: Wyłkowyszki, Wierzbołów, Bartniki i Wisztyniec. Pod względem administracyjnym składa się powiat z dwu miast: Wyłkowyszki i Wierzbołów i 12 gmin: Bartniki, Giże, Karkliny, Kibarty, Kopsodzie, Olwita, Pojeziory, Pojewoń, Wisztyniec, Wojtkobole, Wyłkowyszki, Zielonka. W skład gmin tych weszły osady miejskie: Wisztyniec i Kibarty. Br. Ch.

Wyłkowyszki, fol., pow. wyłkowyski, gm. i par. Wyłkowyszki, ma 6 dm., 93 mk., browar.

Wyłkupie, ob. Wiłkupie.

Wyłudki, wś, pow. sokólski, w 2 okr. pol., gm. Trofimówka, o 25 w. od Sokółki, 205 dzies. ziemi włośc.

Wyłudy, niem. Willudden, wś nad jez. Gołdopiwa, pow. węgoborski, st. Kruglanken.

Wyłudy, wś, pow. sokólski, w 2 okr. pol., gm. Trofimówka, o 26 w. od Sokółki, 508¾ dzies. ziemi włośc. (181¾ łąk i pastw., nieuż.).

Wyprynis, jezioro należące do całej grupy drobnych jezior, w pow. sejneńskim, koło folw. Szumkówek.

Wypychy […] 8.) W., wś, pow. ostrołęcki, ob. Kaczyny. 9.) W., pow. łomżyński, ob. Jemielite-W. 10.) W., pow. łomżyński, ob. Modzele 5). 11.) W., pow. łomżyński, ob. Szczodruchy 2). 12.) W., pow. kolneński, ob. Chrzanowo. 13.) W., pow. kolneński, ob. Rogienice 3). 14.) W. Ruś, pow. mazowiecki, gm. Wyszonki. 15.) W., pow. mazowiecki, ob. Jabłonowo. 16.) W., pow. mazowiecki, ob. Kruszewo W. 17.) W., pow. mazowiecki, ob. Perki 2). Br. Ch.

Wyregowe Góry, wzgórza, w pow. kolneńskim, ob. Łyse.

Wyrykle, uroczysko, pow. bia­ło­sto­c­ki, w 3 okr. pol., gm. Kry­p­no, o 50 w. od Bia­łe­go­sto­ku.

Wysmały, pow. sejneński, ob. Justyanów.

Wysoka, rzeczka, bierze początek śród lasów, w płn. części pow. maryampolskiego, koło wsi Ogorkiszki, niedaleko błota Ażarelis. Płynie przez Rymkie, Gulany, Wysoką Rudę, Judrzańską Rudę, Skindeliszki, Mazury, Gabryszki i wpada do Szeszupy z prawego brzegu, poniżej wsi Symaki, o 1 w., na prawo od mostu na Szeszupie dla kolei landwarowsko-wierzbołowskiej. Długość biegu około 4½ mili. Przyjmuje z praw. brzegu dopływy: Jurę, Judraj, z lew. Narejkupie. Nad tą rzeczką zakładali osady karczownicy kraju Zapuszczańskiego, stanowiącego przedłużenie puszczy Jurborskiej, z drugiej strony Niemna.

Wysoka […] 6.) W., wś, pow. maryampolski, gm. Kwieciszki, par. Maryampol (odl. 12 w.), ma 20 dm., 169 mk. W r. 1827 było 6 dm., 75 mk. 7.) W., Buchta, os., pow. kalwaryjski, gm. Raudań, par. Kalwarya (odl. 8 w.), ma 7 dm., 28 mk. W 1827 r. 1 dm., 9 mk. 8.) W. Góra al. Wysokie Góry, pow. suwalski, gm. Huta, par. Kaletnik, odl. od Suwałk 14 w., ma 41 dm., 237 mk., szkołę początkową. W r. 1827 było 37 dm., 220 mk. […] 13.) W. Ruda, wś, pow. maryampolski, gm. Gudele, par. Wysoka Ruda, odl. od Maryampola 30 w., posiada kościół par. drewniany, 40 dm., 381 mk. Jest to osada budników mazurskich. W r. 1827 było 14 dm., 156 mk. Jeszcze przed r. 1700 istniała tu kaplica, potem kościół filialny do par. Sapieżyszki. Obecny pochodzi z r. 1818. W. Ruda, par., dek. maryampolski, ma około 6000 dusz. […] Br. Ch.

Wysoki, folw., pow. sejneński, ob. Liszków.

Wysoki Most, wś, pow. sejneński, gm. Pokrowsk, par. Wigry, odl. od Sejn 12 w., ma 8 dm., 80 mk. W 1827 r. 1 dm., 17 mk.

Wysokie, jezioro, w pow. suwalskim, koło wsi Supienie (Szupienie), oddzielone wąskim pasem ziemi od Rospudy, brzegi ma niskie bezleśne, obszaru około 20 mr.

Wysokie […] 7.) W., wś, pow. suwalski, gm. i par. Wiżajny, odl. od Suwałk 38 w., ma 11 dm., 109 mk. W r. 1827 było 15 dm., 85 mk., par. Jeleniewo. [Pierwotnie Wysokie Sieliszcze lub Opidium.] 8.) W., wś, pow. augustowski, gm. Dowspuda, par. Janówka, odl. od Augustowa 15 w. a 3 w. od granicy pruskiej, ma 17 dm., 174 mk. W r. 1827 było 15 dm., 90 mk. W r. 1717 należy do dóbr Dowspudzkich Paca, kawalera maltańskiego, marszałka nadwornego w. ks. litewskiego. Podczas grasującego naówczas powietrza, zmarło tu 101 włościan, pozostało 3 gospodarzów (Akta grodzień. grodz. sądu, VII, 434). 9.) W., folw., pow. sejneński, gm. Lejpuny, par. Liszków, odl. od Sejn 49 w., ma 2 dm., 23 mk. W 1827 r. 2 dm., 13 mk. 10.) W., folw., pow. sejneński, gm. Wiejsieje, par. Liszków, odl. od Sejn 23 w., ma 4 dm., 77 mk., gorzelnia, młyn wodny. […]

Wysokie […] 4.) W., folw., pow. bia­ło­sto­c­ki, w 2 okr. pol., gm. Juchnowicze, własność hr. Wan­dy Jab­ło­now­skiej, wraz z folw. Dobrewody i Czaczki Wielkie ma 104 dzies. (20½ łąk i pastw.). […] 7.) W., wś, pow. sokólski, w 2 okr. pol., gm. Trofimówka, o 30 w. od Sokółki, 251 dzies. ziemi włośc. (80 łąk i pastw., 10 nieuż.). […] J. Krz.-A. Jel.

Wysokie, niem. Wysocken, wś, pow. łecki, st. p. Pissanitzen.

Wysokie Góry 1.) pow. sandomierski, ob. Góry 23.). 2.) W. Góry, pow. suwalski, ob. Wysoka Góra.

Wysokie Laski, wś, pow. sokólski, w 3 okr. pol., gm. Kamionka, o 5 w. od Sokółki, 117½ dzies. ziemi włośc. i 4½ dzies. prywatnej.

Wysokiszki, wś nad rzką Jurą, pow. maryampolski, gm. i par. Pilwiszki, odl. od Maryampola 23 w., ma 13 dm., 91 mk. W 1827 r. było 8 dm., 116 mk.

Wysokostoczek, dobra, pow. bia­ło­sto­c­ki, w 2 okr. pol., gm. Bia­ło­sto­czek, o 2½ w. od Bia­łe­go­sto­ku, wraz z uroczyskami An­to­niuk i Mar­czuk mają 233 dzies. (14 łąk i pastw., 76 lasu, 4 nieuż.); własność E­fi­mo­wych.

Wystruć al. Wystrucia al. Inster, rzeka, ramię Pregoły, wypływa z błota leśnictwa Schorellen, w pow. piłkałowskim, w pobliżu doliny Szeszupy, płynie z początku na płn.-zach, potem zwraca się ku zach. i płd.-zach., przepływa pod miastem Krupyszki (Kraupischken), gdzie przyjmuje rzkę Tymenis, zwraca się coraz więcej ku południowi, łączy się z Węgrzą (Węgorapą) powyżej miasta Wystruć i odtąd tworzy Pregołę. Ob. Pregoła.

Wystruć al. Istruć, niem. Insterburg, miasto powiatowe, w obwodzie gąbińskim, pod 54° 38′ płn. szer. i 39° 29′ dług. wsch., na wysokich brzegach rzeki Węgrzy, o 1 klm. powyżej jej połączenia z rzką Wystruć w rzekę Pregołę. Leży w miłej okolicy, wśród łąk. Stacya kolei wschodniej; rozchodzą się tu koleje do Tylży, Królewca, Torunia i Prostek. Odl. 54 klm. od Tylży, 154 od Kłajpedy, 91 od Królewca a 64 od Wierzbołowa. Miasto ma 16164 mk., po większej części ewangielików. Mieszkańcy trudnią się z zamiłowaniem hodowlą koni, na którą korzystny wpływ wywiera królewska stadnina w Wystruciu i stadniny w okolicy pobliskich Trakien. Odbywają się tu wyścigi konne, na które z dalekich okolic przybywają goście. Na konie bywa 5 jarmarków do roku, po każdym na drugi dzień jarmark na bydło; jarmarków kramnych dwudniowych na rok 3, zwykle w następne dni po jarmarkach na bydło w lutym, czerwcu i w październiku. Istnieją tu następujące zakłady przemysłowe: przędzalnia akcyjna, zatrudnia 300 robotników, wydaje rocznie 8000 kóp przędzy, zużywa około 800 centn. lnu i 10700 centn. kądzieli; gisernia i fabryka maszyn rolniczych, przerabia rocznie około 600 centn. żelaza i stali; 5 cegielni wyrabiających na rok 4 miliony cegieł. Więźniowie zatrudniani są robieniem sieci i obuwia. Jest młyn do mielenia kości i gipsu, tartak parowy, fabryka octu i dystylarnia parowa, 4 browary wyrabiające 25000 beczek piwa bawarskiego rocznie. Zboże (żyto i owies), nasiona, świnie i bydło wywożą ztąd do Królewca, Gdańska, Szczecina i Berlina, sieci na Mazury i do Meklemburgii, przędzę do Szląska, obuwie do Prus zachodnich i Pomeranii. Z licznych stowarzyszeń ważniejsze są: centralne towarzystwo rolnicze dla Litwy pruskiej i ziemi mazurskiej, ze stacyą do badania nasion, i wiejskie towarzystwo gospodarcze dla sprowadzania nawozów; spółka pożyczkowa w 1861 r. założona (1850 członków), spółka spożywcza i oszczędności, stowarzyszenie szewców sprowadzające surowe materyały i utrzymujące sklepy do sprzedaży wyrobów, takież stowarzyszenie stolarzy i krawców, towarzystwo budowlane, mleczarnie spółkowe, gazownia wydająca rocznie do miliona mt. kubicznych gazu. Zamek krzyżacki, zbudowany w połowie XIV stulecia, był najprzód siedzibą komtura, od r. 1347 władcy ziemi nadrowskiej. W 1525 r., po zniesieniu zakonu, ustanowiono tu urząd administracyjny księstwa pruskiego. Powstałej około zamku osadzie nadał 10 paźdz. 1583 r. margrabia Jerzy Fryderyk prawa miejskie. W r. 1723 połączono z miastem dwie przyległe osady, równocześnie z W. powstałe. W tymże roku przemieniono tutejszy sąd grodowy na główny sąd powiatów litewskich. Miasto doznawało różnych klęsk; w r. 1590 i 1690 niszczył je pożar; na końcu XVII i początku XVIII w. wyludniła zaraza. W 1732 r. osiedlił tu król pruski protestantów, wypędzonych z biskupstwa salcburskiego. Podczas wojny siedmioletniej zajęli miasto Rossyanie. W r. 1806, 1807, 1811 i 1813 często przechodziły tu oddziały armii francuzkiej. Zamek zrujnowany został podczas trzynastoletniej wojny (1457), od tego czasu w całości nie został odbudowany, lecz pozostała część jest zamieszkała. Rezydowała tu w XVII w. przez kilka lat wdowa po królu szwedzkim Gustawie Adolfie. Dziś mieści się tu sąd nadziemiański. Kościół protestancki zbudowany został przy końcu XVI w., ma piękne malowidła na ścianach i suficie. Dworzec kolei, początkowo 1 klm. od miasta odległy, dziś złączył się z miastem, które się w ostatnich czasach w tym kierunku posunęło. Z zakładów naukowych W. ma gimnazyum, z którym połączona jest szkoła realna i przygotowawcza, wyższą szkołę dla dziewcząt, seminaryum nauczycielskie i ochronkę dla niemowląt. W. jest siedzibą następujących władz i zakładów rządowych: sądu nadziemiańskiego (dawniej apelacyjnego), nadprokuratora, sądu ziemiańskiego i okręgowego i prokuratora, urzędu celnego, kasy leśnej, stadniny królewskiej, domu karnego, inspekcyi kolejowej, landratury, kasy powiatowej podatkowej. Jest tu komora handlowa, oddział banku państwowego, garnizon 3 i 4 szwadronu litewskich ułanów, komendantura batalionu z wschodnio-pruskiego pułku landwery i komendantura oddziału piechoty do warty nad domem karnym. Cztery biura pocztowe i telegraficzne (1 w mieście, 3 inne na dworcach kolei). [W obw. kaliningradzkim ros. Черняховск.]

Powiat wystrucki, w regencyi gąbińskiej, w Prusach wschodnich, ma 22 mile kw. obszaru i 70000 mk. wyznania ewangielickiego. Ludność trudni się hodowlą koni i świń, tudzież uprawą roli. Ważniejsze miejscowości są: Georgenbnrg, Gruenheide, Karalene, Norkitten, Gross-Jaegersdorf, Puschdorf. J. B.

Wystudz, jezioro, w pow. suwalskim, gm. Zaboryszki, ma 12 mr. obszaru. [Wistuć]

Wyszkowszczyzna, w par. Wierzbołów. Według spisu z r. 1827 miała 1 dm., 11 mk.

Wyszowate 1.) wś i osada, pow. bia­ło­sto­c­ki, w 3 okr. pol., gm. Przy­tu­la­n­ka; wś ma 10 dzies. ziemi włośc., osada należy do dóbr Mroczki, Henryka Ha­ra­bu­r­dy. 2.) W., ob. Wyszowójty.

Wyszowójty, w spisie właścicieli Wyszowate, okolica, pow. bia­ło­sto­c­ki, w 3 okr. pol., gm. Kry­p­no, o 28 w. od Bia­łe­go­sto­ku, 323 dzies. (236 pod zabud. i roli, 30 łąk i pastw., 35 lasu, 65 nieuż.).

Wytowtyszki, ob. Witowtyszki.

Wyżarne, wś, pow. augustowski, gm. Kuryanka, par. Lipsk, odl. od Augustowa 34 w., ma 10 dm., 51 mk.

Wyżęga, wś, pow. kolneński, gm. i par. Turośl, odl. 29 w. od Kolna. Założona przez osadników z Piątkowizny przy końcu przeszłego stulecia. W 1819 r. 4 rolników, 1 chałupa, razem 27 mk.; gospodarze płacili 42 zł. 3 gr. 1 szel. czynszu, oraz dziesięcinę do dworu, razem z Piątkowizną. Chałupnik płacił 3 złp. trzydniówki. W r. 1827 było 5 dm., 31 mk. W 1878 r. 128 mr. (28 mr. 207 pręt. roli ornej). Lud. Krz.