Przodkowie Henryka Sienkiewicza w Woźnejwsi

Józef Sienkiewicz, dziadek pisarza Henryka Sienkiewicza, przez 10 lat mieszkał w Woźnejwsi

Woźnawieś, a szczególnie jej część położona po prawej stronie rzeki Jegrzni, będąca niegdyś osadą leśną, już w XVIII wieku – a być może znacznie wcześniej, od czasu ponownego zasiedlenia po potopie szwedzkim – była miejscem zamieszkania wielu interesujących osób. Większość z nich związana była zawodowo z lasami i gospodarką leśną. Chciałbym przedstawić ich losy. Jako genealog skupię się przede wszystkim na dokumentach, głównie parafialnych, które stanowią podstawę moich badań. Planuję także opracować kilka artykułów poświęconych osobom spokrewnionym z mieszkańcami Woźnejwsi, zwłaszcza potomkom, którzy odnieśli sukcesy na emigracji – jak choćby Leon Cieciuch, śpiewak operowy, przyjaciel Ignacego Paderewskiego i twórca pierwszych audycji radiowych w języku polskim (niestety nadawanych w USA, a nie w Polsce). Jego najstarszy brat przyszedł jeszcze na świat w Polsce, właśnie w Woźnejwsi.

Na początek zajmę się opracowaniem pobytu w Woźnejwsi Józefa Sienkiewicza – dziadka pisarza i noblisty Henryka Sienkiewicza.

Józef Sienkiewicz (syn Michała i Marianny z Ługowskich, ur. w 1773 roku w grodzieńskim, stanu szlacheckiego, zm. w 1852 roku) Już jako osiemnastolatek, 1 sierpnia 1791 roku, wstąpił do wojska polskiego jako artylerzysta i wziął udział w kampanii dowodzonej przez Tadeusza Kościuszkę. Po upadku insurekcji trafił do rosyjskiej niewoli, z której został zwolniony 11 listopada 1794 roku i powrócił do domu rodzinnego. Po śmierci ojca przejął zarząd nad Goździkowem i Smogorzowem, które jednak w 1797 roku oddał, by dołączyć do tworzących się we Włoszech Legionów Polskich pod dowództwem generała Dąbrowskiego.

Po bitwie pod Marengo 14 czerwca 1797 roku, kiedy to legiony zostały rozwiązane, Józef Sienkiewicz wrócił do kraju. 28 kwietnia 1803 roku ożenił się z Anną Oborską, siostrą Leona Oborskiego, właściciela dóbr Grotki. Małżeństwo zamieszkało początkowo w Grotkach. Wkrótce urodziły się ich dzieci: Apolonia (1804), Adolf Erazm Wincenty (1805) oraz Wincenty (1807).

W tym okresie rodzina mieszkała w Udrzynie w powiecie ostrołęckim. Sienkiewicz, po opuszczeniu Woźnejwsi, często zmieniał miejsce zamieszkania, co da się prześledzić na podstawie zapisów w aktach parafialnych.

W 1806 roku, na wieść o organizowaniu się Legionów Polskich pod dowództwem gen. Zajączka, Józef został 2 lutego 1807 roku przywrócony do służby wojskowej w stopniu porucznika. Brał udział w potyczce pod Tczewem (23 lutego 1807 roku) oraz w oblężeniu Gdańska, gdzie został ranny 6 maja. Z tego powodu otrzymał zwolnienie ze służby wojskowej. Awansował na stopień kapitana Legionów Polskich – taki tytuł widnieje w późniejszych aktach parafialnych.

12 października 1807 roku został mianowany leśniczym Leśnictwa Rajgród i osiadł w pobliskiej osadzie leśnej – Woźnawejsi. W tamtym czasie, przed reformą administracyjną, siedziba Nadleśnictwa Rajgród znajdowała się właśnie w tej miejscowości, a nie – jak później – w Rudzie. Czasy były burzliwe: wojny napoleońskie, pokój w Tylży, powstanie Księstwa Warszawskiego. Często byli wojskowi kierowani byli wtedy do pracy w leśnictwie – podobnie stało się z Józefem Sienkiewiczem.

W parafii rajgrodzkiej nie odnalazłem zapisów dotyczących trójki najstarszych dzieci Sienkiewiczów, natomiast w Woźnejwsi urodziły się kolejne: Apolonia Anna (1809), Jan Piotr (1810, późniejszy mąż Joanny Karczewskiej – ślub w 1830 roku - i Ludwiki Bleszyńskiej – ślub w parafii Długosiodło w 1852 r.) oraz Łucja Teofila Antonilla, ochrzczona 13 grudnia 1811 roku w Bargłowie, zmarła 27 lutego 1812 roku.

22 maja 1812 roku zmarła żona Józefa – Anna z Oborskich, mając 27 lat. W akcie zgonu jako przyczynę śmierci podano: „na kołtun” (sic!).

Niespełna trzy miesiące później, 12 sierpnia 1812 roku, Józef Sienkiewicz ożenił się ponownie – z 25-letnią Teklą Ładą z domu Niewodowską, rozwiedzioną z Ignacym Ładą, żołnierzem wojsk Księstwa Warszawskiego, podówczas najprawdopodobniej uczestnikiem rosyjskiej kampanii Bonapartego. Wyrok rozwodowy zapadł 16 stycznia 1812 roku przed Trybunałem Łomżyńskim i został potwierdzony 4 lipca tegoż roku w księgach cywilnych – obowiązujący już wtedy zbiór praw cywilnych zwany Kodeksem Napoleona dopuszczał rozwody.

Tekla z pierwszego małżeństwa miała czwórkę dzieci: Aleksandra Napoleona, Napoleona Aleksandra, Leona (sic!) oraz córkę Izabellę. Dorosłości dożyła jedynie córka, która wyszła za mąż za Stanisława Zawistowskiego w parafii Poręba-Kocęby.

Z drugiego małżeństwa – Józefa i Tekli – 30 czerwca 1813 roku w Woźnejwsi urodził się syn: Józef Paweł Ksawery Sienkiewicz, późniejszy ojciec Henryka Sienkiewicza, pisarza i noblisty.

Józef Paweł Ksawery jako siedemnastolatek wziął udział w powstaniu listopadowym (1830-1831), a następnie osiadł w Laskowej Woli. 9 czerwca 1843 roku w parafii Okrzeja poślubił Stefanię Cieciszowską (ur. 1820), córkę Adama i Felicjany z Rostworowskich, właścicieli dóbr Okrzeja i Wola Okrzejska na Podlasiu. Okrzeja – niegdyś miasteczko – położona jest nad rzeką Okrzejką, w dawnej ziemi stężyckiej. Przylega do niej wieś Wola Okrzejska – miejsce narodzin Henryka Sienkiewicza.

Józef Paweł Ksawery Sienkiewicz zmarł w 1896 roku.

Z drugiego małżeństwa z Teklą Sienkiewicz miał jeszcze cztery córki. Dwie z nich – Teresa Leokadia (ur. 1814) oraz Rozalia Tekla Józefa (ur. 1816) – przyszły na świat w Woźnejwsi, lecz obie zmarły w niemowlęctwie: Teresa w roku 1815, Rozalia – w 1816.

Pozostałe dwie córki urodziły się już po objęciu przez Józefa Sienkiewicza nowych stanowisk nadleśnego – najpierw Leśnictwa Łomża, a następnie Leśnictwa Brańszczyk. W Łomży urodziła się Elżbieta Cecylia (ochrzczona w 1818 roku), która w 1834 roku wyszła za mąż za Józefa Muszalskiego w parafii Bukówno – już po tym, jak rodzina Sienkiewiczów przeniosła się do Grotków. Ostatnia z córek, Julianna Józefa, urodziła się w Udrzynie (ochrzczona w 1819 roku w parafii Poręba-Kocęby).

Około lat 1827–1828 Józef Sienkiewicz, myśląc już o emeryturze, przystępuje do porządkowania spraw majątkowych po swojej pierwszej żonie, Annie z Oborskich, w Grotkach. Tam też osiada po zakończeniu służby w lasach narodowych. Zaczyna kompletować dokumenty rodzinne – odszukuje akta, uzupełnia zaginione, a niektóre odtwarza z braku oryginałów. Przykładem może być ponowiony w 1827 roku w parafii Poręba-Kocęby akt chrztu córki Elżbiety Cecylii. Z kolei w 1828 roku w parafii Rajgród rekonstruuje akt zgonu córki Anny, która zmarła jeszcze w 1814 roku w Woźnejwsi. Do końca nie wiadomo, której z córek dotyczył – tej urodzonej w 1804, czy w 1809 roku.

Pozwolę sobie na osobistą dygresję: wspomniany akt zgonu jest dla mnie interesujący z genealogicznego punktu widzenia. Jednym ze świadków był bowiem Józef Kapla, strażnik lasów rządowych, zamieszkały w gajówce w Lisich Jamach – mój krewny. Sama gajówka w Lisich Jamach to również miejsce godne uwagi. Obecnie określane jest jako „Kaplowy Dołek” i to właśnie tam, przed poborem do wojska rosyjskiego, ukrywał się Wincenty Noruk – założyciel woźnawiejskiej linii rodu Noruków, pochodzący z Jasionowa. Korzystał z pomocy rodziny, m.in. Kaplów, którzy byli spowinowaceni z Norukami poprzez ród Mitrosów.

Drugim świadkiem wspomnianego aktu był Aleksander Grajewski – postać również zasługująca na uwagę. Jego potomkowie mieszkali w Woźnejwsi jeszcze do niedawna. Był leśnikiem, pełniącym służbę zarówno przed Józefem Sienkiewiczem, jak i po nim. W spisie parafian z 1838 roku figuruje jako mieszkaniec tej samej leśniczówki. W akcie zgonu ksiądz określił go jako „Imć Pan Aleksander Grajewski – nadsołtys” (nadsołtys - odpowiednik wójta gminy – mający pod sobą kilka sołectw).

Ciekawostką jest również to, że Józef Sienkiewicz figuruje w spisie z 1820 roku członków łomżyńskiej loży wolnomularskiej „Wschodzące Słońce”. Informacja ta pochodzi z książki Stanisława Załęskiego "O masonii w Polsce od roku 1742 do 1822 na źródłach wyłącznie masońskich" (wyd. II, Kraków 1908, tom II, s. 187). Na przełomie XVIII i XIX wieku przynależność do tajnych stowarzyszeń była modna – lista członków tej loży stanowi interesujące źródło do badań genealogicznych, obejmując wiele nazwisk notabli z Łomży i okolic.

Leśniczówka, w której mieszkał Józef Sienkiewicz, znajdowała się na końcu osady leśnej, w kierunku Kuligów, nad rzeką Jegrznią. Miejsce to, do dziś znane wśród mieszkańców jako „Posada” (czyli dawna „posada” urzędowa), nosi ślady po dawnych budynkach, określane jako „pieczysko” – pozostałości po spaleniu zabudowań.

24 marca 1830 roku, mając 57 lat i będąc w podeszłym wieku oraz złym stanie zdrowia, Józef Sienkiewicz przechodzi na emeryturę i osiedla się w Grotkach. Umiera 23 sierpnia 1852 roku, dożywszy 80 lat. Jego druga żona, Tekla z Niewodowskich, zmarła trzy lata później, w 1855 roku.

Opis portretu na stronie Muzeum Narodowego w Kielcach opracował Łukasz Wojtczak:
„Portret przedstawia mężczyznę ujętego en face, prawie do pasa, z głową zwróconą lekko w prawo, ubranego w mundur podpułkownika artylerii Wojsk Polskich z czasów Wielkiego Księcia Konstantego – ciemnozielony, z czerwonymi lamówkami i dwoma rzędami złotych guzików z orzełkiem. Na ramionach munduru widoczne są złote epolety, zaś lewą pierś zdobi order Virtuti Militari. Mężczyzna ma siwe włosy i wąsy, na jego głowie wyraźnie zaznaczona jest łysina. Lekko uśmiechniętą twarz pokrywają zmarszczki.
Tło obrazu – neutralne, brązowe. Portret wisiał w warszawskim mieszkaniu pisarza i w 1900 roku – jak donosił Tygodnik Illustrowany – był on „doskonale zachowany”. W roku 1902 znalazł się w Oblęgorku, gdzie na jednym ze zdjęć uwiecznił go znany warszawski fotograf Czesław Kulewski. Według Zuzanny Sienkiewiczowej, synowej pisarza i pierwszego kustosza oblęgoreckiego muzeum, portret pochodzi z połowy XIX wieku. Niestety, nazwisko autora nie jest znane.”

Moja uwaga odnośnie do portretu: portret Józefa Sienkiewicza zawiera wiele nieścisłości, à propos munduru i stopnia wojskowego: Sienkiewicz w powyższych aktach zapisany jest jako kapitan (tylko w akcie zgonu żony jako major wojsk polskich, a jako pułkownik występuje tylko w akcie ślubu z 1843 roku syna Józefa Pawła Ksawerego oraz w alegacie do tego aktu), a mundur na portrecie jest z czasów późniejszych tj. Królestwa Polskiego (nie służył już wtedy w wojsku).

* * *

Z widniejących w powyższych aktach parafialnych osób do dzisiaj mieszkają w Woźnejwsi i okolicy potomkowie Aleksandra Grajewskiego (Sienkiewicz był też ojcem chrzestnym jego syna Kazimierza Aleksandra urodzonego w 1811 roku), Józefa Kapli i wójta Szymona Mońko.

Bibliografia:

- https://web.archive.org/web/
- http://dossier.lac.lublin.pl/sienkiewicz-henryk/
- Stanisław Załęski „O masonii w Polsce od roku 1742 do 1822 na źródłach wyłącznie masońskich”
- Narodowe Archiwum Cyfrowe
- Muzeum Narodowe w Kielcach https://mnki.pl/pl/obiekt_tygodnia/2018/pokaz/256,portret_jozefa_sienkiewicza,4
- https://geneteka.genealodzy.pl/index.php
- https://jzi.org.pl/wyszukiwarka/