Autor: Krzysztof Zięcina

Czyżby to był przykład braku szacunku dla matki, która urodziła dziecko z nieprawego łoża (illegitimi tori)? Zapisujący nie wymienił jej nawet z imienia w tej krótkiej metryce z Sejn z końca XVII wieku!

Dnia 21 [lipca roku niewiadomego] ochrzciłem dziecię [imieniem] Jerzy z nieprawego łoża. Chrzestnymi byli Jan Łabanowski i Zofia Wiszniewska z Pomorza

Na skutek tej wzgardy zapisującego (a może tylko przeoczenia) nie poznamy nazwiska dziecka…

Zindeksowałem już dziesiątki tysięcy metryk z obszaru Suwalszczyzny i Mazowsza i wydawało mi się, że zetknąłem się już ze wszelkimi możliwymi imionami męskimi i żeńskimi z obszaru dawnej Polski w okresie od XVII do XIX wieku. O! W jakim ja byłem błędzie. Aż oczy ze zdumienia przecierałem, gdy w powyższej metryce z parafii Sejny z 1692 roku natrafiłem na imię Pudencjanna.

19 października [1692 roku] ochrzciłem niemowlę [imieniem] Helena [córkę] Szymona i Małgorzaty Kajdysz z Klejw. Chrzestnymi byli urodzony Michał Jakimowicz ze szlachetną panną Pudencjanną Białozorówną.

W książce Williama Hoffmana i George’a Hellona “First Names of The Polish Commonwealth: Origins and Meanings” imię Pudencjanna w ogóle nie występuje. Pojawia się natomiast wersja tego imienia Pudencja wraz z informacją, że w Polsce cztery osoby nosiły takie imię (autorzy wykorzystali dane z 1994 roku) i odniesienie do imienia Prudencja.

Na pół miliona metryk i kilka milionów osób znajdujących się w bazie Geneo imię Pudencjanna również nie pojawia się ani razu. Bazy geneteki po imionach niestety przeszukać nie można.

Szybki research internetowy pokazał mi, że Pudencjanna to imię żeńskie pochodzenia łacińskiego, oznaczające “wyzwolona i adoptowana przez Pudencjusza”. Pudencjusz zaś to wtórny przydomek pochodzący od innego przydomka, Pudens, używanego w rodzie Klaudiuszów, a oznaczającego “skromny, obyczajny”.

Mniej więcej 1,5 miesiąca indeksowałem bardzo starą księgę urodzeń z parafii Lejpuny z lat 1669-1673. Dlaczego to robiłem? Sam nie wiem! Nie mam tam przodków, żona też nie, a jednak ciągnęło mnie do tych starych zapisków. Myślę, że jednym z głównych powodów była po prostu ciekawość tego co można znaleźć w starej księdze metrykalnej pochodzącej z obszaru wschodniej, litewskiej części Suwalszczyzny. Racjonalizacją moich działań była nikła nadzieja na znalezienie przodków Bernatowiczów, którzy skądś przybyli na tereny obecnej parafii Sztabin na początku XVIII wieku. Nazwisko to nie znalazło się w indeksowanej przeze mnie księdze, ale nic nie szkodzi! Baza Geneo wzbogaci się o 650 nowych rekordów sięgających XVII wieku.

Księga była dla mnie bardzo trudna do zindeksowania. Po pierwsze pierwsze i ostatnie karty miały uszkodzone wszystkie zewnętrzne krawędzie, przez co odczytanie niektórych metryk było możliwe tylko fragmentarycznie. Niestety środkowe karty też miały uszkodzone krawędzie, choć w nieco mniejszym stopniu. Dochodzi do tego mocne zszycie całości (46 kart) powodujące niemożność odczytania tekstu znajdującego się blisko środka. Kolejną przeszkodą było użycie ołówka kopiowego zamiast atramentu do spisania znacznej części księgi. Po ponad 350 latach ślad ołówka wyblakł i rozmazał się, na skutek czego w niektórych przypadkach nie obeszło się bez stosowania programów do obróbki grafiki. Choć metryk jest “tylko” 650, przeszkody te spowodowały istotne spowolnienie w indeksacji.

Dopiero po zindeksowaniu całości materiału mogłem uzupełniać niektóre imiona, nazwiska i nazwy geograficzne identyfikując powtarzające się osoby i pary rodziców. W gruncie rzeczy, ktoś próbując zindeksować wybrane metryki miałby z nimi więcej trudności, niż ktoś kto indeksował całość księgi, przez co miał pogląd na geografię regionu i osoby go zamieszkujące.

Geografia

W tamtych czasach parafia Lejpuny obejmowała znacznie większy obszar niż po synodzie diecezji Wileńskiej z 1744 r. kiedy to erygowano wiele ościennych parafii. Wprawdzie od południa i od wschodu opierała się o linię Niemna, ale sięgała znacznie dalej na północ, aż po miejscowości parafii Sereje i znacznie dalej na wschód, pokrywając częściowo tereny późniejszych parafii Wiejsieje i Kopciowo. Poniższa mapka pokazuje zasięg parafii Lejpuny w XVII wieku (brązowe pinezki) i na początku wieku XIX (czarne kółka z gwiazdkami). Nigdy wcześniej nie indeksowałem tych terenów więc trochę mi zajęło poznanie geografii tej części Suwalszczyzny. Wydatnie mi w tym pomogła Małgosia Bogdanowicz, która już dawno indeksowała późniejsze księgi z Lejpun i ościennych parafii. Dziękuję!

Znakomita większość miejscowości wymienianych w księdze istnieje do dziś, choć często pod nieco zmienionymi nazwami. Części nie udało się zidentyfikować, bo prawdopodobnie nazwy ich zostały zupełnie zmienione, zostały wchłonięte przez pobliskie miejscowości lub zupełnie zanikły na przestrzeni wieków. Należą do takich np.: Anciuszki, Andruńce, Degucie, Dziękiele, Garnie, Grygańce, Lewońce, Nierawy, Pomakrzucie, Propieście, Sausobojary, Seniłańce czy Szarkojedy. Miejscowości być może znikły, ale pozostały ślady po ich dawnych mieszkańcach w nazwiskach, np.: Garnis, Gryganis czy Propiescis.

Metryki

Chciałoby się rzec, że księga była prowadzona w języku łacińskim, ale niestety tak nie było. Niestety, bo frazy łacińskie przeplatane były z frazami polskimi, a jedne i drugie pełne były błędów ortograficznych. Ówczesny proboszcz lejpuński, ks. Eustachy, którego nazwiska nie udało mi się odczytać (przedstawia się tylko raz na pierwszej, mocno zniszczonej stronie) chyba niezbyt dobrze uważał w szkole dla kanoników. Nie powiem, że ułatwiało mi indeksację systematyczne stosowanie przez księdza w nazwiskach końcówek to polskich, to litewskich. Spowolniło mi to nieco końcową weryfikację materiału osoba po osobie. Oto kilka przykładów: Gryga/Gryganis, Mankielewicz/Mankielun, Kauszel/Kauszalis, Bołejko/Bołejkis itd.

Większość metryk zawierała następujące dane:

• nagłówek w postaci nazwy miejscowości (w dopełniaczu dla ułatwienia)
• Datę chrztu
• Płeć i imię ochrzczonego dziecka
• Imię i nazwisko ojca
• Imię matki (tylko dla dzieci nieślubnych podawano nazwisko matki)
• Imiona i nazwiska oraz miejsce zamieszkania rodziców chrzestnych (tylko sporadycznie podawano funkcję społeczną)

Informacje są więc skąpe, ale przystępując do indeksacji nie spodziewałem się czegokolwiek więcej. Metryki chrztu spisywano według ówczesnych wytycznych kościelnych. Mimo to, można z całego materiału wyłowić poszczególne rodziny i konkretne osoby, które raz pojawiają się jako rodzice dziecka, a raz jako chrzestni przy narodzinach dzieci sąsiadów czy krewnych. W ten sposób można zbudować obraz ówczesnej społeczności.

Kilka ciekawszych metryk. W tym okresie w lejpuńskim dworze pomieszkiwał wysoki rangą urzędnik, budowniczy połocki Roman Żywult. Dwukrotnie pełni rolę ojca chrzestnego. Jemu samemu rodzi się też trójka dzieci: Piotr, Anna i Michał (w każdej z trzech metryk występuje matka o innym imieniu), a chrzestnymi są także znamienite osoby: Mikołaj Żyliński – podstarosta Mereczy, Jan Kryspin – podskarbi Wielkiego Księstwa Litewskiego, Helena Rodoszańska – z powiatu grodzeńskiego, Agnieszka Sińska – z województwa trockiego. W jednej z tych metryk chrzestną jest Zofia Nowikajcia. Podano tylko, że jest karlicą (metryka poniżej).

W XVII wieku karły przynosiły szczęście i pomyślność. Wiele wysoko postawionych osobistości otaczało się karłami, nawet królowie i królowe. Dopiero w późniejszym okresie osoby cierpiące na karłowatość utraciły swój status i stały się pośmiewiskiem dla społeczeństwa.

Co dalej?

W indeksach pozostało wiele znaków zapytania. Są jeszcze die księgi urodzeń z Lejpun z XVII wieku. Na pewno do nich wrócę. Być może część znaków zapytania zostanie zamieniona na pewną informację, ale jestem przekonany, że pojawią się kolejne niewiadome. Dla mnie indeksacja to nie jest bezmyślne przepisywanie ze skanów do excela, lecz praca detektywistyczna, poznawanie dawnej społeczności, wyciąganie wniosków z ciekawych metryk, uzupełnianie wiedzy o osobach, wydarzeniach czy zjawiskach i zachęcanie innych do tego samego 🙂

Trafiła niedawno w moje ręce księga zgonów z Augustowa z lat 1875-1882. Wraz z nią trafiły do mnie indeksy wykonane w formacie geneteki (a więc uproszczonym) przez Bartka Choroszewskiego. Moim zadaniem było przetworzenie tych indeksów do formatu JZI, weryfikacja i uzupełnienie brakujących danych. Starałem się dokładnie przeczytać każdą metrykę (a w księdze jest ich ponad 1600), poprawić co trzeba i wypisać najistotniejsze dane: daty zgonu i zgłoszenia, świadków, informacje kim była zmarła osoba oraz dane podpisującego się księdza. Na początek małe podsumowanie księgi.

Księga zgonów z Augustowa z lat 1875-1882

W księdze znajdziemy 1623 metryki spisane w języku rosyjskim przez organistę augustowskiego kościoła Franciszka Dobeckiego. Wprawdzie nigdzie nie zaznaczył swojego autorstwa księgi, ale charakter pisma kilku podpisów jakie złożył świadczy jednoznacznie, że to on pochylał się przez 8 lat nad kartami księgi. A przykładał się do swojej pracy bo pismo jest staranne i czytelne. Odczytanie zapisów nie stanowiło żadnego problemu po ponad 140 latach.

Dobecki zaczyna spisywanie księgi, gdy proboszczem jest ks. Michał Pożarowski, kanonik katedry sejneńskiej. Umiera on 17 kwietnia 1881 roku, ale jeszcze w marcu podpisuje metryki. Po nim, na krótki czas podpisywaniem zajmuje się ks. Wawrzyniec Włostowski, pełniący obowiązki urzędnika stanu cywilnego, znany później z długotrwałego pasterzowania w parafii Jaminy w latach 1886-1922. Pierwszy podpis nowego proboszcza pojawia się 25 sierpnia 1885 r. Jest nim ks. Antoni Dauksza, który pozostaje na stanowisku do końca spisywania księgi.

Parafia augustowska obejmowała Augustów, przedmieścia (Żarnowo, Biernatki, Turówkę, Białobrzegi, Uścianki, Klonownicę i Wójtowskie Włóki) oraz kilka mniejszych i bardziej odległych wiosek. Jako, że sam Augustów był tętniącym życiem miastem powiatowym, więc zawartość księgi jest bardzo ciekawa. Analizując księgę z imienia i nazwiska poznamy prócz powszechnie pojawiających się gospodarzy i wyrobników również urzędników urzędu miejskiego i powiatowego, notariusza, strażników Kanału Augustowskiego, leśników i strzelców leśnych, żołnierzy byłych i urlopowanych, siodlarzy, ślusarzy, smolarzy, szewców, pozłotnika, właścicieli domów, żandarmów, hycla, pocztowców, żebraków i żebraczki, a także kościelnych. Na tej ostatniej grupie chciałbym się tym razem skupić.

Kościelni augustowscy

Na kartach księgi łącznie pojawia się ich pięciu:

• Jan Żukowski
• Ignacy Draniewski
• Marcin Kulbacki
• Józef Maliszewski
• Jan Leszczyński

Pojawiają się jako świadkowie zawsze w parach stanowiących różne kombinacje powyższych osób, w zależności od okresu. Uzupełniając pole „Świadkowie” zauważyłem, że pojawiają się niezwykle często i to właśnie dało mi impuls do głębszej analizy. Otóż na 1623 metryki w księdze pary kościelnych wśród świadków pojawiają się aż 437 razy! Czyli jest to 27% wszystkich metryk! Ten obraz wygląda jeszcze ciekawiej dla samego Augustowa. Na 696 zgonów mieszkańców tego miasta aż w 426 przypadkach świadkami byli kościelni (61%)! Trochę byłem zły na tych kościelnych sprzed 140 lat ?, no bo zamiast poznawać kolejnych mieszkańców miasta zgłaszających zgony, po raz setny odczytywałem te same nazwiska kościelnych. Trochę nas okradli z szerszej informacji o mieszkańcach miasta, prawda? Później zdałem sobie sprawę, że to nie ich wina, lecz raczej rodziców i rodzin zmarłych. Kościelni byli niemal zawsze pod ręką, nie trzeba było szukać świadków po rodzinie i sąsiadach. Za parę groszy dobrze spełniali swoją rolę.

No dobrze, ale skoro te same osoby spisano kilkaset razy, to może warto pochylić się nad jakąś analizą? Postanowiłem sprawdzić, jak często pojawiają się wśród świadków kościelni w zależności od wieku zmarłego. Wnioski niemal mną wstrząsnęły.

Na powyższym wykresie, który nie bez kozery zatytułowałem “Wartość życia w społeczeństwie Augustowa” widać, że następuje wyraźna dysproporcja pomiędzy zmarłymi małymi dziećmi a dorosłymi. Zgony w wieku do 8 lat aż w 80% przypadków zgłaszane były przez kościelnych, podczas gdy w metrykach zgonów osób dorosłych kościelnych wpisywano w ok. 30% przypadków. Ten przykład stanowi miarę wartości ludzkiego życia w tamtych czasach. Wartość życia dziecka istniała właściwie tylko dla rodziców. Nikt poza nimi specjalnie nie przejmował się zgonami dzieci, a zwłaszcza niemowląt. Śmierć dzieci stanowiła element codziennego życia miasta i większość ludzi przechodziła koło takich wydarzeń obojętnie. Trudno było nawet namówić kogokolwiek na zgłoszenie zgonu. Stąd korzystano z usługi kościelnych.

Sytuacja inaczej wyglądała wśród osób dorosłych. Te pełniły często istotne funkcje społeczne, miały własne rodziny, ich losem przejmowali się sąsiedzi, znajomi i przyjaciele. Na pogrzebach bywało bardzo dużo ludzi. Oczywiście nie zawsze tak było, co widać po ostatnim słupku. Najstarsze umierające osoby często były już osamotnione, stanowiące trudny do udźwignięcia ciężar w rodzinie, a nawet takie, których losem już nikt się nie przejmował – żebracy i żebraczki. Wartość życia takich osób dla lokalnej społeczności też była niewielka.

Osoby ważne dla społeczności

Na przeciwległym końcu skali były osoby bardzo ważne i szanowane w miejscowej społeczności. Gdy umierały na świadków powoływano najbardziej wykształconych i poważanych obywateli miasta. Myślę, że warto ich wymienić, bo nie było ich zbyt wielu:

• Adam Osewski, gospodarz
• Antoni Jaskowski, właściciel ziemski z Klimaszewicy
• Antoni Makarewicz, ślusarz
• Feliks Piaszczyński, właściciel domu
• Ferdynand Leszczyński, właściciel domu
• Franciszek Dobecki, organista
• Franciszek Mejer, ślusarz
• Ignacy Pilecki, gospodarz
• Jan Świątkowski, gospodarz
• Konstanty Zalewski, gospodarz
• Leonard Truszkowski, obywatel
• Leopold Grygo, mularz
• Michał Skorupko, notariusz powiatu augustowskiego
• Piotr Chiliński, były kasjer kasy miejskiej
• Piotr Dyczewski , gospodarz
• Polikarp Sobolewski, kancelista Augustowskiego Urzędu Powiatowego
• Teofil Chełmiński, gospodarz
• Zygmunt Pawłowski, pomocnik Naczelnika Powiatu Augustowskiego

Wszyscy oni podpisywali się bądź po polsku, bądź w języku rosyjskim.

Wiek kościelnych

Kościelni codziennie lub niemal codziennie pojawiali się w kościele, a średnio co kilka dni byli wpisywani do metryk stanu cywilnego. Byli bardzo dobrze znani proboszczowi, wikariuszom i organiście, który spisywał metryki. Wpisując ich dane organista Dobecki zawsze wpisywał wiek świadków, na podstawie którego można wyliczyć przybliżony rok urodzenia. Duża ilość danych pozwala na stworzenie ciekawego wykresu.

Co z niego wynika? Otóż początkowo budynkiem kościelnym opiekuje się para Jan Żukowski i Ignacy Draniewski. Ten drugi w pierwszej połowie 1880 roku systematycznie zastępowany jest przez Marcina Kulbackiego. Natomiast Jan Żukowski zastąpiony zostaje w funkcji kościelnego w połowie 1882 roku przez Jana Leszczyńskiego. Józef Maliszewski pojawia się tylko przez krótki czas i to sporadycznie. Czyżby nie sprawdził się w tej funkcji? ?

Ciekawie wyglądają obliczone daty urodzenia kościelnych. Mimo tego, że są to osoby bardzo dobrze znane spisującemu metryki i pojawiają się właściwie na każdej stronie księgi, to zdarzają się mu istotne pomyłki w określaniu wieku, w przypadku Marcina Kulbackiego przekraczające nawet 10 lat. Takie pomyłki zdarzają się nawet w sąsiadujących metrykach. Dla mnie zrozumiałe jest, ze jeśli osoba pojawia się na plebanii sporadycznie i spisujący ma wydedukować wiek świadka na podstawie wyglądu czy innych poszlak, o dużą pomyłkę trudno nie jest. Jednak duże pomyłki w przypadku znanych i często spisywanych osób są zastanawiające. Można jednak z dużą dozą pewności określić wiek osoby na podstawie takiej analizy. Musi być spełniony jeden warunek: indeksacja metryk powinna być bardzo rzetelnie wykonana. Do czego wszystkich zachęcam!