Litera B

Baba, źródłosłów wielu bardzo nazw, jak: Baby, Babice, Babiczki, Babibród i t. p. Niewyjaśniono dotąd roli, jaką w pojęciach religijnych Słowian odgrywały owe Baby, których kamienne wyobrażenia doszły do naszych czasów. Nie ulega wątpliwości, że w nazwach miejscowych spotykamy ślady i dowody rozpowszechnienia tego kultu.

Baba, 1). wś rządowa, pow. kolneński, gm. Łyse, par. Lipniki, 1404 morg. Według Skor. Zinberga leży w gm. Gawrychy. W 1827 liczyła 36 dm. i 260 mieszk. 2). B., wś, pow. rypiński, gm. Skrwilno, 7 dm., 82 mk. 3). B., wś, pow. nowoaleksandryjski, gub. lubelska, gm. Godów.

Babańce, wś, pow. sejneński, gm. Krasnopol, mk. 172, dm. 15.

Babięta, niem. Babienten, wś i leśnictwo, pow. ządzborski, pod Pieckami.

Babiki, wś w pow. sokólskim, gub. grodz., o 16 w. od Sokółki.

Babki, niem. Babken. 1). wś, pow. olecki, pod Gąskami, nad rz. Legą. 2). B., wś, pow. olecki, pod Margrabową. 3). B., wś, pow. gołdapski, pod Gołdapem. 4). B., wś i dobra szlach., pow. grudziąski, par. Swięte, pod Lisnowem. 5). B., ob. Stare Babki.

Babrosty, niem. Babrosten lub Geisuken, wieś, powiat jańsborski, niedaleko Jańsborka.

Bachmatówka, wś, pow. sokólski, gub. grodz., o 5 w. od Sokółki.

Baciuty, wś nad Narwią, gm. Suraż, gub. grodzieńskiej.

Bagieński, stare i nowe, dwie wsie w gub. grodz., dawniej ziemi biel­s­kiej.

Bagieńskie, 1.) niem. Baginsken, lub Bagensken, wś, pow. jańsborski, pod Kumilskiem, inaczej Bagieńsko. 2.) B., niem. Baginski, wś, pow. ostródzki. 3.) B., niem. Baginski, folw., pow. wystrucki.

Bagny, wś, pow. sokólski, gub. grodz., o 36 w. od Sokółki, chat 49.

Baitkowen, ob. Bajtkowo.

Bajorajcie, wś rządowa, nad rz. Szeszupą, pow. władysławowski, gm. Leśnictwo, par. Władysławów. Na lewo od drogi z Władysławowa do Szak, na samej granicy Prus.

Bajory, niem. Bajohren, kilka wsi w Prusach wsch., głównie w pow. gierdawskim, niedaleko Nordenborka.

Bajtkowo, Bajtkowy, niem. Baitkowen, wś, i dobra szlach., pow. ełcki, st. p., 180 mk.

Bakałarzewo, znaczne niegdyś dobra z miasteczkiem, w pow. suwalskim położone; obecnie rozpadły się na kilka mniejszych majętności. B. osada miejska (miasteczko), pow. suwalski, gm. Wólka, należy do sądu gminnego okr. II W Filipowie. Odległa od Warszawy 275 w., od Suwałk 18 wiorst. Liczy obecnie 103 domy i 1554 mieszkańców, oddających się przeważnie przemytnictwu; przeważna część mieszkańców żydzi. Miasteczko założone było w roku 1651 i stanowiło własność familii Ho­ra­cz­ków, obecnie należy do Jana Stegmana i Brunona Kar­wow­skie­go. Ma kościół drewniany pod wezwaniem św. Jakuba Apostoła, fundacyi ks. Korbielewicza, który to kościół w roku 1771 wystawiony a w 1821 przez marszałkową Ciem­no­łoń­ską wyrestaurowany został. W osadzie tej mieści się kancelarya zarządu gminy Wólka oraz szkółka elementarna, na utrzymanie której kassa gminna udziela 80 rs. zapomogi rocznie, a składka mieszkańców na ten sam cel wynosi rs. 20. W B. jest także bożnica. Do osady należy młyn wodny. B., parafia dekanatu suwalskiego, liczy 8,410 wiernych. B. Ch.

Bakaniuk, wś i folw., pow. suwalski, gm. Koniecbór, o 9 wiorst od Suwałk, liczy: 33 domy, 122 mężczyzn i 141 kobiet, ogółem 263 mieszk. Folwark B. ma 3 domy i 24 mk. Mieści się tu zarząd gminy Koniecbór.

Bakendorf (?), niem. Heidebruch, wś, pow. ządzborski, pod Mikołajkami.

Bakuny, wś, pow. sokólski, gub. grodz., o 21 w. od Sokółki, nad Łososną. B. były starostwem, w 18 w. płaciły 346 złp. kwarty i były w emfit. posiadaniu Buł­ha­ry­na.

Balcis, jez., pow. sejneński, gm. Święto-Jeziory, na wschód od jez. Szławanta, od którego oddziela je wązki przesmyk, a na połd. od wsi Szławanty; brzegi lesiste, wysokie, obszar 50 morg. Na karcie woj. topogr. (XIV—3) nosi mylną zapewne nazwę Balcza.

Baleńszczyzna, inaczej Posimnicze, fol., pow. kalwaryjski, gm. i par. Simno, wchodził dawniej w skład obszernych dóbr Simno, czyli Koleśniki.

Balga, wś kościelna, mko, włość, młyn w pow. świętomiejskim, na półwyspie hafu, starożytna Honeda, b. gród krzyżacki zbudowany 1239 r.; b. komturat, od którego 1419 zależało dziewięć wójtostw. Dziś st. p., 777 mieszk.

Balia v. Bala, nazwa obszernego terytoryum w pow. augustowskim, które z czasem rozdzieliło się na kilka odrębnych posiadłości z oddzielnemi nazwami, 1). B. wielka, folw. w gm. t. n., par. Teolin, odl. od Suwałk 72 w., od Augustowa 56 w. Znajduje się tu stary dwór, wystawiony przez Antoniego Dziekońskiego podskarbiego litewskiego, w połowie XVIII wieku, i urządzony z wielkim przepychem. Bywał w nim Stanisław August na polowaniach. B. gmina, lud. 4450, rozległości 22042 morg, s. gm. okr. III i st. poczt. w osadzie Sopoćkinie, o 11 w.; w skład gminy wchodzą: Balla-kościelna, B.-Kownacka, B.-solna wś i folw., B.-sucha, Bessaraby, Bereżany, Bieliczany, Białobłoto, Dobrowola, Eustachowo, Hoża, Jatweź wś i folw., Kapłanowce, Kiełbaski, Kodziowce, Kowniany, Linki, Łojki, Mańkowce, Michałowo, Plebańskie, Płaskowce A., Płaskowce Łowcewicza, Płaskowce Szymborskiego, Popowskie, Sambory, Skowronki, Skryniki, Sylwanowce, Świack-górny, Tatarszczyzna, Ulkowce, Wandzin, Wassaraby wś i folw., Wasilewicze, Wojtowa wś i folw. (Wołowiczowce), Zabreczany i Zagorany. 2). B. Kościelna, folw. i wś, 284 mk., 41 dm., b. par. unicka dek. augustowskiego. [Dziś Zariecznaka na Białorusi.] 3). B. Kownacka, wś i folw. Dobra te położone na obu brzegach Niemna należały w zeszłym stuleciu do ks. Fran­ci­sz­ka Ogińskiego, kuchmistrza W. ks. Lit. W 1819 ks. Kle­ofas Ogiń­ski sprzedał ich część z tej strony Niemna położoną, która odtąd osobną stanowi posiadłość. 4). B. Sucha, wś i folw. Dobra te w zeszłem stuleciu należały do zakonu jezuitów — a po skasowaniu jego, na mocy przywileju z dnia 20 grudnia 1788 r. nadane zostały An­to­nie­mu hr. Woł­ło­wi­czo­wi senatorowi na prawie emfiteutycznem; późniejsi posiadacze nabyli je od skarbu na zupełną własność. B. Ch.

Balinka, wś, pow. augustowski, gm. Sztabin, par. Krasnybór. Do B. należy leśnictwo balińskie, gub. suwalska, pow. augustowski, które dzieli się na trzy straże: Żyliny, Balinka, Rudawka.

Balkuny, wś rządowa, pow. kalwaryjski, gm. t. n., par. Mirosław, od Suwałk odl. 73 w., od Kalwaryi 44 w. W 1827 r. liczyła 17 dm. i 158 mieszk. B. gm., lud. 4382, rozległości 15408 mor., sąd gm. okr. IV w osadzie Olita, st. poczt. Simno. W gm. gorzelnia, tartak i szkoła początkowa. W skład gm. wchodzą: Arciszkany, Balkuny, Cyganowo, Dobkiszki, Dyrwany, Gudele, Hałaburdziszki, Iwankowo wś i fol., Jackowo, Kasperowszczyzna, Knicieniszki, Kurnany, Łowikintanki, Łowikintany, Łukiniany, Łysa-góra, Manczuny, Marynka, Niunka, Oniszki, Pasznia, Potrakiel, Romejki, Sopociszki, Szypulszczyzna, Trakiel, Warda, Woronogóry, Woronowsko, Zniszki i Zyrany.

Balle, wś i folw., pow. kalwaryjski, gmina Kisna Wielka, par. Łoździeje.

Ballienen lub Domeiken (niem.), wś, pow. gąbiński, st. p. Niebudssen.

Ballupoehnen, kilka wsi w Prusiech Wsch., w pow. gołąbskim [gołdapskim] (B. inaczej Prachersdorf), pilkaleńskim, darkiańskim (inaczej Gaidssen) i ragneckim (inaczej Karczauningken).

Balschkehmen, Baltzkehmen (niem.), wś, pow. darkiański, w pobliżu Darkian [Darkiejm].

Baltrischken (niem.), wś, pow. ragnecki, niedaleko st. p. Wischwill.

Baltruschaten, Baltruscheiten, Baltruschelen, Baltruschen, Baltruschkehmen, Baltrupoehnen, niemieckie nazwy wielu wsi w pow. ragneckim, pilkaleńskim i nizinowym.

Balwierzyszki, właściwie Barbierzyszki, osada, przedtem mko, w pow. maryampolskim. gm. i par. t. n., przy ujściu rzeki Pierczajki do Niemna, otrzymała swą nazwę od rafy na Niemnie, zwanej Barbiera. Dobra B. zostały nadane przez Zygmunta I ruskiemu kniaziowi Rafałowskiemu-Hołowczńskiemu, którego potomkowie zrujnowany kościół katolicki, fundacyi pomienionego króla, samowolnie oddali kalwinom. Po Hołowczyńskich władali temi dobrami Korwinowie Gąsiewscy, od których przeszły na własność Tysz­kie­wi­czów. Obecny kościół drewniany fundacyi ks. Jana Czartoryskiego z 1674 roku. W 1859 r. było tu ludności Polaków 644, Niemców 65, izraelitów 525, ogółem 1234; obecnie 2424 mk. i 181 dm. Domów drewno miały B. 153, ubezpieczonych w 1859 na summę rs. 38,880. Dochód kassy miejskiej wynosił rs. 255. Znajduje się tu kościół parafialny, mający filią we wsi Gudele. Jarmark tutejszy na Zielone Swiątki jest bardzo ożywiony. B. par., dek. maryampolski, liczy 3536 par. B. gm., lud. 8427, rozległości 24362 morg., s. gm. okr. IV i st. p. w m. Preny o 13 i pół w. W skład gm. wchodzą: Balwierzyszki os. i folw., Boboniszki, Buda, Budka, Chojna, Dobrowola, Dowgienlyszki, Grażyszki, Gudele, Gudele-nowe, Helcie, Ignalin, Irzmany v. Wołodki, Ignalin, Janowiszki, Jedorajście, Józefowo, Józefin, Kampinie, Karolin, Kidziuliszki, Kloniszki, Kolnino, Końce, Kropinia, Kunigiszki, Lejciszki, Ludwikowo, Maćki, Malinowo, Marynka, Mielniszki, Mielewkiszki, Miodyniszki, Miodwiże, Mokrzyszki, Narawy, Niszejki A, N. B., Nowa-huta wś i folw., Nowiki, Nowinka, Nowosiołki, Ogrodniki, Ojcowo, Osinkla, Ossa, Piłatyszki, Pobreśce, Podoble, Podkomorze, Podlesie, Podnowosiołki, Pojeziory, Pomorgi-Osiuklańskie, Poszławanty-Tartupskie, Putroszany, Rudziany, Rudziekampie, Ryngiany, Skirptuszki, Szakaliszki, Sześciowłóki, Szlinorajście, Szławanta, Szłajtyszki, Tadeuszowo, Tamuliszki, Użrudzie, Wazgajkiemie, Waźniszki, Węgielnica, Zasłona, Żegżdry, Żmany, Żytowiszki folw. i Żytowiszki-nowe. Dobra B., pow. maryampolski, gm. t. n., w skład których wchodzi miasteczko t. n., w zeszłem stuleciu należały do hra­biów Fer­dy­nan­da, Ta­de­usza i Win­cen­te­go Sta­nie­wi­czów. W r. 1782 nabyte zostały przez Stanisława hr. Tysz­kie­wi­cza – po nim zaś drogą spadku i z mocy działów z braćmi zawartych, odziedziczył Tadeusz hr. Tysz­kie­wicz, kasztelan senator Kr. Polskiego, b. generał wojsk polskich. W r. 1831 dobra powyższe uległy konfiskacie, następnie zaś w roku 1846 z Najwyższego rozporządzenia zwrócone zostały córkom generała Tysz­kie­wi­cza: Jó­ze­fie Wo­dziń­skiej i Ma­ry­an­nie Łem­pi­c­kiej.

Bałajcy, rz., lewy dopływ Niemna w powiecie nowogródzkim gub. mińskiej, przyjmuje rz. Detomlankę.

Bałamutowo lub Maługowo, niem. Balamutowen lub Malugowen, wś, pow. ełcki, niedaleko Grabnika.

Bałkosadzie, wś, pow. sejneński, gm. i par. Mirosław; w 1827 r. miała 25 dm. i 236 mk.; obecnie 31 dm. i 310 mieszk.

Bałsupie, wś rządowa, pow. maryampolski, gm. Szumsk, par. Kieturwłok; w 1827 r. liczyła 54 dm. i 409 mk.

Bałtraki, wś rządowa, pow. wyłkowyski, gm. Giże, par. Szumsk. W 1827 r. liczyła 17 dm. i 114 mieszk.

Bambe (niem.), kol. i folw. pod Ragnetą w Prusach Wsch.

Banie, niem. Benkheim, wś, pow. węgoborski, st. p. [Banie Mazurskie].

Bankewitz, ob. Ławki.

Bańki stare, wś, gub. grodzieńska, dawniej w ziemi biel­s­kiej.

Barachelen, dwie wsie w Prusach wschodnich, w powiecie ragneckim i w powiecie żuławskim.

Baragin, niem. Barragin lub Friedrischsdorf, wś, pow. gierdawski, stacya pocztowa Klein Gnie.

Baranowicze, wś, pow. augustowski, gm. Łabno, par. Adamowicze. W 1827 r. liczyły 49 dm. i 246 mieszk.

Baranowo, 1). wś, pow. przas­ny­s­ki, gm. t. n., w lesistej błotnistej okolicy, nad rzeczką wpadającą do rz. Omulew; posiada kościół parafialny drewniany i urząd gminny. W 1827 roku liczyła 61 dm. i 546 mk. B. par. dek. przas­ny­s­kie­go, 5396 dusz; sąd gm. okr. IV w Par­cia­kach, st. p. Prza­s­nysz, od Prza­s­ny­sza wiorst 31; w gminie znajduje się smolarni 4, olejarni 2, ludn. 4,900. 2). B., wś, pow. suwalski, w gm. Kadaryszki, par. Łabowo [Około 2 km na płd.-wsch. od Rutki-Tartak. Par. Lubowo.], odl. o 24 w. od Suwałk, zamieszkała przez filiponów (starowierców), ma 23 dm. i liczy 170 mieszk.; w 1827 r. liczyła 11 domów i 124 mieszk.

Barany, niem. Barannen, dwie wsie w Prusiech wsch. 1). B., pow. ełcki, koło st. p. Cichy. 2). B., pow. ełcki, koło Ełku.

Barciany, Barty, Borty, niem. Barten, Barthen, miasto, pow. rastemborski, nad rz. Liebe, w prowincyi zwanej przez krzyżaków Bartenland, ma st. poczt., 10 jarmarków na rok, 1622 mieszk. Jestto dawny gród krzyżacki, 1377 r. obwarowany przez Winryka von Kniprode. Mieszkali tu niegdyś: biskup pomezański i mistrz krzyżacki. Dziś obok miasta leżą: dobra, wójtostwo, młyn t. n. F. S.

Barcie, 1.) wś, i folw., pow. sejneński, gm. Lejpuny. 2.) B., wś, pow. sejneński, gm. i par. Metele. W 1827 r. miała 13 dm. i 121 mieszk., obecnie ma 36 dm. i 161 mieszkańców.

Barcka ziemia, Bartonia, niem. Bartenland lub Barten. Tak się nazywała w wiekach średnich część dzisiejszych Prus wschodnich, położona między terytoryami zwanemi Natangen, Wohnsdorf, Nadrauen, Galinden i Warmią. Główne jej miasto Barciany.

Bardowskie, wś, pow. wyłkowyski, gm. Giże, par. Wyłkowyszki, na lewo ode drogi z Maryampola do Wyłkowyszek, 46 domów.

Bargłowskie Nowiny, o 3 w. na półn. od Bargłowa; 26 osad rozrzuconych śród ubogiej, wzgórkowatej okolicy.

Bargłów Kościelny, wś rządowa, B. Dworny, wś i folw. rządowy, i B. cerkiewny, trzy wsie przyległe sobie, pow. augustowski, gm. i par. t. n., przy drodze bitej z Rajgrodu do Augustowa. W 1827 r. B. dworny miał 31 dm. i 158 mieszk.; B. kościelny zaś 47 dm. i 205 m.; dziś B. dworny ma 593 mieszk. i 61 dm. B. kościelny 445 mieszk. i 56 domów. Gm. B. z urzędem we wsi B.-dworny, lud. 5255, rozległości 16338 morg.; S. gm. okr. I i st. p. w m. Augustowie o 12 w., do Suwałk 40 w. W skład gm. wchodzą: Bargłów-Cerkiewny, B.-dworny, B.-kościelny, Bargłówka, Brzozówka, Czerkiesy, Gorstwiny, Jeziorski, Judziki, Kamionka-Chrustowskich, K.-Dłużewskiego, K.-Niedźwiedzkiego, K.-nowa, K.-stara, Karta, Kukowo, Łabętnik wś i folw., Mamarta, Młynek, Nowiny-bargłowskie, N.-stare, Orany, Piekutowo, Pieńki, Pomiany wś i fol. Popowo, Próchniewo, Reszki, Rozalin, Rumejki, Solistówka, wś i folw., Sosnowo, Tobyłka wś, i fol., Uścianki, Wilkowo, Źróbko i Żróbki. Par. B. dek. augustowskiego liczy wiernych 7298. W B. kościelnym jest szkółka elementarna. Jest też tu na ukończeniu nowy kościół murowany, wzniesiony ze składek parafian za sumę 50 tys. rs. B. Ch.

Bargłówek, wś, i folw., nad rz. Bargłówką, pow. augustowski, gm. i par. Bargłów, mk. 294, dm. 36, odl. o 4 w. od Bargłowa.

Bargłówka, rz., bierze początek pod wsią Bargłów dworny w pow. augustowskim, płynie licznemi zakrętami śród wzgórkowatej okolicy i o półtorej w. powyżej śluzy Sosnowo łączy się z Kanałem Augustowskim, a następnie wpada do Netty z prawego brzegu. L. W.

Barkehmen, Barken (niem.), wś, pow. go­łąb­ski [gołdapski], pod Go­łą­biem [Gołdap] [Barkowo, gm. Gołdap.].

Barki, wś, pow. władysławowski, gm. Kidule, par. Sudargi, ma 6 dm., 44 mk.

Barszcze, wś, nad jez. Dręctwo [Dręstwo], pow. szczuczyński, gm. Pruska, par. Rajgród.

Barszczewo, wś, gub. grodz., w dawnej ziemi biel­s­kiej.

Barszczowa góra, wieś, pow. suwalski, wchodząca poprzednio, wraz z folwarkiem Olszanka, w skład dóbr narodowych Wigry.

Bartau, (niem.), Bartawa, ob. Bartów.

Barten, ob. Barciany.

Bartenland, ob. Barcka Ziemia.

Barthen, ob. Barciany.

Bartki, 1). niem. Barthken, wś, pow. olecki, niedaleko Wieliczek. 2). B., niem. Bartken, wś, pow. ostródzki, pod Dąbrównem.

Bartlikowo, Barlikshoefchen, dobra, pow. lecki, niedaleko Rynu, zwane też Owczwrnią lub Bartlikowe borki.

Bartna Góra, wieś, pow. suwalski, gm. Kuków, par. Filipów, odl. 2 m. od Suwałk, liczy 11 dm., 65 mk. [Bartnia Góra]

Bartniki. Nazwa ta wskazuje, iż noszące je wsie były to pierwotnie osady leśne, założone przez Mazurów trudniących się bartnictwem, jak Bartodzieje trudnili się wyrabianiem barci.

Bartniki, l). dobra dawniej narodowe, stanowiące ekonomią t. n., położone, w pow. wyłkowyskim. Obecnie po oddzieleniu gruntów włościańskich i kilku folwarków, przeszły na donacyą hr. Nostitz. Gm. i par. t. n. Wś. B. posiada kościół parafialny murowany, urząd gminny, sąd gminny okręgu III; 32 dm. i 508 mieszk. W 1827 r. było 27 dm. i 302 mk.; odległe od Suwałk 49 w., poczta w Wyłkowyszkach o 16 w. Par. B. dekanatu wyłkowyskiego liczy 4156 wiernych. W skład gm. B. wchodzą: Anczławka Bartniki, Bojary, Budowanie, Chomicze, Dębówka, Dubiszki, Galeryszki, Gejsztoryszki, Grabówka, Karpiewo, Krzywobóle, Kunigliszki Bartnickie, K. Łankieliskie, Łomakin, Markowo, Morgi, Moleniszki, Nowinka, Olszyna, Oszkobole, Pielany, Pilekalnie, Podworyszki, Pogierniewo, Pogierniówek, Porowsie, Poszejmenie wś i fol., Potylcze, Rosś, Sausieniki, Skierniewo, Szankina, Szeszkina, Szuły, Szyłobole, Torfinica, Warty, Wembry, Wiktorzyn, Wiłkobole, Winksznupie, Władysławów i Wojdzboniszki. 2.) B., wś rządowa, pow. maryampolski, gm. i par. Pilwiszki. W 1827 r. liczyła 11 dom. i 120 mk. 3.) B., wś i folw., pow. augustowski, gm. Hołynka, par. Lipsk, o 3 w. na zach.-półn. od Hołynki. 4.) B., wś, nad rz. Morawką, pow. przasnyski, gm. Karwacz, par. Przasnysz, o 3 w. na połn.-wschód od Przasnysza, o 4 w. od Karwacza, po nad małem jeziorem. W 1827 r. liczyły 31 dom. i 223 mk., obecnie całe dobra mają 85 dm., 706 mk., 3140 morg. rozl. Dobra te, własność Wan­dy Potockiej, składają się z wsi B. i Dębiny, oraz folwarków: Święte miejsce, Polny młyn, Wygoda, Karbówka, Wandomin, Wyrąb bartnicki i Kuskowa. W dobrach B. jest szkoła początkowa, młyn wodny, cegielnia; prócz tego na folw. Święte Miejsce kościołek, w którym raz na rok odbywa się nabożeństwo odpustowe. 5.) B., wś, pow. łowicki, gm. i par. Bolimów. Młyn wodny zwany „Młynek Prochowy“.

Bartonia, in. Barcka Ziemia (ob.)

Bartosze, niem. Bartossen, wś, pow. ełcki, niedaleko Ełku.

Bartoszyszki, dobra, pow. maryampolski, na początku bieżącego stulecia należały do An­d­rze­ja Józefa No­rej­ki; od niego nabył je Samuel Szulc, i dotąd w ro­dzi­nie Szul­ców zostają.

Bartów, rz. Przymorska między Niemnem a Dźwiną, ma źródła blizko źródeł Sałanty, na półn. od jez. Płotele, płynie do Masiad ze wschodu na zach., potem skręca się ku półn. aż do Szkud, a ztąd znowu ku wielkiemu zachodowi, i wpada do Lipawskiego jeziora w południowem jego zakończeniu. Wody tej rzeczki łączą się strugą Tosecz z jeziorem Papen, po za przymorskiemi wzgórkami, leżącem na południu od Lipawy, a Lipawskie jezioro, do którego Bartów wpada, ulewa swe wody do portu lipawskiego pod miastem tegoż na­z­wi­s­ka. Do Bartowa wpada pod Szkudami od prawego brzegu naprzód Luba z rzeką Szatawą i Gunton, następnie Rumbi z Pizarosiem, do którego jeszcze uchodzi Sartis i Kal; następnie do Bartowa uchodzi struga płynąca od wsi Brusel w połączeniu z pograniczną Saryą, do której z prawego brzegu wpada znowu Wisdwid i Gulbena, a następnie Wartaga z lewego zaś brzegu wpada powyżej Szkud do Bartowa Erła, z połud. płynąca, a następnie rzeczka Tosecz, która pośrednio łączy Bartów z jeziorem Papen. B. ma 85 w. dług., z tego 30 w. w gub. kowieńskiej. Spławna tylko w Kurlandyi; w czasie silnych wiatrów morskich wzbiera (W. Pol i Siemienow). F. S.

Bartupie, fol., pow. władysławowski, gm. Błogosławieństwo, par. Giełgudyszki, ma 1 dm., 46 mk.

Barty, ob. Barciany.

Bartya, ob. Barcka Ziemia.

Barupa, Barupie, Barupis, rz., lewy dopływ Niewiaży, przyjmuje z lewej strony Meklę z Urką.

Barwiki-Jurgiele, wś szlach., nad rz. Stok, pow. kolneński, gm. Kubra, par. Przytuły. Wspomniana w dokumencie z 1437 r.

Barwinik, jezioro małych rozmiarów, pow. suwalski, przy wsi Potopy, przepływa przez nie rz. Potopka. [Potopka to dziś Marianka; por. Potopy. Nie wiadomo które to z jezior, może zniekształcone Purwinek, ew. Białe, Łopuszek, ale raczej nie Samanin ani Płowszynek (Plauszynek, Płonszyn). Por. Barzyn.]

Barzdy, wś rządowa, pow. władysławowski, gm. i par. Gryszkabuda. W 1827 r. liczyła 44 dm., 365 mk.

Barzyn, jezioro małych rozmiarów, pow. suwalski, przy wsi Potopy, przepływa przez nie rzeka Potopka. Por. Barwinik.

Batorego góra, niedaleko Białowieży, w Puszczy Białowieskiej.

Baubeln, kilka wsi w Prusach Wsch., w pow. tylżyckim, stołołupiańskim, szyłokarczemskim.

Bayern, ob. Raudań.

Bazyliszki, wś, pow. wyłkowyski, gm. i par. Wyłkowyszki (5 w.), ma 8 dm., 96 mk.

Bąbla, wś, pow. sokólski, gub. grodzieńska, o 25 w. od Sokółki, chat 26.

Bąkiszki, wś, pow. władysławowski, gm. Błogosławieństwo, par. Giełgudyszki, mają 3 dm., 27 mk.

Bedonie, wś, pow. władysławowski, gm. Zyple, par. Łuksze, ma 3 dm., 32 mk.

Bejraginie, wś, pow. wyłkowyski, gm. Pojeziory, par. Wyłkowyszki, mają 2 dm., 18 mk.

Belczące, Beczuńcze, niem. Belczonszen, wś, pow. jańsborski, niedaleko Białej. Por. tez Bełcząc.

Belno, wieś rycerska, pow. świecki, liczy obszaru ziemi 2462 morg., mieszkańców 162, pomiędzy którymi katolików 138, znajduje się obecnie w ręku polskiem. W pobliżu B., w lesie królewskim, leży kamień, który na szczególną zasługuje wzmiankę. Jest to ogromny głaz granitowy, z północnych krain zapewne tu przeniesiony, wysoki przeszło 8 stóp, w obwodzie ma 28 stóp, po stronach jest kunsztownie wygładzony. Nie ulega wątpliwości, że służył kiedyś za ołtarz święty dawniejszym mieszkańcom tutejszym do składania ofiar bożkom pogańskim. Ze wschodniej strony są schodki, widocznie wykute, któremi można wejść na kamień. Płaszczyzna u wierzchu, około 8 stóp kwadratowych zawierająca, okazuje kilka wyżłobień, zupełnie podobnych do owych kamieni ofiarnych, jakie się znajdują na wyspie Rugii: we wyżłobienia te kładziono tu ofiary. Dokoła kamienia występują z ziemi mniejsze kamienie, które miejsce to święte ogradzały. W ogóle zdaje się, że cała okolica w pobliżu miasta Świecia uchodziła w oczach dawniejszych mieszkańców pogańskich jako szczególniej święta. Wiele nazw i miejscowości dziś jeszcze na tę myśl naprowadza. I tak boga dobrego czyli białego, Belbóg, przypomina wioska Belno i inna niedaleko leżąca Biała, nazywana także Gellen, złego zaś bożka, czyli czarnego, Zławieś, Sartawice (Czartawice) i Czarna woda (płynie około 1600 kroków od opisanego ofiarnego kamienia); także i tuż obok leżąca wieś Święte potwierdza to zdanie. Wreszcie i co do Kamienia to lud dziś jeszcze nie inaczej go zowie, tylko Czarci kamień (Teufelstein). Najbliższą stacyą kolei żelaznej przy Belnie są Laskowice między Bydgoszczą i Tczewem. W r. 1328 Werner von Orsela, wielki mistrz krzyżacki, podarował Belno za oddane przysługi Januszowi, sędziemu świeckiemu, któremu zarazem pozwolił urządzić kaplicę we wsi. Obecnie posiada Belno Erazm Parczewski. Kś. F.

Bełda, wś, pow. szczuczyński, gm. Przestrzele lub Bełda, par. Rajgród, śród lasów i błot, przy drodze bitej ze Szczuczyna do Rajgrodu, o 7 w. od Rajgrodu; posiada urząd gm. i szkołę, odl. od Szczuczyna o 23 w. B. gmina ma 7214 mk., rozległości 17535 morg, należy do s. gm. okr. III i st. p., w osadzie Rajgród. W skład gminy wchodzą: Bełda, Ciszewo, Czarna-Wieś, Danowo-stare, Kołaki-czarny-las, Kosiły, Kosówka, Kuligi, Łazarze, Miecze, Pęczykowo, Pęczykówko, Przestrzele, Rajgród, Rupczyzna, Rydzewo, Skrockie, Turczyn, Wojdy-Radzewo i Wólka-Pietrowska; 3 z wyż. wymienionych wsi posiadają ludność szlach., 8 mięszaną., reszta włościańską. Br. Ch.

Bełdzis, jezioro, pow. sejneński, gm. Berżniki, koło wsi Krasnogruda, ma 20 morg obszaru. L. W. [Bejslic (mapa 1915 oraz WIG 1924-28), Rejskie (mapa współczesna) na płd.-zach. od Żegar nie przy wsi, ale przy Bagnie Krasnogruda. Nie wykluczone też, że jest to jez. Bałądź.]

Bendry, dobra, pow. sejneński, gm. i par. Mirosław. W skład ich wchodziło miasteczko Mirosław. B. folw. ma 3 dm., 66 mk., piękna owczarnia.

Bendugen, ob. Binduga.

Beneszyszki, wś, pow. kalwaryjski, gmina i par. Urdomin. W 1827 r. liczyła 17 dm. i 175 mk.

Berestowica, ob. Brzostowica.

Bereza-Kartuska, urzędownie Kartuz-Bereza, miasto. pow. prużański, dawne woj. i pow. brzeski, nad rzeką Jasiołdą. W d. 1 stycznia 1878 r. liczyła 2507 mk. t. j. 1121 męż. a 1386 kob. W tej liczbie 1113 izraelitów. B. jest stacyą dr. żel. moskiewsko-brzeskiej, między Liniewem a Kosowem, o 92 w. od Brześcia; była zaś dawniej stacyą pocztową szosy moskiewsko-brzeskiej, między stacyami Swadbicze i Zapole. Znajdował się tu wielki i wspaniały klasztor i kościół Kartuzów, pod tytułem ś. Krzyża. Jedyne niegdyś zgromadzenie w całej Litwie, fundowane zostało przez Kaź. Leona Sapiehę, podkanclerzego litewskiego, r. 1648, w którym położył kamień węgielny Jan de Torres, nuncyusz papiezki w Polsce. Budowniczy z Włoch sprowadzony kierował fabryką tych wspaniałych murów, gdzie kartuzi z Trewizy osiedli; cały zaś klasztór z kościołem otoczył fundator sześciokątnym wałem, jakby twierdzę jaką, a zgromadzenie nader wielkiem uposażeniem opatrzył, chociaż jego ślubem było ubóstwo i samotność. Wszystkie dobra, które na mil kilka otaczały Berezę: miasteczka, wsie, grunta, rzeki i lasy, wszystko to oddane było na dziedziczną własność kartuzom. Sejm r. 1653 zatwierdził fundusz kartuzyi; dopiero jednak w lat kilka po śmierci fundatora skończono murować kościół, który uroczyście poświęcił 6 czerwca 1666 r. Aleksander Sapieha, biskup wileński, w dzień pogrzebu Ka­zi­mie­rza Le­o­na. Rok 1706, pamiętny tyloma klęskami, nie był też pomyślnym i dla Berezy. Piotr Wielki najprzód z Augustem II klasztor z wojskiem odwiedzili; potem zaś przyszedł i Karol XII król szwedzki, na czele dwóch batalionów gwardyi pieszej, z kilku działami. Było to w dniu 28 kwietnia; 1,500 dragonów rossyjskich broniło klasztoru i przeprawy przez groblę. Karol, widząc trudność opanowania przejścia tego, rzucił się do wody na pierwszej przerwie, a za nim poszli grenadyerowie, co widząc dragoni opuścili Berezę. Powróciwszy Karol do wsi Alby, przepędził potem cały dzień 30 kwietnia w klasztorze. Szwedzi, zabrawszy ztąd trzech alumnów, nie wprzód ich uwolnili, aż im 300 czerw. złotych zapłacono. Gorzej jeszcze postąpiono sobie z kartuzami w r. 1708. Szwedzi uprowadzili z klasztoru trzech kapłanów, na wykupienie których w niedostatku pieniędzy, użyto sreber kościelnych; reszta zakonników, bojąc się niewoli lub srogiego obejścia się, ratowała się ucieczką w lasy; zostało tylko czterech dla straży domu. W późniejszych czasach klasztor ten niemało jeszcze ucierpiał; nakoniec przyszedł do upadku i zniesiony został w r. 1831. Wizyty kościelne oznaczają w sposób zatrważający swawolę i niekarność zakonników niedługo przed kasatą, straty jakie klasztor przez niedozór ponosił, ogród opuszczony, sadzawki pozarastałe, biblioteka w liczbę ksiąg dosyć obfita, ale w zupełnym zostająca nieładzie i t. p. Podawane biskupowi niegdyś wileńskiemu Janowi Nepomuc. Kossakowskiemu memoryały obejmują sposoby, jakiemi porządek w tem zgromadzeniu przywrócićby można było. Kościół pokartuzyański w Berezie był niedawno jeszcze kościołem parafialnym dek. Prużańskiego.

Bereźnia, rz., dopływ Prypeci, pow. słucki. Porówn. Sawicze.

Bereźnica, 1.) B. wyższa, wś, pow. Lisko, o 7 kil. od Baligrodu, w parafii rz. kat. Wołkowyja, z parafią gr. kat. w miejscu (filia gr. kat. par. Bereska). Tu się urodził powieściopisarz Zygmunt Kaczkowski. 2.) B. niższa, wś, pow. Lisko, o 13 kil. od Liska, w parafii rz. kat. Uherce a gr. kat. Myszkowce.

Bereźnice, okolica w pow. biel­s­kim, gub. grodzieńskiej, niedaleko Brańska, na płd. od Brańska.

Bereżanka, Berezianka, 1). dopływ rzeki Rosi, wpada do Rosi między rzekami Rubczenką i Skwirką, u wsi Bereźnej a poczyna się koło wsi Bereżanka w pow. skwirskim. 2). B., ob. Tykicz Górny. 3). B., dopływ Horynia (ob.)

Berg, po niemiecku „góra“; ztąd w wielu niemieckich przez­wi­s­kach miejscowości polskich wyraz ten wchodzi jako część składowa, np. Berghot, Lemberg i t. p.

Bergfriede, ob. Barkweda i Barkfreda. (Pod nazwą Bergfriede znane są na Warmii i w ogóle w Prusiech ślady szańców na pagórkach z epoki krzyżackiego podboju tej ziemi).

Berniki, wś, pow. sokólski, gub. grodzieńskiej, o 22 w. od Sokólki.

Berschkallen (niem.), wś i st. poczt., pow. wystrucki, 495 mk.

Berszienen (niem.), kilka wsi w Prusiech Wschodnich, głównie w powiecie wystruckim.

Bersztańskie jez., w półn.-wsch. stronie pow. grodzieńskiego, w puszczy grodzieńskiej, zlewa swoje wody do Kotry.

Bersztańskie błoto w pow. grodzieńskim, 12 w. dł., 8 w. sz.

Bersztel, Berstel, Berszupa, lewy dopływ rz. Islic, ob. Birszupa.

Berszty, błota nad Kotrą, inaczej Bersztańskie.

Berszupa, ob. Birszupa.

Bertel, ob. Birszupa.

Bertule, wś, pow. władysławowski, gm. Światoszyn, par. Iłgowo, mają 8 dm., 73 mk.

Bertung, ob. Bartąg i Owczarnia.

Beruktyszki, wś, pow. władysławowski, gm. Syntowty, par. Łuksze, mają 2 dm., 18 mk.

Berwianka, rzeka, dopływ Łochwicy, dopływu Pyrry, w puszczy grodzieńskiej.

Berwicha, wieś w powiecie sokólskim, gub. grodzieńska, o 17 wiorst od Sokółki, chat 50.

Berwinka, Bierwinka, rz., lewy dopływ Bobra, przyjmuje Stackę i Kropiwnę.

Berżałowce, wieś, pow. sejneński, gmina i parafia Berżniki, ma 24 dm. i 170 mk.

Berżnik, Berżniak, jezioro, pow. sejneński, między wsiami Berżniki i Sztabinki, o 5 w. na wschód od Sejn, ma 277 morg. obszaru i 30 st. głęb. Brzeg wschodni i południowy wzgórzyste, zachodni płaski, bezleśny. Na brzegach wsie: Krejwińce i Półkoty Br. Ch.

Berżniki, wś i folw. rządowy, pow. sejneński, gmina i par. t. n., przy drodze bitej z Sejn do Grodna, o 9 w. od Sejn, nad jez. Kelig i strumieniem łączącym jez. Iłgiel z jez. Pilwie. Posiada kościół par. drewniany, urząd gminny. W 1827 r. było tu 55 dm. i 464 mk., obecnie ma 96 dm. i 729 mk.; par. B. dek. sejneńskiego liczy 5866 dusz. Gmina B. ma 3640 mk., rozl. 13748 mr., należy do s. gm. okr. I i st. p. w Sejnach o 8 w.; w skład gminy wchodzą: Berżniki wś i folw., Berżełowce, Bosse, Degucie, Dworczysko, Duby, Grudzewszczyzna, Krasnogruda, Krejwińce, Kukle, Maciejowizna, Małe, Olszanka, Olkienszczyzna, Poćkuny, Podkukle, Półkoty, Posejnele, Posejny, Ryngelówka, Sadok, Suworowo, Świack, Weresowszczyzna, Wigrańce, Zaleskie, Zamiatyno, Zamby i Żegary.

Berżyny, 1) wś rządowa, pow. wyłkowyski, gm. Wojtkobole, par. Grażyszki. W 1827 r. liczyła 18 dm. i 153 mk. [Także jezioro na płd. od wsi.] 2). B., wś rządowa, pow. wyłkowyski, gm. Karkliny, par. Kieturwłoki; liczyła w 1827 r. 18 dm. i 148 mk.

Betgoła, ob. Betygoła.

Betygoła, Betgoła, po żm. Betigała, mko, pow. kowieński, o 74 w. od Kowna. Kościół paraf. katolicki św. Mikołaja, drewniany, zbudowany 1416 przez w. ks. lit. Witolda, odnowiony 1851 przez parafian. Parafia katolicka dekanatu wielońskiego: dusz 7927; kaplica na cmentarzu w B. Filie w Ugianach, Polepiach i Miłoszajcach (pod wezw. Chrystusa Ukrzyżowanego, drewniana, zbudowana 1785 przez obyw. Januszkiewicza). B. leży u zbiegu Wewirży z Dubissą, na dwóch wyniosłych górach. Tu Witold i Jagiełło pierwszy kościół fundowali; tu mieszkał arcykapłan pogański Gintowt. Krzyżacy zwali B. „Betgale“ i często pustoszyli okolicę, kusząc się o zdobycie Aukajmu na górze Pilkałnas tuż pod B. Roku 1706 była tu potyczka ze Szwedami. Połowa parafii B. należy do pow. kowieńskiego, połowa do rossieńskiego. F. S.

Beyditten i Beynuhnen, kilka wsi w Prusiech wschodnich, w pow. fyrlądzkim, królewieckim, darkiańskim.

Beynuhnen, wś, pow. darkiański; jest tu cenny gabinet odlewów gipsowych p. Farenheida. [W obw. kaliningradzkim ros. Ульяновское.]

Bezławki, niem. Beeslack, wś, pow. rastemborski na Warmii. Według Kętrzyńskiego jest to jedna z dwóch na cały pow. rastemborski parafij polskich.

Bęczkowo, wś, pow. szczuczyński, gm. Szczuczyn, par. Wąsosz, o 2 w. od granicy pruskiej, na lewo ode drogi ze Szczuczyna do Grajewa, ma 918 m. obszaru.

Biała, najpowszechniejsza z nazw miejscowości w obrębie całej słowiańszczyzny: góry, rzeki, jeziora, morza, osady, zarówno u zachodnich jak wschodnich i południowych Słowian, noszą to miano.

Biała, 1.) niem. Gellen lub Biala, wieś częścią szla­che­c­ka, częścią włościańska, w pow. świeckim, niedaleko Laskowic, leży nad jeziorem; obszaru ma 2078 morgów, mieszkańców 181, z których większość protestancka. Szkoła miejscowa jest ewang. Niedawno temu znaleziono pod B. stare, kamienne narzędzia, które służyły do składania ofiar. Kś. F. 2.) B., niem. Bialla, osada i młyn, pow. lubawski, niedaleko st. p. Ląkorz, w par. kat. Skarlin. 3.) B., niem. Weissflies lub Weissfluss, wieś i dobra, pow. wejherowski, par. Wejherowo. W tymże pow. inna os. t. n. należy do par. Luzyna, po niem. zowie się Louisenhof, leży blisko Redy. 4.) B., os., pow. człuchowski, niedaleko Kramarzyn i Borzyszków. 5.) B., niem. Bialla, wś, pow. tucholski, niedaleko st. p. Czersk, w par. Śliwice, nad jeziorem, o którem Długosz wspomina. 6.) B., niem. Bialla [Biała Piska], mko w pow. jańsborskim, około 2000 mieszk., trudniących się rzemiosłami, uprawą roli i wyrabianiem płótna. Kościół ewang., st. p., 8 jarmarków na rok. 7.) B., niem. Weissenfluss, wś w pow. leckim, niedaleko st. p. Zelki. Według Kętrzyskiego wś w pow. leckim B. zniemczono na Weissensee a Pańską Wolę na Weissenfluss. [Dziś Biała Giżycka, por. Wola (5.)] 8.) B., niem. Bialla [Biała Olecka], wś, dobra i młyn, pow. olecki, niedaleko st. p. Mieruniszki i Budek.

Biała, 1.) rz., lewy dopływ rz. Ob­szy, w gub. smoleńskiej, ma źródło niedaleko wsi Bar­ba­rów­ki, pow. bialskiego; płynie najpierw kręto, śród lasów, dalej po łąkach, na przestrzeni 21 w. Dopływy: Nowa, Ka­mio­n­ka, Wu­ża (Sie­mie­now). 2.) B., rz., dopływ Orlanki, w pow. biel­s­kim, gub. grodz., długa 26 w.; pod Biel­s­kiem Lubczę przyjmuje. 3.) B., rz., lewy dopływ Supraśli. 4.) B., rzeka, ob. Bołt-upie. 5.) B., o której Siemionow wspomina pod Alulą, że przyjmuje dopływ Alulę, nie jest nawet w jego Słowniku pomieszczoną.

Biała-Hańcza, rzeka, lewy dopływ Niemna. Wypływa z jeziora Hańcza, w pow. sejneńskim i dąży ku południowi pod wieś Kopciowo, Mięciszki, Macewicze, poczem przybiera kierunek wschodni, tworząc dwa łuki, jeden u południowi, drugi ku północy i pod wsią Swięto-Jańskie wpada z lewego brzegu do Niemna. Długa 18 wiorst. Przyjmuje z lewego brzegu rz. Serejkę, z prawego Eniadę (?) [Powinno być: Gniadę (Zopsię).]. Koryto piaszczyste. szerokość od 2 do 5 sąż. Od wsi Kopciowa można spławiać drzewo. [Ob. Świętojanka, Hańcza Biała.] L. W.

Biała-krynica, wś, pow. kalwaryjski, gm. i par. Ludwinowo. W 1827 było tu 11 dm., 108 mk.

Biała puszcza, dawna nazwa lesistego obszaru pomiędzy Bugiem a Narwią i miastami Pułtuskiem, Ostrowiem, Brokiem i Wyszkowem. Pasmo jej lasów dotyka południowym krańcem brzegów Wis­ły pod Jabłonną i przechodzi na lewy brzeg w Kampinoską Puszczę. B. p. nie ma ani błot, ani jeziór, wysyła tylko swe wody rzeczkami Brok, Tuchelna, Wymokracz i Orz. B. p. należała do biskupów płockich w ekonomii Brok. Na początku bieżącego stulecia liczono tu 85,000 morgów lasu. Br. Ch.

Biała woda, wś, pow. suwalski, gm. Jeleniewo, par. Suwałki, odl. 6 w. od Suwałk, liczy: 54 domy, 232 męż. i 219 kob., razem 451 mieszkańców. W okolicach wsi znajdują się tak zwane przez lud „kamienie“, to jest szczątki pogańskich cmentarzów. Pod stosem kamieni znajdują się kurhany z kamiennemi płytami, po otworzeniu których widocznemi są starożytne naczynia i urny z palonej gliny. Alfons Budziński znalazł tu kilka kamiennych toporków i młotków różnej wielkości, we środku przedziurawionych. Rezultat swoich poszukiwań opisał w „Bibliotece Warszawskiej“ (luty 1871 r.). K. H.

Białaszewo, wś, pow. szczuczyński, gm. i par. t. n. Posiada kościół par. drewniany, wystawiony w 1709 r. przez Seweryna Szczukę sufragana chełmskiego; urząd gminny, szkoła. W 1827 r. było tu 20 dm. i 121 mk. Obszaru obecnie 1722 morg. Par. B. dek. szczuczyńskiego ma 5998 dusz. Gm. B. ma ludn. 5000, rozległości 15815 morg., S. gm. okr. II os. Grajewo o 15 w., st. pocztowa w m. pow. Szczuczyn o 17 w. W skład gm. wchodzą: Bagienice, Białaszewo, Brzozowo, Brzozowska-Wólka, Ciemno-Szyje, Gackie, Godlewo, Groziny, Klimaszewnica, Lipińskie, Łojki, Łosiewo, Modzele-Wądołowo, Okół, Pieniążki, Sośnia, Sulewo, Zaborowo i Zalesie. Gm. w połowie zaludniona przez drobną szla­ch­tę, która zamieszkuje wyłącznie 9 z wyżej podanych wsi — ludność mieszaną posiadają 3 miejscowości, reszta włościanie. Br. Ch.

Białawieża, ob. Białowieża.

Białe, 1.) jez., pow. gostyński, na północ od Gostynina, między wsiami Białe i Gorzewo, zajmuje 244 morg obszaru, głęb. do 130 stóp. W środku jeziora kępa a w zachodnim końcu wypływa strumień, odprowadzający wody do rzeki Skrwy. Por. Bialskie jezioro. 2.) B., jezioro, pow. sandomierski, we wsi Osieczko nad Wis­łą, ma 10 m. obszaru. 3.) B. jez., pow. włodawski, pod wsią Okuninką, w pobliżu ujścia Włodawki do Bugu, ma 20 morg rozl. a 6 sąż. głęb. 4). B. jez., pow. włodawski, przy wsi Białka, na połud.-wschód od Parczewa o 15 w. Brzegi lesiste i nizkie, rozległe 21 mórg. 5.) B., [Dziś oficjalnie: Białe Augustowskie, w okresie międzywojennym zostało nazwane Krechowieckim, na cześć stacjonującego w Agustowie sławnego pułku ułanów.] jez., pow. augustowski, na półn.-wschód od m. Augustowa, w obrębie gruntów tego miasta, długości z zachodu na wschód 5 i pół wiorsty, szerokości od 300 do 600 sażeni, ogólnej powierzchni 900 m. czyli 3,8 w. kw., głębokie do 70 stóp. W zachodniej swej części łączy się z jeziorem Necko [Jez. Rospuda (2.).], którego wody mają poziom o 4 st. niżej, we wschodniej zaś z jez. Studzienicznem, wchodzi całe do systemu Kanału Augustowskiego. Woda miękka, koloru białego. Z ryb poławiają się w niem sumy, szczupaki, okonie, leszcze, płotki, okleje. St. W. 6.) B., [Dziś oficjalnie: Białowierśnie.] jezioro, powiat sejneński, o 6 w. na połud. wschód od Sejn, po za wsią Bałowierśnie, ciągnie się na 3 w. od północy ku połud.; szeroki od pół do 1 w.; brzeg wschodni wzgórkowaty, zachodni płaski i nizki, obszaru 90 m., głęb. 70 st. 7). B., jez., pow. sejneński, na północ ode wsi Stabieńszczyzna, między Sejnami a Krasnopolem, brzegi wyniosłe, 40 m. obszaru, 60 st. głęb. [Dziś oficjalnie: Białe Sejneńskie.] 8). B., [Także Dumbel, lit. Baltasis.] jez., pow. sejneński. Leży tuż pod osadą Łoździeje, łączy się przez rzeczkę Połoździejkę z jez. Połoździeje i ma 32 m. obszaru. 9.) B., [Dziś oficjalnie: Białe Wigierskie.] jez., pow. suwalski, należy do systemu wód jeziora Wigry, ma 313 m. obszaru i 80 st. głębokości. 10.) B., [Dziś oficjalnie: Białe Filipowskie.] jez., pow. suwalski, w dobrach Czostków, o 2 w. na półn. wschód od Filipowa, brzeg wschodni lesisty, inne bezleśne, nizkie; łączy się z jez. Przystajne przez strumień. Ma 224 m. obszaru i 42 st. głęb. [Inne jez. Białe: a) pod wsią Jodoziory, b) na płn.-wsch od jez. Potopy, c) małe jeziorko między jez. Pierty i Królówek, d) na płn.-wsch od jez. Stackiego (Rajgrodzkiego).] Br. G.

Białe, 1.) jez. w pow. grodzieńskim, na zachód mka Jeziory, 12 w. dł., 1—2 w. szer., (według Strielbickiego 9 w. kw. rozl.), brzegi suche, lesiste. Za pośrednictwem strumienia Chomuty łączy się z jez. Mołotniewo, które ze swej strony ma komunikacyą z bardziej północnemi jeziorami Zapurye i Łót. Z pod Zapurya płynie Kalnica i wpada do zatoki Kaban jez. Białego. Z drugiej strony jez. B. łączy się z jez. Rybnicą, które daje początek rzeczce Pyrrze, uchodzącej do Kotry. Por. Kotra. 2). B., jez. W pow. słonimskim, par. Olszew, o 6 w. na zachód od jez. Czarnego, ma dno piaszczyste, odlewów żadnych niema, rozl. 4 w. kw. 3.) B. jez., pow. łucki, ma 4 w. kw. rozl. według Strielbickiogo. 4.) B. jez., pow. kowelski, ma 6 w. kw. rozl. według tegoż. 5.) B. jez., powiat czerkaski, niedaleko wsi Białozierza, na płd.-zach. od Czerkas, 10 w. dł., 1—1 i pół szer. (według Strielbickiego 4 w. kw. rozl.); z płn. przylega do błót irdyńskich; dno i brzegi piaszczyste, woda czysta, dużo ryb i raków; widocznie zmniejsza się na powierzchnię i głębokość. F. S.

Białe błota, 1.) pow. augustowski, gmina Balla wielka, par. Hoża Sylwanowce, dobra ziemskie, w końcu zeszłego stulecia należały do Jana Morossa, sędziego grodzkiego. W roku 1807 sprzedane Woj­cie­cho­wi So­bo­lew­skie­mu i jego małżonce, dotąd zostają w ręku tejże ro­dzi­ny. 2.) B., kol. włośc., pow. ostrowski, gm. Brańszczyk, parafia Poręby. W 1827 r. było tu 57 dm. i 379 mieszk.; obecnie jest 66 dm.

Białe-jeziorki, wieś i folw., pow. suwalski, gm. Czostków, odl. o 22 w. od Suwałk; wieś liczy 18 dm., 93 mieszk., folwark zaś 1 dm. i 6 mk. [Na mapie 1839 r. także: Biała posada leśna na wsch.-płd. od wsi, przy drodze do Rakówka (3.).] K. H.

Białegóry, wś rządowa, pow. sejneński, gm. Pokrowsk, par. Krasnopol. W 1827 r. było tu 12 dm. i 176 mk., obecnie 30 dm. i 211 mk. (opuszczona u Zinberga).

Białobłoty, 1.) kol., pow. słupecki, gm. Grodziec, par. Królików. Obszaru ma 1896 mr. W 1827 r. było tu 100 dm. i 788 mk., obecnie 1314 mk. 2.) B., wś, pow. suwalski, gm. Andrzejewo, o 22 wiorst od Suwałk, liczy 15 dom. i 140 mk.

Białobrzegi, 1.) os. miejska, nad rz. Pi­li­cą, p. ra­dom­ski, gm. i par. Bia­ło­brze­gi. Leży przy trakcie bitym z Warszawy do Ra­do­mia. Odl. od Radomia 29 w., od War­sza­wy 67 w. B. były do roku 1868 miasteczkiem. Obecnie znajduje tu się kościół par. drewniany z XVI w., szkoła początkowa, sąd gminny okr. III, urząd gminny, stacya pocztowa. W 1827 r. B. miały 61 dm. i 543 mk.; w 1859 r. 60 dm. i 1023 mk.; obecnie zaś 63 dm. i 1299 mk., tudzież 920 morg. ziemi. Par. B. dek. ra­dom­skie­go, 1500 dusz. B. gmina ma 3670 mk., 14,616 morg obszaru: istnieją w niej: 1 browar, 1 gorzelnia, młyn wodny i 4 wiatraki, i obejmuje 22 wsi następujących: os. Białobrzegi, Sucha szla­che­c­ka, Ka­mień, Mi­ków­ka, Turz­no, Su­ski Mły­nek, Red­lin, Ko­żu­chów, Ko­żu­chow­ska Wo­la, Ko­rzeń, Kla­my-Ko­rzen­ckie, Wi­ta­lin, Je­ru­zal, Sta­wi­szyn, Dąb­ro­wa, Bor­ki Sta­wis­kie, Ja­ku­bów, Bra­ni­ca, Dąb­niak, Ja­sion­na, Klamy-Jasińskie, Borki Jasińskie i Chruściechów. 2.) B., wś i folw., donacya, na wyniosłości panującej nad doliną Wis­ły, pow. ił­żec­ki. gm. i par. Chot­cza, o 8 w. na półn. od Sol­ca. Tu się urodził Mar­cin Bia­ło­brze­s­ki, słynny kaznodzieja. W 1827 r. było tu 22 dm. i 158 mk. Obszar ogólny ziemi dworskiej 2141, włościańskiej 389 mr. 3.) B., wś, folw., pow. o­po­czyń­ski, gm. U­ne­wel, par. t. n. Posiada kościół paraf: murowany z XV wieku. W 1827 r. było tu 23 dm. i 276 mk.; par. B. dek. o­po­czyń­skie­go ma 2052 dusz. 4.) B., folw., pow. war­szaw­ski, gm. i par. Nie­po­ręt, na piaszczytej i mokrej nizinie na lewym brzegu Narwi, na krawędzi puszczy nie­po­ręc­kiej, na prawo od drogi bitej z Jab­łon­ny do Se­ro­c­ka. 5.) B., wś, nad Bugiem, z lew. brzegu, pow. so­ko­łow­ski, gm. Ster­dyń, par. So­ko­łów. Na wzgórzu śród niziny nadbużnej, przy ujściu rzeczki Cio­ły­ni a naprzeciw ujścia Nurca. W 1827 r. było tu 29 dm. i 238 mk., obecnie 306 mk. 6.) B., wś i folw., pow. łu­kow­ski, gm. t. n., par. Kock, na prawo ode drogi z Ły­so­byk do Koc­ka, śród mokradli. Posiadają sąd gminny, urząd gminny, szkołę gminną, cegielnię, tartak. W 1827 r. było tu 88 dm., 561 mk.; obecnie 612 mk., 9582 m. obszaru. Gmina B. należy do s. gm. okr. VI., do st. p. w Koc­ku; od Łu­ko­wa 34 wiorst odległa, ludn. 3814. 7.) B., wś, pow. za­moj­ski, g. Te­resz­pol, par. Nie­lisz, na półn.-zach. od Za­mo­ś­cia, na wzgórzu nad błotnistą doliną rz. Ła­buń­ki, na lewo ode drogi z Za­mo­ś­cia do Kras­ne­go­sta­wu. Była tu poprzednio gmina, lecz została przeniesioną do Te­resz­po­la. 8.) B., wś, pow. augustowski, gm. Kolnica, ma szkołę elementarną. Br. Ch.

Białobrzegi, niem. Biallebrzegi, leśnictwo, pow. jańsborski, niedaleko Jańsborka.

Białobrzeskie, wś, w dawnej ziemi biel­s­kiej, gub. grodzieńskiej.

Białocka, rzeka, dopływ Narwi z prawej strony.

Białodworska puszcza, dawna nazwa obszaru lesistego w klinie przy zejściu się Narwi z Bugiem, pod Serockiem. Śród niej do końca zeszłego stulecia istniał folw. Białydwór. Przed wiekami miała być tu osada Jadźwingów (Por. Wikt. Ossoliński „Wspomn. z Podlasia“, Bibl. Warsz. 1848 r., IV t. 173 str.).

Białogrondy, wś, pow. szczuczyński, gm. Ruda, par. Białaszewo.

Białojany, Białojania, Białajonia, niem. Biallojahnen lub Biellen, wś, pow. ełcki, niedaleko st. p. Bajtkowy.

Białoruś, Ruś Biała. Nazwa niezbyt ściśle określić się dająca, zarówno pod względem geograficznym, jak etnograficznym i etymologicznym. Podobno w. ks. Jan Wasilewicz w XV w. nadał to miano swojej krainie, żeby ją nad inne wynieść tytułem, bo zgodnie z duchem wielu języków „biały“ znaczył tyle co „wielki“, dobry, stary i t. p. Podobnież i książęta litewscy, owładnąwszy Smoleńskiem, przybrali nazwę ks. białoruskich. Wywód nazwy B. od śniegu jest niezręczny; prędzej już przypuścić można, że okolice te nazwano Rusią „białą“ od białych świt, które jej mieszkańcy noszą. Topograficznie B. obejmowała dawne 5 województw: mińskie, połockie, mścisławskie, witebskie i smoleńskie. W obszerniejszem znaczeniu pod nazwą B. objąć można: część gub. witebskiej, gub. mohilewską, połowę smoleńskiej, część czernihowskiej (dawny powiat starodubowski) oraz powiaty: borysowski, ihumeński, rzerzycki, bobrujski gub. mińskiej. W znaczeniu ściślejszem nazwę tę stosują tylko do gub. witebskiej (część wschodnia) i mohilewskiej. W gub. grodzieńskiej natomiast i zachodniej części gub. mińskiej był kraj „Czarną Rusią“ zwany (Por. też Ruś Czerwona). Lud noszący nazwę Białorusów, jest to ten sam, o którym kronikarze piszą, jako o Krywiczanach i Radymiczanach, choć od Krywiczan i Czarnorusy pochodzą. W stroju używa białych świt i nosi czapki zwane margiełkami, do garibaldówek podobne. Statystyka podaje ich liczbę na trzy miliony z okładem; ale ścisły obrachunek, skutkiem stopniowej zatraty wybitnych cech, jest bardzo trudny. Już sam język białoruski nosi na sobie cechę zmienności, stale się dokonywującej, cechę narzeczy przejściowych; i rzeczywiście dziś jest tylko narzeczem, które okazuje wielkie podobieństwo z jednej strony do polskiego z drugiej do rossyjskiego; jest przytem gwarą czysto ludową, bo wszyscy Białorusini wykształceńsi zarzucają go a raczej, bezwiednie prawie, kształcąc się, zmieniają w jeden lub drugi z pokrewnych a doskonalszych książkowo języków. Język ów białoruski jest też używany w niektórych powiatach gubernii wileńskiej. Aż do Zygmunta III był on urzędowym na Litwie. W nim wydany w Wilnie statut. Skoryna i Melity Smotrycki pisali białoruskie dzieła polemiczne. W naszych już czasach Kotlarewski po białorusku trawestował Eneidę, Szpilewski i Mar­cin­kie­wicz pisali w tym języku wiersze a Nosowicz wydał 1870 r. w Petersburgu „Słowar’ biełoruskaho nareczja“. Wszelako ten książkowy język białoruski mało jest podobny do ludowego, obecnie używanego, który zresztą ma wiele pod-dyalektów, prawie wcale niezbadanych dotąd lingwistycznie. Niewłaściwie niektórzy pisarze zowią to narzecze polsko-ruskiem lub litewsko-ruskiem. — Przez pewien czas istniała osobno w cesarstwie gubernia zwana białoruską. Dyecezyą albo biskupstwem białoruskiem nazywano niekiedy w XVII w. nieunickie ruskie biskupstwo mohilewskie, przez Władysława IV ustanowione. Białorusy zachowali do dnia dzisiejszego wszystkie dobre i złe strony Słowian; są w ogóle gościnni, pobożni, weseli, łatwowierni, cierpliwi, niezapamiętali, ale jednocześnie zabobonni do najwyższego stopnia, oszczędni do skąpstwa, samolubni, poddający się wpływowi pochlebstwa, nieenergiczni, nieruchliwi, nieprzedsiębierczy, w rozmowach z inteligencyą nawet duchownymi, ostrożni, niedowierzający, skryci. Jedną z największych wad Białorusina jest pijaństwo; za wódkę Białorus wszystko zrobić gotów a dosyć mu najmniejszego pretekstu, aby pił, i dla tego tu we święta, jarmarki w karczmach ochocze tańce i pijatyka. Białorus jest osadzisty, krępy, dosyć niezgrabny, włosy bląd, oczy maleńkie, głęboko osadzone, po większej części szare, twarz okrągła. Białorus prędko się starzeje, osobliwie kobiety. Odzież ich nadzwyczaj nie wyszukana, jednostajna; tylko pokrycie głowy u kobiet odznacza się pewną rozmaitością. Białorus lubi biały kolor i tem się bardzo różni od wielko-rosyanina, lubiącego kolor czerwony: biała spódnica, biały fartuch, biała chustka na głowie oto jest najulubieńszy świąteczny i codzienny, letni i zimowy strój białoruski. Czapki Białorusy noszą najrozmaitsze, z kozerkami i bez nich, futrzane i nie, okrągłe i rogatywki, noszą także i kapelusze. Kobiety noszą na głowie chustki różniące się kolorem i deseniem. Drogich rzeczy Białorusi nie mają, ale lubią nosić paciorki szklane, ozdoby miedziane i czasami srebrne. Niewyszukane jest także jedzenie i mieszkanie białoruskie: mleko, twaróg, w jesieni i w zimie kartofle, kapusta, buraki, bób, groch, a latem szczaw’, borowina, i t. p., z razowem chlebem źle wypieczonym, z mąki nieprzesianej, żytniej, zmielonej ze źle przewianego ziarna, w domowych ręcznych żarnach: oto zwykle i to w urodzajnym roku u zamożnego gospodarza pożywienie Białorusów. Co się tyczy mieszkań, to one do dziś dnia zachowują swój pierwotny charakter. Chata zbudowana z okrąglaków, pokryta tranicami bez gwoździ, albo słomą, z jedną ciasną duszną, dymną, pełną duszących wyziewów i robactwa izbą, z jednem albo z dwoma maleńkiemi okienkami, zastawionemi byle jak kawałkami szkła i z niewielką śpiżarnią w sieni, oto jest typ mieszkalnych białoruskich budynków. Czyt. Jana Barszczewskiego „Szla­ch­cic Zawalnia czyli Białoruś w fantastycznych opowiadaniach, poprzedzone krytycznym rzutem oka na literaturę białoruską przez Rom. Podbereskiego“ 4 tomy, Petersburg 1844—46. Alex. Rypiński „Białoruś“ Paryż, 1840. Turczynowicza „Przegląd historyi Białorusi.“” Bez-Korniłowicza: „Istor. swiedenija o Biełorusi“ (1855). Siemientowskij „Etnograficzeskij obzor witebskoj gub.“ Porównaj „Tyg. Illustr.“ Nr. 273. str. 175 z r. 1873. F. S.

Białostocki powiat, ob. Białystok.

Białostoczka, wś, pow. bia­ło­s­to­c­ki, z fabryką farb.

Białousy, wś, w pow. sokólskim, gub. grodzieńska, o 21 w. od Sokółki, chat 41.

Białowierśnie, wś rządowa, gm. Pokrowsk, par. Berzniki. W 1827 r. było tu 11 dm. i 111 mk.

Białowieska puszcza, leży w pow. prużańskim, między 52° 59′ i 52° 51′ szer. płn. a 40° 10′ i 42° dł. wsch. od Ferro, ma 1054 w. kw. rozl., z czego dwie trzecie części zajmują lasy a jednę trzecią błota i łąki. Na zachodzie otoczona polami, na wschód i południe ma także wielkie lasy, które niegdyś łączyły ją z lasami mińszczyzny. Niegdyś puszcza ta miała do 200 tys. dziesięcin rozl., ale królowie polscy nadawali różnym osobom prywatnym liczne jej części, niebawem w następstwie karczowane. Do puszczy tej należą pomniejsze puszcze: jałowiecka, świsłocka, ladzka, szereszewska. Pośród niej spotykamy wiele folwarków i wsi osiadłych, które zajmują blizko 40,000 dziesięcin ziemi. Podług obliczeń Eichwalda, obwód puszczy ma 160 wiorst, najdłuższa przekątnia 50, a najmniejsza szerokość 40 wiorst wynosi. Mniejsze miasteczka w obwodzie jej są: Szereszew, Kamieniec litewski, Orla, Narew i Kleszczele. Pod względem hydrograficznym, puszcza białowieska zawiera wiele wody, którą dostarcza Wiśle za pośrednictwem Narwi i Bugu: leży albowiem pomiędzy rzekami Białą, Lśną i Narwią, z których dwie pierwsze płyną od północy ku południowi, ostatnia zaś od południa ku północy. Narewka, odnoga Narwi, wypływa ze środka puszczy z błota Nikor, dzieli ją na dwie prawie równe części, płynie przy wsi Białowieży i po wyjściu z puszczy, na północnej stronie, o sześć wiorst za nią, wpada do Narwi za miasteczkiem tegoż na­z­wi­s­ka. Rzeka Lśna, powiększona wodami rzeki Białej, wpada do Buga pod Pratulinem. W straży leśniańskiej bierze początek mała rzeczułka Leśna, łącząca się na brzegu puszczy z Białą; ta ostatnia wychodzi z majątku Opola, płynie przy Królowym Moście, wpada do Lśny, a potem z nią razem do Bugu. Wszystkie rzeki i strumienie mają spad bardzo nieznaczny, miejscami tworzą błotniste rozlewy i wyspy trzciną porosłe, albo rozdzielają się na tyle odnóg, iż częstokroć między niemi trudno jest rozróżnić główne koryto. Jeziór nie ma, a w wodach ciekących, prócz raków, bardzo mało jest ryby. Grunt w puszczy rozmaity: zarastający wrzosem i samą sosną, jest piaszczysty; około ¼, całej powierzchni, tam gdzie się sosna z innemi mięsza drzewami, w głębszych tylko warstwach piaszczysty i kamienisty, w ogólności zaś równy. Na­z­wi­s­ka straży dwunastu zachowały się z dawnych czasów polskich i są następujące: 1) augustowska 9,205 kw. dziesięcin, 2) narewska 5,093 dzies., 3) browska 15,555 dzies., 4) hajnowska 6,065 dzies., 5) leśniańska 7,017 dzies., 6) starzyńska 4,133 dzies., 7) stołpowicka 4,932 dzies., 8) krakowska 7,886 dzies. 9) okolnicka 9,833 dzies., 10) świetliczańska 5,295 dzies. 11) pobielska 7,717 dzies., 12) dziadowlańska 3,028 dzies. Znaczniejsze uroczyska, zwane u nas obrębami, na które znowu dzielą się straże pomienione, są: Podcerkwie, Krukowszczyzna, Grabowiec, Obolonie, Teremiski bór, Hacisk dworzyszcze, Szczekotowo, Cisówka, Ciesanka, Głęboki kąt, Douhe, Choroszy bór, Sachaczewo, Szackie, Bartnicka buda, Sadek i t. d. Większe ostępy są: w stołpowickiej, Hnyleć; w augustowskiej, Czupryki, Żołnice i Ograd; w browskiej Tracki; w leśniańskiej, Szmujdyn i Nieznanowo. Nadleśniczy albo forsztmajster mieszka w Królowym-Moście, tak nazwanym od mostu, na rzece Białej postawionego z rozkazu króla polskiego Augusta III, gdy ten w r. 1752 na polowanie tu zjeżdżał. R. 1846 podzielono puszczę na 5 leśnictw. Na utrzymanie służby leśnej rząd wydał 1879 r. 3759 rs. W samej puszczy znajdują się wsie i folwarki skarbowe, wydzierżawione od rządu gubernialnego, lub nadawane w arendę z najwyższego pozwolenia. Do takich należą: Białowież, Mielnisko, Niemierza, Tuszelma, Masiewo z kolonią Szoły z kilkunastu rodzin szwabskich składającą się, oraz Narewka, Skopowo, Biernacki most, Lipiny, Orzeszkowo, Hurynów grad i Babia góra. Prócz tych w pośrodku puszczy na 120 dziesięcinach ziemi, są dwie wioseczki Teremiski i Pogorzelce. Ogółem w w obrębie puszczy 36 wsi, stanowiących dwie gminy: białowieską i masiewską. Największą osobliwością tej puszczy są żubry. Rok rocznie następuje dokładne ich obliczenie, ułatwione wielce przez to, że pojedyńcze żubry nie są zbyt bojaźliwe, a żyjące w stadach trzymają się stale pewnych obrębów zimową porą, w blizkości rzek i zdrojów, przy których zwykle stoją dla nich stogi siana. Każdy więc strażnik wie niemal z pewnością o liczbie w swoim obrębie. W r. 1821 było żubrów sztuk 370, a w r. 1829, 711, t. j. starych 663, a młodych 48; w przeciągu zatem lat ośmiu, liczba ich prawie się podwoiła, mimo to, iż po zabronionem polowaniu w r. 1821 przez rok jeden i rozmnożeniu się zbytecznem przez ten czas wilków, zginęło od nich żubrów przeszło pięćdziesiąt. Najwięcej utrzymują się żubry w straży augustowskiej, hajnowskiej i browskiej. R. 1879 było do 2000 żubrów („Wileński Wiestnik“ 1879, listopad.). Pamięć łowów króla Stefana Batorego dochowała się w nazwie wyniosłości przy drodze z Hajnowszczyzny do Białowieży, Góra Batorowa (Batorowa hora). Przez puszczę idzie zwykły gościniec z Kamieńca do Grodna z b. stacyą pocztową w samej puszczy Korczyn; od niej prowadzi ku zachodowi mała boczna droga od wsi Białowieży do Narewki. Puszcza białowieska jest najogromniejszym lasem, jaki się dochował na całym obszarze starożytnej Polski i jedynie może dać wyobrażenie o ogromie tych wielkich puszcz, lasów i borów, w które tak bogatym był kraj nasz niegdyś. Puszcza ta dochowała jeszcze przypomnienie tych dziewiczych ostępów, jakie niegdyś mieliśmy, których nietylko stopa ludzka nie deptała przez ciąg kilku wieków, ale promień się słońca przez nie zaledwie mógł czasem przedrzeć. Takim jest w tej puszczy ostęp w straży hajnowskiej, zwany Nieznanów. Pisali o puszczy białowieskiej: Juliusz baron Brinken, w dziele p. n.: „Mémoire déscriptive sur la foret de Białowieża“, Warszawa, 1826 r. Sprawozdanie o tej pracy ogłosił w Dzienniku Warszawskim z 1826 r. w t. IV Michał Podczaszyński.—„O puszczy białowiezkiej i o celniejszych w niej zwierzętach, czyli zdanie sprawy z polowania, odbytego w dniach 15 i 16 lutego 1830 r. na dwa żubry“, przez Feliksa Pawła Jarockiego. (Pisma rozmaite wierszem i prozą, Warszawa 1830 r. t. II). „Encyklopedya powszechna,“ artykuł K. W. Wójcickiego. Wacław Przybylski: „Puszcza białowiezka i żubry“ w Gazecie Warszawskiej 1860 r. „Stan obecny puszczy białowieskiej,“ Czas, 1860 m. 271. Müller Fr. „Ueber die Auerochsen in Bałowieżer Wald“. 1860 r. Bobrowski w swoim opisie gub. grodzieńskiej; „Materijały dla geografii i statyst. Rosii“. O żubrach zaś ciekawy artykuł Wrześniowskiego w Ateneum około 1877 r.

Białowieża, wś, pow. prużański, o 119 w. od Grodna, przy byłym trakcie handlowym z Grodna do Brześcia Litewskiego, nad rzeką Narewką, główny punkt puszczy białowieskiej.

Białożyca, rz., bierze początek z jeziora Bylsa pod Długą wsią w pow. sejneńskim, i ubiegłszy 2 w. pod wsią Mizery wpada do Niemna z prawego brzegu, prawie naprzeciw Druskienik. Latem woda ledwie się sączy; na wiosnę wzbiera czasem do 10 st. Brzegi wysokie. L. W.

Białystok, błędnie Białostok, ross. Biełostok, m. pow. gub. grodzieńskiej, leży pod 53° 8′ szerok. geogr. i 40° 49′ dług. wschod., o 74 wiorsty na połud. zach. od Grodna, nad rz. Białą, dopływem Supraśli, 78 wiorst od Grajewa, 120 od Brześcia, stacya dr. żel. warsz. petersb., na przestrzeni Warszawa-Wilno, między Łapami a Czarną Wsią, o 163 w. od Warszawy, 882 w. od Petersburga. B. zbudowany był nad rzeczką Białą przez Giedymina w r. 1320. Jan Kazimierz nadał go jako wieś wraz z innemi dobrami Stefanowi Czarnieckiemu, po zgonie którego przeszedł w drodze sukcesyi do wnuka jego po córce, to jest do Klemensa Branickiego. Branicki w połowie XVIII wieku obrał tu sobie rezydencyą, odbudował pałac i wś zamienił w mko. Niegdyś rezydencya ta musiała być bardzo świetną. Plany pałacu i ogrodów dotąd przechowują, się w Luwrze w Paryżu w oddziale architektonicznym. Dziś pozostał jeszcze główny gmach piętrowy, z wyskokami w kształcie podkowy, przerobiony do niepoznania; wjazd przez bramę piętrową, murowaną i przez dwa dziedzińce; obok murowane piętrowe oficyny, dawna oranżerya i t. p.; z tyłu rozciąga się niegdyś świetny i duży ogród z prastaremi drzewami, stawami, zrujnowanemi mostami, altanami i t. d. Łączył się dawniej z bogatym zwierzyńcem, a dzisiejszy las, pozostały po zwierzyńcu, obecnie jeszcze stanowi ulubiony cel wycieczek. Było to jedno z najporządniejszych miast polskich i byłego województwa podlaskiego; z powodu wspaniałego pałacu, rozkosznych ogrodów, wielkich i pięknych domów, zwane Wersalem podlaskim. Do rzędu miast wyniesiony został B. w r. 1749 przez Augusta III na skutek wstawiennictwa Branickich; w wieku zaś XIV jako wś należał od Wiesiołowskich. Po śmierci Branickiego pozostała wdowa bezdzietna. Sukcesorowie Branickiego: Jan, Feliks hr. Potoccy i Maryanna z Potockich hr. Mostowska w r. 1802 sprzedali dobra białostockie, to jest B. z pałacem i 5 wiosek, królowi pruskiemu za 270,970 talarów; że zaś wdowa Branicka miała dożywocie, więc król pruski dopiero po jej śmierci mógł wejść w posiadanie dóbr B. Stało się jednak, że Branicka przeżyła rządy pruskie, trwające od r. 1794 do 1807 i w czasie których B. był miastem kameralnem. Po jej śmierci wspomniani wyżej sukcesorowie, za zgrodą króla pruskiego, sprzedali za tęż samą summę dobra B. cesarzowi Aleksandrowi I w r. 1809. Ponieważ jednak na dobrach tych hetman Branicki uczynił dla rożnych instytucyj i osób zapisy, a w ich liczbie na fundusz edukacyjny talarów 51.777, duchowny tal. 30,844, ziemi biel­s­kiej 15591 etc., przeto po strąceniu takowych z procentami, sprzedający otrzymali tal. 97,321. Od pokoju tylżyckiego przyłączony do Rossyi, B. do r. 1842 był miastem obwodowem, a odtąd powiatowem. Pamiętny także długą chorobą Augusta II i nadniszczony pożarem w r. 1753 (Echard’a Dykcyonarz z r. 1782). Kiedy Aleksander I przejeżdżał przez B., miejscowość tak mu się podobała, iż ją na letnią rezydencyą przeznaczył, asygnując zarazem na drobne naprawy rs. 2,000. Wyznaczona w tym celu komisya zanadto uprzątała wszystkie cenne ruchomości i zabytki, tak, że cesarz, uwiadomiony o takiem spełnianiu swej woli, wyznaczył inną komisyą. Ale i teraz nie obyło się bez nadużyć. Pomiędzy innemi faktami przytaczają, ze np. wielką, kosztowną zasłonę teatralną, z powodu niemożności przetransportowania, pocięto na 4 części i sprzedano przez żydów do Anglii. Pousuwano posągi, powyrywano posadzki. W końcu zdjęto dach miedziany, zastąpiwszy go żelaznym, odmiennego płaskiego kształtu; podczas tej zmiany dworzec przez całą zimę stał bez dachu. Kiedy cesarz powtórnie zjechał do B. w celu zamieszkania pałacu, zastał wszystko tak zrujnowane, że pierwotnej myśli swojej zaniechać musiał. Za czasów hetmańskich gospodarstwo w B. prowadzone było bardzo umiejętnie i korzystnie, i pomimo całej wystawności, rozchód był zawsze z dochodem w zgodzie. Pozostałe, systematycznie i bardzo porządnie prowadzone rejestra gospodarskie, wymownie o tem świadczą. W okolicach B. istniały różne piękne ogrody z altanami i pałacykami np. na Wysokim Stoczku, w Bażantarni, w Pstrągarni, gdzie pstrągi i bażanty dla pańskiego stołu i na sprzedaż dla zysku hodowano. W Choroszczy, o 2 mile na zachód od B. nad Narwią, stał piękny pałacyk w stylu rococo zbudowany, wodą oblany, śród wielkiego parku, stawów, kanałów i wysp; dwa małe pawilony piętrowe i dwie takież oficyny wielkich rozmiarów przeznaczone były dla gości, służby i dla ogromnej kuchni, gdzie, między innemi, istniał komin rozmiarów olbrzymich dla pieczenia całych wołów. Przez B. przepływa rzeczka Biała, formująca w środku miasta dosyć duży staw. Ponieważ fabryki po większej części leżą nad tą rzeką i odchody do niej wpuszczają, jest ona tedy nadzwyczaj błotnista i smrodliwa. Ulice dawniejsze zabudowane są dosyć porządnie, kamienicami parterowemi i piętrowemi, mianowicie: Warszawska, Lipowa, Niemiecka; rynek w środku z bazarem i wieżą zegarową, wybudowaną przez hetmanowę. Pokaźniejszemi ulicami jeszcze są: Wasilkowska, Kleindorfnad stawem, gdzie mieszkali dawniej czescy muzykanci hetmańscy. Nowowznoszące się ulice są ciasne, krzywe, cuchnące; domki lub fabryczki drewniane stawiają się bez planu i porządku, jak się komu podoba. Główne budynki, oprócz dworca hetmańskiego: dom sierót, tak zwany prijut, dawniej mieszkania oficyalistów hetmańskich; dom zajezdny po Potockich, w rodzaju pałacyku w Choroszczy, przy ulicy niemieckiej. Parafialny kościół katolicki Wniebowzięcia N. M. P., założony w r. 1584 przez marszałka Piotra Wiesiołowskiego. Kaplice w instytucie panien i na cmentarzu. (Parafia katolicka dekanatu białostockiego ma dusz 12180. Filia w Supraślu, dawniej w Janopolu. Dekanat białostocki dyecezyi wileńskiej ma parafij 15: B., Goniądz, Jasionówka, Trzciany, Dolistów, Knyszyn, Turośń, Choroszcza, Giełczyn, Juchnowicze, Kalinówka, Niewodnica, Dobrzyniew, Suraż, Zabłudów; wiernych 70,118). Ratusz wyniesiony na 564 stopy nad poz. morza, kościół na 458 stóp. (Parafia ewang. B. obejmuje powiaty: białostocki, bielski, sokólski: dusz 3315 (r. 1857); kościół prawosławny 1, 2 synagogi, żydowskich domów modlitwy i szkół 16) Z innych zabudowań wyróżniają się jeszcze: odwach i bazar. Domów zajezdnych, brudnych, podrzędnych, wielka ilość. Większych rozmiarów są: Grand-Hotel i Hotel europejski; koszary, szpitale: wojenny, powiatowy, żydowski; bank wzajemnego kredytu, filia banku handlowego wileńskiego i t. p. Fabryk różnych kortów w mieście i na przedmieściach znaczniejszych i okolicy 16, mianowicie kortownie: Ribbert i Jakoby (250 robotników), Commichau (380), F. H. Philipp (150), C. H. Philipp (150), F. T. Timofiejew (200), F. Severin (48), F. Richter, H. Pinagel, C. Krause, Balde et Sieger (150); przędzalnie i tkalnie: A. Surazki, N. Surazki, A. Słonimski, S. Jesionowski; apretura E. Kramm; fabryka kapeluszy od r. 1876 Braimeck et Voss. W roku 1878 1 stycznia w B. liczono ludności ogółem 34506 dusz, mianowicie mężczyzn 19009, kobiet 15497, w tej liczbie ludności niestałej i wojska: płci męzkiej 3680, żeńskiej 1445 (wojska 950). Podług wyznań: prawosław. 5185 (m. 3014, k. 2171), katol. 3084 (m. 1674, k. 1414), ewang. 5560 (3054 m., k. 2506), izrael. 20365 (m. 10961, k. 9404), mahomet. 312 (m. 300, k. 6). Co do przemysłu i handlu w obecnym czasie dodać jeszcze wypada, że po wsiach okolicznych wszędzie fabrykują surowe korty, choć na 1—4 krosnach, oddając surowy wyrób do dalszej przeróbki w mieście. Obrót handlowy B. i jego okolic w ciągu jednego półrocza wynosił: koleją warszawsko-peterb. wywóz 2,146,800 pud., wartości rs. 28,174,600; przywóz 4664200 pud., wartości rs. 14,613,300; zatem traci B. przerabiając surowe materyały: pud. 2,517,400, pozostałe zaś 2,146,800 pud. nabierają przez przeróbkę większej wartości o rs. 13,561,300, czyli, że w ciągu całego roku B. zyskuje rubli 27,122,600. Obrót koleją grajewsko-brzeską w przybliżeniu o połowę mniejszy. Zakłady naukowe: szkoła realna: uczniów do 200, instytut: uczennic 125. Dla zestawienia i porównania podajemy (podług Siemienowa) cyfry z roku 1860: mieszkańców 16544 (w tej liczbie mężczyzn 8146): kupców 386, mieszczan 12,544, rzemieślników cechowych 1680; podług wyznań: prawosł. 643, katol. 3887, ewang. 713, izraelitów 11288, mahomet. 13. W tymże r. 1860 było: cerkwi prawosł. 1, kościół katolicki 1 i 3 kaplice; kościół ewang. 1, synagogi 2; domów modlitwy i szkół izrael. (chederów) 16; domów 819 (181 murowanych); sklepów 164, szpital miejski, więzienie, gimnazyum (4 klasy podzielone na dwa oddziały), instytut córek szla­che­c­kich i szkoła żydowska. W r. 1860 dochody miejskie wynosiły 10,609. rs. Wedle sprawozdań za tenże rok 1860 w mieście znajdowało się fabryk sukiennych 3, w których wyrobiono sukna za rs. 32,775; przędzalni bawełny 2, wartość produkcyi 9320; wełn. 5, wartość produkcyi rs. 201,620; wytapialni łoju 2, w. p. rs. 4942; garbarnia 1, w. p. rs. 12425; browar małych rozmiarów 1, olejarni 2 i mydlarni 3. Robotników w tych zakładach pracowało około 500; rzemieślników 741 (417 majstrów). W ogóle B. pod względem handlowym ma znaczenie ważne. Kupcy prowadzą handel zbożem, drzewem i wyrobami przemysłu rękodzielniczego; targi odbywają się 2 razy w tygodniu, jarmark 24 czerwca, na który dowożą wyłącznie płody i wyroby wiejskie, przypędzają konie i bydło. B. łączył się niegdyś z Warszawą traktem pocztowym 26 mil długim: Złotoryja, Tykocin, Mężenin, Zambrów, Ostrów, Budy, Wyszków, Serock, Nowydwór, Jabłonna. B. przyłączony do Rossyi od pokoju tylżyckiego, tworzył tak zwany obwód B., rozdzielony w r. 1808 na 4 powiaty: B., bialski, sokolski i drohiczyński, i istniał do r. 1842, w którym wcielono go do gub. grodzieńskiej i B. został miastem powiat. Białostocki powiat w zachodniej części gub. grodzieńskiej zajmuje przestrzeni 50 mil czyli 2427 wiorst kw. (Siemienow; 2552 wiorst kw. Strelbicki), a wedle danych urzędowych na rok 1878 (Pamiatnaja kniżka grod. gub.) 264791 dzies. kw., w tej liczbie 14633 własności rządowej i 49456 lasów. Wedle tychże danych urzędowych ludność 126400 dusz, t. j. 50 na 1 wiorstę kw. Fabryk sukna 4, wartość produkcyi 46126 rs.; kortów 23 produkujących za 1363950 rs.; sukna i kortów 44, produkujących za 1768316½ rs.; wyrobów wełnianych 10, produkujących za 445530 rs.; kapeluszy 1, produkująca za 36000; flaneli 6, produkujących za 37800 rs.; przędzalni 2, produkujących za 8700 rs.; tytuniu 2, produkujących za 26200 rs.; wódek 11, produkujących za 82801 rs.; browarów 15, produkujących za 117000 rs.; farbiarni 4, produkujących za 45000 rs.; mydlarni i świec 2, produkujących za 15491 rs.; garbarni 6, produkujących za 5932 rs.; hut szklan. 1 produkująca za 25000 rs.; cegielni 9, produkujących za 15000 rs.; gisernia 1, produkująca za 48763 rs. Miejscowości fabryczne: B., Supraśl, Michałowo, Gródek, Choroszcza, Dojlidy, Królowy Most, Skorupy, Nowosiołki, Żółtki, Krzywa, Topole, Wasilków. Najstarszą kortownią jest zakład w Topolach Łyszczyńskich, istnieje bowiem od roku 1826; następnie kortownia Oskragiełłów Moesów w Choroszczy z r. 1846. W pobliżu Choroszczy w Nowosiołkach prowadzi p. Alfred Oskragiełło Moes wysoko postępowe gospodarstwo. Browar jego wyrabia 60,000 wiader piwa bawarskiego przedniego gatunku rocznie. Drugi browar parowy jest w Dojlidach; trzeci mało znaczący w B. Powiat B. dzieli się na trzy stany: Zabłudowo, Starosielce, Goniądz i 11 gmin. W r. 1857 liczyło się tu 10 gmin wiejskich; 216 wsi, 12408 włościan mężczyzn, 98 obywateli ziemskich, izraelitów 16232, synagog 10, domów modlitwy 24; mahomet. 56, ewang. 2381. O osadnikach Niemcach w pow. B. dosyć szczegółowo wspomina Klaus w dziele rosyjsskiem p. t. „Nasze Kolonie“ Petersburg 1869. Powiat b. ma ze wszystkich powiatów gub. grodzieńskiej najmniej miejscowości zaludnionych, bo tylko 477, ale gęstość jego zaludnienia wyższa aniżeli powiatu słonimskiego, który ma miejsc zaludnionych 1035. Wszystkie parafie katol. pow. białostockiego tworzą jeden dek. tegoż na­z­wi­s­ka, (ob. wyżej); prawosławny zaś dek. białostocki ma 11 parafij, wiernych liczy 11,025 (rok 1857). Powierzchnia powiatu B. cała prawie równa i nizka, szczególnie południowa. Rzeki Narew i Biebrza odgraniczają całą zachodnią część powiatu od Królestwa Polskiego. Narew toczy swe nurty śród łąk rozległych, nizkich, błotnistych; w granicach powiatu nie nadaje się do żeglugi statków, przystępna jednak dla promów i tratew. Z dopływów jej najważniejsza: Supraśl, rzeka spławna, mająca w obrębie powiatu do 15 sążni szerokości i przyjmująca także dopływy rzek: Białą, Płaską i Niewodyszę. Dla powiatu nierównie ważniejszą pod względem handlowym jest rzeka Biebrza, z dopływem swoim z prawej strony, Nettą; odtąd jest już spławną w ciągu całego lata. Z przystani pod Goniądzem wychodzi głównie zboże. Do Biebrzy wpadają liczne rzeczułki, ale bez znaczenia. Z jeziór w powiecie najwydatniejsze: Augustowskie czyli Czechowskie w pobliżu Knyszyna i Nersel pomiędzy wsiami Koźne i Białobrzeskie (do 20 wiorst dług.; 2-3 w. szer.). Błota i moczary ciągną się wzdłuż rzek; na jesień zalane wodą, latem zaś można je przebyć, oprócz zakątka przy ujściu Narwi i Biebrzy, prawie całkiem niezaludnionego. Część północno-zachodnią pomiędzy Narwią i Biebrzą zwano dawniej „traktem zatykockim.“ Gleba żytnia, kamienista ale urodzajna; powiat przerzyna droga żelazna warszawsko-petersburska. Dla zestawienia i porównania przytoczymy cyfry z roku 1860 podług Siemienowa: W tym roku powiat liczył 75135 dusz płci obojga (z wyjątkiem miasta B.), w tej liczbie: szla­ch­ty 3057, włościan skarbowych 31069, kolonistów 34, innych rolników 27,000; na 1 milę kw. wraz z miastem: 1833 mieszkańców; Powiat pod względem policyjnym dzielił się na dwa stany. Pod względem wyznań było: prawosł. 10,321, katolik. 58,387, ewangelików 2,846, izraelitów 3527, mahomet. 44, cerkwi prawosł. 8, klasztor męski 1 a w nim zakonników 5; kościołów katolickich 11, synagogi 3 i żydowskich domów modlitwy 6. Ludność, oprócz miasta powiat. zamieszkiwała w mm. nadetatowych: Goniądzu, Knyszynie i Surażu, w 216 wsiach prywatnych i 276 skarbowych. Miasteczek w powiecie 7 (Gródek, Zabłudów, Trzcianna, Choroszcza, Jasionówka, Supraśl, Janopol). Roli ornej w powiecie 122,254 dziesięcin; średnio na rok wysiewa się żyta 26,229 czetwierti, pszenicy 1,000 czetw., jęczmienia 5,447, owsa 8046 i kartofli 118,659; zbiór zaś wynosi: żyta do 131,140 czetw., pszenicy do 6,000, jęczmienia do 21,000, owsa 32,184 i kartofli 1,067,931 czetw. Zboża jest poddostatkiem nietylko na żywność, ale i do gorzelni. Łąki uważane za najlepsze w całej gubernii, szczególnie też wyborne są łąki nadbiebrzańskie na zachód od Goniądza do ujścia, nad rzeczkami; Łosośną, Płaską, Orlanką, Brzozówką i t. d. Włościanie skarbowi użytkowali z 22,304 dz. ziemi, t. j. po 2 dzies. na głowę (płci męzkiej). W r. 1860 liczono w powiecie 5,700 koni, 28,000 sztuk bydła rogatego, 17,900 owiec ordynar., 26,451 cienkowełnistych, 18,200 sztuk trzody chlewnej. Lasy obejmowały 61,962 dzies. (40,687 dzies. budulcu); z tych do dóbr państwa należało 16.090 dzies.; budulec spławiają do Królestwa Polskiego rzekami Narwią i Biebrzą. Przemysł leśny dosyć jest rozwinięty pośród wieśniaków, ale nie stanowi głównych ich zajęć. W r. 1860 liczono w powiecie 21 fabryk sukna i kortów, 16 gorzelni, 9 browarów, 2 fabryki terpentyny, 8 cegielni, 25 garncarni, 1 przędzalnia bawełny, 1 płócienek, 1 farbarnia, 1 fabryka powroźnicza i lin, 2 garbarnie. Same fabryki sukienne wyprodukowały sukna, flaneli i kortów za 1,864,116 rs.; co do wyrobu sukna najwięcej zasługuje na uwagę Supraśl, który sam jeden wyprodukował tych towarów za 1,483,816 rs.; dalej Michałów (154,000), Dobrzyniew (105,000 rs.) i inne. Handel powiatu koncentruje się głównie w m. B., dokąd włościanie zwożą swoje płody i wyroby (Z rękopisu Artura Sulimierskiego).

Bicajle (Ilgiel), wś, pow. suwalski, gmina Zaboryszki, par. Puńsk, odl. 3 mile od Suwałk, liczy 15 dm., 34 mk. K. H. [Dziś Becejły.]

Bieberstein, 1.) wś, pow. gierdawski, pod Barcianami. 2.) B., dobra, pow. ządzborski, pod Ządzborkiem.

Biebrza, rz., początek swój bierze z bagien na połd. od Nowego Dworu w gub. grodzieńskiej, płynie w kierunku półn. od wsi Syruciowiec zwraca się ku zach. i odtąd w całym swym biegu aż do ujścia w Narew, stanowi granicę królestwa od cesarstwa. Za wsią Rohożyniec nagle zwraca się ku półn., pod os. Lipsk tworzy wężowaty załom, zawracając ku połud., lecz niebawem powraca do kierunku zachod.; pod Jasionowem przybiera kierunek więcej połud., zrobiwszy znaczniejsze zakręty pod Czarnym lasem i Dębowem, mniej więcej w kierunku połud.-zach., podpływa pod Goniądz; ztąd nachyla się ku zach.; od Osowca coraz więcej nachyla się ku połud. i tak płynie aż do wsi Okrasina; następnie dążąc w kierunku połud.-zach., płynie około wsi: Brzostowo, Mocarze, Burzyn, Rutkowskie, Wierciszewo i przepłynąwszy około 140 w. (Bobrowski podaje 170 w., L. Wolski 19 mil, Stuckenberg 140 w., Bliziński, rękopis 220 w.), wpada pod wsią Ruś do Narwi z prawej jej strony. Prawy brzeg B. znajdujący się w królestwie, nieledwie na całej przestrzeni posiada rozległe błota, zwane Biebrzańskiemi, do których przystęp po największej części jest utrudniony i dla tego szczególniej w powiecie augustowskim, prawie nigdzie nie widzimy osad nad samą rzeką tylko w niejakiej odległości. Lewy brzeg w cesarstwie jest prawie wszędzie suchy, miejscami wyniosły, jak np. pod Goniądzem. Przy takim stanie B. ma koryto niezupełnie pewne na przestrzeni od źródła do Dębowa to jest do ujścia Netty, w długości 15 i pół mil; szerokość w średnim stanie wynosi od 3—10 sążni, głębokość wody od 5—10 stóp; od ujścia Netty szerokość B. wynosi 10—20 sążni, głęb. od 10—14, a w niektórych miejscach i do 20 stóp. W czasie suszy woda miejscami jest tak małą, że można ją pieszo przechodzić i wozami przejeżdżać. Podczas wezbrania wód, rzeka zalewa nawet zabudowania wsi nadbrzeżnych. Największe wezbranie wydarzyło się w roku 1844; wtedy woda wzniosła się na 6 stóp nad stan najwyższy, rozlała od 2 do 7 wiorst po przyległych gruntach i zatopiła część zabudowań mieszkalnych we wsi Brzostowie. Zamarzanie wody najczęściej następuje w grudniu, lody puszczają w marcu lub kwietniu, średnia ich grubość stóp 2. W czasie wód większych spław rozpoczyna się już od osady Lipska, lecz dla berlinek, galarów i tratew właściwie dopiero, jako dogodny przy każdym stanie wód, uważa się od Dębowa, na przestrzeni 68 wiorst, gdzie Kanał Augustowski łączy się z Biebrzą; odtąd aż do ujścia do Narwi, na długości 10 mil, spławiane bywa drzewo, zboże, sól, żelazo. i t. d. W latach 1823 i 24 w czasie budowy Kanału Augustowskiego, koryto B. było regulowane, np. pod wsiami: Mocarze i Szostaki prostowane; z tem wszystkiem dziś w niektórych miejscach przedstawia ono niedogodność dla spławu. Jakoż pod Dolistowem, Wroceniem i Goniądzem dzieli się na kilka odnóg, z których żadna nie ma dostatecznej głębokości; w innych miejscach zanieczyszczone jest piaskiem, żwirem i kamieniami; pod Brzostowem, Goniądzem, Wroceniem i Dolistowem znajdują się zawały kamienne, a pod Dawidowizną (pod Goniądzem) rafa kamienna. Dwa są przewozy na Biebrzy: jeden w Osowcu, drugi w Ostrowiu, a pod Sztabinem most drewniany na palach. We wsi Sieburczyn znajduje się śpichrz zbożowy przeszło na tysiąc korcy. Do Biebrzy zlewają się w królestwie następujące rzeki: Niedźwiedzica, poniżej wsi Ponarlica; Jastrzębianka [Alternatywnie dopływ Krasnoborki.] z Lebiedzianką naprzeciw wsi Jasionowo; Netta pod Dębowem; Stawiska [Dziś ciek bez nazwy.] pod wsią Lipowo [Nie istniejąca dziś wieś na płd.-wsch. od Jamin.], wchodzi w błota biebrzańskie i następnie wlewa się do Biebrzy; Łek i Dybła, o pół mili powyżej miasta Goniądza; Klimaszewica [Klimaszewnica] pod wsią Mścichy; Wissa przy wsi Płuty w pow. kolneńskim; nakoniec rzeczka Kamionka [Dziś oficjalnie: struga Cetna.] pomiędzy wsiami Rutkowskie i Burzyn. W gub. grodzieńskiej z lewego brzegu wpadają: Sidra, Berwina [Berwina al. Berwicha al. (oficjalnie) Bierwicha jest wcześniej lewym dopływem Sidry al. Siderki.], Kamionka [Kamienna], Stołowniata, Grodnianka [Horodnianka], Brzozówka, Olszanka [Wcześniej wpada do Brzozówki.], Karpa, Młynówka, Węgierzec, Raciborówka. Według Święcickiego Andrzeja B. stanowiła granicę między siedzibami Jadźwingów (Augustów, Rajgród, Goniądz) a ziemią Wizką. Stefan Batory chciał uspławnić B. na przestrzeni od Lipska do ujścia. Znaczenie B. jako drogi wodnej polega na tem, że wchodzi ona w system połączenia rzeki Niemna z Wisłą; jakoż od Niemna idzie Kanał Augustowski, który, zakończony uspławnioną rzeką Nettą, łączy się z Biebrzą pod Dębowem, gdzie jest śluza; następnie spław odbywa się Biebrzą która wpada do Narwi pod wsią Ruś, o 3 w. na półn. wschód od Wizny, a nakoniec Narew, powiększona wodami Bugu i innych rzek pomniejszych, zlewa się do Wisły pod Modlinem. Br. Ch.

Biebrzańskie błota, najrozleglejsze w królestwie, ciągną się po obu stronach rzeki Biebrzy i jej dopływów. Rozpoczynają się około Lipska, położonego na krawędzi suchego lądu; stanowiącego niejako półwysep otoczony z trzech stron błotnistemi nizinami. Wszystkie dopływy Biebrzy tworzą także po obu swych brzegach błotnisto niziny. Ten obszar błotny rozszerza się niekiedy do 18 w. w kierunku od połud. ku północy, jak np. w okolicach Lipska. Miejscami tylko kawałki suchego wynioślejszego lądu sterczą jak wyspy lub wrzynają się w formie półwyspu w błotniste przestrzenie. W tych punktach skupiają się zwykle osady wiejskie. Wieś Jastrzębna rozsiadła się na takiej wyspie, mając Wilcze bagno z północy, błota rzeki Jastrzębianki z zachodu a Biebrzańskie mokradle od południa i wschodu. Na drugiej wyspie na poł. od Lipska mieści się wieś Rohożyn, na innej maleńkiej maleńka wioska Jałowa. Na takich wyspach dalej ku zachodowi w pobliżu ujścia Netty spotykamy wsie: Polkowo, Dębowo, Jasionowo, Kopytkowo. Inne mniej wyniesione wyspy pokryte są lasami i niezaludnione. Miejscowości te tylko w czasie mrozów lub suchego lata mają stałą komunikacyą z dalszemi okolicami; w innych porach roku są niejako odcięte od świata i skazane na wodną komunikacyą. Największy obszar błotny rozciąga się na przestrzeni między Augustowem, Suchąwolą, Goniądzem i Rajgrodem. Błota tu mają do 28 w. szer. od zachodu ku wschod. i do 15 w. w kierunku od półn. ku połud. Wreszcie niedaleko już ujścia swego do Narwi, Biebrza tworzy rozległe błota, ciągnące się w kierunku ku Szczuczynowi na 18 wiorst koło wsi Okrasin, Mścichy, Klimaszewizna, Kownaty, Godlewo. Błota Biebrzańskie noszą w rozmaitych częściach osobne nazwy jak: Pankowskie, Kobyle, Borowizna, Przetok, Tarówka, Bobrzańskie (właściwie), Pieńczykowskie, Łękowo, Netta, Maleszewskie i. t. d. Kanał Augustowski wiele się przyczynił do osuszenia tych błot przez odprowadzenie ich wód. Br. Ch.

Biedaszki, niem. Biedaschken, wś, pow. węgoborski, niedaleko st. p. Węgielsztyn. W pow. wystruckim są także dobra zwane Biedaschken, inaczej Karolienen, w pobl. st. p. Bokellen.

Biedry-Falki, wś szlach., pow. kolneński, gm. Jedwabne, par. Burzyn. Założona przez Jana z Biedrzyc 1471 r. W 1827 r. było tu 29 dm. i 117 mk.

Biegan, dawne imię polskie.

Biejko, Bik, różne formy dawnego imienia (Bisław?), stanowiące źródłosłów nazw Bicz, Bików, v. Biejków, Bikcze. Kaz. Stadnicki podaje je w spisie dawnych na­z­wisk ro­do­wych (Przyczynki do heraldyki polsk. 163 str.). Br. Ch.

Biel, Biele, są to trawiaste łysiny śród lasów lub mokradle bielem porosłe; ztąd poszły nazwy Biele, Bielice, Bieliny, Bielawy, Bielany. Ta ostatnia oznaczała prawdopodobnie mieszkańców bielu, nie zaś samą miejscowość. Br. Ch.

Bielany, 1.) okrąg wiejski, gm. Mikołajów, pow. dziśnieński, gub. wileńska, liczy w swym obrębie wsie: Baranczyki, Brzuszki, Denisowo, Masłowszczyzna, Mironczyki, Mierżlaki, Lipno. F. O. 2.) B., dwie wsie, pow. sokólski o 12 w. i o 28 w. od Sokółki. Ostatnia ma 46 chat. 3.) B. Kotiużańskie, wś, pow. mohylowski gub. podol., 220 dusz męz., 312 dzies. ziemi włośc. Dworskiej wraz z wsiami Olczydajowem wyższym i Popieluchami, jest 4071 dz. używalnej i 94 nieużyt. 4.) B. Szarogrodzkie, wielka wś, pow. mohylowski, gm. Serby, nad rz. Łozową, o 30 w. na płn.-zach, od Mohylowa, ma, 212 dm., cerkiew paraf., 953 dusz męz.; ziemi włośc. 2053 dz.; dworskiej 1375 używalnej i 134 nieużyt. Należała do Kondrackich, dziś ks. Hohenlohe.

Bielewicze, wś, pow. maryampolski, gm. i par. Wejwery. Ma 18 dm., 192 mk., leży o 34 w. od Maryampola.

Bielsk, miasto pow. gubernii grodzieńskiej, nad rz. Białą i Lubczą o 122 w. od Grodna, ze st. dr. żel. brzesko-grajowskiej (między Wysokiem Litewskiem a Bia­łym­sto­kiem), odległą o 115 w. od Grajewa; ze st. poczt. odległą o 2 wiorsty od st. dr. żel., założone przez Jarosława I, pierwszy raz wspominane przez latopisców pod r. 1253. Mongolski wódz Baty spustoszył B. Następnie owładnął nim Włodzimierz ks. wołyński i zaopatrzył świątynię tutejszą w obrazy i księgi. Po jego śmierci panem miasta był synowiec Włodzimierza Jerzy Lwowicz, syn księcia przemyskiego; lecz wyparty przez Mścisława ks. łuckiego zemścił się na zdobywcy, pustosząc gród ze szczętem. Pod panowaniem polskiem B. znosił częste napady Tatarów i krzyżaków. R. 1430 Witold nadał miastu pierwsze przywileje a 1495, 1499 i 1501 Aleksander I rozszerzył takowe, obdarzył B. prawem magdeburskiem i utworzył okrąg zwany potem ziemią bielską (dzieliła się ona ostatecznie na trzy powiaty: brański, tykociński, suraski). W r. 1507 Zygmunt I oddał B. Annie, wdowie po Aleksandrze. R. 1542 królowa Bona podarowała miastu 2385 dzies. lasu, który 1561 znowu od miasta oderwano. Najświetniejszy peryod B. przypada na lata 1529—1572. R. 1564 odbył się w B. sejm, na którym ostatecznie zatwierdzono statut wołyński. W ciągu w. XVII B. upadł skutkiem wojen; 1664 r. spalony i splądrowany. Wojna północna i mór 1710 r. ostatecznie spustoszyły ziemię bielską, niegdyś perłę województwa podlaskiego. Po drugim rozbiorze, B. dostał się Prusom; 1807 przeszedł pod panowanie Rossyi, wcielony do obwodu bia­ło­s­to­c­kie­go a 1842 do gub. grodzieńskiej, w której naówczas do powiatu bielskiego włączono też powiat drohiczyński. Do podźwignięcia B. z gruzów po wojnach książąt ruskich przyczynił się wiele Gasztold wojewoda trocki. Dotąd jest w B. ratusz z XV w. W pobliżu góra Zamkowa ze śladami zamku (zniszczonego 1563 roku od pioruna), w którym często przebywali królowie polscy, udając się na łowy do puszczy białowieskiej. Był tez B. jakiś czas starostwem. B. posiada dziś z cenniejszych gmachów pięknie utrzymywaną farę, wspomniany ratusz, szpital, więzienie, gimnazyum męskie, progimnazyum i seminaryum pedagogiczne. W d. 1 stycznia 1878 liczył 5810 mk. t. j. 2756 męż., 3054 kob.; w tej liczbie 3968 izr., 940 prawosł., 895 katol. i 7 ewang. Jarmarków miewa do roku 8. W B. ur. się i umarł Józef Jaroszewicz, autor „Obrazu Litwy.“ Par. kościół katol. w B. pod wezw. Narodz. N. M. P. i ś. Mikołaja, z muru wzniesiony 1780 przez parafian. Na cmentarzu kaplica. Parafia katol. dekanatu bielskiego liczy dusz 4050. Dekanat bielski w pow. t. n. składa się z 20 parafij: Boćki, Brańsk, Drohiczyn, Wyszki, Łubin, Pobikrów, Topczewo, Bielsk, Ciechanowiec, Dołubów, Domanowo, Granne, Narew, Ostrożany, Perlejewo, Rutka, Siemiatycze, Śledzianowo, Strabla i Winna (dawniej 25 t. j. prócz powyższych: Sadów, Niemirów, Mielnik, Kleszczele i Dziatkowicze). Wiernych liczy 49,753. Pow. bielski gub. grodzieńskiej zajmuje według Strelbickiego 3130 w. kw. a według urzędowych danych 325625 dzies., z czego przypada 14520 dzies. na własność rządową a 37086 ogółem na lasy. Ludności ma 122041 t. j. 39 na 1 w. kw. Stosunek wyznań łatwo oznaczyć, biorąc powyższą cyfrę katolików dekanatu bielskiego (który się rozciąga na cały powiat) i wiedząc, ze izraelitów liczono tu 1857 roku 11616 a ewangelików 249. W tymże roku liczono włościan mężczyzn 11024, obywateli ziemskich 229. Ludność prawosławna ma w pow. bielskim trzy dekanaty: bielski, drohiczyński i kleszczelski; w bielskim było 1857 r. 16 parafij i 27000 wiernych. Izraelici mieli w powiecie 4 synagogi i 18 domów modlitwy (tegoż roku). Dzieli się powiat bielski na 4 stany (zarządy policyjne): B., Brańsk, Ciechanowiec i Siemiatycze; gmin liczy 15 (w 1857 miał gmin 11, wsi 230). R. 1878 było w powiecie fabryk sukna 15 z produkcyą roczną na 662723 rs.; browarów 8, z prod. 16750 rs.; garbarni 3, z prod. 1095 rs.; fabryka miodu 1, z produkcyą 425 rs. Co do powierzchni gruntu, to wzgórza znajdują się w półn. części powiatu nad Narwią i ku półn.-wsch. od Bielska. Na prawym brzegu Łoknicy na półn. od wsi Miękisz jest wyżyna zwana „Wałem,“ na lewym zaś brzegu tej samej rzeki t. z. „góry Książęce.“ Niziny zajmują połud. część powiatu, mianowicie też koło Ciechanowca i Drohiczyna; równiny koło Bielska (błota bielskie), Orli, Bociek, Brańska. Między Kleszczelami a wsią Czerepki równina piaszczysta, bezwodna. Rzeki główne Bug i Narew, z dopływami: Łoknica, Orlanka, Liza (Narwi) i Nurzec (Bugu). Jeziór większych niema, błota nad Narwią, Orlanką, Nurczykiem, Nurcem, oraz między Narwią i Lizą. Główne zajęcie mieszkańców rolnictwo. Gleba najlepsza na pograniczu Królestwa. Około 1857 obliczano wysiew: żyta 24099 czetw.; pszenicy 5131; jęczmienia 6765; owsa 15310; grochu 3065; prosa 670; kartofli 18512. Sprzęt zaś: żyta 120,495; pszenicy 30,786; jęczmienia 27060; owsa 61,240; grochu 9,195; prosa 10,050; kartofli 166,878. Ogrodnictwo pięknie rozwinięte. Łąki najlepsze nad Nurcem, Bugiem, Orlanką, Białą, Łososną i Bronką. Największy jarmark w powiecie w mieście Ciechanowcu 11 kwiet. (na konie). O samem mieście B. czyt. Bibl. Warsz. 1867, IV i 1868, I. F. S.

Biełostok, ob. Białystok.

Bienin, wś w pow. ełckim, nad jez. Sunowa.

Bieniowce, wś w pow. sokólskim, gub. grodzieńskiej, o 25 w. od Sokółki, dm. 35.

Bierzgłowski zamek, niem. Schloss-Birglau, inaczej Bierzgłówek, obszerna włość, należąca do miasta Torunia, st. p. Pędzewo, liczy 4258 mórg rozl. (2279 ziemi ornej, 605 łąk, 481 pastw., 953 lasu, 31 wody), 17 dm., mk. 270 (katol. 203, ew. 67). Dawniej był tu zamek obronny, założony około r. 1260. Cztery lata potem wojsko Strojnata, księcia żmudzkiego, zniszczyło go. Musiał być jednak zaraz na nowo odbudowany, bo krzyżacy utrzymywali w nim swoich komturów z pewną liczbą (zwykle 12) zbrojnych rycerzy i duchownych (najwyżej 6). Akta wyliczają następujących 15 komturów bierzgłowskich: Arnold Crop r. 1276, Teodor de Spira 1295, Otto de Dreyenlove 1327, Segehard de Schwarzburg 1330, Jan Nothaft 1339—1342, Henryk von Kranichfeld, Heidenryk Rabe 1352, Burchard von Asseburg 1362—74, Kaspar von Prittitz 1385, Walrabe von Schaufenberg 1389, Arnold von Hecke 1404, Konrad von Baldersheim 1404, Paweł Rolman von Dademberg 1404, Jan von Posern 1414, Engelhard Kiesau 1415. W tym roku komendatorya bierzgłowska została zniesioną i między trzech sąsiednich komturów podzieloną. Położenie miał zamek w Bierzgłowie piękne i obronne, na znacznem wzgórzu, z nadzwyczaj dalekim naokół widokiem. Początkowo był własnością królewską, ale w r. 1520 Zygmunt I oddał go miastu Toruniowi w zamian za zamek świecki. W XVI w. znajdował się jeszcze w dobrym stanie, ale potem przez nieoględność właścicieli wiele ucierpiał od ognia, osobliwie r. 1580 i 1590. Obecnie widać po nim dość znaczne szczątki. Kś. F.

Bilicze, niem. Bilitzen, wś, pow. jańsborski, niedaleko st. p. Kwik.

Bilskie, Bilsko, niem. Bielsken, wś, pow. lecki, niedaleko st. p. Wydminy.

Bilwinowo, wś, pow. suwalski, gm. Jeleniewo, odl. 10 w. od Suwałk, liczy: 28 dm., 210 mk.; przy wsi osada t. n. ma 4 dm. i 29 mieszk. H. K.

Bilwiny, okolica w pow. sokólskim, gub. grodz., o 19 w. od Sokółki.

Binduga (z niemieckiego „binden“, wiązać), inaczej Winduga, nazwa miejsc nad brzegami rzek spławnych, na których składano drzewo, przeznaczone do spławu. Ponieważ dla spławiania potrzeba drzewo wiązać w tratwy, jak to dotąd jest we zwyczaju, przeto miejscowości te otrzymały nazwę Bindugi. W obrębie Królestwa spotykamy je nad Niemnem, Bugiem, Narwią i Tyśmienicą. Pospolita i w innych prowincyach, gdzie stosownie do narzecza w różne wyrodziła się formy, jak: Benduga, Będuha, Bendiucha, Biendiuga i t. p. (ob.).

Birgelau, Birglau, ob. Bierzgłowski zamek.

Birszcze, wś, pow. kalwaryjski, gm. i par. Krasna, o 22 w. od Kalwaryi. W 1827 r. było tu 11 dm. i 105 mk., obecnie 26 dm., 340 mk.

Birsztackie błoto, w pow. grodzieńskim, na praw. brz. Niemna.

Birsztany, mko rządowe w pow. trockim, na pr. brz. Niemna, o mil 11 od Wilna, 4½ od Kowna, 5 wiorst od Pren. Staroż. osada litewska. W samem mieście dosyć wysoka góra stożkowata, niegdyś zamkowa, którą dotąd lud zowie „dwaras uszkiajtas“, dwór zaczarowany. Wigand już 1394 wspomina o B. p. n. Birstein. Potem był tu zamek myśliwski W. książąt litewskich a w 1473 r. Kazimierz Jagielończyk z żoną i synami przepędził tu część zimy. B. należały kolejno do starostw: puńskiego i preńskiego. Kościół kat. istniał tu oddawna a Władysław IV nadał mu 1643 trzy chaty wieśniacze w B. i cztery w Żydejkach. Są tu trzy zdroje wody słonej, od 1840 nawiedzane przez chorych a od 1854 urządzony zakład leczniczy przez doktora Benedykta Bielińskiego i Adama Bartoszewicza. Chemicznego rozbioru wód B. dokonał najpierw 1851 r. prof. Abicht i aptekarz Justyn Kuszewicz. Okolice malownicze. Ulubione miejsce przechadzki chorych: Zwierzyniec, na drodze do Pren, z pięknemi szpalerami odwiecznych lip. Tu miał się znajdować zamek myśliwski w. książąt litewskich. Historycznie opisał B. Teodor Narbutt w Wilnie. O wodach tutejszych pisał dr. Regnier w dodatku „Gaz. lek.“ z 1875 r. Podług analizy p. Szyllera z 1860 r. solanka birsztańska zawiera, oprócz małej ilości kwasu węglanego, na 100 części: soli kuchennej 1,84; chlorku manganu 0,36; siarczanu sody 0,61; chloranu sody 0,20; siarczanu wapna 1,25; tlenniku żelaza 0,04. Woda przezroczysta, bez zapachu, smaku silnie słono-gorzkiego, temperatura 7¼ ºR.; źródeł 3, dają do 6 tysięcy wiader na dobę. Wody birsztańskie przeważnie w postaci ciepłych wanien wielce pomocne są w cierpieniach skrofulicznych, przymiotowych, gośćcu, dnie, obrzmieniach wielkich gruczołów (wątroby, śledziony, serca), cierpieniach dróg moczowych i chorobach nerwowych. Sezon kąpielowy od 15 maja do 15 sierpnia pod kierunkiem lekarza zdrojowego, apteka; kilkaset rodzin przybywa tu na kuracyą. Mieszkańców stałych 415 ob. płci, domów włościańskich przeszło 60, zakład kąpielowy, dwa hotele, kilkanaście domów prywatnych dla przyjezdnych, stacya pocztowa w czasie sezonu kąpielowego. Źródła i zakład kąpielowy są własnością pobliskiego obywatela p. Kwin­ty. Jest tez w B. stacya obserwacyjna na Niemnie. Paraf. kościół katol. śś. Tadeusza i Judy, z drzewa wzniesiony 1787 kosztem ks. Kazimierza Sapiehy. Parafia katol. dekanatu mereckiego: dusz 1100. Okrąg wiejski B. w gm. Jezno, pow. trocki, liczy w swoim obrębie mko Birsztany; wsie: Szkiewany, Podpronia, Nawdluny, Kiernowo; zaść.: Szyrwinia, Jarząbkowo, Gaj. Czyt. „Wody w B.“ Gaz. codzienna Warsz. 1860 r. Nr. 117; „Zakład zdrojowy w B.“ Gaz. codz. Warsz. 1860 r. Nr. 258, 259. „Staroż. Polska“ t. III, str. 437; „Wycieczki po Litwie.“ t. I, 153—150; „Tyg. ill.“ 1869, Nr. 79 i nast.; „Kłosy“ 1879 Nr. 728. H. R.

Biruta, wś, pow. kalwaryjski, gm. Kirma [Kirsna ?], par. Urdomin, ma obecnie 179 mk., 17 dm., odl. od Kalwaryi w. 18.

Birże litewskie, mko i dobra obszerne, noszące niegdyś nazwę księstwa birżańskiego, a obecnie stanowiące nowo założoną ordynacyą birżańską, imienia Tyszkiewiczów, która zawiera w sobie kluczów 17, folwarków 36, wsi 181, zaścianków 77 i zajmuje przestrzeń bardzo znaczną, bo dziesięcin 73,215 ziemi uprawnej a łąk i pastwisk dziesięcin 27,875. B. litewskie leżą na pograniczu Żmujdzi i Kurlandyi, u zbiegu rzek Oposzczy i Agłony, nad stawem utworzonym z rzek zatrzymanych i jeziora, zwanego Szyrweny. Od pierwszej unii w r. 1413 i podziału wiel. ks. litewskiego na województwa, było to województwo trockie, pow. upicki, następnie (od r. 1796) gubernia litewsko-wileńska, powiat również upicki z miastem Poniewieżem, obecnie zaś gubernia kowieńska, powiat poniewieski. Dawna wielkość ks. birżańskiego zupełnie była inną. Mapa geograficzna, przechowana dotąd w bibliotece birżańskiej, a nosząca napis: „Carte geographique du Duché de Birże, biens héréditaires de LL. A. A. les Princes de Radziwiłł, situé dans le district d’Upita, ceux de Wiłkomierz, Kowno et dans le duché de Samogitie, faite l’an 1786 au mois de Juin“, wykazuje jasno, ze Birże, Popiel, Sołomieść, Poniemuń, Soły, Wiżuny, Owanta, Kiejdany, Nowe miasto, Pompiany, Sałaty, Turszlonie, Żubrzyszki, Cytowiany i Romaniszki, składały jeszcze za czasów ks. Panie Kochanku jednę całość. Puszcza i lasy birżańskie są głównie jodłowe i brzozowe, inne drzewa są rzadsze; są one przepełnione zwierzem i ptastwem leśnem różnego rodzaju. Rysie są rzadkie. Bobry, których tam niegdyś bywało nie mało, od przeszło dwóch wieków wytępione, a niedźwiedzi już nie ma od lat pięciudziesięciu. Łosie od roku 1863 znacznie przerzedzone zostały. Kraj birżański nader jest ciekawy pod względem geologicznym. Powierzchnia ziemi płaska, składająca się z pokładów próchnicy z gliną i żwirem, już to samej gliny wyciskowej, pod któremi idzie wapno skaliste, pod niem pokład gipsu od rzek Agłony i Oposzczy na południe i wschód, mieć musi jakieś wielkie próżnie pod sobą, których sklepieniem są bez wątpienia owe wielkie warstwy gipsu, pokryte warstwą skalistą wapna, utrzymujące na grzbiecie swoim liczne osady, wioski, lasy, pola i t. d. Płaszczyzna mająca pod sobą ten dziwny kaprys przyrody ciągnie się wzdłuż na trzy i pół mile, w szerokości zaś na milę i więcej, w niektórych miejscach ciągnąc się wązkiem pasmem z małemi przerwami. Granicę tej podziemnej próżni zakreślają rzeki: i tak od miasteczka Birż na północny-zachód, wieś Ropejki, rz. Oposzcza i pola wsi Druściek, Kolny folwark (ob. Holstena); na zachód młyn Smordoński, ztamtąd rzeką Smordoną, Totołą, z małemi przerwami, aż do młyna Roubańskiego na rzece Totoli; na wschód i południe wieś birżańska Kłausunie, Daużogiry i Gulbin. Przestrzeń ta dzieli się na dwa rodzaje próżni: jedne mające dno suche, drugie mające pod sobą wodę głębokodenną. Do pierwszego rodzaju należy część kraju południowo-wschodnia. od Muntegaliszek do Daużogir; do drugiego należy północna strona tychże Muntegaliszek po za Ropejki, Kirkiły, Smordona i dno rzeki Totoły, aż do jej ujścia; ta część przerwy daje się ostatecznie postrzegać nad brzegami rzeki Ławeny, w miasteczku Poswolu, gdzie są łazienki wody siarczanej. Zapadliny podobne na przestrzeni wyżej opisanej przybywają bardzo często; nieraz kilka ich do roku się tworzy. Sformowanie się podobnej zapadliny zwiastuje pękanie i łamanie się sklepień pod ziemią, które objawiając się stukiem, szumem, hukiem, łoskotem pódziemnym, przez opadanie jak gdyby kamieni, padających do wody, już na godzin 24 przed ostatecznem zapadnięciem ostrzega mieszkańców wioski o spełnić się mającem nieszczęściu i daje im czas do ucieczki, poczem z wielkim łoskotem wszystko w ziemię zapada, lub w wodzie tonie, albo też gdzieś pod ziemią ginie, zostawiając po sobie krater formy stożkowej, albo suchy na dnie, lub też mający oko przezroczystej, często niczem nie zgłębionej wody. Zapadliny te, powtarzane od wieków na przestrzeni wyżej opisanej, przez żadnego z geologów szczegółowo i naukowo postrzeganemi i badanemi dotąd nie były; jedynie ciekawość niespecyalistów takowe oceniała i ich piękność majestatyczną podziwiała. Niektóre z nich, przechodząc przez większe igrzyska przyrody i przez mocniejsze wstrząśnięcia, wspanialszą formę z ułamków brył przekładanych dostały i mają swoją osobną historyą, przechowaną w podaniach ludowych. Opisuje je szczegółowo dr. Ludkiewicz w artykule „O zamkach“ umieszczonym w „Tece Wileńskiej“ , oraz Eustachy Tyszkiewicz w monografii „Birże, rzut oka na przeszłość miasta, zamku i ordynacyi“, Petersburg 1869, str. 168 in 8-o. Tak np. nazwę „Pożemis,“ poziomka, nosi zapadlina, do której dna wpada strumień tego na­z­wi­s­ka, początek biorący z błot birżańskich za wsią Kłausuniami. Nie można podziwiać tego pięknego widoku wpadania wód pod ziemię inaczej jak wiosną; lub w czasie wielkiej ulewy, kiedy strumień wzbierze. Wtenczas masa wody, napełniwszy część znaczną zapadliny, z niezwykłym szumem i wirowym nurtem wpada popod skały, i od tego to nurtu podziemnego cała część kraiku w obszarze wiorsty kwadratowej nosi nazwę Poziomki. Za nią na południe i zachód jest rozpadlina w rodzaju pieczary podziemnej, składająca się z brył połamanych gipsu, które jedne na drugich powalone: nieforemne tej pieczary tworzą sklepienie; zowie się ona Szwentoje, t. j. „Święta Dziura“. Około drogi idącej z Muntegaliszek do Birż są nadzwyczaj daleko ciągnące się podziemne jaskinie, których sklepienia utrzymują się jakby na architektonicznych arkadach i tworzą kurytarz, po którego obu stronach widać osobne jaskinie. W r. 1857 dr. Ludkiewicz wchodził do tej pieczary, szukając w niej pokładu soli. Na pół mili od Świętej Dziury znajduje się na polach wsi Daumian jaskinia, dotychczas nie śledzona i bez żadnej nazwy. Także nad strumykiem Upitką, po za wsią Kirdany, przy ujściu jego do rzeki Totoły, wiele jest zapadlin suchych, z których się dziś wydobywa najpiękniejszy gips biały, krystalizacyi iglastej. Drugie pasmo zapadlin wodą zalanych, ciągnące się od Muntegaliszek do wsi Kirkił przez pola tejże wsi, oraz folwarku Rupejek, całkiem inny od poprzednich ma charakter. Tutaj gdzie woda wszystko pochłania co w nią wpada, pozostają tylko duże głębokie kratery ze znacznem okiem wody na dnie, a do nich wspomnienia w tradycyi ludowej także dochowane. Tak np. „Gaspadynia“, gospodyni, nazywa się zapadlina z kraterem, na którym, jak podanie miejscowe niesie, stać miała niegdyś obora. Podczas gdy w niej gospodyni krowy doiła, pękły sklepienia podziemne, a obora, krowy i gospodyni poszły razem na dno wód podziemnych; ztąd to miejsce, przez lud „gospodynią“ nazwane, dotąd te nazwę zachowało. W kraterze Gospodyni często widują pływające ryby, a niekiedy mocny ruch wirowy wody, z czego wnosić wypada, iż woda tej głębokiej zapadliny łączyć się musi i z innemi, daleko większemi wodami. Inna zapadlina, równie obszerna i głęboka, nazywa się „Karetą“, od tego, iż jakoby jacyś podróżni jadący karetą, w nią wpadli. Na zachód i południe Birż, gdzie się pasmo zapadlin kończy, wytryska z pod ziemi źródło Smordony, od swego przykrego odoru litewską nazwę „smirdi“ biorące; jest to sadzawka owalna, mająca w głąb 2 sążnie, w średnicy sążni 6, na dnie której corocznie nowe się tworzą kratery, wybuchające wodą i również co rok zaklęsające. Oprócz wody, przez te kratery wybuchnie niekiedy i pień drzewa olchowego, po części z karą, a tak zaokrąglony i otoczony, iż zdaje się, że go ręka ludzka w tę formę obrobiła. Czasem wybucha z nich kępa trawy pokręconej; lecz zkąd się to wszystko bierze i przez jakie pod ziemią wirowe operacye podobne kształty przybiera, tego dotąd nikt nie dochodził. Ze źródła Smorodny wypływa rzeczka tego na­z­wi­s­ka, na której stoi młyn, z powodu dostatku wody wiecznie mielący. Tutaj już Smorodna łączy się z wyżej wspomnioną rzeką Totołą, na której brzegach znajdują się zapadliny głębokodenne; widać nawet, że one ciągną się pod korytem tej rzeki, powiada dr. Ludkiewicz. Nad brzegami rzeczki Ławeny przed kilkunastu latami znaleziono piryt żelazny w kryształach, lubo w zbyt małej ilości. W jeziorach są konchy Planorbis-Corncus, Lymnea-Stagnalis i inne, jakie się zwykle w wodach słodkich znajdują. Wody mineralne siarczane w Porawicy, takie jak i w Smordoniach, znane są i używane okolicznie jako skuteczny środek lekarski. Znalazły one przy końcu zeszłego stulecia uczonego badacza, który je szczegółowo rozbierał i opisał. Rzadka ta broszura, w języku polskim napisana, zawierająca stronnic 28 in 12-o, bez miejsca druku, nosi tytuł: „O wodach birżańskich“ przez Pawła Boufala Hoppena M. L. r. 1791. Autor wspomina o „Świętej Dziurze“, której wejście dziś zupełnie przez osunięcie skały zamkniętem zostało, jako o miejscu w przeszłości litewskiej mytyczne znaczenie mającem i sięgającem czasów przedchrześciańskich. Broszura Hoppena zaszczytnie świadczy o tem, że i w owej epoce zajmowano się u nas naukami ścisłemi. Kwestya ludności byłaby najbliższą po topografii. Lud zamieszkujący tę okolicę jest jedno-plemienny, mówi czysto litewskim językiem i w formie swej pierwiastkowej przechował się aż do dni naszych. To też dotąd pozostało u ludu birżańskiego wiele uprzedzeń i dawnych pogańskich zwyczajów, które się tak z nim zrosły, że ich wykorzenić nie podobna. Z tych uroczystość Kupały, obchodzona w wigilią św. Jana, w największem jest zachowaniu. Jak wszędzie tak i u Litwinów birżańskich, język i zwyczaje flisów i bartników najodleglejszej sięgają starożytności. Odosobnienie ich zatrudnień zdaje się być tego powodem. Dotąd bowiem przy odbijaniu od brzegów łodzi towarnej, mniemany i tajemniczy bożek wód odbiera ofiary w monecie i jadle, rzucanem na dno rzeki, przy krótkiej połączonej z pojęciami chrześciańskiemi modlitewce. W lasach i na polach birżańskich znajduje się wiele uroczysk, dawnych horodyszcz, zwanych pilekalnie t. j. sypana góra; nad brzegiem Oposzczy widzimy dyablą górę, wialnia kałnas, nawet istnieje dyabla mogiła, wialnia kapej. Mnóstwo kurhanów i mogilników okładanych kamieniami, zwanych kapej, w których się znajdują ozdoby srebrne, brązowe i narzędzia żelazne. Młotki i toporki kamienne wyorywane bywają na polach. W zbiorze archeologicznym przy birżańskiej bibliotece ordynackiej są odgrzebane w kurhanach: topór i dzida żelazne, których ostrza umyślnie w ogniu pozakrzywiano przed złożeniem do grobu, na czułą i wymowną oznakę żałoby, że już zmarłemu, który ich używał, służyć nie mogą, a komu innemu służyć nie chcą. Język ludu tutejszego ma na wszystko właściwe sobie nazwanie; małą liczbę późniejszych wyrazów przyjął z niemieckiego lub słowiańskiego. Język ten, nader obfity w wyrażenia, dowodzi, że Litwini tutejsi od wieków mieli swoje instytucye, gospodarstwo, budownictwo, znali handel, rzemiosła, i świadczy zarazem wymownie o wygodnym bycie domowym mieszkańców. Po pięciu niemal wiekach od pierwszej unii i ośmdziesięcioletnim wcieleniu do Cesarstwa rossyjskiego, wieśniak birżański w codziennem życiu używa tylko swego języka. Jedyną zabawą, tego ludu są pieśni, przy zatrudnieniach domowych przez starszych, w wolnych zaś chwilach dla rozrywki przez młodzież, zimą treści nabożnej, latem więcej światowej, zwane dajnos i w nucie weselszej, śpiewane. Tekst ich, od naddziadów sukcesyjnie w ustach ludu przechowany, czasem i przez dzisiejszych lirników wioskowych układany, opiewa zwykle wojny i bohaterów, wspomina imiona Kiejstuta, Witolda i jakieś historye nieznane, dotyczące najdawniejszych wodzów swego narodu. Czasem wymieniają w nich pogańskie bóstwa, groźnego Perkuna i łagodną Mildę. Liczne też są u nich narzędzia muzyczne, na ich ziemi i przez nich utworzone. Wylicza je i opisuje szczegółowo w monografii powyż wzmiankowanej E. Tyszkiewicz, podając rysunek kunklów. Instrumenta muzyczne i inne przedmioty własnego wyrobu Litwinów birżańskich, wespół z ich objaśnieniem na żądanie władzy przesłane były z Birż do Moskwy dla upełnienia etnograficznej wystawy w r. 1867. Dawniej mieszkania włościan tutejszych miały być zupełnie różne od dzisiejszych. Mają się one znajdować dotąd gdzieniegdzie w oddalonych zakątkach Litwy i Żmujdzi. Tam ogień rozkładał się pośród kurnej ogromnej izby, zkąd dym wychodził przez małe otwory, zastępujące dzisiejsze okna. Podłoga z gliny ubita; drugie wejście było tak przestronne jak wrota, gdyż cały dobytek domowy razem z ludźmi tam się mieścił. Obecnie zaś lud ten zamożny, chaty ma porządne i jednostajne. Miło jest spojrzeć na ich domowe urządzenia gospodarskie, na tę całość miernego dostatku, który ich szczęście stanowi, na wzorową czystość i porządek. Taki jest obecnie stan wieśniaka w dawnem księstwie birżańskiem, wedle świadectwa E. Tyszkiewicza, który prócz tego robi uwagę, ze wieśniak ten, jak się ubierał za swoich kunigasów, tak go i dziś odzianego widzimy. Inaczej się dzieje z wieśniaczkami, które chętnie sięgają po odzież modniejszą. Lud ten po większej części jest wyznania ewangelicko-augsb. i reformowanego, które Radziwiłłowie birżańscy w dobrach swoich od wieków starali się utrwalić, używając do tego częstokroć środków nielegalnych. Znany jest proces wytoczony ks. Januszowi o ścinanie krzyżów stawianych po wsiach przez włościan-katolików; w pamięci zaś ludu dotąd przetrwało podanie, że który z włościan chciał zmienić wiarę, miał prawo zająć najlepszy grunt i z gospodarki wypędzić którego katolika. Obecnie birżańska parafia ewang. augsburska liczy parafian 4700, reformowana 5608, a prawosławna 662 dusz; co do parafii katolickiej, ma ona w miasteczku kościół pod wezw. św. Jana Chrzciciela, r. 1691 przez Annę z Sanguszków Radziwiłłową z drzewa wzniesiony, r. 1858 przez hr. J. Tyszkiewicza z muru całkiem przebudowany, na cmentarzu zaś kaplicę św. Jerzego fundacyi ks. Pikturny z r. 1813, filią w Radziwiliszkach, kaplicę w Giejdziunach i liczy parafian 5730. Od wprowadzenia wiary świętej w r. 1386, Birże Litewskie należały do dyecezyi wileńskiej; od roku zaś 1844 t. j. od utworzenia gub. kowieńskiej par. katolicka birżańska weszła w skład dyecezyi żmudzkiej, dekanatu kryniczyńskiego. Na budowę z drzewa pierwszego zboru ewangelicko-reformowanego dał pozwolenie ks. Radziwiłł r. 1587. W roku 1870 wzniesiono tamże nową wspaniałą budowę zboru ewangelików, murowaną ich własnym kosztem. Handel w Birżach Lit. z powodu geograficznego położenia bardzo ułatwiony. Ziemia urodzajna łatwy swych płodów znajduje odbyt. Porty morskie, Dźwina, Wilia i Niemen, naokoło zaś Ryga, Mitawa, Dyneburg, Wilno, Kowno i miasta pograniczne pruskie zakupują i spławiają wszystko co jest do zbycia. Rolnictwo stanowi główne zatrudnienie ludu, zimą i latem temu tylko włościanie oddani, w tem jednem swój byt dobry i prawdziwe znajdują bogactwo. Monety ich również świadczą o wspominanem wyżej przywiązaniu do dawnych zwyczajów. Talary bowiem holenderskie i hiszpańskie, kiedyś drogą handlu nabyte, są między nimi dotąd w obiegu, powiada E. Tyszkiewicz, i nazywają się musztyny, od słowa muszt t.j. bić, tak jak też same talary w Polsce nazywały się bitemi. Ostatniemi laty podniesiony niezwykle wysoko kurs srebra wyniszczył bardzo musztyny. Żydzi przepłacali je, wykupując, i w ogromnej ilości wywozili za granicę. Pierwsza założona birżańska osada była tam gdzie dziś jest dwór zwany Birże i oberża Murowanka. Że zaś na to zabudowanie wycięto las brzozowy, zajmujący całą przestrzeń Birż dzisiejszych, a brzezina po litewsku nazywa się berżynia, przeto i nazwanie Birż początek swój od brzozowego gaju wzięło. Pod względem najdawniejszych wspomnień historycznych czytamy w „Starożytnej Polsce,“ że w 1415 Jagiełło, objeżdżając Litwę, był w Birżach, co E. Tyszkiewicz nader słusznie za rzecz wątpliwą uważa. Pewnem zaś jest, że w połowie XV stulecia Grzegorz Fiedkonic, sekretarz kr. Kazimierza Jagielończyka, dziedzic ówczesny Birż, poślubił An­nę córkę Mikołaja Radziwiłła, pierwszego noszącego to na­z­wi­s­ko, i jako bezdzietny, całych swych dóbr przy zgonie uczynił ją dziedziczką. Ta umierając w r. 1492 przekazała te dobra synowcom swoim Jerzemu hetmanowi i Albertowi biskupowi wileńskiemu. Odtąd dobra te przeszły do imienia Radziwiłłów i następnie stanowiły kamień węgielny domu Radziwiłłów linii birżańskiej. Córką Jerzego Radziwiłła, pierwszego tego imienia dziedzica Birż, była królowa Barbara. Od Jerzego i Jana, dwóch braci rodzonych, rozdwoił się dom Radziwiłłów na dwie linie: nieświeską i birżańską, a synowie ich dwaj bracia stryjeczni imieniem Mikołajów, zwanych Czarny i Rudy, wyniesieni do najwyższych w kraju dostojeństw przez szwagra, ich, króla Zygmunta Augusta, otrzymując tytuł książąt państwa Rzymskiego od cesarza Karola V, zaczęli się pisać: Czarny, na Ołyce i Nieświeżu, Rudy zaś na Birżach i Dubinkach. Tak więc B. w r. 1547 zostały księstwem. Syn Mikołaja Rudego Krzysztof I, pierwszy tu zamieszkał, wzniósł zamek obronny a w nim pałac dla siebie; miasto znacznie zabudował i przywileje mu nadał. Dla tego też myśl ogólnie upowszechniona, że córka Jerzego, Barbara, już tu mieszkała, jest mylną. Po śmierci Krzysztofa I, gdy Karol ks. Sudermanii wtargnął do Polski, Jan Karol Chodkiewicz r. 1603 w zamku birżańskim zbierał swe siły wojenne i ztąd wyruszył pod Kirchholm dla pobicia na głowę nieprzyjaciół. Smutniejsze dla Birż nadeszły chwile, gdy Gustaw Adolf w 1625 wkroczył do Litwy, Poswol i Birże opanował i mocnym garnizonem osadził. Skarbiec książęcy, działa i zapasy wojenne stały się własnością zdobywcy. W skutek uchwały sejmowej z r. 1626 Rzplita Radziwiłła wynagrodziła, co mu dało możność odnowienia zrujnowanej twierdzy i uzbrojenia jej tak, ze stała się znowu potężnym i obronnym punktem granic Litwy. W r. 1669 umarł Bogusław Radziwiłł w. ks. lit., ostatni po mieczu potomek linii książąt birżańskich, których dobra odtąd przechodzą, do linii nieświeskiej. Kiedy Karol XII w roku 1701 w wojnie z Rossyą tryumfować rozpoczął, a Piotr Wielki szukał przymierza z kr. Augustem II, birżański zamek przeznaczony został na zjazd dwóch tych monarchów, który August II uwiecznił wybitym na to medalem (Patrz E. Tyszkiewicz „Birże“ str. 69, gdzie rysunek medalu podany). W czasie tejże wojny szwedzkiej wybiła ostatnia godzina bytu twierdzy i zamku birżańskiego, zniszczonych przez Lewenhaupta r. 1704. Odtąd same już tylko dobra birżańskie bywały świadkami klęsk nierozdzielnych z wojną, które w r. 1794 ściągnęły tu wojska polskie i rossyjskie, w ciągłej będące czynności. Najdawniejszą wzmiankę o Birżach Litewskich jako miasteczku czytamy w liście arcybiskupa ryskiego (Patrz „Pamiętn. Tow. przyj. Nauk w Poznaniu“ 1860 str. 361). Po śmierci Mikołaja Rudego, pierwszego książęcia na Birżach, syn jego Krzysztof I, zakładając zamek obronny, pragnął podnieść i mko Birże i dlatego mu nadaje prawo magdeburskie, swobody i przywileje oraz 60 włók ziemi, wynosząc je przez to na stopień miasta. W r. 1589 otrzymało ono na to od kr. Zygmunta III przywilej potwierdzający. Przywileje miasta po najściach szwedzkich Władysław IV nanowo 1644 utwierdza, uwalniając mieszkańców od podatków na lat 12. Ale liczne najścia nieprzyjaciół, skierowane na Birże jako na narożny szaniec obrony granic Litwy, niszcząc wszystko ogniem i mieczem doprowadziły miasto do upadku. Nawet sądy domowe w r. 1817 zniesiono zostały, księgi przeniesiono do sądu powiatowego w Poniewieżu, a ogólny zarząd miasta oddano dziedzicowi dóbr birżańskich. B. leżą o 63 wiorst od Poniewieża. Cerkiew prawosławna 1, kościół katolicki murowany, powyżej już wzmiankowany, wraz z drewnianą kaplicą na cmentarzu, zbór ewangielicki wspaniały, z muru na nowo wzniesiony, kościół luterski, w r. 1638 na przód z drzewa zbudowany a obecnie murowany, 4 drewniane synagogi, domów 536, z których 400 żydowskich, kramów żydowskich 42, szkół chrześciańskich 3, ewangelicka, luterska i włościańska. Ta ostatnia, założona przez fundatora ordynacyi hr. Jana Tyszkiewicza, liczyła uczniów 150 i trwała do roku 1863. Apteka 1, garbarnie 3 i wielu rzemieślników. Mieszkańców płci obojga do 3000. Jarmarki 3 do roku. Główne tu jest siedlisko ewangelików na Litwie. W r. 1815 cesarz Aleksander I przejeżdżał przez B., które już w r. 1811, gdy ks. Dominik Radziwiłł znaczną część swych dóbr wyprzedać postanowił, nabyte zostały przez jednego z licznych jego wierzycieli Józefa Tyszkiewicza. W 1816 ukazem cesarskim ustanowioną została w Wilnie tak zwana komisya Radziwiłłowska, dla rozpatrzenia powikłanych interesów i urządzenia dóbr małoletniej ks. Stefanii, córki ks. Domika [Dominika ?]. Wówczas to wytoczony został wespół z innemi i z Michałem Tyszkiewiczem, synem Józefa, ówczesnym właścicielem Birż, proces o dobra birżańskie, który dopiero r. 1844 w taki sposób ukończony został, ze dziedzictwo na Birże synowi nieżyjącego już wówczas Michała, Janowi Tyszkiewiczowi, późniejszemu założycielowi ordynacyi birżańskiej, ukazem cesarskim przyznane zostało. Tenże hr. Jan Tyszkiewicz, założyciel ordynacyi, w 1862, gdy objął dobra birżańskie z działu mu przypadłe, założył w pobliskim Ostrowiu rezydencyą i miejsce to pięknym pałacem przyozdobił. Pałac ten, stawem od miasteczka Birż oddzielony, zawiera cenne zbiory naukowe i bibliotekę przed 20 laty od Michała Borcha zakupioną. W zbiorze rękopisów odznaczają się starosławiański latopisiec z epoki Samozwańców i metryka korespondencyi Jędrzeja Opalińskiego z r. 1582. Do tegoż oddziału rękopisów wcielone zostały papiery po-Radziwiłłowskie, z dobrami birżańskiemi żadnej nie mające styczności. W bibliotece znajduje się tomów około 5000, oraz zbiory archeologiczny, etnograficzny i ornitologiczny. Zasługują również na uwagę: gabinet fizyczny tudzież zbiór rzeźb marmurowych i malowideł, zdobiących sale, biblioteki i pokoje mieszkalne. (Teka Wileńska „O zamkach“ Dr. Ludkiewicza; monogr. „Birż“ E. Tyszk. Petersburg, r. 1869 str. 168 in 8-vo; „Starożytna Polska“ III, 453—459; Siemienow Słownik geogr.—stat. I, 259. Ten ostatni co do obszaru Birż nader błędne podaje cyfry).

Bissena, ob. Średnik.

Bistein, Bisztynek (ob.).

Bisztynek, Bysztynek, niem. Bischofstein, Bistein, m., pow. reszelski, ze st. poczt., 3500 mk., ma 10 jarmarków na rok. Założone w r. 1385 obok dawnej osady Strowangen, 1455 zdobyte przez krzyżaków, 1589 pogorzało. I w XIX w. częste pożary.

Bittehnen (niem.), kilka wsi w Prusiech wsch., w pow. labiawskim i ragneckim.

Bizenko, małe jeziorko, w systemacie wód wigierskich, pow. suwalski, należy do majoratu gen. Ganeckiego. Por. Blizienko (?).

Bizery, wś, pow. władysławowski, gm. Zyple, par. Błogosławieństwo. W 1827 r. było tu 18 dm., 161 mk.; dziś 18 dm., 150 mk.

Blendowen, ob. Błędowo.

Blendzianka lub Zuzenka, rzeka, wypływa z jeziora w dobr. Łanowicze, pow. suwalski, na granicy Prus, wpada do jeziora Wersele, z którego wypłynąwszy przechodzi w kierunku południowo-zachodnim przez grunta wsi Wersele, Stołupianki, Zarzecze [W Słowniku wymienione pod nazwą Zarzeczany Pawłowskie.], Budzki [W Słowniku: Bućki.] i Blinda [W Słowniku: Błęda.]; od tej ostatniej wsi zmienia swój kierunek w stronę północno-zachodnią i przepływając przez grunta folwarku Samborowszczyzna [Dziś nie istnieje.], wychodzi pod osadę Sypitka i płynie dalej przez Prusy. Wpada do Rospudy pod wś Maltak. Okolice przez które toczy swe wody, po większej części górzyste. [W rzeczywistości opisano tu dwie różne rzeki: Błędziankę i Zuśniankę. Błędzianka (pierwotnie Blinda) wypływa z jez. Wersele, płynie na płd.-zach. koło wsi Wersele, Stołupianki (raczej przez grunta wsi Stołupianki), Zarzecze, Bućki, Blenda, po czym skręca na płn.-zach. w stronę byłych Prus Wschodnich, gdzie zwana była Romintą. Granicę przekraczała koło os. Sypitka (dziś nie istnieje) pod Prawym Lasem. Zuśnianka wypływa z jez. Łanowicze, płynie przez Zuzenko, Tobołówkę, os. Mroczkowiznę (dziś nie istnieje), Motule, Olszankę (przedm. Filipowa), Zusno i wpada do jez. Gatne (zwane wówczas także Gaczne) a z niego do Rospudy i z nią do jez. Garbaś pod wsią Matłak (nie Maltak.) Por. rz. Krzywulka (1).]

Blizienko, małe jezioro, stanowiące niejako dalsze wschodnie przedłużenie jez. Blizno (ob.), między wsiami Dankowskie [Danowskie.] i Kopanica. [Por Bizenko.]

Blizno, 1.) B. i Karolewo, wieś i osada włośc., pow. rypiński, gm. Szczutowo, par. Gujsk, liczą 206 mieszk., 21 domów, 23 osady włośc., powierzchni 247 morgów; w tem gruntu orn. 175 morg.; folwark Blizno, nad jeziorem tegoż na­z­wi­s­ka położony, należy do dóbr Stara Wola, liczy 28 mieszk., 5 dm. W 1827 r. było tu 19 dm. i 170 mk. 2.) B., wś, pow. augustowski, gm. Szczebra olszańska, par. Szczebra, o 6 w. na południe od jez. t. n., śród lasów i błot.

Blizno, 1.) jezioro, pow. augustowski, o 4 w. na prawo od drogi bitej z Warszawy do Suwałk, na połudn. od jeziora Wigry, śród lasów, 5 w. długie w kierunku od zach. ku wsch., szerokie ok. 1 w., brzeg południowy lesisty, północny w części bezleśny i górzysty, koło folw. Ateny. 2.) B., jezioro, ob. Szczutowo. Br. Ch.

Bluwiszki, wś rządowa, pow. władysławowski, gm. i par. Gryszkabuda, o 97 w. od Suwałk. W 1827 r. było tu 28 dm. i 205 mk., obecnie 43 dm., 390 mk.

Bluwy, wś, pow. władysławowski, gm. Leśnictwo, par. Władysławów, ma 6 dm., 56 mk.

Błaskowizna, wś, pow. suwalski, gmina Pawłówko [Pawłówka], parafia Przeróśl, 231 mieszk., 23 domy. K. H.

Błęda, wś, pow. suwalski, gm. Pawłówka, par. Przerośl, odl. 3 m. od Suwałk, ma 29 dm., 170 mk. Posiada szkółkę elementarną, na utrzymanie której mieszkańcy, drogą składek, dają rocznie 180 rs.

Błędowo, niem. od 1860 Blandau, wś szl. z kościołem paraf. katol. w pow. chełmińskim, lud. 279, kat. 196, rozl. 4175 m., 20 dm., st. p. Trzebieluch. W B. jest krąg kamienny 15 mtr. średnicy, z 46 głazów, w środku z piramidą z kam. stożkowych, 2,40 mtr. wysoką, pod którą znaleziono 1876 r. urnę z kośćmi palonemi, pod urną szkielet niepalony w piasku a przy nim monetę miedzianą Teodozyusza z początku V w. (Zeitschr. des historischen Vereins f. den Reg. Bez. Mar., 2 zesz., str. 80, tabl. IX, fig. 1). 2.) B., niem. Gross-Blandau, dobra, pow. gołdapski, st. p. Grabowo. [Blenda, dziś nie istnieje, na płn.-wsch. od wsi Dunajek, 4 km od Szeskiej Góry.] 3.) B., niem. Blendowen, wieś szlach., pow. gierdawski, st. poczt. Abeliszki.

Błogosławieństwo, wś i folw. nad Niemnem, pow. władysławowski, gm. i par. t. n., odl. od Suwałk 137 w., od Władysławowa 42 wiorsty, posiada kościół par. drewniany, sąd gminny okr. III, urząd gminny, szkołę początkową. W 1827 r. było tu 21 dm. i 216 mk., obecnie 39 dm. i 641 mk. nazwę swą otrzymała od góry Błogosławionej, na której mieściła się pogańska świątynia litewska. W pobliżu znajduje się dotąd obszerny las, mający do 4000 mórg, w którym mieściły się święte gaje (Iłgis). Za Zygmunta Augusta B. było własnością Kir­sz­tej­nów. Par. B. dek. władysławowskiego 3275 dusz. Dobra B., w skład których oprócz wsi i folwarków wchodziło i miasteczko t. n., w zeszłem stuleciu należały do Antoniego Tyszkiewicza, który w r. 1765 sprzedał je Benedyktowi, Kaźmierzowi i Karolowi braciom Karpiom. Po bezpotomnej śmierci dwóch ostatnich, całe dobra odziedziczył Benedykt, a po jego śmierci w r. 1805 przeszły w spadku na jego syna Ignacego, a następnie drogą spadku w ręce Tyszkiewiczów. Gmina B. ma ludn. 6359, rozl. 21218 m., st. p. Szaki. W skład gminy wchodzą: Antkalniszki, Antoniszki, Bartupie, Bąkiszki, Błogosławieństwo, B.-małe, B.-folwark, Boskawola, Budele, Budnikiszki, Bujze, Bundzie, Dagile, Dowgierdyszki, Dubieniszki, Giełgudyszki-górne, Grażyszki, Iwoniszki, Jotyszki-małe, J.-wielkie, Katynele, Kiedebliszki, Kierutyszki, Kisieliszki, Korkory-chłopskie, Korkory-szla­che­c­kie, Kubile, Kudra, Kumiecie, Łaukieliszki, Łączka, Łozowniszki, Martyszyszki, Misiurka, Nowy folwark, Pajotyje wś i folw., Pakalniszki-dolne, Pakalniszki-górne, Pankliszki, Pawilona, Poniki, Poszyle, Poszurkiecie, Prańce, Rajniszki, Rekiele, Rudzie, Stanajcie, Stulgie, Szaki, Szyksznie (3 dr. miejscowości t. n.), Szylwiany wś i folw., Szylerowo, Użenikis, Wajgowiszki, Warkuliszki, Widygry, Wingałupis, Wojwodyszki, Wosiszki, Zarembiszki i Żalgirys. Br. Ch.

Bobie, wś, pow. wiłkowyski, gmina Zielonka, par. Olwita. Ma 10 dm., 50 mk.

Bobikły, inaczej Wice, wś i folw., powiat maryampolski, gm. Poniemoń Pożajście, parafia Poniemoń. Wś ma 18 dm., 150 mk., folw. 1 dom. [Por. Wicie 3.]

Bobkiszki, wieś, pow. maryampolski, gm. Balwierzyszki, par. Gudele; 4 dm., 47 mk.

Bobławka, wś rządowa, pow. wiłkowyski, gm. i par. Olwita. W 1827 roku było tu 23 domy i 159 mieszk. (?); obecnie 4 domy, 28 mk.

Bobr, Bóbr, nazwa pospolitego niegdyś, dziś rzadkiego bardzo zwierzęcia, dała początek wielu nazwom miejscowym tudzież na­z­wi­s­kom ludzi, od których poszły znowu nazwy miejscowe. Nie zawsze przeto nazwa taka jak Bobrowo stanowi dowód istnienia bobrów w danej okolicy, gdyż może być ona tylko pamiątką na­z­wi­s­ka pierwszego osadnika.

Bobra 1.) Wielka, dobra, pow. sokólski, 1 okr. pol., gm. Hrebienie, 30 w. od Sokółki, własność Rosz­ko­w­skich (poprzednio Lis­to­w­skich), mają 518 dzies. 2.) B. Mała, dobra, tamże, 34 w. od Sokółki, własność Po­łu­biń­skich, 280 dzies. 3.) B., wś włośc., pow. lidzki, 3 okr. pol., gm. i dobra skarb. Rożanka, miała 24 dusz rewiz.

Bobroliszki, wś, pow. maryampolski, gm. Antonowo, par. Pilwiszki, ma 23 dm., 238 mk., leży o 17 w. od Maryampola.

Bobrowickie, jezioro w północno-zachodniej stronie pow. pińskiego, na samej granicy gub. grodzieńskiej, pow. słonimskiego, w odludnej głuchej miejscowości, o 7 w. na zachód od jez. Wygonowskiego; dł. 4½ w., 3¼ szer., pow. 8 w. kw.; brzegi niskie, błotniste, lesiste, z wyjątkiem miejsc gdzie wsie (Bobrowicze, Wiado i Tupiczyce). Według Strielbickiego ma 7 w. kw. rozl. Inaczej zowią je też jeziorem Radohowskiem. Por. Szczara.

Bobrowisko, wieś, pow. suwalski, gm. Hutta, o 13 w. od Suwałk; liczy dm. 11, ludności 74, przestrzeni morgów 275 prętów 221.

Bobrowniki, byli to osadnicy zostający pod bezpośrednią władzą książąt (mazowieckich głównie) i obowiązani do hodowiania i chwytania bobrów, których skóry stanowiły bardzo ceniony przedmiot handlu. Na dworach książęcych byli specyalni urzędnicy do nadzoru bobrowni, zwani bobrowniczymi. Wspominają o nich często najdawniejsze dokumenta z początków XIII w. Br. Ch.

Bobrowniki, 1.) nad Wis­łą, os., przedtem mko. rządowe, pow. lipnowski, gm. i par. t. n. Była tu osada jeszcze za Konrada I, księcia mazowieckiego. Król Ludwik, wraz z innemi grody, nadał ją r. 1377 Władysławowi, księciu opolskiemu, siostrzeńcowi. Książę ten r. 1396 sprzedał B. krzyżakom, którzy wystawili na prawym brzegu rzeki, na pewnym rodzaju przylądka a raczej wyspy wodą do koła oblanej, niewielki murowany zamek, a w roku 1403 wielki mistrz zakonu Konrad Jungingen samą osadę wyniósł do stopnia miasta na 52 włókach chełmińskich. W nadaniu tem nazwane jest: Stadt Beberen (miasto bobrowe). Roku 1408 wraz z ziemią dobrzyńską wykupione i do całości kraju wcielone. Lubo Krzyżacy w następnym roku zamek zdobyli, jednak przy zaborze tym się nie utrzymali. Obywatele ziemi dobrzyńskiej opustoszały zamek postanowili własnym nakładem podźwignąć, na co zezwolił sejm 1641 r., lecz go wojny szwedzkie na nowo tak dalece spustoszyły, że w r. 1765 większa część murów w ruinie leżała. Podług ostatniej lustracyi r. 1789 oprócz zrujnowanego zamku było 84 domów. Za naszych czasów rząd królestwa dozwolił ruderę zamku rozebrać a z gruzów jego stanęło kilka zabudowań w Strońsku i Ciechocinku, tak, że pozostało tylko kilka ułomków, ściany i piwnice. Jest tu kościół par. murowany dawnej fundacyi, ostatecznie przerobiony w 1788; sąd gminny okr. II, urząd gminny, szkółka elementarna. W 1827 r. było tu 88 dm. i 620 mk., w 1859 r. 108 dm. i 983 mk.; obecnie 109 dm. i 1607 mk. B. starostwo: os. i B. wójtostwo: wś, przez drobną szla­ch­tę zamieszkałe, mają 3 dm., 26 mk. i 91 morg. ziemi. Gmina B. liczy w swym obrębie 27 wsi, gruntów 17,697 morg., W tej liczbie 9,666 morg. ornych. Do gminy należą nast. wsie: Bobrowniki, Białebłoto, Gnojno, Brzeźno nad jeziorem, Korytkowo, Brzeźno, Rybitwy małe, Ośmiałowo, Komorowo, Maliszewo, Bógpomóż, Celiny, Żołnowiec, Zawady, Zmyślin, Rek, Myszek i in. Par. B. dek. lipnowskiego ma 1042 wiernych. 2.) B. nad Wieprzem, os., przedtem m. rządowe, pow. nowo-aleksandryjski, gm. Irena, o 1 m. od Gołębia. Położone na prawym brzegu rzeki, o 5 w. od ujścia do Wis­ły, przy trakcie bitym warszawsko-lubelskim. Nadane niegdyś przez stany rzeczypospolitej polskiej wraz ze wsią Dęblinem (dziś Iwangrodem) Hieronimowi Lubomirskiemu, hetmanowi wielkiemu koronnemu i kasztelanowi krakowskiemu; później należało do Mniszchów. Ma kościół par. starożytny murowany, erekcyi niewiadomej, ale 1481 uposażony przez Stan. Tarłę; obecny murowany w stylu kazimierzowym. W 1827 r. było tu 128 dm. i 787 mk., w 1859 r. 127 dm., 1,258 mk.; warsztaty tkackie, huta szklana, w pobliżu fabryka krochmalu, świec woskowych i t. p. istniały tu w ostatnich czasach. Obecnie B. stanowią majorat. Par. B. dek. nowo-aleksandryjskiego ma 2444 dusz. 3.) B., wś rządowa nad rz. Brynicą, pow. będziński, gm. Bobrowniki, par. Siemonia. Leży na samej granicy od Szląska, odległ. 12 wiorst na zach.-półn. od Będzina, z którym łączy ją droga bita. Posiada urząd gminny. Wraz z drobnemi koloniami: Kaznycie, Namiarki i Wygoda ma obszaru: 1490 mórg ziemi włośc. i 45 rządowej, w tem 990 ornego gruntu. W 1827 r. było tu 98 dm. i 488 mk., obecnie 176 dm., w tej liczbie 11 mur. i 1760 mk. Gmina B. należy do sądu gminnego okręgu II w Ujejscach, stacya pocztowa w Dąbrowie górniczej. W gminie znajdują się kopalnie rządowe rudy żelaznej i galmanu, kopalnie węgla kamiennego i galmanu, w części skarbowe, w części prywatne, 6 młynów wodnych. 4.) B., wś i fol., pow. kozienicki, gm. Bobrowniki, par. Głowaczów. W 1827 r. było tu 45 dm. i 283 mk., obecnie zaś 36 dm. i 442 mk.; ziemi dwor. 1029, włośc. 1352 morg. Gm. 13. z urzędem w Dabrowie-Miejskiej ma 3200 ludn., obszaru 11260 morg., w tem ziemi dwor. 1725 morg., s. g. okr. IV we wsi Brzóza, st. p. Magnuszew, odl. od Kozienic 20 w. W skład gm. wchodzą: Bobrowniki, Chojnów, Dobieczyn, Helenów, Ignacówka, Józefów, Klementynów, Kosmy, Kruszyny, Lipska-wola, Lipskie-budy, Łukawa, Łukawska-wola, Maławieś, Miejska-Dąbrowa, Muszary, Nijaków, Olszowa-Dąbrowa, Paulanka, Sielce, Stawki, Studnie, Sułków, Zadąbrowie i Zieleniec. 5.) B., wieś, pow. sieradzki, gm. Bogumiłów, par. Chojne, odległa od Sieradza wiorst 11, rozległości morg 390 w posiadaniu włościan; 288 mk. wyznania katol., ludność zamożna. 6.) B., wś, pow. łowicki, gm. Dqbkowice, par. Łowicz, odl. od Łowicza 6 w. Znajduje się tu młyn wodny i parowy. W 1827 r. było tu 51 dm. i 340 mk., obecnie 70 dm. i 329 mk. 7.) B., wś i folw., nad rz. Pilicą, pow. Końskie, gm. Dobromierz, par. Stanowiska. Tartak parowy. W 1827 r. było tu 22 dm. i 179 mk. 8.) B., dwie wsie przyległe, pow. kalwaryjski, gm. i par. Simno. Leżą między jez. Giłujcie i Duś, połączonemi strumieniem. Mają obie razem 45 dm., 351 mk., leżą o 32 w. od Kalwaryi. 9.) B., wś rządowa, pow. wyłkowyski, gm. Pojeziory, par. Szumsk, o 18 w. od Wiłkowyszek. W r. 1827 było tu 30 dm. i 217 mk; obecnie 35 dm., 336 mk.

Bobrowniki, 1.) okrąg wiejski, gm. Worniany, pow. wileński, liczy nast. wsie: Bobrowniki, Grzebały, Czyżowszczyzna, Kierniany, Dyrszuny, Bodziwoły i zaśc. Jancyszki, Chodorzyszki. 2.) B., okrąg wiejski w gm. Wysoki Dwór, pow. trocki, liczy w obrębie swoim tylko jednę wieś Bobrowniki. 3.) B., wś, pow. sokólski, gub. grodz., o 8 w. od Sokółki.

Bobrowszczyzna, ob. Świsłocz, rz.

Bobrówka, rz., dopływ Narewki z prawej strony.

Bobry, 1.) wś nad rz. Wartą, pow. noworadomski, gm. Radomsk, par. Pławno, młyn wodny. 2.) B., pow. sejneński, dwie wsie t. n., jedna z folw. w gm. i par. Święto-Jeziory, w 1827 r. miała 9 dm. i 128 mk., obecnie 20 dm., 140 mk.; druga w gm. i par. Wiejsieje, liczyła w 1827 r. 12 dm. i 111 mk., obecnie zaś 38 dm. i 275 mk. 3.) B. (niskie lub małe), nad rz. Orzycem, pow. przasnyski, gm. i par. Krzynowłoga wielka, ma 85 morg. obszaru, 6 dm., 45 mk. Drobna szla­ch­ta.

Bobry, niem. Bobern, wś, pow. łecki, st. p. Bajtkowy.

Bobryszki, 1.) wś pryw., pow. nowo-aleksandrowski, gub. kow., 41 w. od m. pow., z domem modlitwy dla raskolników. 2.) B., wś, pow. wileński, o 3 w. od Czabiszek, folw., należy do dóbr Czabiszki Piłsudzkich. Obecnie własność Jana Piłsudzkiego. Parafia w Czabiszkach. Dr. T. Hr. 3.) B., okrąg wiejski w gm. Oranach, pow. trocki, liczy w obrębie swym wsie: Bobrzyszki, Serafiniszki, Kirklany, Aleksandrowo, Mieszkucie, Powierancie. Wś B. ma kaplicę murowaną, należącą do parafii Daugie a stawianą na mogiłach.

Bobrze, jezioro, w dobr. Hołny Wolmera, pow. sejneński, 50 morg. obszaru, 30 st. głęb., łączy się z jez. Czarne. [Koło wsi Zaczarne al. Bulewizna na płn. jez. Boksze leży jez. Bebrucie. Rzeka Marycha łączy Bebrucie z nie istniejącym teraz jeziorem Jodelis (Czarne 2.) leżącym w górę rzeki, koło dawnego folw. Zaboryszki, przy lesie Trakiel. Dziś w miejscu jez. Jodelis urządzone są stawy.]

Bobrzyszki, ob. Bobryszki.

Bochanowo, wś, pow. suwalski, gm. Pawłówka, odl. 19 wiorst od Suwałk, liczy 11 dm. i 97 mk. K. H. [Dziś Bachanowo.]

Bocianowo, folw., pow. suwalski, gm. Kukowo, o 8 w. od Suwałk, ma przestrzeni 134 morg. Dawniej była to wieczysta dzierżawa, od r. 1874 własność prywatna. Grunta gliniaste. Ztąd ładny widok na Suwałki. [Dziś nazwa zapomniana, na płn.-wsch. od Bakaniuka.] R. W.

Boczkieniki, wś rządowa, pow. maryampolski, gm. Pogiermoń, par. Preny. W 1827 roku było tu 13 dm. i 192 mk., obecnie 31 dm., 240 mk.

Boczkienikiele, wś i folw. donacyjny, nad Niemnem, pow. maryampolski, gm. Pogiermoń, par. Pokojnie, o 8 mil na półn. wschód od Maryampola. W prześlicznem położeniu nad Niemnem; znajduje tu się przystań dla wicin i tratew płynących Niemnem. Obszar ornej ziemi 600 mr. i tyleż lasu, gleba żyzna; pszenna przeważnie; 19 dm., 267 mk. Ed. Traut.

Boczne, jezioro, pow. suwalski, o 2 w. na północ od Przerośli, sięga pod samą linią graniczną od Prus, brzegi wzgórkowate, bezleśne. Łączy się przez strumień z jez. Kościelnem a przez nie i z jez. Krzywem, na zach. od Przerośli (Mapa. Woj. Top. XIV 2). Br. Ch.

Boczniel, Boczel, Boczne, dwa jeziora t. n., sąsiednie z sobą, pow. sejneński, na półn. zachód od Krasnopola; jedno z nich większe przy wsiach Jegłówek, Gremzdel; przez nie przechodzi linia graniczna powiatów sejneńskiego i suwalskiego, brzegi oba płaskie, bezleśne. (Mapa. Woj. Top.) Br. Ch.

Boczniel, jezioro, pow. suwalski, wązkie a długie, stanowi niejako boczną odnogę jez. Hańczy, od której oddzielone wąskim pasem ziemi. (Mapa. Woj. Top. XIV 2). Br. Ch.

Boćki, mko w pow. biel­s­kim, gub. grodz., o 17 w. od Biel­s­ka ku Dro­hi­czy­no­wi, na nizkiem wybrzeżu Nurca, o 2 w. od jego zbiegu z Nurczykiem, między Biel­s­kiem a Dziatkowiczami, założone w XVI w. przez Jana Sapiehę, któremu 1509 Zygmunt I darował kilka wsi z prawem założenia miasta. Około 1700 B. przeszły do rodziny Branickich a potem Potockich, którzy je dotąd (1860) posiadają. Sapieha założył tu 1513 klasztor, 1834 skasowany. Paraf. kościół katol. św. Józefa i św. Antoniego Pad., z muru 1720 wzniesiony; parafia katol. dekanatu biel­s­kie­go: dusz 3840 liczy. Miasteczko miało 1 stycz. 1878 r. 1900 mk., w tem 1262 izr. R. 1775 miało 224 dm. R. 1860 liczyło 405 katol., 290 prawosł., 743 izraelitów. Słynęło niegdyś z wyrobu rymarskich harapów (boćkowce, monitory boćkowskie). F. S.

Boćwinka, niem. Bodschwingken, 1.) wś, pow. gołdapski, w dolinie rzeki Gołdap, otoczonej wieńcem wzgórz; 425 mk. ew.; gleba lekka piaszczysta; rolnictwo i hodowla, bydła; st. p. 2.) B. lub Neu-Freudenthal, wś, pow. węgoborski, pod Kruklankami.

Bogaczko, niem. Bogatzko, wś i dobra, pow. lecki, st. p. Lec. W pobliżu folwark Bogaczkowska wola.

Bogata, wś, pow. Maryampolski, gm. i par. Pilwiszki. W 1827 r. było tu 12 dm. i 186 mk., obecnie 38 dm., 319 mk.

Bogdańce, wś, pow. sejneński, gm. Sereje, 297 mk., 26 dm.

Bograny, wś i folw. rządowy, pow. maryampolski, gm. Chlebiszki, par. Preny. W r. 1827 r. było tu 21 dm. i 149 mk. (?), obecnie 4 dm., 74 mk.

Bogusze, 1.) wś, nad rz. Łęk, pow. szczuczyński, gm. Bogusze, par. Grajewo. Leży na samej granicy od Prus i posiada celną rogatkę. W 1827 r. było tu 54 dm. i 273 mk.; w 1859 r. 37 dm. i 265 mk. drobnej szla­ch­ty. Obszar ziemi 1015 morg. Wieś ta założoną została w 1531 r. Odl. od Grajewa 4 w. Pod tą wsią stoi na linii granicznej słup murowany, wzniesiony w [sierpniu] roku 1545 przy rozgraniczaniu od Korony tej części Prus, która w lenne posiadanie Albertowi margrabiemu brandenburskiemu puszczoną została, i która dala początek dzisiejszemu królestwu. Słup ten ma na sobie wyobrażenie her­bów koronnych, płaskorzeźbą na kamieniu piaskowym dosyć niezgrabnie wykonanych; to jest po jednej stronie tarcza z pogonią litewską, po drugiej tarcza z orłem jednogłowym, mającym na piersiach głoskę S koroną uwieńczoną, a niżej tablicę z wklęsło wyrytym następującym napisem: „Quando Sigismundus patriis Augustus in oris primus et Albertus Marchio jura dabant, Ille Jagellonis veteresque binominis urbes hic que Borussorum pace regebat opes. Haec erecta fuit moles quae limitae fines signat et amborum separat arva ducum. Anno MDXLV. Mense Augusto“. Kamień ten już w wielu miejscach przez czas jest zniszczony, zaś litery nie wszędzie do wyczytania łatwe. Pospólstwo tutejsze utrzymuje, że w tym słupie znaczna ilość srebra została zamurowaną. Z tego powodu nieraz włościanie od strony Prus napadali go w nocy, świdrem wiercieli w cegłach, i tym sposobem znacznie zniszczyli. Por. „Tyg. ill.“ t. IV 1862 str. 62. Gm. B. ma ludno 6689, rozległości 11769 morg., urząd gm., s. gm. okr. II i st. p. w. os. Grajewo. W skład gm. wchodzą: Buczki-Świdrowo, Bogusze, Cyprki, Danówko, Dybła, Flesze-Rożyńskie, Grajewo, Kacprowo, Konopki, Kotyrybno, Kurejewka, Kurejka, Łękowo-Lipnik, Merucie, Papowo-pruskie stany, Toczyłowo, Wierzbowo i Wojewodzin; dwie z wymienionych wsi posiadają ludność czysto szlach., 9 mięszaną, reszta włościanie. W 1876 r. wywieziono przez komorę B. za 674,543, przywieziono za 96,670 rs. [Por. Prostki.] 2.) B. Stare, wś, pow. łomżyński, gm. i par. Szczepankowo, ma 907 morg. obszaru. Br. Ch.

Bohatery, wś i B.-Leśne, wś rządowa, pow. augustowski, gm. Kuryanka, par. Teolin. Śród błot i lasów na połud. krańcu puszczy augustowskiej, o 2 w. na półn. od Bartnik. W r. 1827 B. leśne miały 40 dm. i 230 mk., obecnie 53 domy i 330 mieszk. B. polne, wieś rządowa, powiat augustowski, gmina Łabno, o 10 w. na połd. od B. leśnych, a 12 w. na wschód od Lipska. W 1827 r. było tu 36 dm. i 132 mk., obecnie 51 dm., 334 mk.

Bohoniki, wś w pow. sokólskim, gub. grodzieńska, o 8 w. od Sokółki.

Bohorodycze, wieś, powiat grodzieński, i gmina; należy do zarządu polic. w Łunnej.

Bohusława, wś i folw., gub. grodzieńska, należy do dóbr Sielce.

Bojary, nazwa kilku wsi w obrębie gub. suwalskiej; z tych znaczniejsze są B. wś i fol., pow. wyłkowyski, gm. Bartniki, par. Lankieliszki (R. 1827 20 dm. i 222 mk.) i B. wś, pow. wyłkowyski, gm. Kibarty, par. Wierzbołów (R. 1827 11 dm. i 110 mk.). Przez grunta tej ostatniej przepływa rz. Szyrwinta a rz. Lepona odgranicza je od Prus. Zajują one 409 mórg ziemi dworskiej, 88 włościańskiej. Dosyć obfite pokłady torfu. Także nie istniejąca dziś os. w pół drogi między Potopami i Michałówką. Po za obrębem gub. suwalskiej spotykamy w Królestwie jedynie B., wś rządowa w pow. biłgorajskim, gm. Puszcza Solska, par. Biłgoraj, i Bojarską Wolę w sokołowskim, gm. i par. Kossów.

Bokellen (niem.), wś szlach., pow. gierdawski, 226 mk., ewang.; st. dr. żel. toruńsko-wystruckiej.

Boksza v. Boksze, [wcześniej Sejwy Czarne,] jeziora dwa t. n., w pow. suwalskim, gm. Sejwy, o 8 w. na półn. [Błąd, powinno być: ~1 km. (~1 w.) na południe.] od jez. Sejwy, przedzielone są od siebie wązkim przesmykiem. Długość każdego dochodzi jednej wiorsty, -szerokość 250 sążni, głębokość do 30 stóp, Poławiają się w nich leszcze, okonie, szczupaki.

Boksze stare i nowe, dwie wsie przyległe, pow. suwalski, gm. Sejwy, nad jez. t. n., o 17 w. od Suwałk. B. stare liczą 26 dm. i 198 mk., B. nowe 14 dm. i 162 mk. K. H.

Bokszyszki, wś i folw., pow. wyłkowyski, gm. Wisztyniec, par. Wiżajny. W 1827 r. było tu 36 dm. i 127 mk.

Bolcie, wś i osada młynarska, pow. suwalski, gmina i parafia Wiżajny. Ma 22 domy, 209 mk.

Bolesta, starodawne imię i na­z­wi­s­ko licznego bardzo ro­du, który dał początek setkom ro­dzin polskich. Głównym gnia­z­dem nich było Płoc­kie, gdzie większa część województwa zastawała w ich ręku, lecz rozpostarli się zresztą po wszystkich prowincyach dawnej Polski. nazwa tego ro­du stała się źródłosłowem takich nazw miejscowych jak: Bolesty, Boleszczyn, Boleszczyce (por. Enc. Org.).

Bolesty, 1.) wś, nad rz. Tuczną, pow. konstantynowski, gm. Olszanka, par. Hadyszów. O 5 w. na połud. od Łosic. R. 1827 było tu 22 dm. i 119 mk., obecnie 22 dm., 145 mk., 300 morg. ziemi. 2.) B. stare i nowe, dwie wsie, pow. suwalski, gm. Wólka, par. Raczki, nad jez. t. n., trzy mile od Suwałk. B. stare liczą: 13 dm. i 86 mk., B. nowe 18 dm. i 82 mk.

Bolesty, wś w gub. grodzieńskiej, dawnej ziemi biel­s­kiej.

Bolesty, jez. pow. suwalski, gm. Wólka. Długość jego 6½ wiorst, szerokość do 300 sążni, a głębokość do 50 łok. Obszaru ma do 90 morgów. Obfituje w ryby, sumy, sielawy, szczupaki, liny, okonie i leszcze; od jeziora otrzymały nazwę dwie wsie, leżące w pobliżu. Przepływa przez nie rz. Rospuda. Br. Ch.

Bombieniki, 1.) wś, pow. kalwaryjski, gm. Krasna, par. Simno. 2.) B., wś, pow. wyłkowyski, gm. Wojtkobole, par. Grażyszki.

Bondary, mała osada, pow. kalwaryjski, gm. Nadniemeńska, par. Rumbowicze.

Bondziszki, wś, pow. suwalski, gm. Kadaryszki, o 24 wiorst od Suwałk, liczy 22 dm. i 217 mk.

Boratyńszczyzna, wś, pow. sokólski, gub. grodz., o 16 w. od Sokółki.

Borawskie, 1.) wś szlach., pow. szczuczyński, gm. i par. Radziłów, 664 m. obszaru. Roku 1827 było tu 21 dm. i 106 mk. 2.) B.–Przytuły, wś szlach., pow. kolneński, gm. Kubra, par. Przytuły. W 1827 r. było tu 20 dm. i 111 mk. 3.) B., wś szlach., pow. kolneński, gm. i par. Jedwabne. Br. Ch.

Borawskie, niem. Borawsken, wś, pow. olecki, st. p. Mieruńskie.

Bordziuny, wś, pow. sejneński, gm. Kudrany. Ma 17 dm. i 182 mk.

Borek, 1.) niem. Borrek, folw., pow. toruński, w par. i gm. Kowalewo, 169 m. rozl., 3 dm., 27 mk. 2.) B., leśnictwo, pow. brod­ni­c­ki, st. p. Bar­t­ni­c­ka, par. Górz­no, 3 dm., 8 mk. ewang. 3.) B., niem. Abrahamsdorf, folw. dóbr Paw­ło­wa, pow. kwi­dzyń­ski, st. p. Gar­de­ja, 2 dm., 48 mk., 6 kat. 4.) B., niem. Bor­rek, wś rządowa i folw. pryw., pow. lu­ba­w­ski, st. p. Lu­ba­wa (dla folw.), Ku­rzę­t­nik (dla wsi), par., gm. i urząd st. cyw. Sampława, 7 dm., 83 mk., 58 kat. 5.) B., niem. Borreck, wś włośc., pow. sus­ki. par. i st. p. Iła­wa. 318 mr. rozl., 13 dm., 104 mk. ewang. 6.) B., niem. Bor­rek, osada, pow. kar­tu­s­ki, st. p. Żu­ków. 7.) B., niem. Bork, osada, pow. kar­tu­s­ki, st. p. Kar­tu­zy. 8.) B., niem. Borrek, wś szlach., pow. kar­tu­s­ki, st. p. Su­len­cin, ma 6 posiadaczy, 4152 mr. rozl. 9.) B., niem. Borrek, dziś nawet Waldeck zwane, dobra, pow. wej­he­ro­w­ski, par. Strzepcz, st. p. Sma­żyn. 10.) B., niem. Bork, osada, pow. wej­he­ro­w­ski, par. i st. p. Lu­zy­no. 11.) B., niem. Borrek lub Annussewen, wś, pow. jańsborski, st. p. Banie. 12.) B., niem. Borreck, osada leśna, pow. gołdapski, st. p. Banie. 13.) B., niem. Borreck, wś, pow. darkiejmski, st. p. Boćwinka.

Borek Długi, os., pow. prużański, 4 okr. pol., gm. Masiewo, 61 w. od Prużany, 34 dzies.

Borek Goły, wś, pow. brzeski, gub. grodz., 4 okr. pol., gm. Kamieniec Litewski, 39 w. od Brześcia.

Borek Kosmaty, wś, pow. sokólski, 3 okr. pol., gm. Czarna Wieś, 25 w. od Sokółki, ma wraz z urocz. Chmlelniki 97 dzies.

Borek Sosnowy, urocz., pow. sokólski, 3 okr. pol., gm. Ostrów, 40 w. od Sokółki, 14 dz.

Borek Suczy, os., pow. prużański, 4 okr. pol., gm. Masiewo, 74 w. od Prużany, 47 dzies.

Borewicze, majątek, pow. trocki, o 3 mile od stacyi drogi żel. Koszedary. Dworek na wyniosłym brzegu Niemna, nad wąwozem, zkąd prześliczny widok.

Borki, 1.) wieś, pow. kijowski, o 7 w. od Luteżu, przy ujściu Irpenia do Dniestru, 386 mieszk. Okrążona sosnowym lasem, grunta piaszczyste. Mieszkańcy trudnią się rybołówstwem i mają obszerne sianokosy. Niedaleko od wsi, w miejscowości zwanej Chołmy, widać rozległe okopy i gruzy; niegdyś było tu obszerne i ludne mko Masłaj, z rezydencyą biskupią, z cerkwiami, zamkiem i liczną ludnością; zniszczone zostało podczas pierwszego napadu Tatarów. 2.) B. Choteszowskie, wś, pow. kowelski, gm. Choteszów. Ziemi 1698 dz., dm. 72, ludności 630. Własność rządowa, należała do starostwa kowelskiego. Ziemia piasek, ił, torf na pokładzie glinki i iłu. Narzecze rusińskie z akcentem białoruskim. Leży nad rz. Turyą. 3.) B., wś, pow. kowelski, gm. Hłusza. Ziemi 2778 dz., włościan 1671. Dziedzice mają: Porniewski 652 dz., Spirydowicz 455 dz. Domów 63; ludności 508 męż. Wieś położona na wyspie, śród błot pińskich; ziemia ił z piaskiem i torfem na pokładzie iłu i piasku. Narzecze rusińskie z akcentem białoruskim. 4.) B., wieś w południowej stronie powiatu ihumeńskiego, przy wojenno-komunikacyjnym gościńcu prowadzącym z Ihumenia do Uzdy, o wiorst 4 od tego ostatniego miejsca odległe, blisko źródeł Niemna, w gm. uździeńskiej, w 4 stanie policyjnym (uździeńskim), w 4 okręgu sądowym. Przed reformą włościańską wieś ta należała do dóbr Kuchcice (ob.), dawnego dziedzictwa Zawiszów, her­bu Łabędź. Miejscowość lesista, ziemia lekka, borowa. 5.) B., wieś, powiat oszmiański. Na początku wieku XVIII własność ta z posagiem Ju­dy­c­kiej Te­re­sy przechodzi w dom Su­lis­tro­w­skich i do dziś dnia w ich ręku pozostaje. 6.) B., wś, pow. słonimski, przy b. trakcie handlowym Pińsk-Słonim, o 34 w. od Słonima. 7.) B., wś w pow. sokólskim, gub. grodzieńska, o 31 w. od Sokółki. 8.) B., wś, gub. witebska, u zbiegu rzeki Czernii z Obolem. 9.) B., wieś, pow. słucki, ma kaplicę katolicką parafii Starczyca.

Borki, 1.) niem. Borken, wś, pow. chełmiński. st. p. Unisław, par. Czarze, ma 600 m. rozl., 14 dm., 119 mk., 4 kat. 2.) B., niem. Borken, folw., pow. lubawski, st. p. i gm. Ląkorz, par. Lipinki, 2 dm., 19 mk. kat. 3.) B., niem. Borken, dobra szlach. i wieś, pow. je­ła­w­ski, st. p. Bar­to­szy­ce. 4.) B., niem. Borken, dobra szlach., wś i folw., pow. szczycieński, st. p. Biskupiec. 5.) B., niem. Borken, wś, pow. szczycieński, st. p. Wielbark. 6.) B., niem. Borken, wś, pow. szczycieński, st. p. Chochół. 7.) B., niem. Borken, dobra i leśnictwo. pow. szczycieński, stacya pocztowa Szczytno. 8.) B., niemiec. Borken, dobra szlach., pow. rastemborski, st. p. Rastembork. 9.) B., niem. Borken, nadleśnictwo, pow. węgoborski, st. p. Kruklanki. 10.) B., niem. Borken, dobra, pow. jańsborski, st. p. Jańsbork. 11.) B., niem. Borken, wś, pow. olecki, st. p. Orłowo. 12.) B., niem. Borken, dobra, pow. ządzborski, st. p. Szymonka. 13.) B., niem. Borken, wś, pow. łecki, st. p. Rożyńsk.

Borkowiny, Borkowina, niem. Borkowinnen, wieś, pow. Olecki, st. p. Kowale. [Na płn.-wsch. od wsi Kucze.]

Borkowo, 1.) gm., pow. sierpecki, należy do I okręgu sądowego (Borkowo-kościelne), ludności 2574, rozległ. 11,484 mr., w tej liczbie gruntu ornego 7,126 mr.; do gminy należą wsie włośc. Białe-błoto, Borkowo-kościelne. Borkowo wielkie, Gorzewo, Dąbrówka, Karolewo, Kisiejewo, Mieszaki, Mieszczyk, Rydzewo, Rachocin, Studzieniec, Sułocin, Wilczogóra, Włóki-piaski (małe i wielkie), Zalesie; oprócz wyż. wymienionych nazw wsi należą także dobra prywatne, rządowe i osady młynarskie; Babc-kępa, Babc-Troska, Bobrowo, Dwa-młyny, Lipniak-Nowiny, Swobodzin; wymienione miejscowości należą do par. Borkowo, Jeżewo, Sierpc; w gminie znajdują się 3 szkółki elementarne, kościół katolicki we wsi Borkowo-kościelne, zarząd gminny, sąd gminny, garbarnia, 5 szynków i karczem, gorzelnia, 2 wiatraki, 2 kuźnie, 5 młynów wodnych. Wieś B. kościelne, w gm. B., nad rzeką Sierpienicą położona, ma folwark, który liczy 36 mk., 4 dm., 600 morg. rozl., w tej liczbie 320 m. gruntu ornego; osada młynarska zajmuje rozl. 173 m.; wieś włośc. liczy 137 mk., 35 dm., 329 m. rozl.; we wsi znajduje się kościół katol. parafialny, sąd gminny, zarząd gminny; karczma należy do folwarku. Druga wś w gm. B. t. j. B. wielkie lub szla­che­c­kie, ma folwark, który liczy 22 mk., 5 dm., rozległości 944 m., w tej liczbie 737 gruntu ornego; do folwarku należy gorzelnia i kuźnia; wieś liczy 256 mk.; 30 dm.; rozległości 186 mr.; we wsi znajduje się szkółka elementarna. Par. B. dek. sierpeckiego 1144 dusz liczy. 2.) B. lub Borutowo (?), wieś włośc. nad rz. Wkrą, w pow. płońskim, gm. Błędówko, par. Cieksyn. W 1827 r. było tu 19 dm. i 163 mk., obecnie 28 dm., 239 mk.; tudzież 562 mr. ziemi. Folwark należy do dóbr Cieksyn. Na gruntach B., przy granicy od dóbr Błędowo, znajduje się jezioro Kroczyn, a nad jeziorem góra, na której stał niegdyś zamek Borutowskich, dziedziców Cieksyna. Szczątki tego zamku zniszczył, poszukując skarbów, jeden z dziedziców za naszych czasów. Drzwi żelazne tego zamku służą dziś do zamykania skarbca kościelnego w Cieksynie. Na granicy od wsi Wrona olbrzymi głaz granitowy, sterczący 8 łokci nad ziemią, zwany dyablim kamieniem. 3.) B., okolica szla­che­c­ka, pow. przasnyski, gm. Chojnowo, par. Węgra; w obrębie jej leżą wsie B. Boksy i B. Falęta. B. Boksy, wś przez drobną szla­ch­tę zamieszkała, ma 14 dm., 100 mk., 259 m. obszaru. B. Falęla, wś przez drobną szla­ch­tę zaludniona, ma 444 mr. na obszaru. W 1827 r. było tu 29 dm. i 127 mieszk., obecnie 21 dm. i 225 mk.; do tej wsi należy karczma, wiatrak i kuźnia. 4.) B., wś rządowa, pow. kolneński, gm. i par. Mały Płock, o 5 i pól wiorst na południe od Kolna, przy drodze bitej z Kolna do Łomży, na wzgórzach piaszczystych, ponad torfiastemi błotami z obu stron rz. Skrody. W 1827 roku było tu 69 dm. i 465 mk.; obecnie 772 mk. i 2887 morg obszaru. Br. Ch.

Borluny, dwie miejscowości t. n., w pow. sejneńskim; jedna w gm. i par. Sereje, druga w gminie Lejpuny, par. Liszkowo.

Borowa, 1.) wś i folw., pow. Końskie, gm. Góry-mokre, par. Przedbórz, przy trakcie pocztowym do Przedborza, ziemi dworskiej 3345, włośc. 143 m.; 12 dm., 113 mk. 2.) B., wś, pow. piotrkowski, gm. Łękawa, par. Bogdanów. W 1827 r. było tu 15 dm., 144 mk. 3.) B. lub Władysławów, kol. włośc., pow. noworadomski, gm. i par. Dobryszyce, 21 dm., 142 mk. i 277 mr. ziemi. 4.) B., wś i folw., pow. nowoaleksandryjski, gm. i par. Gołąb. 5.) B., wś, pow. chełmski, gm. Bukowa, par. Pawłów. 6.) B., wś, pow. kalwaryjski, gm. i par. Urdomin. 7.) B., wś, pow. sejneński, gm. i par. Sereje. 8.) B., wś, pow. sejneński, gm. i par. Wiejsieje. 9.) B., wś, nad rzeką Wiercicą, pow. noworadomski, gm. Garnek, par. Gidle, ma 62 dm., 415 mk., ziemi 667 m. R. 1827 było tu 47 dm. i 275 mk. 10.) B., wś i kol., pow. brzeziński, gm. Gałków, par. Gałkówek, leży na wzgórzach śród lasów, na prawo od linii dr. żel. w. w., o 5 w. od Rokicin. Należy do majoratu Gałkówek; ziemi włośc. 393 mr., 59 dm. i 625 mk. Br. Ch.

Borowe, 1.) wś i folw., pow. grójecki, gm. Borowe, par. Przybyszew. Leży na krawędzi szerokiej i podmokłej niziny rz. Pilicy, z lewego brzegu, pomiędzy Mogielnicą a Przybyszewem. Posiada urząd gminny, szkółkę elementarną, gorzelnię i browar. W 1827 r. było tu 40 dm. i 361 mk., obecnie 64 dm. Gmina B. należy do s. gm. okr. III w Błędowie, st. p. w Grójcu, odl. od Grójca 23 wiorst. W gminie znajdują się dwie gorzelnie, młyny wodne, olejarnie i 2 szkoły elementarne. Ludności 5122. 2.) B., okolica szlach., pow. prza­s­ny­s­ki, gm. i par. Krzy­no­w­ło­ga. W obrębie jej mieszczą się wsie B.-Chrzany, posiada budynków 10, mk. 79, 120 mr. ziemi. R.-Gry­ki, 60 morg obszaru, 4 dm., 27 mk. 3.) B., wś, pow. ostrowski, gm. Orło, par. Brok. Znajdują tu się dwa jeziora zwane Stary Bug i utworzone przez odnogę Bugu. Pierwsze ma 37 morg, drugie 17 morg obszaru (według L. Wolskiego). 4.) B. Przytuły, pow. kolneński, ob. Przytuły 5.) B., ob. Borowo. Br. Ch.

Borowskie, nazwa wielu wsi w b. ziemi bial­skiej, dziś gub. grodz., np. B.-Michały, B.-Skorki. B.-Żaki, B.-Cibory, R.-Gziki, B.-Szepiotki, B.-Ołki, B.-Wypuchy.

Borowszczyzna, 1.) wś i folw., pow. kalwaryjski, gm. Raudań, par. Kalwarya, niegdyś należała do tatarskiej rodziny Achmatowiczów, następnie rozpadła się na drobne części, należące do różnych właścicieli. Do B. należała dawniej wś Turopole czyli Toropele. 2.) B., wś, pow. maryampolski, gm. Gudele, par. Wejwery.

Borowszczyzna, wś w pow. sokólskim, gub. grodz., o 16 w. od Sokółki.

Borsuk, źródłosłów kilku nazw miejscowości polskich. To miano pochodzi prawdopodobnie nie od gnieżdżenia się borsuków lecz od osadników t. n. jak tego dowodzą takie nazwy jak Borsukowizna, Borsukinie, Borsuki. Najczęściej w Królestwie spotykamy je w gub. suwalskiej, pow. augustowskim.

Borszczewo, wś, pow. bia­ło­s­to­c­ki, parafia Choroszcza, niegdyś własność klasztoru dominikanów w Choroszczy.

Bortele, wś, pow. sejneński, gm. Kopciowo, par. Wiejsieje.

Bortnia, to samo co Barten lub Bartenland.

Bortoszuny, wś, pow. sejneński, gm. Kopciowo, par. Wiejsieje.

Borysowo, niem. Borishof, dobra, pow. olecki, st. p. Kowale. [Borysewo.]

Borzym, dawne imię, źródłosłów nazw: Borzymów, Borzymowice; w skróconych formach: Borz, Borzej, Borzyk dało początek nazwom: Borze, Borzejewo, Borzykowo, Borza wola; ztąd niewłaściwie zupełnie piszą dziś Bożewo, Boża wola, Boże, jak gdyby źródłosłowem był: Bóg. Br. Ch.

Borzymy, niem. Borszymmen, wś kościelna, pow. łecki, o 24 kil. od Ełku, nad granicą Królestwa, w okolicy lesistej; 824 mk. ew., Polaków. Gleba gliniasta, piękne łąki, stacya pocztowa.

Bosem-Wolka, ob. Wólka.

Bosse, wś, pow. sejneński, gm. i par. Berżniki.

Boyen, twierdza tuż pod m. Lecem, w pow. leckim.

Bożniczgiry, wś, pow. władysławowski, gm. Tomaszbuda, par. Gryszkabuda.

Bóbr, rz., ob. Biebrza. (W Enc. Org. mylnie podana III 822 poraz drugi, krótko i z błędami, jakby odrębna rzeka).

Bór jestto las iglasty, rosnący na podścielisku z borówek (vaccinum); ztąd też pole po wykarczowanym borze, który zostawił czerwonawą urodzajną ziemię, zwie się zwykle borowiną; niewykarczowane zaś krzaki i piaski po wyciętym borze noszą miano borowiska; karłowata sośnina rzadko porastająca nosi nazwę borowizny. Borowiec jestto osadnik leśny. Ztąd poszły nazwy wielkiej liczby miejscowości. Istniało także imię Bor, Borek, które stanowi źródłosłów wielu nazw jak: Borczyn, Borczyny, Borów, Borków, Borkowice. Miejscowości noszące nazwy Bór i Borek są zwykle drobnymi osadami leśnemi lub małemi folwarkami; zaledwie kilka większych wsi w ich liczbie spotykamy. Br. Ch.

Brakupoehnen, wś, pow. gąbiński, ze stadniną koni rządowych.

Brandenburg, mko w pow. świętosiekierskim, przy ujściu Frischingu do hafu [Zalewu Wiślanego]; w pobliżu wś Pokarben (Pokarmin), słynna z bitwy 1262 [Właśc. 22 stycznia 1261 ?]. Ruiny zamku krzyżackiego z r. 1266. Niegdyś osobny komturat. B. ma 1492 mk. i st. poczt. Zowią go też niekiedy Pokarmin lub Nowe Zgorzelice, Nowozgorzelce.

Braniewo i Braniewski powiat, ob. Brunsberga.

Brańsk, ros. Briańsk, miasto nadetatowe w pow. biel­s­kim, gub. grodzieńskiej, na stokach prawego brzegu rz. Nurca, u jej zbiegu z Bronką, przy b. trakcie handlowym z Grannego do Biel­s­ka, o 22 w. od Biel­s­ka, o 130 w. od Grodna, był niegdyś miastem powiatowem województwa podlaskiego. Miał 1 stycznia 1878 r., 3733 mk. t. j. 1851 męż., 1882 kob.; co do religii 1524 izr., 1109 katol., 1089 prawosław., 11 ewangelików. W B. mieści się zarząd policyjny czterech gmin powiatu; jest tu garbarnia, fabryka wyrobów lnianych, młyn. Handel prowadzi się tylko drobny. Parafialny kościół katol. pod wezw. Wniebowzięcia N. P. M., kosztem parafian 1862 wymurowany. Parafia katol. B. dek. biel­s­kiego liczy 4419 wiernych. B. jest jednem z najstarszych miast gubernii, należał do książąt ruskich i miał zamek książęcy na sztucznej górze przy ujściu Bronki do Nurca. Nasyp dotąd istnieje. Jak wszystkie grody podlaskie tak i B. był wielokrotnie niszczony przez wojny, ostatecznie podczas wojny północnej w. XVII i odtąd też zupełnie upadł. Kto założył B. niewiadomo; wiadomo tylko, że 1241, po zniszczeniu przez Mongołów, zawładnął nim Erdźwiłł, krewny Mendoga. R. 1493 Aleksander w. ks. lit. nadał miastu prawo magdeburskie. Postanowieniem sejmu lubelskiego 1569 B. otrzymał sądy ziemskie, przeniesione potem 1768 r. do Biel­s­ka, oraz sądy grodzkie dla powiatów brańskiego i suraskiego. Z całej ziemi biel­s­kiej szla­ch­ta zbierała się w B. dla wyboru posłów. Wojny szwedzkie za Jana Kazimierza zadały silny cios pomyślności tego miasta. Handlowe jego znaczenie pierwotne wtedy zupełnie upadło. W drugiej połowie XVIII w. B. miał 175 dm., starostwo brańskie płaciło 3145 złp. kwarty a wójtostwo 1612 złp. Po rozbiorze kraju B. był miastem powiatowem do r. 1807, a po utworzeniu obwodu bia­ło­s­to­c­kie­go zamieniony na nadetatowe. R. 1860 należało do miasta 4695 morg. ziemi. Domów było 260, z tego 254 drewnianych, a mk. tylko 1845. Pomiędzy mieszkańcami było 1857 r. 49% katol., 39% izr., 12% prawosł.; dziś (ob. wyżej) stosunek ten bardzo się zmienił a ludność od lat 20-tu więcej niż podwoiła się (Jul. Bartoszewicz w artykule o Biskupstwach, pomieszczonym w Encykl. Orgelbranda, mówi o biskupstwie brańskiem; nie znajdujemy atoli w dziełach geograficznych śladu owego biskupiego Brańska). F. S.

Braszki, wś, pow. władysławowski, gm. Szyłgale, par. Syntowty. W 1827 r. było tu 11 dm., 105 dm.

Bratyan, niem. Brattian, dawniej Bretzen, Bretchen, w pow. lubawskim, obecnie folwark i osada; leży nad Drwęcą, niedaleko Nowego-miasta, naprzeciwko sławnych Łąk N. M. Panny; razem ze wsią obejmuje 3740 m. roli; ludności ma 730, z których katolików 561, prot. 169. Dawniej istniał tu zamek obronny krzyżacki. nazwę swoją ma ten zamek od jakiegoś rycerza Jana z Sandomierza, który potem wstąpił do krzyżaków i nazywany był powszechnie u polskiego ludu Brat Jan. Tę samą nazwę przeniósł lud także i na ów zamek, który Jan swoim kosztem w drugiej połowie XIII w. wybudował. U ludu jest brat Jan dziś jeszcze dla tego bardzo popularny, że, jak niesie podanie, Matka Najśw. mu się objawiła, a on także i kościół pierwszy w Łąkach pobudował. Później około roku 1340 krzyżacy zamek bratyański nowo i mocniej odbudowali i osadzili na nim swoich wójtów (Vogt), wraz z małym konwentem braci rycerzy. Musiał mieć zresztą dosyć pociągającego powabu ten zamek, kiedy nawet sam mistrz wielki krzyżacki Henryk Dusmer obrał go sobie na mieszkanie pod koniec życia i tamże umarł. Po pobiciu krzyżaków pod Grunwaldem, Bratyan Polacy odebrali i trzymali aż do r. 1456, kiedy przez przekupstwo, gdy dowódca zamku nie był przytomny, dostał się w ręce nieprzyjaciół. Polacy odzyskali go napowrót dopiero po toruńskim pokoju w r. 1466. Za polskich czasów mieszkali w B. starostowie bratyańscy. Zamek był wtedy utrzymywany w jak najlepszym stanie; nawet stara kaplica krzyżacka zachowała się, w której zwykle codzień jeden z oo. reformatów łąkowskich przychodził odprawiać Mszę św. Po rozbiorze Polski stał zamek bratyański pusto i niebawem zupełnie podupadł. Podobno cegły i innego materyału użyli reformaci, kiedy w Łąkach budowali sobie nowy kościół r. 1785. Dzisiejszy właściciel B. Floryan Rożycki kupił folw. (1935 mr. rozl.) od rządu 1865. Jako starostwo niegrodowe przed r. 1772 B. był w posiadaniu Działyńskich, później Czapskich. Kś. F.

Braunsberg, ob. Brunsberga.

Brazanie, jezioro, pow. sejneński, przy drodze z Sejn do Sopoćkiń, ma brzegi lesiste, wyniosłe, leży o 3 w. od lewego brzegu Czarnej Hańczy. [Brożane ?]

Bredejka, rzeka, wypływa z bagien i jezior na gruntach wsi Meszliny, w pow. wyłkowyskim, przepływa przez łąki i grunta wsi Kumiecie, folwarku Podborek, wsi Purwiniszki, dalej fol. Józefowo, który urządzony został na miejscu dawniejszej wsi Szukie; następnie płynie przez grunta i łąki wsi Miświecie, folwarku Kawkokalnie, a nareszcie na gruntach wsi Czyczki wpada do rzeki Stara Szyrwinta. Biegnie po równinie, w gruncie gliniastym, dno muliste, długa 1 i pół mili, szeroka 6 do 8 stóp. L. W.

Bredynki, niem. Bredinken, wś, pow. reszelski, st. p. Biskupiec na Warmii.

Bredyszki, os., pow. władysławowski, gm. Syntowty, par. Łuksze, liczy 2 dm., 19 mk.

Bredzie, wś, pow. władysławowski, gm. Zyple, par. Szaki. Liczy 6 dm., 45 mk.

Bredziszki, wś, pow. maryampolski, gm. Szumsk, par. Giże. Liczy 3 dm., 53 mk.

Brejdyny, niem. Broedienen, wieś i dobra, pow. ządzborski, st. poczt. Piecki.

Brest (ross.), ob. Brześć.

Breszcza, rz., dopływ Prypeci z prawej strony, w pow. pińskim, uchodzi o 6 w. od granicy gub. wołyń.

Bretchen, ob. Bratyan.

Briaza, ob. Kimpolung mołdawski. Są w B. źródła oleju skalnego, już eksploatowane.

Brodnia, błotnista rz., prawy dopływ Berezyny. w pow. borysowskim, bierze początek około wsi Babielewa, płynie blisko mil 3 w kierunku północno-wschodnim i pod wsią historyczną Stachowem wpada do Berezyny. Na brzegach jej w ostatnich dniach listopada 1812 r. mordercze toczyły się boje. Al. Jel.

Brodnica, 1.) maja rzeka, pow. mozyrski, wpada z prawej strony do Prypeci, niedaleko Petrykowa, z przeciwnej strony; ma kierunek północny. Al. Jel. 2.) B., ob. Szczara.

Brodnica, rzeczka, wpada pod m. Brodnicą do Drwęcy.

Brodniczka i Mielno, dwie wsie włośc., pow. rypiński, gm. Dzieszno, parafia Świedziebno, nad jeziorem Mielno i rzeczką Brodniczką położone, liczą 136 mk., 23 dm., osad włościańskich 22, rozl. 397 morgów. Przed 10 laty było tu kilka włók pięknego boru, który właściciel, usunąwszy serwituty leśne, wyciął i resztę gruntów rozkolonizował. B. wraz z innemi wsiami t. j. Świedziebną, Ostrowiem i Kraszewami, w początkach tego stulecia należała do Murzynowskiego, skarbnika ziemi rypińskiej, zmarłego r. 1840 r. F. N.

Brodowo, 1.) okolica szla­che­c­ka, pow. pułtuski, gm. i par. Winnica. W obrębie jej leżą wsie: B. Bombały, B. Kuce, B. Wity, B. Staw, B. Żyłki. 2.) B., wś, szlach., pow. szczuczyński, gm. i par. Radziłów.

Brody, 1.) wś, pow. sokólski, o 23 w. od Sokółki. 2.) B. Kamienne i Ślipczyce, wsie niedaleko Radomyśla, gdzie uczony Segiet („Bulletin Scientif. de l’Acad. des Sciences de St. Petersb.,“ t. III. n. 3.) odkrył olbrzymie pokłady labradoru. 3.) B., wś, gub. witebska, nad rz. Świeczanką.

Broesen, kąpiele morskie nad Bałtykiem, niedaleko Gdańska i sławnej Sobótki (Zoppot); mieszkańców liczą 173, pomiędzy którymi katolików 122, protest. 51. Pierwotnie była to uboga osada rybacka Brzeźno i należała do miasta Gdańska. Kiedy w r. 1806 Francuzi zdobyli to miasto, gubernator francuski Rapp kazał urządzić morskie kąpiele w B. W r. 1813 Rosyanie zburzyli wszystkie domy w B.; później jednak sami się przyczynili do jego wzrostu, r. 1831 bowiem, kiedy żywność przeznaczoną na wojnę przewozili z B. (cholerą wtedy nawiedzonego) do Nowego portu (Neu-fahrwasser), kazali swoim kosztem drogę bitą usypać między temi dwiema miejscowościami, przez co komunikacya nadzwyczaj jest ułatwiona. Obecnie kąpiele w B. dosyć licznie bywają zwiedzane, mianowicie przez Gdańszczan z klasy mniej zamożnej. O potrzebne wygody dostateczne tu staranie okazują. Porównaj Brzeźno, wś. K. F.

Brona, starodawne na­z­wi­s­ko, dotąd bardzo pospolite u ludu wiejskiego. Brona, Broniec, Bronak (syn Brony), stanowią źródłosłów nazw jak: Bronice, Bronin, Brończyce, Broniewo, Bronaki. Br. Ch.

Bronaki, niem. Bronacken, wś, pow. olecki, st. p. Wieliczki. [Na zach. od wsi Guty ?; dziś nie istnieje.]

Bronisław, dawne imię, źródłosłów wielu nazw, głównie w skróconej formie Bronisz, jak: Bronisze, Broniszewo, Broniszewice; na­z­wi­s­ka takie jak Bronisławów, Bronisławka i t. p. są świeżego pochodzenia i. powstały w bieżącem stuleciu, głównie w ostatnich czasach. Br. Ch.

Bronisze, niem. Wittigsfelde, wś, pow. gołdapski, st. p. Regellen.

Bronka, wś w pow. biel­s­kim, gub. grodzieńskiej, na lewym brzegu rzeki t. n.

Bronka, 1.) rz., dopływ Nurca z prawej strony, uchodzi niedaleko Brańska i Popław, źródło ma na gruntach wsi Załuski, 2.) B., ob. Mołoda.

Bronowo, 1.) wś i folw., pow. płocki, gm. Zągoty, par. Ciachcin i Proboszczewice. Należą tu: B. Zalesie, B. Kmiece (A i B.) i B. Sady, tudzież trzy folwarki. Ogólna ludność 255 mk., 35 dm. we wsiach i 133 mk. w folwarkach. Fol. B. Zalesie ma 600 mr., B. Kmiece 548 mr., karczma i wiatrak. B. sady należą do drobnych właścicieli, liczą 5 dm., 47 mk. i 224 morg obszaru. 2.) B., wś włośc., nad rz. Narwią, pow. łomżyński, gm. Borzejewo, par. Wizna. Znajduje tu się urząd gm., szkoła początkowa. W 1827 r. miała 66 dm. i 394 mieszk. Br. Ch.

Bronówka, rz., zwana też: Jura i Mazlak, bierze początek we wsi Olszewko, w pow. kolneńskim, płynie pod wsią Jurzec (od czego bierze miano Jura) i w kierunku połud. płynie pod Dobrzyjałów. Tu uchodzi w pow. łomżyńskim, i zwróciwszy się ku połud.-wschodowi przez Kownaty, Wyłudzin, Olszyny, Taraskowo, Borzejewo, Janczewo, dochodzi do Bronowa, po za którym skręca ku południowi i wpada do Narwi. Brzegi ma wzgórzyste, bieg nieregularny, spadek dość znaczny, szerokość koło Borzejowa 14, przy ujściu 16 sążni; długa 23 w. Na wiosnę rozlewa niekiedy na 150 stóp, lecz nie zrządza szkód. Przyjmuje wody kilku strug; pod Bronowem np. wpada Stara Jura, mały strumień. Br. Ch.

Brosowen, ob. Brzozowo.

Brosowken, ob. Brzozówko.

Brosowo, ob. Brzozowo.

Browsk, wś, pow. prużański, 4 okr pol., gm. Masiewo. 62 w. od Prużany, 67 dzies.

Bród, nazwa wielu osad położonych nad wodami, w miejscach gdzie mielizna ułatwiała ich przebycie. W czasach gdy mosty były rzadkością, brody posiadały wielkie znaczenie, ponieważ do nich stosować się musiał kierunek dróg. Ztąd dla historyka, geografa i archeologa nazwy te stanowić mogą ważne wskazówki przy śledzeniu dawnych dróg handlowych, wojennych a także dla oznaczenia kierunku wód, które wyschły lub zmieniły swe koryta. Należy jednak pamiętać, że niekażde Brody, Brodowo lub Brodek stanowią ślad istnienia brodu; wielka część tych nazw pochodzi od starego na­z­wi­s­ka i hasła ro­do­we­go Broda, bardzo rozpowszechnionego w epoce piastowskiej. Istniało także imię Brodzisław, brzmiące w skróconej formie Brodek. Br. Ch.

Bród, 1.) wś, pow. kolski, gm. Koźmin, par. Dobrów, o kilka wiorst na prawo od rz. Warty, w bliskości większej wsi Chełmno. O paręset kroków od wsi Bród, na piaszczystych wzgórzach, niegdyś lasem sosnowym porosłych, teraz zaś bielejących zdaleka, znajduje się pogańskie cmentarzysko czyli żalnik. Na powierzchni ziemi leży mnóstwo skorup od urn potłuczonych; w głębokości zaś najwyżej 1½, łokcia można odkopać wiele urn całych. W roku 1878 właściciel wsi sąsiedniej odkopał tam 3 urny. W r. 1879 wykopano 10 urn. Znajdowano tam także podobno starożytne zbroje (?). 2.) B., wś, pow. suwalski, nad Czarną Hańczą, o 4 w. od Suwałk, liczy 52 dm., 439 mk. Część wsi obfitująca w ogrody znana jest pod na­z­wi­s­kiem Bród-ogrodnik. B. ma szkółkę elementarną, na utrzymanie której mieszkańcy dają 106 rs. rocznie. Szkółka ta obecnie czasowo mieści się we wsi Poddubówku, tejże gminy. W okolicach B. znajdują się szczątki dawnych cmentarzysk pogańskich, a na polach często wygrzebują starożytne urny i naczynia. Rozkolonizowana, t. j. osady rozrzucone każda oddzielnie. Tych osad 99, ludność wyznania katolickiego, mówiąca narzeczem mazurskiem. Przestrzeń morgów 1229 prętów 252 miary nowopolskiej. Grunta lekkie, żwirkowate, na wschód znacznie podniesione, łąki torfiaste, z których kopią torf na własne potrzeby i na sprzedaż. Rzeka Hańcza w tem miejscu płytka, płynie szparko; dno kamieniste; po obu brzegach mnóstwo zdrojów, po dołach trzymają się pstrągi, w zimie prawie nie zamarza. 3.) B., wś, nad rz. Radomką, pow. radomski, gm. Błotnica, par. Jankowice. Liczy 15 dm., 122 mk., 204 morg. ziemi włośc. i 33 dworskiej. 4.) B. brzykowski i widawski, dwie os., pow. łaski, gm. Dąbrowa widawska, par. Brzyków. 5.) B. wś; i folw., pow. łaski, gm. Wola Wężykowa, par. Sędziejowice. 6.) B., os., pow. kozienicki, gm. Grabów nad Pilicą, par. Stromiec. Br. Ch.

Bruki, wś, pow. kalwaryjski, gm. Raudań, par. Kalwarya; 11 dm., 48 mk.

Brunsberg, Brunsberga, Brunsberk, niegdyś Braniewo, niem. Braunsberg, miasto powiatowe okręgu regencyjnego królewieckiego w Prusiech Wschodnich, nad rz. Pasargą, handlowe, ma 11040 mk., gimnazyum katolickie, seminaryum duchowne (liceum) i nauczycielskie katolickie, stacyą poczt., stacyą dr. żel. z Tczewa do Królewca, o 62 kil. od Królewca, jarmarków 9 na rok. Krzyżacy, podbiwszy Prusaków i do wiary chrześciańskiej przymusiwszy, dla utrzymania ich w karbach posłuszeństwa zamków kilka wystawili w roku 1255 i takowe swojem wojskiem osadzili. Brunsberg wtenczas wziął swój początek i tak na cześć Brunona biskupa praskiego, który z nimi podbijał nowo zdobyte kraje, przezwany został. Miasto to pierwotnie przeznaczone było na stolicę biskupstwa warmińskiego; z tego powodu Anzelm najpierwszy biskup wystawił tutaj kościół katedralny na cześć św. Andrzeja, umieścił przy nim 4 prałatów i 16 kanoników. Lecz Prusacy, podbici niedawno, niechętnie znosili obcych niewolę i r. 1261 w ogólnem powstaniu zniósłszy wojsko krzyżaków, rzucili się na miasto i zamek przez tychże wystawiony. Wtenczas to dobywając Brunsberga wszelkiemi sposobami przez dni ośm, gdy w otwartym boju niczego dokazać nie mogli, użyli fortelu i skryli się w lasach, czem ubiezpieczeni krzyżacy wyszli z końmi na paszę. Nieprzyjaciel napadł wtedy na nich, a krzyżacy, przerażeni na nowo rozpoczętem oblężeniem, zapalili twierdzę razem z miastem i sami z biskupem Anzelmem potajemnie ujechali do Elbląga. Odbudował B. w r. 1270 Jan Fleming z Lubeki, brat Henryka I. Odtąd miasto zaczęło się wznosić. W r. 1348 biskup Herman Liebenstein zbudował nowe miasto, które, z powodu wygodnego położenia, policzone zostało do rzędu miast hanzeatyckich. Do zamożności miasta przyczyniło się przebywanie w niem mistrzów krzyżackich. Zajęte w 1461 r. pod berło polskie, zachowało stan pomyślny i dlatego nie chciało się w 1519 r. poddać Albertowi margrabiemu brandenburskiemu, który, wypowiedziawszy wojnę wujowi swemu Zygmuntowi I, opanował B. i osadził w nim liczną załogę. Wysłano wtedy Mikołaja Firleja, wojewodę sandomierskiego, który obległ B., ale, dla braku ludzi, nie mógł go odzyskać. W 1565 r. kardynał Hozyusz, biskup warmiński, dla zapobieżenia szerzącej się w swej dyecezyi nauce Lutra, sprowadziwszy tu jezuitów, uposażył i założył kolegium i seminaryum. Pierwsze to w Polsce kolegium nazywane Hosianum, z którego wzięto jezuitów do Wilna, hojnie opatrywali następcy założyciela, a Bużyński, regent koronny, udarował bogatą biblioteką. Mieli tu jezuici i drukarnię. Szkoły ich były wyższe a uczęszczała do nich młodzież nawet z Małopolski i Litwy. W 1626 r. Szwedzi, zająwszy miasto, kazali mu dla uwolnienia się od rabunku zapłacić 50 tysięcy talarów, ale ową bibliotekę przewiózł Gustaw Adolf do Upsali. Na mocy traktatu z r. 1635, wrócił B. pod panowanie Polski i zostawał pod niem do pierwszego podziału. W r. 1773 przeszedł do Prus. Sławne były zawsze szkoły tutejsze: Liceum Hosianum 1569 r. przez Hozyusza kard. założone, jak i seminaryum kleryków, tu się ukształcił dziejopis Rudawski (porów. przedm. Spasowicza do tłumaczenia dzieł jego); od 1818 r. fakultet teologiczny i filozoficzny, gimnazyum założone 1565 r. 1811 zreorganizowane, w którem uczniów zwykle około 300 (1/6 Polaków, dla nich profesor polskiego języka), seminaryum nauczycielskie, biskupie seminaryum kleryków, 2 wyższe szkoły dla dziewcząt. Znaczniejsze budowle są: stary zamek (lyceum), kościół najznakomitszy św. Katarzyny. Główny urząd celny, komora handlowa, filia banku państwowego, landratura, urząd katastrowy, sąd okręgowy, prokuratorya, poczta i urz. tel. I kl., poczta na dworcu, poczta osobowa do Frauenburga i Dobrego miasta, 4 jarmarki po 3 dni na bydło, konie, płótno, na len przed Boż. Nar., targ w środę i mniejszy w sobotę. B. był przez długi czas stolicą biskupstwa warmińskiego, które dla tego nazywano niekiedy brunsberskiem. Dziś ma 3 kościoły katolickie, z tych parafialny w stylu ostrołukowym XIII i XIV w. Miasto należało do związku hanseatyckiego i miało prawo składowe na wszystkie produkta warmińskie, szczególniej len, przędzę, płótno, zboże i drzewo okrętowe; brało udział w handlu morskim i jeszcze na początku XIX w. chodziły braniewskie okręty do głównych portów Europy i Ameryki. Teraz jeszcze wywożą zboże, mąkę, drzewo, len i przędzę do Królewca, Berlina, Szląska, Saksonii i t. d. Znaczniejsze zakłady przemysłowe są: 1 młyn zbożowy z olejarnią, pędzony wodą (na akcyach), 2 młyny parowe, 1 browar parowy (akcye), 1 tartak parowy, 1 parowa przędzalnia lnu, 1 fabryka mydła, 1 fabryka powozów, 1 cegielnia parowa i 1 fabryka drożdży (Presshefen) prasowanych. Obok handlu i przemysłu trudnią się mieszk. rolnictwem (pszenica i żyto) i hodowaniem bydła. Brunsberg do niedawna i przez Polaków był tak nazywany, którzy dopiero od paru lat miasto znowu Braniewem nazywają. Powiat brunsberski ma 17,19 mil kw. czyli 94588 ha. rozl., wraz z wodami 17,84 mil kw. Z tego obszaru: roli ornej: 189954 morg.; ogrodów 1188,56 mr., łąk 55642,74 mr., pastwisk 22473,66 mr., borów i lasów 87719,21 mr., wód większych publicznych 821,69 mr., nieużytków 95,30 m. Wszystko to w r. 1866 podzielone było na 3562 właścicieli, między 11154 posiadłości pojedyńczych. Jeśli dodamy przestrzenie nieulegające opodatkowaniu, to powiat braunsberski obejmuje 384730,69 mórg. Gmin miejskich ma 4: Brunsberg, Frauenburk, Melsak, Orneta; wiejskich 114, dóbr samodzielnych 48. W grudniu 1871 powiat liczył 52456 mk., a z tej liczby 46393 kat., 5549 ewang., 494 izraelitów, 20 dyssydentów. W grud. 1864 r. pow. miał 12915 koni, 20053 sztuk bydła, 24306 owiec, 12670 świń, 503 kóz, 1893 ulów. Ważniejsze miejscowości: Frauenburk, Orneta, Melsak, Tiedmannsdorf. B. i okolicę zaludnił jeszcze Henryk I Flemming (1264—1300), biskup warm., osadnikami dolnoniemieckimi. W liczbie mieszk. B. jest dziś 31 proc. ew., 68 proc. kat., 1 proc. izr. Przedmieście B., zwane Braunsberg-Schlossdamm, stanowi osobną gminę. Passarga o 7 kil. za B. do zat. fryskiej uchodzi F. S.

Brus, ob. Brusy, Bruss (Prusy?).

Brychy-Karwowo, wś szlach., pow. kolneński, gm. Kubra, par. Przytuły.

Brydzie, wś, pow. władysławowski, gm. Zyple, par. Syntowty. W 1827 r. było tu 24 dm., 201 mk.

Brygidów, wś, pow. władysławowski, gm. i par. Krasocin.

Bryniuki, wś, pow. sejneński, gm. Wiejsieje, par. Berżniki. W 1827 r. było tu 19 dm., 141 mk., posiada młyn wodny z foluszem i tartak. [Briniaj na Litwie.]

Bryzgiel, wieś, pow. augustowski, gmina Szczebro-Olszańska, par. Wigry, posiada szkołę gminną. Liczy 33 dm., 219 mk., odl. od Suwałk 14 w.

Brzesino, ob. Brzeźno.

Brzesko-Grajewska droga żelazna ob. Brześć litewski.

Brześć, Brzeście, nazwy bardzo częste na całym obszarze ziem polskich; pochodzą od źródłosłowu „brzost“; jak równie częsta i powszechna nazwa Brzezie od „brzoza“. Brzeście było więc pierwotnie nazwą lasu czy gaju brzostowego (brzost-wiąz) jak Brzezie gaju brzozowego, Dąbie gaju dębowego. Br. Ch.

Brześć Litewski, m. pow. gub. grodzieńskiej. Brześć ten, dla różnicy od Kujawskiego pospolicie Litewskim zwany, leży nad Bugiem, przy ujściu rzeki Muchawca i Szlajerki do Buga, o 200 w. od Warszawy, o 203 od Grodna, o 120 od Bia­łe­go­sto­ku, 198 od Grajewa, o 117 od Kowla, o 321 od Mińska, o 631 od Smoleńska, o 1023 od Moskwy. Jest to miasto nie tylko wielkiej wagi po wszystkie czasy, lecz zarazem jedno z bardzo starożytnych w kraju. Legenda miejscowa przypisuje powstanie Brześcia okoliczności, że w pierwszych czasach chrześciaństwa na Rusi, pewien pobożny kupiec, co tu był zagrzązł w trzęsawiskach puszczy „brzostowej“ nad Muchawcem, po szczęśliwem wydostaniu się z niebezpieczeństwa, na podziękowanie Bogu, wzniósł tu był niewielki kościołek; przy tym kościołku z czasem powstała osada Berestje, Brzeście zwana. Lecz prawdopodobnie powstanie tej osady sięga daleko starszych czasów. Było tu rozgranicze plemienia Bużan, zajmującego obadwa brzegi Bugu, od źródeł onego, od Jaćwieży, siedzącej poniżej w stronę Narwi. Mógł tu być zatem przed wieki już gród nawet, jako stanowisko obronne cichego plemienia od zawołanych łupieżców. Przy zetknięciu się zaś pierwszem (w X w.) dwóch nowopowstających potęg politycznych, Rusi w Kijowie a Lachów w Krakowie, widocznie że i Brzeście już należało do liczby owych „grodów czerwińskich“, jakie sobie, począwszy od Włodzimierza i Bolesława, nieustannie nadal Ruś i Lachy wzajem wydzierają. Ziemie czerwińskie bowiem stanowiły, u świtu dziejów naszych, nietylko chrobackie wierzchowiska Sanu i Dniestru, lecz i całe górne Nadbuże. Otóż widzimy dalej, że Jarosław kijowski 1044 Brześć zajmuje; odbiera go Rusi Bolesław Śmiały na czas pewien, a Kazimierz Spraw., po nowem zdobyciu 1182, zamek tam śród błot wznosi. Przy ustaleniu się dzielnic między rozrodzonem potomstwem Jarosława, Brześć dostawał się nieraz książętom turowskim, władcom górnego Polesia, lecz ostatecznie stał się udziałem książąt włodzimierskich i ciążył stale ku Wołyniowi. Przy najściu Mongołów, i Brześć nie uszedł powszechnego losu, Zburzony jego zamek miał odbudować, około 1275, ks. wołyński Włodzimirz Filozofem zwany, synowiec sławnego Daniła króla Rusi; a wprędce i samo miasto znacznie się podniosło. W początku XIV w. B. poddał się wzrastającej przewadze Litwy. W 1319 Gedymin całą zimę tu przepędził, gotując się do wyprawy na Kijów. Niemało też tu czasu spędzili następnie, jako w swej dzielnicy, bohaterowie Litwy: Kiejstut i Witold, szukając tu nieraz schronienia śród wstrząśnień wewnętrznych owych czasów. W 1390 Jagiełło nadał miastu prawo magdeburskie a w 1409 odbył tu ów zjazd tajemny z Witoldem i sułtanem kipczackim Saladynem, wynikiem narad którego było sławne zwycięztwo nad krzyżakami pod Grunwaldem. Najwięcej przecie Witold przyłożył się do podniesienia tego miasta: budował tu świątynie, rozszerzał posiadłości miejskie i porównał miasto w przywilejach z Lublinem. Pograniczne położenie od Polski, stosunki z którą stawały się coraz ściślejszemi, podniosło niepomiernie znaczenie Brześcia. Tu w 1440 wyniesiono Kazimierza Jagiełłowicza na w. księstwo; tu 1446 tenże Kazimierz, obrany już królem, odbywał naradę z senatorami koronnymi o Wołyń; a 1454 z litewskimi o stanowczy udział w wojnie pruskiej. Odtąd Brześć stawał się coraz częściej miejscem wzajemnych obrad obu narodów, a razem z tem wzrastał w swobody i budowy. Pomyślność ta przerwaną została jednak gwałtownym najazdem Tatarów 1500 r.; miasto wielce wtedy ucierpiało. W 1505 odbył się tu pamiętny zjazd, na którym Gliński, ulubieniec wszechwładny króla Aleksandra nastawał na zgubę swych wrogów; na tym też zjeździe przyjmowano uroczyście chana kipczackiego Szachmata, szukającego przyjaźni i pomocy króla. Wzrastając w znaczeniu, doznawał Brześć coraz to nowych dobrodziejstw od panujących. Zygmunt I na sejmie panów litewskich 1511 tu odbytym, potwierdził i rozszerzył dawne miasta przywileje i uposażył nowemi oddawna tu osiadłych żydów. Głębokim swym handlowym zmysłem prowadzeni, obrali sobie byli żydzi wcześnie Brześć, jako środkowy niemal punkt rozległego państwa Jagiellonów, za jedno z główniejszych ognisk swych operacyj. Wprędce zamożni i bogaci, wznieśli oni tu najwspanialszą synagogę w Polsce. Tę właśnie Zygmunt I przywilejem swym dozwala im teraz odnowić. W tej tedy epoce B. należy do najludniejszych i do najzamożniejszych miast w kraju: podług postanowienia sejmowego 1513, płaci 50 kóp groszy litewskich i dostawia 150 koni na wojnę. Niemniej od ojca względnym dla Brześcia okazał się i Zygmunt August, który na sejmie walnym 1544 tu otrzymał za życia króla wielkorządztwo Litwy. Lecz najbardziej do pomyślności miasta tego przyczynił się sławny Mikołaj Radziwiłł Czarny, starosta tutejszy. Jako gorliwy szerzyciel reformy religijnej w kraju założył on tu zbór kalwiński i wyborną drukarnię, w której wyszła 1563 sławna biblia, Radziwiłłowską zwana. Zbór ten dotrwał do XVII wieku, a drukarnię oddał Mikołajów syn Sierotka jezuitom wileńskim. Jezuici zostali właściwie sprowadzeni do B. przez miejscowego proboszcza Franc. Zajerskiego za zezwoleniem Pawła Wołuckiego, biskupa łuckiego; mieli tu potem kolegium, wyposażone przez Sapiehów. Po unii lubelskiej i dzielnem panowaniu Batorego, zdobyta stanowczo za Zygmunta III przewaga katolicyzmu nad reformą oddziałała i na Brześć wybitnie. Poczęły się tu wznosić jeden za drugim wspaniałe klasztory: bernardynów, jezuitów, trynitarzy. Kolegium S. Jesu ze szkołami wzniósł tu sławny kanclerz litewski Leon Sapieha. Obok tego, przywilejem w 1607 r. Zygmunt III zatwierdził dla miasta trzy jarmarki corocznie, po miesiącu każdy. Miasto jednak ucierpiało znacznie przez pożar 1613 r. Rozgłosu historycznego nabył Brześć najbardziej przez odbyte w jego murach trzy synody duchowieństwa greckiego 1590, 1594 i 1596, których skutkiem była pamiętna unia obrządku wschodniego i zachodniego w obrębie rzplitej, powszechnie pod imieniem unii brzeskiej znana. Następnie dla utwierdzenia tej unii metropolita Rutski założył tu 1629 klasztor bazylianów. Za panowania Jana Kazimierza, śród klęsk powszechnych całego kraju, począł upadać i B. W 1657 r. zajął go i zrabował Rakoczy z Karolem Gustawem, który tak dalece uznawał położenie obronne miasta, że kazał sporządzić plan jego nowego obwarowania. Zajął się przecie Jan Kazimierz troskliwie podźwignieniem podupadłego B., obdarzając go odpowiednim przywilejem, i miasto istotnie znów poczęło się wznosić. Popowstawały nowe klasztory: bernardynek, brygitek, dominikanów, opatrzono zamek i t. p. W tym to zamku przesiedział rok (1683) i 6 niedziel więzienia wesołego ów Tyszkiewicz, którego słudzy, za sprawą, podobno Maryi Kazimiery, wyrządzili głośną, w swoim czasie obelgę posłowi franc. de Vitry w Warszawie. W bezkrólewiu po Janie III oblegał tu skonfederowane pod chorążym Ogińskim wojsko litewskie hetman Kazimierz Sapieha. W 1706 r. został B. na czas zajęty przez Szwedów. Po śmierci Augusta III był tu czas niejaki punkt środkowy konfederacyi, zawiązanej w 1764 r. dla oparcia się wpływowi obcych narodów. W ciągu konfederacyi barskiej zajęli 1769 r. B. Puławscy. W 1792 odbywał tu swe narady związek targowicki, nim się przeniósł do Grodna; a 1794 r. walczył pod miastem niepomyślnie Sierakowski z Suworowem. Za rzplitej B. stanowił w hierarchii łacińskiej sufraganią bisk. łuckiego; w greckiej zaś, bisk. włodzimierskiego. O obu tych, prawie osobnych biskupstwach pisze Jul. Bartoszewicz w Enc. Orgelbranda: „Biskupstwo brzeskie (łacińskie), nazwane tak od Brześcia, stolicy województwa brzeskiego na Litwie, stanowiło część dyecezyi łuckiej. Kanonicznego rozdziału biskupstwa na dwa nigdy nie było, ale weszło w zwyczaj, że biskupi łuccy zaczęli przybierać tytuł brzeskich; niby ztąd dyecezya łamała się na dwie połowy, część jej była w Koronie na Wołyniu, a część w Litwie to jest województwo brzesko-litewskie. Do tego odróżniania dwóch połów dyecezyi dały powód rzeczywiste fakta. Biskup miał dwóch oficyałów, łuckiego i brzeskiego; w kapitule także zasiadali dwaj prałaci-proboszczowie: łucki i brzeski; wreszcie dwaj archidyakonowie łucki i brzeski. Proboszcz stracił miejsce w kapitule, ale archydyakon zachował je aż do ostatnich czasów, bo miał rzeczywistą władzę, gdy dyecezya łucka rozdzielała się, według swoich połów, na dwa archidyakonaty. Co większa około połowy wieku XVIII, znajdujemy kustosza brzeskiego, którym był ksiądz Kamieniecki (1749, Kuryer polski, Nr. 645). Byli nawet i kanonicy brzescy jak w kolegiacie, ale erekcyi kapituły nie doczytaliśmy się nigdzie. Biskupi łuccy osiedli wtenczas stanowczo w Janowie nad Bugiem w Litwie, w województwie brzeskiem, to jest w dawnej stolicy biskupstwa podlaskiego i założyli tam kolegiatę. Środek ciężkości dyecezyi przeniósł się więc do Litwy i dla tego nie dziw wcale, że ostatni biskupi łuccy ciągle przybierali tytuł drugi i przezywali się jeszcze biskupami brzeskimi na wzór innych, którzy tytuły swoje rozwijali w tymże czasie. Była nawet chwila, że biskupstwo brzeskie stało się rzeczywistością. Po drugim podziale, kiedy Wołyń odpadł za kordon rossyjski, Naruszewicz pozostał w Janowie i tą częścią dyecezyi, która w Polsce została, rządził osobiście. Po jego śmierci, tak samo jak za życia jeszcze, w części wołyńskiej dyecezyi rządził Cieciszowski, biskup kijowski; w części zaś, która już do Austryi odeszła, rządził administrator ksiądz Tomasz Halyburthon, kanonik katedralny łucki, proboszcz w Biały Radziwiłowskiej, jako „Administrator ac Vicarius in Spiritualibus generalis, sede vacante.“ Mamy pod ręką rubrycelę tej części dyecezyi, w roku 1797 drukowaną w Warszawie: „Directorium divini officii ac missarum juxta rubricas generales nec nondecreta S. R C. ad usum dioecesis brestensis et per Podlachiam, pro anno domini 1797 sede vacante conscriptum ac editum.“ Była więc wyraźnie dyecezya brzeska niekanoniczna, ale urywek kanonicznej tak się przezwał; dyecezya ta rozciągała się, jak widzimy, na kawałek Podlasia. Dekanatów w tej części dyecezyi rachowało się 9, parafij 120. Spis umarłych za rok 1796 wykazuje w tej dyecezyi osób 6; pomiędzy niemi sam biskup Naruszewicz, dwóch kanoników katedralnych, Kazimierz Mojkowski i Franciszek Bieńkowski, oraz Stanisław Krzysztof Kluk, kanonik inflancki, proboszcz w Ciechanowcu. W r. 1798 część tej dyecezyi brzeskiej odeszła do biskupstwa łuckiego, jako położona ku południowi, część zaś północna do wileńskiego; trzecia część co pozostała z tej strony Bugu, rozdzieliła się pomiędzy biskupstwa wigierskie i lubelskie, podług tego jak się tym krajem podzieliły Austrya i Prusy. Ksiądz Halyburthon de Stodart, ze szla­ch­ty szkockiej Polak, administrator tej cząstki dawnej dyecezyi łuckiej, umarł niedługo potem. Biskupstwo brzeskie (ruskie) brało także swoje na­z­wi­s­ko od Brześcia Litewskiego, stolicy województwa. Nie stanowiło nigdy osobnego biskupstwa za czasów udzielności Rusi i potem za rzeczypospolitej, ale stanowiło cząstkę rzeczywistego biskupstwa włodzimierskiego na Wołyniu; że zaś cerkiew katedralna była naturalnie we Włodzimierzu, ztąd biskupstwo brzeskie było drugim tytułem władyki włodzimierskiego. Ale kiedy właściwie zaczął ten drugi tytuł przybierać władyka włodzimierski? nie możemy tego z pewnością powiedzieć; w XV wieku jeszcze po aktach nie znajdujemy tego drugiego tytułu, który zjawił się dopiero w XVI wieku, około czasów unii brzeskiej, ale przed nią zawsze. Sam Brześć był bardzo ważnem miejscom w historyi kościoła ruskiego; wieczne tu było ognisko życia, sama unia tu się wyrabiała i tu stanęła w czasach od r. 1590—1596. W XIII wieku, gdy Ruś na sposób polski kościół swój urządzała, spotykamy pierwszy raz koadyutora biskupa włodzimierskiego Filipa Wołodkowicza; koadyutorem tym jest ksiądz Antoni Struś Młodowski, który rzucił koadyutoryą pińską dla koadyutoryi włodzimierskiej i prawa następstwa (cum futura successione). Młodowski ten, zwyczajem Rusi, przyjął dla siebie drugi tytuł biskupstwa dyecezyalnego i tytułował się „biskupem brzeskim.“ Doczekał się i katedry włodzimierskiej, ale jego następca Szymon Młocki wziął koadyutora, którym został Arseni Głowniewski także z tytułem biskupa brzeskiego. Obiedwie te koadyutorye były już za Stanisława Augusta, pierwsza w początkach tego panowania, druga pod koniec. Ukaz z dnia 28 kwietnia 1797 r. urządził zupełnie inaczej, jak były za czasów polskich, dyecezye unickie; postanowiono metropolią, jedno arcybiskupstwo połockie i dwa biskupstwa, to jest brzeskie i łuckie. Od tego czasu ustaje biskupstwo włodzimierskie, które wcielone zostało do łuckiego, a Brześć zostaje kanoniczną stolicą nowego zupełnie dyecezyalnego i już nie tytularnego biskupstwa; wreszcie Włodzimierz już za polskich czasów znakomicie podupadł, a na to miejsce podniósł się wyżej jeszcze Brześć, który zawsze miał swoje znaczenie. Biskupstwo to rozciągało się pierwotnie na gubernią tak nazwa­ną litewską i mińską. Biskupem brzeskim mianowany dawny koadyutor ksiądz Arseni Głowniewski. Po śmierci jego wziął biskupstwo brzeskie ksiądz Józafat Bułhak, który wziął i metropolią w r. 1817 nie porzucając Brześcia. Biskupstwo brzeskie pomnożyło się znakomicie w r. 1807, kiedy od Prus dostał się Rossyi obwód bia­ło­s­to­c­ki. Nowy rząd skasował biskupstwo supraślskie, które było w obwodzie tym, i wcielił je do brzeskiego, ale za to od r. 1809 wznowiono tytuł biskupa włodzimierskiego, który został suffraganem brzeskim; role się zmieniły. Otóż taki biskup włodzimierski był i za Bułhaka suffraganem brzeskim. Leon Jaworowski był nim od r. 1809 i przetrwał aż do ostatnich chwil unii. Ukaz z d. 14 lutego 1809 oddzielił od dyecezyi brzeskiej starożytną dyecezyą metropolitalną, której stolicę oznaczył w Litwie, i wtedy to metropolita w Wilnie oddzielnego uzyskał suffragana, to jest biskupa orszańskiego. Według „Kalendarzyka politycznego na r. 1821,“ wydawanego urzędownie przez uniwersytet wileński, kapituła katedralna brzeska składała się z następujących sześciu prałatów: z archipresbytera, archidyakona, scholastyka, kustosza, kantora i kanclerza, oraz z 13 kanoników i osobno czterech kanoników katedralnych brzeskich, siedziało na probostwach w dyecezyi metropolitalnej i nie miało głosu w kapitule. Pomiędzy kanonikami z głosem znajdował się uczony ksiądz Michał Bobrowski, profesor uniwersytetu. Konsystorz składał się z prezydenta, którym był oficyał Antoni Tupalski, i z surogata wice prezydenta, trzech assesorów i dwóch sekretarzy, dyecezyalnego i konsystorskiego. Do dyecezyi liczył się prowincyał bazyliański litewski i jego orszak urzędowy; jako to: protokonsultor, dwóch konsultorów i sekretarz. Opactw w dyecezyi cztery było, to jest: supraślskie, leszczyńskie, kobryńskie i grodzieńskie; supraślskim był suffragan Jaworowski. Dziekanów było w gubernii grodzieńskiej 14, to jest: grodzieński, lidzki, słonimski, wołkowyski, nowogrodzki, cyryński, brzeski, kamieniecki, kobryński, prużański, poleski, lubieszowski, janowski i drohiczyński; w obwodzie bia­ło­s­to­c­kim było 4 dziekanów, to jest: bia­ło­s­to­c­ki, biel­s­ki, dro­hi­c­ki, nowodworski; w gubernii mińskiej było dziekanów także 4, to jest: słucki, piński, rzeczycki i mozyrski. Tak więc cała dyecezya dzieliła się na 22 dekanaty. Deputaci duchowni brzescy na równi z łacińskimi zasiadali w obudwu departamentach sądu głównego, w gubernialnych komitetach szczepienia ospy, w gubernialnych sądach granicznych, toż samo i w powiatowych komitetach ospy, w sądach granicznych, w sądach ziemskich i grodzkich, w komitetach do śledztw, oraz w policyach i magistratach. Dyecezya ta wzięła koniec r. 1839.“ Ekonomia brzeska, należąca do stołu królewskiego, zawierała 5 kluczów, guberniami zwanych, do których się liczyły: kobryńska i prużańska; intraty z niej liczyło się 1784 r. d., 400,000 złp. Do ekonomii należał i zamek. Brześć jako znakomity punkt militarny uznawany był zawsze i powszechnie. Maurycy de Saxe, słynny wojownik, pisał o nim w swych dziełach wojennych. Pod władzą zaś rossyjską zdobył sobie pod tym względem jeszcze większe znaczenie. W r. 1831 przetworzono Brześć na pierwszorzędną twierdzę. Powstała ona na miejscu dawnego miasta, na praw. br. Muchawca. Wszystko tu niemal zostało przeobrażone: kościół i klasztor bernardynów i bernardynek przerobiono na korpus kadetów; augustyanów na komitet fortecznych inżynierów; trynitarzy na dom wojenno-roboczej roty; brygitek na rotę aresztancką; kolegium jezuickie na mieszkanie komendanta fortecy; bazylianów na koszary artyleryi i cerkiew. Dalej kościół farny, trzy cerkwie unickie, monastyr zakonników prawosławnych i kościół reformowany zupełnie zostały zniesione. Pozostał tylko były kościół dominikański, jako jedyny ślad dawnego B., przeznaczony odtąd na farę. Po takiem przeobrażeniu na twierdzę starego m. B., o ćwierć mili od niego powstało nowe przedmieście kobryńskiem zwane, zabudowane z drzewa dość porządnie i obszernie; z drugiej zaś strony twierdzy powstało przedmieście wołyńskie, dość liche, na lew. brzegu Muchawca. Tuż za twierdzą, za Muchawcem, wznoszą się liczne kurhany z przedwiecznych czasów. Dotąd wszakże B., jako miasto, nie zdołał się podnieść należycie. Główną przeszkodę porządniejszego w mury zbudowania się stanowi bliskość twierdzy. Mieszkańców liczył 1 stycznia 1880 r. 33607 t. j. 20804 męż., 12803 kob. Pod względem wyznań 6357 prawosł., 3286 katol., 23846 izr., 95 ewang., 23 mahomet. (R. 1860 miał 19343 mk.). Miasto drewniane przeważnie. Proste, szerokie jego ulice dotąd wcale nie brukowane, z wyjątkiem jednej, szosową zwanej, która rynek przerzyna. W środku samym miasta leży bazar, budowa prostokątna, z placem obszernym wewnątrz, i 140 po obu stronach sklepikami, jest nadto w mieście kilkaset kramów żydowskich, a śród nich jeden sklep chrześciański. Cały więc handel jest tu tylko drobnem kramarstwem właściwie; na kilka tysięcy handlujących, kilku tylko większych niby-kupców a raczej komisantów handlu wołmi. Nie lepiej tu stoi i przemysł. Z większych zakładów przemysłowych są 4 fabryki tytuniu i 1 browar. Fabryki tytuniu przerabiają rocznie na 120,000 rs. towaru; a browar przerabia 10 tys. korcy jęczmienia na liche dotąd piwo. Nie ma tu porządnej garbarni, gdy tymczasem przechodzi tędy rocznie skór surowych na 50,000 rs. Rzemiosła w ogóle znajdują się jeszcze w bardzo pierwotnym stanie, i prawie wyłącznie w ręku żydów. Ruchu umysłowego tu nie ma żadnego, ani jednej księgarni, śród ludności starozakonnej panuje wielowładnie chasydyzm. Od niedawna Brześć stał się środkowem ogniskiem 4 linij kol. żel.: gałęzi do Terespola, łączącej go z Warszawą, linii smoleńskiej, kijowskiej, grajewskiej. Dla wszystkich kolei służy dotąd jeden tylko dworzec. Ruch handlowy, jako tranzytowy przeważnie, mało jeszcze na miasto oddziaływa, lecz powoli i ludność miejscowa poczyna w nim brać żywy udział. Dworzec kolei żelaznej w Brześciu jest ogniskiem ruchu nadzwyczajnego. Tędy odbywa się cały prawie handel gubernij zachodnich z królestwem przez kolej grajewską; tu się zarazem koncentruje i stosunek handlowy Królestwa z Cesarstwem. W r. 1874 przechodziło tędy codziennie 20 pociągów osobowych, a 14 i więcej towarowych. Najważniejszy względnie materyał transportowy stanowi zboże, idące z drogi kijowskiej do Królewca, linią grajewską. Jesienią 1874, mimo zmniejszenia się transportów zbożowych w ogóle, przechodziło tam do 54 tys. pudów dziennie; podczas gdy droga terespolska dostawała od kijowskiej około 6 tys. pd. zaledwie. Mączki cukrowej szło z drogi kijowskiej na grajewską, do 10 tys., owoców zaś do 2,500 pd. codzień. Stosownie do tego, najwięcej też i fabrykatów obcych otrzymywała kijowska droga linią grajewską. Nadto przechodziła tędy w znacznych ilościach, po kilka i kilkanaście tysięcy pudów, herbata. Wszakże i stosunek ekspedycyjny drogi kijowskiej z terespolską nie jest bez pewnego handlowego znaczenia. Samych machin i narzędzi rolniczych przechodzi z tej strony drogą kijowską do 2,500 pd. dziennie a co więcej szło to przeważnie z Warszawy. Obok machin szły tam nadto wyroby galanteryjne, szewckie, stolarskie, wreszcie cukier i t. p. Stosunki transportowe drogi kijowskiej z moskiewską były nader ograniczone. Natomiast droga moskiewska i terespolska były w ciągłej między sobą ożywionej styczności; pierwsza dostarczała drugiej samego zboża do 10 tys., pud. dziennie; odwrotnie zaś szło codzień do 7 tys. pd. różnych wyrobów. Niezmiernie ważną i bodaj czy nie najważniejszą stroną ruchu handlowo-kolejowego w Brześciu były transporta wołów. Tu bowiem, nie zaś na Pradze, koncentruje się cały niemal handel bydła stepowego, idącego drogą kijowską. Co tydzień przychodziła tu partya licząca 1,000 do 1,200 szt. wołów, i tu się już właściwie tranzakcye o nie odbywały. Niemałe też partye dostarczała droga kijowska i trzody chlewnej, najmniej 300 sztuk co tydzień. O drodze żel. kijowsko-brzeskiej pomieścimy dane pod art. Kijów. Tu natomiast wspomnimy o brzesko-grajewskiej. Linia tej drogi na przestrzeni 202 wiorst jest jedną z najbardziej ożywionych dróg żelaznych, nie tylko w zachodnich guberniach ale nawet w całej Rossyi. Zboże z południowych gubernij przewożone zwykle bywa brzesko-grajewską drogą do Królewca. Wszystkich stacyj i t. z. pół stacyj czyli przystanków na tej drodze znajduje się 16 a mianowicie: Brześć, Łyszczyce, przyst. Werba, Wysokolitewsk, przyst. Czeremucha [Czeremcha], st. Kleszczele, Grygorowce, Bielsk, Strobla [Strabla], Lewicka [Lewickie], Starosielce, Knyszyn, Mońki, Goniądz, przyst. Maryna, i nakoniec Grajewo. Brzesko-grajewska droga łączy się w Bia­łym­sto­ku z dr. żel. warszawsko-petersburską, w Brześciu z warszawsko-terespolską, kijowsko-brzeską i moskiewsko-brzeską. Nakoniec w pogranicznej stacyi Prostkach łączy się z koleją królewiecką. Droga żelazna b.-g. w pierwszej połowie 1878 r. przyniosła 1350522 rs. dochodu z przewozu osób, zwierząt i towarów. Sam przewóz towarów przyniósł 1,186,800 rs. dochodu, z czego się okazuje, że głównie ruch towarowy przyczynia się do rozwoju drogi. W tymże okresie czasu t. j. od 1 stycznia do 1 lipca 1878 r. osób przewieziono 105323, miesięcznie przejeżdża około 24000 a dziennie 800. Towarów d. ż. b. g. przewozi dziennie przeszło 104000 pudów. W rozpatrywanem półroczu najwięcej przewieziono pszenicy (4787000 p.), dalej żyta (2672275 p.), jęczmienia (2365915 p.), owsa (18941198 p.). Tabor d. ż. b. g. w 1878 r. składał się z 66 parochodów, 39 wagonów osobowych, oraz 1483 towarowych. Pod względem ruchu pasażerskiego najważniejszemi dla drogi b. g. są stacye Brześć (w r. 1877 przejechało 32,306 osób), Bia­ły­s­tok (48326), Bielsk (21977) i Grajewo (18733). W roku 1877 towarów najwięcej wywieziono ze stacyi B. (1679756 p.), ze stacyi Grajewo (690908 p.) i Bia­ły­s­tok (870961 p.). Pszenicy najwięcej wywieziono ze stacyi Grajewo (244400 p.), jako też najwięcej na tę stacyą przywieziono (188250 p.). Owsa ze stacyi wywieziono 52034 p., a przywieziono na stacyą Grajewo (12801 p.); żyta najwięcej wywieziono ze stacyi Brześć (299159 p.), przywieziono zaś na stacyą pograniczną Prostki (170533 p.). W roku 1877 nakoniec w skutek wypadków postradało życie na b. g. drodze osób 8, rannych było 15. Brześć, o ile z jednej strony stał się od niedawna środkowym punktem 4 linij kolei żel., o tyle z drugiej nie przestaje być węzłem komunikacyi wodnej Wisły i Dniepu. Wpadający tu do Bugu Muchawiec i dalej kanał onego, królewskim zwany, ciągnący się do Piny, łączą bezpośrednio Brześć z Pińskiem, związanym już z Kijowem stałą żeglugą parową. Handel tedy z Pińszczyzną, przez Muchawiec, bywał zwykle nie mało ożywiony. Tędy tu bowiem głównie nadchodziło w znakomitych ilościach zboże, łój, makuchy, kasza, słonina, olej a nadewszystko szmaty. W 1874 r. woda jesienią tak była małą w Muchawcu, że 50 barek i 30 berlinek, przybyłych tu wiosną, nie mogły już powrócić, a w handlu z Pińskiem zaszła całkowita niemal stagnacya. Przed zbudowaniem kolei terespolskiej łączył się B. z Warszawą głównym traktem pocztowym, 26 mil długim (Brześć, Zalesie, Biała, Międzyrzec, Zbuczyn, Siedlce, Mingosy, Kałuszyn, Mińsk, Miłosna). Dziś st. poczt. B. leży o 2 i ćwierć wiorsty od dworca kolei w B. Paraf. kościół katol. św. Krzyża w B., 1856 został przez parafian wzniesiony. Parafia dekanatu brzeskiego: dusz 5218. Kaplice w Domaczewie, Wistycach i Trościanicy; dawniej i w Kowerdziach. Dekanat brzeski dyecezyi wileńskiej ma 3 parafie: B., Wysokie litewskie i Kamieniec lit., razem dusz 9128. W r. 1863 parafij 10; prócz wymienionych: Czarnawczyce, Stawy, Wielanów, Mrozowice, Mielejczyce, Wołczyn, Wierzchowice: razem 8991. Brzesko litewska-kasztelania utworzoną została na sejmie lubelskim. Pierwszym kasztelanem był Jan Hajko. Brzesko-litewskie województwo, zajmowało szeroką płaszczyznę od wschodu ku zachodowi, w większej połowie lasami i bagnami pokrytą, a w drugiej od sąsiednich krain Polski z puszcz wytrzebioną i od tego Polesiem nazwaną. Zachodnią stronę województwa od granic między Koroną a Litwą przerzynała rzeka Bug; jednak ziemia ta za czasów piastowskich należała do Polski. Po zniszczeniach tatarskich, Litwini, korzystając z osłabienia Polski, posunęli dotąd swe zabory około 1242 roku, kiedy Erdziwił książę litewski dźwignął w tych okolicach spalone przez Mongołów grody. Nieco później Daniel, książę halicki, owładnął kraj ten i odtąd ciągle przez pół wieku o posiadanie go wojowały z sobą Polska, Ruś i Litwa. Dopiero około 1316 r. Gedymin odzyskał ziemie te dla Litwy, co jeszcze więcej utwierdziło podbicie Wołynia 1321 r. przez tegoż wojownika. Syn jego Kiejstut dostał w podziale ziemię brzeską, ale Kazimierz Wielki, chcąc rozszerzyć granice państwa i zabezpieczyć się od napaści Litwy, opanował Wołyń a zarazem i księstwo brzeskie w 1349 r. W następnym 1350 r. wszczęła się dwuletnia wojna Polaków z Olgierdem, który Brześć odebrał, a w 1351 r. na mocy traktatu ziemia ta znów do Kiejstuta wróciła. Wreszcie po wojnie Polski z Lubartem, traktat w r. 1366 ostatecznie ziemię brzeską przy Litwie zatrzymał. Brześć z okolicznym krajom należał w XV i XVI w. do wojewody trockiego; dopiero z powodu wielkiej niedogodności i rozległości, na sejmie unii 1569 r. odłączono go od Trok i podzielono na dwa województwa: brzesko-litewskie i podlaskie. Graniczyło wtedy na wschód z województwem mińskiem i kijowskiem, na południe z wołyńskiem i ziemią chełmską, na zachód z lubelskiem i podlaskiem, które oddzielała rzeka Bug, a na północ nowogrodzkie i trockie. Miało dwa powiaty: brzesko-litewski i piński. Herb jego była pogoń w błękitnej barwie w czerwonem polu. Sejmiki województwa odbywały się w Brześciu-litewskim i Pińsku i wysyłały czterech posłów na sejm i 4 deputatów na trybunał. Miało wojewodę i kasztelana i dwóch starostów grodowych brześciańskiego i pińskiego. Dzisiejszy powiat brzeski gub. grodzieńskiej zajmuje 438438 dzies. rozl., w tej liczbie 31945 ziemi rządowej, 101978 lasu. Ludności 140460 t. j. 33,4 na 1 w. kw. W powiecie (prócz m. pow.) jest 8991 kat., 12684 izr., 981 ewang. Na cały pow. jest 1 dekanat katol. t. n. a 5 dekanatów prawosł.: brzeski, kamieniecki, włodawski, wysokolitewski i czernawczycki (parafij 65). Dekanat prawosł. brzeski ma 13 parafij. Fabryki w powiecie: tytuniu 6 wyrób 135,784 rs.; wódki 9—151,652 rs.; browary 10—48,230 rs.; miodu 3—1,920 rs.; oleju 4—5810 rs.; świec 7—4050 rs.; mydła 3—10,600 rs.; skór 8—5588 rs.; cegielń 6—142540 rs. Powiat ma 5 stanów t. j. zarządów policyjnych: Domaczów, Ruda, Czernawczyce, Kamieniec lit. i Wysokie litewskie: gmin 21.

Brzezina, wieś, pow. kalwaryjski, gmina Lubów, parafia Grażyszki. Liczy 12 domów i 46 mk.

Brzeziny-Chrzczony, B.-Janowięta, B.-Wytrykusy, wsie gub. grodz., w b. ziemi bielskiej.

Brzezówka, wś w pow. sokólskim, gub. grodz., o 26 w. od Sokółki, 38 chat.

Brzeźnica, wś w gub. grodzieńskiej w b. ziemi bielskiej.

Brzeżnio, ob. Brzeźno.

Brzoski, niem. Brzosken, wielkie i małe wś, pow. jańsborski, st. p. Biała.

Brzostowica, ross. Berestowica, 1.) Wielka, mko, pow. grodzieński, par. Pobojsk; gmina wiejska w zarządzie policyjnym Krynki; o 56 wiorst od Grodna, o 30 w. od Sokółki, przy byłym trakcie handlowym z Grodna do Świsłoczy; miała 1 stycznia 1878 r. 1694 mk. t. j. 791 męż., 803 kob., w tej liczbie 1127 izraeelitów. Niegdyś była tu parafia katol. dek. grodzieńskiego z filią w Rudawie. B. Wielka była niegdyś własnością Chodkiewiczów z nadania króla Aleksandra. Chodkiewiczówna wniosła ją w dom Mniszchów. Jerzy Wandalin Mniszech, marszałek w. kor. (pochowany tutaj), wyrobił dla miasta różne przywileje. Jego córka Ame­lia wniosła B. wojewodzie ruskiemu Szczęsnemu Potockiemu a córka Szczęsnego Józefowi hr. Kossakowskiemu. Obecnie B. należy do wnuka tego ostatniego, hr. Stanisława Kossakowskiego. R. 1858 N. Cesarz Aleksander II dozwolił wcielić B. do ordynacyi Kossakowskich, lecz z powodu przeprowadzania kwestyi włościańskiej formalności jeszcze dotąd nieuregulowane. W B. mieszkał jakiś czas w 1831 r. w. ks. Konstanty Pawłowicz. Obecnie B. posiada 2 cerkwie murowane: jedna dawna, druga 1866 r. przerobiona z dawniejszego kościoła katolickiego (w którym przechowywało się serce Jana Karola Chodkiewicza.) Od 1878 r. zaprowadzono tu ustawę miejską. Dobra B. składają się z 8 folwarków, ogólnej rozległości 5350 dzies. B. ma 2 młyny i kilka mniejszych fabryk. 2.) B. Mała, wś i dobra, pow. grodzieński, własność niegdyś Jun­dził­łów, obecnie Soł­ta­nów; miała też do r. 1866 parafią katol. dek. grodzieńskiego. 3.) B. Murowana, wieś i dobra, pow. grodzieński, własność rodziny Woł­ko­wi­c­kich. F. S.

Brzostowiczanka, rzeka, dopływ Świsłoczy z prawej strony; przyjmuje rzeczkę Brzostówkę.

Brzostowo, 1.) B.–Nadbory, oko­li­ca szla­che­c­ka, nad rz. Biebrzą, pow. kolneński, gm. Jedwabne, par. Burzyn. W obrębie tym powstało wiele wsi, które potraciły wspólne na­z­wi­s­ko okolicy a zatrzymały swe odrębne. Tak np. Jan Siestrzanka z Karnic woj. rawski osiadł na części B. około 1472 r. i odtąd ta część zwała się B.-Siestrzanki (obecnie tylko Siestrzanki). Dziś jedna tylko z osad B.-Nadbory utrzymała dawną nazwę. W 1827 r. było tu 24 dm. i 124 mk. 2.) B., wś, pow. lipnowski, gm. Spethal, par. Bobrowniki. 3.) B., wieś, pow. włocławski, gm. Falborz, par. Brześć.

Brzozowa, 1.) wś i folw., pow. opa­tow­ski, gm. Jul­ia­nów, par. Gli­nia­ny. Leży na połd. zachód od Tar­ło­wa. W 1827 r. liczyła B. 28 dm., 222 mk., obecnie ma 38 domów, 412 mk., ziemi dwor. 1160, włośc. 681 m. Posiada gorzelnię i cegielnię. 2.) B., wś, pow. san­do­mier­ski, gm. i par. Po­ła­niec. W 1827 r. B. liczyła 23 dm., 122 mk. 3.) B., pow. no­wo­alek­san­dry­j­ski, gm. Szcze­ka­r­ków, par. Opo­le. 4.) B., wś, pow. włoc­ław­ski, gm. Cho­decz, par. Prze­decz. 5.) B., wś, pow. kalwaryjski, gm. i par. Kalwarya, odl. o 5 w. od Kalwaryi. Posiada 39 dm., 371 mk. Br. Ch.

Brzozowa-buda, os., pow. maryampolski, gmina Jaworowo, par. Igławka. Ma 1 dm., 9 mk.

Brzozowo, 1.) okolica szla­che­c­ka, pow. prza­s­ny­s­ki, gm. i par. Dzierz­go­wo. W obrębie jej leżą wsie: B. Dąbrówka, B. Łęg, B. Nowe, B. Stare, B. Utraty, B. Czary, B. Maje, tudzież folw. Brzozowski Barak i Brzozowska Wólka. Leżą one w lesistej podmokłej nizinie, przerzniętej przez rz. Orzyc, która tworzy tu rozległe mokradle. 2.) B. Nowe, wś włośc. i folw., pow. prza­s­ny­s­ki; wieś liczy 6 dm. i 66 mk., 14 morg. obsianych. Folw. posiada młyn wodny, kuźnię i karczmę, 6 dm. i 51 mk.; powierzchni zajmuje 1,710 morgów wraz z folw. Brzozowską Wólką i Brzozowskim Barakiem, należą do jednego właściciela Lich­ten­stei­na. 3.) B. Stare, wś drobnej szla­ch­ty, tamże. Posiada szkółkę elementarną. 15 dm., 127 mk., powierzchni zajmuje 440 morgów (222 gr. ornego). 4.) B. Utraty, wś włośc. i drobnej szla­ch­ty tamże, posiada 4 dm., 42 mk., powierz. 57 mr. 5.) B. Czary, wś tamże, leży przy rzece Orzycu, wraz ze wsią Maje, ogółem zajmują powierzchni 257 morgo (161 gruntu ornego), liczą 11 dm., 167 mk. 6.) B. Dąbrówka, wś i fol. tamże. Wieś posiada 7 dm. i 62 mk., 82 morg. obszaru. Folw. liczy 2 dm., 16 mk., 274 morg obszaru. 7.) B. Łęg, wś włośc. i drobnej szla­ch­ty tamże; część szla­che­c­ka liczy 16 dm. i 105 mk., powierzchni zajmuje 379 morg. (159 gruntu ornego). Wieś włośc., liczy 13 dm. i 97 mk., ziemi 115 morg. Wś ta leży niedaleko miejscowości nazwanej Grudzie. 8) B. Maje, wś włośc. i drobnej szla­ch­ty tamże; wieś drobnej szla­ch­ty leży przy rz. Orzycu, posiada 31 dm., wiatrak, 182 mk., powierzchni 745 morgów (225 gruntu ornego). Br. Chu. 9.) B. Wielkie i B. Małe czyli Brzozówko, dwie wsie drobnych właścicieli, pow. ciechanowski, gm. Bartołdy, parafia Zielona, położone nad rzeczką Soną, liczą mieszkańców 177 (89 męż., 88 kob.), domów mieszk. 18, powierzchni 351 morg. 10.) B., oko­li­ca szla­che­c­ka, pow. mazowiecki, gm. i par. Poś­wię­t­ne. W obrębie jej leżą wsie: An­to­nie, Chab­dy, Chrzczo­ny, Chrzczon­ki, Ko­ra­bie, Mu­rzy­ły, Pań­ki, Sal­ni­ki, i Stare; wsie szlach. Jest to gnia­z­do Brzo­zo­w­skich. Wsie powyższe wspominane są już w dokumentach z 1525 roku. W 1827 r. B. An­to­nie liczyły 23 dm. i 131 mk., B. Chab­dy 9 dm. i 50 mk., B. Chrzczo­ny, 24 dm. i 129 mk.; B. Chrzczon­ki, 3 dm., 18 mk.. B. Ko­ra­bie, 19 dm., 114 mk.; B. Mu­rzy­ły 12 dm., 69 mk.; B. Pań­ki 17 dm. i 89 mk.; B. Stare 31 dm., 183 mk. 11.) B., wś szlach., pow. szczuczyński, gm. i par. Białaszewo. 12.) B., wś, pow. szczuczyński, gm. i par. Lachowo. 13.) B., wś, pow. kolneński, gm. Gawrychy, par. Lipniki. Br. Ch.

Brzozowo, 1.) ross. Berezowo, wś, pow. bia­ło­s­to­c­ki, ma kościół katol. św. Jana Chrzciciela, z muru wzniesiony 1863 przez włościan wsi Bobrówki Brzozowej, filialny parafii Kalinówka. 2.) B., wś w pow. biel­skim, gub. grodz., na lewo od rz. Lizy.

Brzozowo, 1.) Wielkie i Małe, niem. Brosowo, wś włośc. i folw., pow. chełmiński, par. i st. p. Chełmno, ma urz. gm. i st. cyw., oraz szkołę, 2580 mr. rozl., 88 dm., 804 mk., 55 kat. Mieszkańcy ubodzy. Fryderyk W. osadził tu kolonistów niemieckich. 2.) B., niem. Brosowen, wś, pow. węgoborski, st. p. Engielsztyn. [Engielsztyn to dziś Węgielsztyn.]

Brzozówka, 1.) wś i folw., pow. miechowski, gm. Rzerzuśnia, par. Szreniawa, przy drodze bitej z Miechowa do Olkusza, odl. od Miechowa wiorst 14; przez wieś przepływa struga, z gór miejscowych wypływająca, a trzy stawy tu znajdujące się zasilająca. Wieś B. składa się z 29 dm., ludność jej wynosi 186 głów (męż. 98, kob. 106); osad włośc. 22; przestrzeni gruntów zajmuje: dworskich 310, włościańskich 172 morgi. W 1827 r. było tu domów 11, ludności 101 głów. W odległości pół wiorsty od wsi ku południo-zachodowi, wznosi się góra krzakami porosła; dwa jej boki dziś odkryte przedstawiają kamień jura biały, stanowiący pokład białego lub żółtawo-białego wapienia, dzielącego się na grube i cieńsze warstwy, naprzemian ułożone, niewłaściwie zwanego litograficznym. Ta okoliczność była powodem, ze kupiec z Berlina Albert Heckman w r. 1872 nabył tę majętność za rs. 25000, a nadto zaciągnął pożyczkę w sumie 100,000 talarów w celu rozwinięcia kopalni kamienia litograficznego, sądząc z pierwszych prób, że nie ustępuje bawarskiemu, uważanemu za najlepszy. Urządził już nawet żwirówkę od kopalni ku szosie prowadzącą, po której za pomocą wózków na szynach ustawionych miał zamiar prowadzić wydobyty ztąd kamień do drogi bitej i dalej do stacyi dr. żel. war.-wied. Zawiercie, o wiorst 40 ztąd odległej. Jednakże gdy po bliższem zbadaniu okazało się, że kamień tutejszy, jako litograficzny, może być użyty tylko w braku lepszego, lecz z bawarskim porównania nawet wytrzymać nie może, gdyż według zdania specyalistów zawiera w sobie drobne kryształki, jest dziurkowaty i pochłania z łatwością wilgoć, a ztąd do rytowania nieprzydatny, zaniechał więc jego eksploatacyi, jako nieprzedstawiającej wielkiego interesu i folw. Brzozówkę sprzedał Wilhelmowi Hermanowi Lehman, który z wydobywanego tu kamienia wybudował browar piwny, podług nowego systemu, wydawszy na ten cel około 40,000 rs. Browar ten od marca 1878 r. jest czynny. Obecnie fabryka zatrudnia 8 ludzi i przerabia na jeden raz 20 korcy słodu, produkuje piwo bawarskie i porter. Zakład ten dotąd jeszcze nie jest w pełnym rozwoju i dlatego o wysokości produkcyi wiadomości podać nie możemy. 2.) B., wieś, pow. stopnicki, gm. Tuczępy, par. Kargów. Leży na lewo od drogi ze Stopnicy do Szydłowa. 3.) B., wś, pow. olkuski, gm. i par. Korzkiew. W 1827 r. było tu 13 dm. i 80 mk. W 15 w. dziedzicem tu był Wąż ze Smogorzewa h. Łabędź (Długosz I 148). 5.) [pomyłka w numeracji] B., wś, pow. kozienicki, gm. i par. Grabów nad Pilicą. Ma rozległości ziemi włośc. 1030 m. 6.) B., wś i folw., pow. janowski, gm. Brzozówka, par. Blinów. W 1827 r. było tu 43 dm., 276 mk. Gmina B. należy do s. gm. okr. III w Potoku Wielkim, st. poczt. w Kraśniku, od Janowa 16 wiorst. Liczy 5968 mk. Składa się z 16 wsi, 7 folw. Położona między Janowem a Kraśnikiem. Urząd gm. we wsi Polichna górna. Wsie Polichna górna i dolna, Wojciechów, Moszydła, Błasik, Blinów i Brzozówka nie mają najmniejszego strumyka, studnie niewystarczające i włościanie przywożą nieraz wodę o milę odległości z rzeki Sanny. Grunta po większej części należą do ordynacyi Zamojskich, ziemia rozmaita, mianowicie sap, gliniasta, piaskowata. Napotykają się gospodarstwa postępowe: 3, 6 i 9-polowe. W tej gm. we wsi Wojciechów uprawiają wiele drzew owocowych. Gorzelni wcale niema; lud przeważnie używa piwa nie wódki. We wsi Struża, nad rzeczką Strużą, jest browar, do ordynacyi Zamojskich należący, i fabryka terpentyny w osadzie Rudki, także do Zamojskich należąca. Drugi browar we wsi Wierzchowiska. 7.) B., wś, pow. nowo-miński, gm. i par. Jakubów. 8.) B., wś, pow. sochaczewski, gm. Kampinos, par. Kazuń. W 1827 r. B. miała 27 dm., 246 mk. 9.) B., os. młynarska, pow. gostyński, gm. Skrzany, par. Trębki. Młyn wodny; 1 dm., 16 mk., 60 m. obszaru. 10.) B., wieś i folw., pow. rawski, gm. Gortatowice, par. Sierzchowy, ziemi włośc. 176, dwor. 500 mr. Liczy 16 dm., 152 mk. 11.) B., kol. nad rz. Wartą, pow. turecki, gm. Skotniki, par. Wilamów, w połowie przez Niemców zaludniona; ma 550 mr. rozl., osad 16. 12.) B., wś, pow. lipnowski, gm. i par. Dobrzejewice, par. ewangielicka w Ossówce. Gruntów włośc. 408 mr. (401 ornych), 18 dm. mieszk., 186 mk. We wsi znajduje się ewang. dom modlitwy, ewangelicka szkoła elementarna i karczma. 13.) B., wś nad rz. Piasecznicą, pow. ostrołęcki, gm. Nasiadki, par. Kadzidło. R. 1827 r. było tu 32 dm., 200 mk.; obecnie 266 mk., rozległości 1025 mr. 14.) B., wś, pow. augustowski, gm. i par. Bargłów. R. 1827 r. było tu 40 dm., 208 mk.; obecnie ma 50 dm., 537 mieszk. Br. Ch.

Brzozówka, 1.) i Bugirda, dwie małe rzeczki, płyną obok siebie około wsi Bugirdy, powyżej Warwiszek, w pow. augustowskim i połączywszy się ze sobą, płyną razem jednę wiorstę i wpadają złączone do Niemna z lewego brzegu pod Szłapikami (Józ. Bliz.). 2.) B., rzeczka, bierze początek z błot pod wsią Komparzów, w pow. włoszczowskim, i upłynąwszy milę wpada do rzeki Pilicy z prawego jej brzegu o ¼ mili od ujścia rzeki Kurzelówki. Szerokość jej stóp 3 do 8, głębokość cali 6 do 18, dno błotniste. 3.) B., rzka, ob. Czarna [(5.)].

Brzozówka, rz., dopływ Biebrzy w gub. grodzieńskiej. Ma źródło w błotach wsi Niemczyn, pow. sokólski, mija Karpowicze, długa 35 w., uchodzi o 4 w. powyżej ujścia Netty; przyjmuje 3 dopływy zwane Kumiałki, a do jednej z nich wpada Kamionka.

Brzozówko, Brozówka, niem. Gansenstein lub Brzosowken, wś i folw., pow. węgoborski, pod Kruklankami. [Brożówka]

Brzóski, wieś i folwark, pow. szczuczyński, gm. Grabowo, par. Lachowo. Odległe od Łomży wiorst 37, od Szczuczyna w. 21, od stacyi pocztowej Kolno w. 9, od komory celnej Wincenta w. 7. B. leżą nad samą granicą Prus Wschodnich, nad strugą graniczną zwaną Wincentą lub Łabną, odległe od miasta pruskiego Białej (Bialla) w. 11, od m. Jańsborka w. 15. Ludność w większej części wyznania rz. kat., mniejszość ewang. Glebę przeważnie posiadają żytnią, łąk wiele. Niegdyś gnia­z­do ro­dzi­ny Wa­gow. Dziś własność Bia­ło­suk­ni.

Bubajby, wielkie i małe, niem. Bubainen, wś i dobra, pow. wystrucki, stacya pocztowa.

Bubantyszki, wś, pow. maryampolski, gm. Gudele, par. Skrawdzie. Posiada 10 dm. i 48 mk.

Bubel, wś, pow. sejneński, gm. Kramowo [Krasnowo ?], par. Sejny. W 1827 r. było tu 19 dusz i 158 mk., obecnie liczy 70 dm. i 375 mk.

Buchciańskie, lub Buchcińskie, błoto, rozciąga się dokoła jeziora Żuwinta, w pow. sejneńskim; z wyjątkiem południowej części brzegów, które są wzgórkowate. Długość jego w kierunku od południa do północy wynosi do 12 w., szerokość największa do 6 w.; środkiem przepływa rzeczka Dawinia.

Buchcieniki, wś i folw., pow. kalwaryjski, gm. i par. Simno. Wieś B. liczy 13 dm. i 87 mk., folw. zaś 9 dm. i 32 mk., odl. od Kalwaryi 36 w.

Buchta, nazwa wielu drobnych osad położonych nad rzekami spławnymi. Jestto wyraz niemiecki, znaczący przystań wodną dla statków.

Buchta, 1.) folw., pow. kalwaryjski, gm. i par. Ludwinów, wchodzi w skład dóbr donacyjnych Ludwinów-Kwieciszki, należących do hr. Berga. 2.) B. Czarna [Dziś Czarna Buchta.], wś, pow. sejneński. gm. i par. Krasnopol, ma 3 dm., 34 mk. 3.) B. Ponary, ob. Ponary. Br. Ch.

Buchtyszki, osada włościańska nad rzeczką Wandupis, w pow. władysławowskim, gminie i parafii Gryszkabuda; od Władysławowa i od stacyi poczt. w Szakach odl. mil 3, od st. dr. żel. Pilwiszki milę, od rz. Niemna mil 6. Dzieli się na kilkanaście części oznaczonych bieżącym numerem hypotecznym i noszących różne nazwy, od na­z­wisk swych właścicieli, np. B. Endrukajtysa, w tych ostatnich, rozległych 3 włóki, jak i w całej osadzie grunt czarnoziemny, gliniasty, łąki dobre. Liczy 18 dm., 139 mk. W 1827 r. 14 dm. 104 mk. A. T.

Bucieniszki, wś, pow. sejneński, gm. i par. Sereje. Ma 10 dm., 77 mk. Odl. 49 w. od Sejn.

Buciłowo, Buczyłowy, niem. Buczilowen, wś, pow. łecki, st. p. Pisanica. [Między Makosiejami a Sypitkami, na lewym brzegu rzeki Małkiń, dziś nie istnieje.]

Buczkiemie, wś, pow. maryampolski, gm. Pogiermoń, par. Pokojnie. W 1827 r. było tu 8 dm. i 111 mk., obecnie 14 dm. i 136 mk.

Bućki, wś, pow. suwalski, gm. Pawłówka, odl. 23 w. od Suwałk; liczy 9 dm., 114 mk.

Bućkuny, wś, pow. sejneński, gm. i par. Metele. W 1827 r. było tu 33 dm. i 306 mk.; obecnie 67 dm. i 537 mk.

Buda, Budy, nazwa ogólna geo-topograficzna osad leśnych lub powstających po wyciętych lasach. Pierwotnie oznaczała ona samo mieszkanie osadnika leśnego i w języku myśliwskim znaczy szałas z gałęzi, służący do ukrycia myśliwego przed zwierzyną, na którą czatuje. Gdy z osad, których mieszkańcy trudnili się łowiectwem, pszczolnictwem, wytapianiem smoły i t. p. przemysłami, zaczęły się tworzyć osady rolnicze, zatrzymały one swe pierwotne na­z­wi­s­ko, choć miejsce bud zastąpiły chaty. Najwięcej Bud spotykamy w obrębie dawnego Mazowsza (gub. warszawska, płocka, łomżyńska), choć wraz z kolonizacyą mazurską spotykamy B. na całym obszarze ziem dawnej Polski. Por. Ruda, Majdan, Huta, Demnia i t. p. Br. Ch.

Buda, 1.) wś, pow. suwalski, gm. Czostków, par. Filipów, odl. o trzy mile od Suwałk, liczy: 1 dm., 21 mk. 2.) B. Zawidugierska, wś, pow. sejneński, gm. Krasnowo, par. Puńsk. Leży przy os. leśnej Zawidugiery; liczy 9 dm. i 88 mk. 3.) B.–Ruska, wś, pow. sejneński, gm. i par. Krasnopol. W 1827 r. było tu 10 dm. i 209 mk., obecnie 39 dm. i 226 mk. 4.) B., wś, pow. władysławowski, gm. Tomaszbuda, par. Wysoka Ruda. Ma 7 dm., 99 mk., odl. 26 w. od Władysławowa. 5.) B., wś, pow. maryampolski, gm. i par. Balwierzyszki. Ma 5 dm., 34 mk.

Buda, 1.) niem. Fischerbude, wś, pow. olecki, st. p. Cichy. 2.) Budda (ob.).

Budballen, folw., pow. gąbiński, st. poczt. Nemmersdorf.

Bud-jeziory, wś, pow., par. i gm. Wyłkowyszki. Ma 72 dm., 140 mk., odl. 4 w. od Wyłkowyszek.

Budka, wś, pow. maryampolski, gm. Gudele, par. Skrawdzie. Ma 18 dm., 150 mk., odl. 25 w. od Maryampola. Niegdyś st. poczt. na trakcie z Warszawy do Kowna, między Maryampolem a Wejwerami, o 50 mil od Warszawy.

Budki, niem. Klein-Bialla [Na mapie Kreis Oletzko: Kl. Bialla oder Budtken.], wś, pow. olecki, pod Mieruniszkami, niedaleko Białej. [W pół drogi między Białą Olecką a Drozdowem, niegdyś stacja kolejki wąskotorowej Buttken, dziś nie istnieje.]

Budlew, Budlewo, wś w b. ziemi bielskiej, dziś pow. bielski, gub. grodzieńskiej. Tu w r. 1774 ur. się ks. Jakób Falkowski pijar, założyciel instytutu głuchoniemych i ociemniałych w Warszawie.

Budne, 1.) wś szlach. i włośc., pow. ostrołęcki, gm. Troszyn, par. Kleczkowo, 798 mr. obszaru. W 1827 r. było tu 12 dm. i 76 mk., obecnie 197 mk. włościan i dro­b­nej szla­ch­ty. 2.) B.–So­wię­ta, w dro­b­nej szla­ch­ty, nad rz. Pło­do­wni­cą, pow. prza­s­ny­s­ki, gm. i par. Ba­ra­no­wo. W 1827 r. było tu 26 dm. i 142 mk., obecnie zaś liczy 37 dm. i 202 mk., obszaru 755 mr. (ornego 316 m.) 3.) B.–Żarnowo, wś, szlach. i włośc., nad rz. Biebrzą, pow. szczuczyński, gm. Ruda, par. Białaszewo. W 1827 roku było tu 8 dm. i 43 mk. Br. Ch.

Budniki, pierwotni osadnicy w miejscowościach zwanych Budami.

Budnikiszki, wś, pow. władysławowski, gm. Błogosławieństwo, par. Iłgowo. W 1827 roku było tu 5 dm. i 43 mk., obecnie 5 dm. i 50 mk.

Budno, wś, w pow. sokólskim, gub. grodz., o 22 w. od Sokółki, chat 15.

Budowanie, folw., pow. wyłkowyski, gm. Bartni, par. Laukieliszki, odległy 10 w. od miasta pow. W 1827 r. było tu 10 dm. i 95 mk., obecnie 7 dm. i 85 mk.

Budowisko, wś, pow. kalwaryjski, gmina i par. Kalwarya. Liczy 5 dm. i 27 mk., odl. 6 w. od Kalwaryi.

Budry, wś, pow. maryampolski, gm. Freda, par. Godlewo. Liczy obecnie 10 dm. i 80 mk., odl. 43 w. od miasta powiatowego.

Budry, wieś kościelna, w pow. węgoborskim, w pobliżu rzeki Gołdap, 12 kil. na półn. wsch. od Węgoborka. Na południe od tej w równinie położonej miejscowości wznoszą się wzgórza pokryte pięknemi lasami iglastemi. Na przeciwnej stronie rzeki Gołdap wznoszą się skaliste lasy. Pod wpływem łagodnego klimatu, wywołanego bogactwem lasów, ma lekki, łatwy do obrobienia grunt piaszczysty, obfite urodzaje; 778 mk. ew., w znacznej części Polaków; żyją z rolnictwa, trudnią się także wycinaniem drzewa w lasach rządowych i pracują przy nawodnieniach na królewskich łąkach melioracyjnych. Przemysł (60 rzemieślników) bardzo ożywiony, zaspakaja jednak tylko potrzeby miejscowe i okolicy. Stacya poczt.; poczta osobowa do Węgoborka i Gołdapu.

Budryszki, dwór, pow. wileński, do dóbr Czabiszki Piłsudzkiego Stefana należący, nad Wilią.

Budupoehnen, (niem.), kilkanaście wiosek w Prusiech wschodnich nosi tę nazwę.

Budweitshen, (niem.), siedm wsi w Prusiech wschodnich (cztery w pow. stołupiańskim) nosi tę nazwę, zapewne tego samego pochodzenia co polskie Budwiecie i następujące Budwethen.

Budwethen(niem.), kilka wsi w Prusiech wschodnich nosi tę nazwę. Główna z nich wieś kościelna 24 kil. na połud. wsch. od miasta pow. Ragneta, w pustej, lecz żyznej równinie, 321 mk. ewang., mówiących po niem. i litewsku; trudnią się rolnictwem, przemysł nieznaczny, agentura pocztowa.

Budwiecie, 1.) wś, pow. wyłkowyski, gm. Pojeziory, par. Wyłkowyszki, odl. 13 w. od m. pow. W 1827 r. było tu 24 dm. i 202 mk., obecnie 28 dm., 260 mk. 2.) B., wś, pow. wyłkowyski, gm. Karkliny, par. Kieturwłoki. W 1827 r. było tu 23 dm. i 203 mk., obecnie 37 dm., 319 mk.; odl. 14 w. od m. pow. 3.) B., wś, pow. wyłkowyski, gm. i par. Pojewoń, odl. od m. pow. 17 w. W 1827 r. było tu 35 dm. i 280 mk., obecnie 45 dm., 412 mk. 4.) B., wś, pow. kalwaryjski, gm. Lubów, par. Grażyszki. W 1827 r. było tu 18 dm. i 126 mk., obecnie 22 dm., 140 mk., odl. 11 w. od m. pow. 5.) B., wś, pow. kalwaryjski, gm. i par. Kalwarya. Liczy 10 dm. i 85 mk. 6.) B., folw. i dobra, pow. kalwaryjski, gm. i par. Urdomin, odl. o 16 w. od m. pow. Znajduje tu się kaplica katolicka. W 1827 r. było tu 13 dm. i 115 mk.; obecnie zaś liczy 8 dm. i 34 mk. 7.) B. Małe i Wielkie, dwie wsie, pow. władysławowski, gm. Zyple. B. Małe należą do par. Łuksze, B. Wielkie do par. Błogosławieństwo. B. Wielkie w 1827 r. liczyły 15 dm. i 134 mk., obecnie 22 dm. i 182 mk. B. Małe zaś w 1827 r. 3 dm. i 26 mk., obecnie 2 dm. i 22 mk. 8.) B., wś, pow. maryampolski, gm. Szumsk, parafia Maryampol. W 1827 r. było tu 7 dm. i 72 mk., obecnie zaś liczy 6 dm. i 69 mk. 9.) B. Chlebiszki i Michaliszki, wsie, pow. maryampolski, gm. Chlebiszki, par. Płutyszki i Preny. B. Chlebiszki liczą 5 dm. i 50 mk., B. Michaliszki 2 dm. i 14 mk. Br. Ch.

Budwieć, wś, pow. sejneński, gm. Pokrowsk, par. Berżniki, liczy 28 dm. i 241 mk. [Na mapie z 1826 r. Borowicze.]

Budwietys, wieś, pow. władysławowski, gm. Zyple, par. Łuksze. Liczy 5 dm. i 51 mieszk.

Budy, wsi noszące te nazwy powstawały zwykle w obrębie innych; tak np. na gruntach Augustowa: Budy Augustowskie, Józefowa: Budy Józefowskie i t. p. Dla tego tez pomieścimy je głównie pod na­z­wi­s­ka­mi wsi na terytoryum których powstały. Por. Buda. Br. Ch.

Budziewizna, jezioro w dobrach Grudziewszczyzna, pow. sejneński, gm. Berżniki, ma 6 morg. obszaru. Nad jeziorem leży osada tegoż na­z­wi­s­ka. [Osada dziś nie istnieje.]

Budziłów, folw., pow. kalwaryjski, gmina Kirsna, par. Urdomin. Liczy 12 dm., 271 mk. Należał przedtem do dóbr rządowych Rudawka i stanowił wieczystą dzierżawę; obecnie sprzedany na własność p. Zyg­mun­to­wi Ga­w­roń­skie­mu.

Budziska, 1.) trzy części: wieś W. Budziska i 2 kolonie, pow. chojnicki; jedna do Gaczna należąca, zw. Małe B., szkoła we wsi, gm. i urząd st. cyw. Iwiec; drugie B. i wieś należy do par. Pol. Cekcyn, st. p. Louisenthal; kol. zaś do par. i st. p. Czersk. W. i M. Budz. 1764,78 mr. rozl. W. B. 28 dm., 163 mk., 156 kat., M. B. 1 dm., 11 mk., 3 kat.; kolonia 256,57 mr. rozl., 2 dm., 18 mk., 18 kat. 2.) B., niem. Neuhaus, kol. i leśnictwo, pow. świecki, st. p. Gaczno. 3.) B., niem. Budszisken, [Na mapach: Budzisken.] wś, pow. węgoborski, st. p. Banie.

Budzisko, wś, pow. suwalski, gm. Andrzejewo, par. Lubowo, odl. 24 w. od Suwałk, liczy 12 dm., 84 mk.

Bug, rz., zajmująca po Wiśle pierwsze miejsce w rzędzie rzek polskich, a to z powodu swej długości, wielkiej ilości wód i znacznych korzyści, jakie przynosi. Powstaje z połączenia Bużka opackiego i Bużka kruhowskiego. Bużek opacki wypływa w obr. gm. Opaków (pow. złoczowski), w półn. zach. jej stronie, koło zabudowań podleśnych, Majdanem zwanych, na mokrych łąkach pod lasem Biłochą. Płynie w kierunku południowo-wschodnim i południowym, przez mokre łąki opackie i wieś Opaki. Bużek zaś kruhowski ma źródliska w obr. gm. Kruhowa, na niezmierzonych błotach kruhowsko-kołtowskich, z których zabiera wody, w kierunku półn.-zach. przerzyna moczary kołtowskie i w półn. stronie wsi Kołtowa, na granicy gm. Opaków i Kołtowa, łączy się z Bużkiem opackim. Płynie na półn. zach. podmokłemi łąkami śródleśnemi, przez znaczniejszy staw w Rudzie kołtowskiej; poczem przechodzi w obręb Sassowa, tu minąwszy staw i młyn Zofijówkę dostaje się na rozwartą dolinę, a przybrawszy po wschodniej stronie Sassowa z pr. brz. potok Spinohę, nastający pod Zielonym horbem (439 m.), a z lew. brz. potoczek z pod sassowskiego folw. Kalinki, opływa miasteczko Sassów od północy, zabiera na gran. Sassowa z gm. Usznią, z pr. brz. potok Bużek oleski, mija krętem łożyskiem śród obszernych moczarowatych łąk gminy Usznię, Czeremosznię, Białykamień i Bużek. Dolinie tej nadbużańskiej towarzyszą z obu stron łańcuchy znaczniejszych wzgórz, częścią lesistych, częścią gołych, które urocze nadają jej wejrzenie; jak n. p. od północy Łysa góra (374 m.) w Rudzie kotłowskiej, Chomiec (362 m.) i Turycka. (320 m.) w Uszni, Święta góra (373 m.) w Czeremoszni. Od południa zaś wznoszą się wzgórza Bzowy (409 m.) i Horodesko (387 m.) w połd.-wsch. stronie Sassowa; Lipina (288 m.), Wysoka (363 m.) i Żulica (369 m.) w obr. Czeremoszni i Żulic. Źródła Bużka kruhowskiego znajdują się na wysokości 304 m. npm., staw w Rudzie kołtowskiej na 280 m., ujście Spinohy do Bugu na 269 m., powierzchnia Bugu powyżej Czeremoszni 253 m., a tuż poniżej Bużka 249 m. Na tej przestrzeni 29 kil. ogólny spadek czyni 55 m. Poniżej Bużka zwraca się na płn. zach., płynąc przez błotniszcza w obr. gm. Rozważa, Sobolówki, mija Pietrycze, gdzie z lew. brz. przyjmuje potok Bełżec (ob.). W Uciszkowie wpada do obszernego stawu, dziś w zaniedbaniu zostającego. W Stronibabach zwraca się na północ i pod Buskiem od wschodu (od pr. brz.) przyjmuję Słotwinę, od półn.-zach. Rokitnę, a od połd. zach. Pełtew i nieco niżej dawnego stawiska Średni potok. Dotąd płynie on na stawy groblami ścieśniony, które corocznie prawie psuje i wyrywa. Dno ma przeważnie namuliste, a z ujściem Pełtwi doń przybywa mu wody drugie tyle, tak iż odtąd mógłby być spławnym. Od Buska płynie przeważnie w kier. półn., krętem łożyskiem, przez gminy Łanczówkę, Rakobuty, gdzie z lew. br. zabiera potok Rudkę; potem tworzy granice gm. Rakobutów i Derewlan z jednej a Pobużan i Wolicy derewlańskiej z drugiej strony, płynąc ustawicznie podmokłemi łąkami. W Pobużanach przyjmuje z praw. brz. potok Jabłonówkę, poczem płynie granicą gm. Spasa i Sokoli i przechodzi w międzyleśne łąki, a w Tadaniu rozlewa się na obszerniejsze przestrzenie, tworząc liczne kolana i w kier. płn. zach. dostaje się do Kamionki Strumiłowej. Ztąd na północ toczy swe wody przez Łapajówkę, Rudę sielecką, Sielec, Dobrotwór. Tutaj spław jego staje się dogodniejszym, a dno przeważnie piaskiem pokryte. Mija w dalszym biegu gminy Stryhawkę i Tyszycę. Ciekawe zachodzi w obr. tych gmin zjawisko, iż Bug, płynący powolnym biegiem, dzieli się na 62 mniejszych i większych odnóg, z sobą łączących się, tworzy liczne ostrowy i trzęsawiska, porosłe trzciną, szuwarem i innem zielskiem moczarowatem, tudzież wikliną, w których w wielu miejscach dotąd jeszcze noga ludzka nie postała. W r. 1846 r. rządowy inżynier p. Majer sporządził mapę biegu Bugu w celu uregulowania koryta tej rzeki, co jednak do skutku nie przyszło. Mapa ta w 6 sekcyach skreślona pozostawała do roku 1854 w archiwum c. k. urzędu obwodowego w Żółkwi. Minąwszy Horodyszcze bazyliańskie i Parchacz płynie znowu pojedynczem korytem, mija zdala Krystynopol, przepływa gm. Klusów, Dobraczyn, Zawisznię, Poturzyce i Sokal. Pod Sokalem przebija wał uralsko-czarnohorski, dzieli się znowu na ramiona i oblewa wyspy, które lasem porastają, a nieco niżej Sokala płyną po nim już większe statki. Odtąd też koryto jest głębokie, wart stały, dostatecznie w wodę zaopatrzony. Spadek wód jednostajny i poważny, a miejscami nawet leniwy. Tutaj tworzy granicę gmin Konotopów, Cielęża i Ulwówka z jednej a Ilkowic i Skomorochów z drugiej strony. Poniżej Ulwówka zwraca się na północny zachód. Odtąd prawym brzegiem przypiera do gub. wołyńskiej, lewym zaś do Galicyi, a zwłaszcza do gmin Horodłowic, Pieczygór, Starogrodu a przybrawszy w północnej części gminy Tuturkowic potok Warężanką, także Urynówką, Szychtą lub Uśmiczką zwany, opuszcza zupełnie Galicyą. Wody, które Bug z sobą na tej przestrzeni zabiera, są to wody puszcz leśnych, brodów i moczarów, i w stosunku do długości biegu są przeważnie małe strugi i potoki. Z lew. brz. przybiera w Galicyi: Bełżec, Pełtew, Średni potok, Rudkę, Hryczkową, Ostrówkę czyli Horpinkę, Kamionkę, Batiaczkę, Sarneczek, Ratę, Sołokiję, Bród, Żłób i Warężankę. Z pr. brz. wpadają do Bugu w Galicyi: Spinoha, Bużek oleski, Słotwina, Rokitna, Jabłonówka, Jazienicki rów, Bobrówka, Chołojówka, Kijowski p., Grabowiec czyli Peresika, Białystok i Usławica. Długość biegu od miejscowości Bużka, aż do granicy poniżej Ulwówka, czyni 110 kil., długość zaś wzdłuż granicy, aż do ujścia Warężanki 19 kil., a więc od źródeł aż po Warężankę długość biegu czyni 158 kil. Ważniejsze wzniesienia Bugu npm. od Bużka począwszy są: 237 m. w Stronibabach, 218 m. ujście Pełtwi, 212 m. w Spasie, 210 m. w Łapajówce i Rudzie, 203 w Sielcu, 200 poniżej Tyszycy, 198 ujście Raty, 194 w Dobraczynie, 192 w Konotopach, 191 w Ulwówku, 189 w Pieczygórach, 186 poniżej Starogrodu, a 182 ujście Warężanki. Ogólny spadek 122 m na 158 kilometrów długości. Od Uściługa B. stanowi granicę między Królestwem Polskiem a gubernią wołyńską. Dalej od wsi Piaseczno lewym brzegiem przypiera do królestwa a od Łuczkowa naprzeciw Uściługa staje się spławnym, jednak tylko przy dużej wodzie z powodu krętego koryta. Na Uściług, Dubienkę, Opalin, Włodawę, Kodeń dochodzi do Brześcia litewskiego i odtąd zwraca się ku zachodniej północy i płynie na Niemirów, Drohiczyn; przyjąwszy Nurzec zwraca się ku zachodowi na Brok i łączy się pod Serockiem z Narwią, z którą wspólnie uchodzi do Wisły z prawego brzegu między Nowym Dworem a Modlinem. Dopóki przerzyna pagórkowatą wyniosłość wołyńską B. ma szybki bieg. Linia wodnego działu biegnie jego prawym brzegiem od źródeł aż do Włodawy i na tej przestrzeni zabrzeża rzeki są wyniosłe i oddalają się miejscami od samego strumienia, który płynie wtedy śród szerokich, często podmokłych łęgów, porosłych trzciną, szuwarem i kępami skrzypów. Prawy brzeg na tej przestrzeni jest suchszy od lewego, na którym spotykamy częste błota, zwłaszcza w okolicach ujścia rzek wlewających się do B. Od Włodawy dział wodny skręca coraz więcej na prawo, oba brzegi B. stają się nizkimi i dostępnymi dla wód okolicznych, mianowicie od ujścia Muchawca pod Brześciem litewskiem. Koryto B. jest w górnym biegu namulone a poniżej piaszczyste. Od ujścia Muchawca wody puszcz i jeziór prą tak silnie na jego koryto, że od Brześcia załamuje się na zachodnią północ a potem na pełny zachód. Długość B. od źródeł, aż do ujścia Warężanki v. Uhrynówki, na granicy Królestwa, wynosi 148 w. (158 kil.); od tego punktu do złączenia się z Narwią pod Serockiem 583 wiorst; ogólna długość wynosi przeto 731 w. (L. Wolski podaje 700. W. Pol. tylko 574 w., 82 mil). Do B. wpadają w obrębie Wołynia i Królestwa z lewego brzegu: Warężanka v. Uhrynówka v. Nuświczka v. Szychta, Huczwa, Wieniawa, Wełnianka, Stryjanka, Udal, Uherka, Włodawka, Wyrzykówka, Krzna v. Trzna, Konik, Piszna v. Krzywula, Rodzyna, Burzecka, Tuczna, Jeziorna, Kamionka, Turna, Cetynia, Buczynka v. Sterdyń, Kossówka, Treblinka, Wielącza, Zbożawa, Ugoszcz, Liwiec, Fisior, Muchawiec, Leśna, Nurzec, Pukawka, Brok, Turka, Tuchelna. Prawy brzeg, dopóki B. płynie przez formacye kredowe, posiada rozległe pagórkowate zabrzeża, oddalające od niego wody najbliższych okolic. Przytem wodny dział europejski ciągnie się wzdłuż prawego brzegu B. od jego źródeł do źródeł Prypeci. W obrębie gub. wołyńskiej zabiera wody rozległych bagnisk, błot i jeziór leśnych, uchodzące przez umyślnie pokopane rowy i kanały. W obrębie gub. grodzieńskiej wpadają do B. Kapajówka i rzeka bez nazwy sprowadza wody jeziór: Czarne, Białe, Zbunińskie; Spanawka z wodami jez.: Miednego; Muchawiec, Lśna v. Leśna, Pulwa, Moszana, Mięta, Kamionka, Silna i Nurzec. Przy małym spadku, nizkich w ogóle brzegach i rozlaniu się wody, nieujętej w uregulowane koryto, prędkość B., mimo zlewających się do niego licznych wód, jest mała. Najwyższa woda bywa w końcu marca lub w początkach kwietnia i wtedy w czasie lat mokrych dochodzi 10—12, a w latach suchych 4—9 stóp; do końca maja stopniowo opada, aż do 3 stóp nad zero, który to stan uważać można za średni. Normalną szerokość B. przyjąć można: od Terespola do Nura 40, odtąd do ujścia 50 sążni. Średni peryod pokrycia się lodami wynosi miesięcy 3—3⅓, bowiem zamarzanie zwykle następuje w początkach grudnia, lody zaś puszczają i ruszają w drugiej połowie marca. W miarę tęgości zimy dochodzą one od 6—13 cali grubości. Rzeka ta jest ważną linią komunikacyjną; ma związek z trzema morzami: Czarnem, Baltyckiem i Niemieckiem; z morzem Czarnem przez rzekę Muchawiec, kanał Królewski, rzeki: Pinę, Prypeć i Dniepr; z morzem Baltyckiem ma podwójną komunikacyą: jedną za pośrednictwem rzek Narew i Wisła, druga, za pośrednictwem rzek: Narew, Biebrza, Netta, Kanału Augustowskiego i rzeki Niemna; z morzem niemieckiem zostaje w związku przez Wisłę, Brdę, Kanał Bydgoski, Noteć, Wartę i Odrę. Gdy nadto przepływa ona przez urodzajne strony, oddawna więc uważana jest za jedną z ważniejszych dróg transportowych. Już w Galicyi rozpoczyna się spław dla tratew z belkami, klepkami i zbożem; dla galarów i innych statków zwykle zaczyna się od Uściługa; lecz z powodu niskiego stanu wód, wielu mielizn i zawałów, szczególniej na najwyższej części rzeki, spław jest utrudniony i chodzić mogą tylko statki z płaskiemi dnami, niewiele zagłębiające się. Wszystkie berlinki i galary ładowane zbożem, tak zwykle zdążają, aby stanąć na Narwi jeszcze za wielkiej wody, najpóźniej w maju, bo potem osiadłyby. Ominięcie niedogodności spławu i skrócenie drogi statkom, płynącym z transportami z wyższej części rzeki, przytem potrzeba osuszenia błot szeroko rozciągających się pomiędzy Włodawą i Łęczną, podały jeszcze w roku 1829 myśl otworzenia kommunikacyi tej wyższej części Bugu z Wisłą, za pośrednictwem licznych znajdujących się tu jeziór i rzeki Wieprza; nie przyszło to jednak do skutku. Za dawnych czasów Bug, jako rzeka spławna, według konstytucyi z r. 1548, nie miał być, począwszy od Sokala, żadnemi groblami hamowany pod karą 200 marek srebra. W roku następnym konstytucyą tę potwierdzono i oznaczono czas do zniesienia wszystkich grobli i jazów, wyjąwszy jednej grobli w województwie bełzkiem Mikołaja Ostroroga, która służyła do wzmocnienia zamku; jednakowoż dziedzic musiał obmyśleć wszelkie środki ku wygodzie przepływających tamże statków. Pokazuje się jednakże, iż znoszenie tych tam szło opieszale, ponieważ konstytucyą z r. 1633 ponowiono ten rozkaz pod karą 1,000 marek, a roku 1641 nawet pod karą 3,000 grzywien i to bez apelacyi. Płynący na tej rzece połowę cła Koronie, drugą zaś Litwie opłacali. Na Bugu znajdują się obecnie dwa mosty żelazne dla kolei: pod Dorohuskiem dla linii dr. żel. Nadwiślańskiej o trzech przęsłach (każde po 25 sażeni) i pod Terespolem dla linii dr. żel. warsz.-terespol. Obszerna rozprawa i opis hydrotechniczny rz. B. znajduje się w „Rocznikach gospodarstwa krajowego“ (1863 r. z listopada). Por. opis wybrzeży Bugu L. Kunickiego p. t. „Podlasie z okolic Włodawy“ (Tyg. ill. 1870 r. T. V, str. 69—76). Z. Glogera „Dziennik Podróży po B.“ (Kronika rodzinna z r. 1875 r. Nr. 20). „Zasługi Długosza pod względem geografii“ przez prof. Win. Pola. Mitscha: „Statistische Berichtigung“. Lemb. Zeit 1817. Beil. zu Nro. 25. Wutzke „Beschreibung des Bugflusses. Beitr zur Kunde Preussens.“ 1820 r. Krótki zbiór jeogr. Król. Pols. i w. ks. poznańskiego, Wrocł. 1816 r. Br. G. i Br. Ch.

Bugieda, wś, pow. augustowski, gm. Wołowiczowce, par. Teolin. Ma smolarnię, 18 dm. i 183 mk., odl. od Augustowa 73 w.

Bugirda, rzeka, w pow. sejneńskim, wypływa z jeziora pod Gudańcami, płynie koło wsi Bugirdy i złączywszy się z rz. Brzozówką płyną razem 1 w. i wpadają do Niemna z lewego brzegu pod Szłopikami.

Bujaki, wś i folw. o 2 w. od praw. brzegu Buga, w pow. biel­skim, gub. grodzieńskiej, par. Drohiczyn, przy zbiegu dróg pocztowych z Siemiatycz do Drohiczyna i z Drohiczyna przez Dziatkowice do Bielska. Od Siemiatycz odl. w. 6, od Drohiczyna w. 7. Ziemia urodzajna, pola faliste, nad strugą Bujakówką, wpadającą pod wsią Zajęcznikami do Buga, piękne bardzo łąki. W ogrodzie dworskim wyborne gatunki drzew owocowych. Własność Paderewskich. A. T.

Bujakówka, ob. Bujaki, pow. bielski.

Bujniszki, wś, pow. sejneński, gm. Krasnowo, par. Łoździeje, liczy 22 dm. i 215 mieszk.

Bujnowo, wieś i folwark rządowy, niegdy główny starostwa a potem tak zwanego amtu brańskiego, w pobliżu rz. Nurca, w powiecie biel­skim, gub. grodzieńskiej, par. Łubin kościelny, Niedaleko źródeł rz. Bronki. A. T.

Bujny. Tegoż na­z­wi­s­ka jest kilka wsi w b. ziemi bielskiej i b. ziemi drohickiej.

Bujże, wś i os. leśna, pow. władysławowski, gm. i par. Błogosławieństwo. Ma 8 dm. i 131 mk., odl. od Władysławowa 38 w.

Bukonie, wś, pow. maryampolski, gm. Jaworowo, par. Maryampol. Leży o 8 w. od Maryampola. W 1827 r. miała 9 dm. i 77 mk., obecnie liczy 13 dm. i 111 mk.

Bukowo, 1.) Wielkie i Małe, wś szla­che­c­ka, nad rz. Wyssą, pow. szczuczyński, gm. Wąsosz, par. Słucz, ziemi 554 morg. W 1827 r. było tu 13 dm. i 69 mk. 2.) B., wś, pow. szczuczyński, gm. Przestrzele, par. Rajgród. W r. 1827 było tu 15 dm. i 75 mk. 3) B., wś, pow. słupecki, gm. Trąbczyn, par. Zagórow. W 1827 r. było tu 5 dm. i 26 mk.

Buksznie, wś, pow. władysławowski, gm. Leśnictwo, par. Władysławów. Ma 13 dm., 66 mk., odl. 39 w. od Władysławowa.

Buksztel, dwie wsie w pow. sokólskim gub., grodz., o 17 w. od Sokółki. Była tu niegdyś st. pocztowa.

Bulewizna, wś, pow. suwalski, gm. Zaboryszki, par. Puńsk. Ma 10 dm., 47 mk. [Na wsch. od Zaboryszek, nad rz. Marychą (od płd.) i przy drodze Szypliszki—Smolany, dziś nie istnieje. Na późniejszych mapach Zaczarne.]

Bułanowicze, wś, pow. kalwaryjski, gm. Raudań, par. Kalwarya. Odl. od Kalwaryi 5 w. Liczy 11 dm., 77 mk.

Bułhakowsk, folw., pow. kalwaryjski, gm. i par. Urdomin, nad rz. Kupejanką i Mankupką, z jez. Gaładuś, o 8 w. od Łoździej, o 60 w. od Niemna. Dobra B. na początku bieżącego stulecia należały do Stanisława Karęgi. W r. 1845 nabyte zostały przez Felicyana Bułharyna; po nim odziedziczyły je dzieci tego ostatniego. Przed kilku laty sprzedane przez licytacyą rozpadły się na kilka części, tak, iż folw. B. stanowi obecnie oddzielną posiadłość Arnoldowej. Rozl. 698 mr. gruntów dworskich. Płodozmian 8-polowy. Torf. [Dziś nie istnieje.]

Bundzie, wś, pow. władysławowski, gm. i par. Błogosławieństwo. Liczy 9 dm. i 78 mieszk.

Bundziszki, wś, pow. maryampolski, gm. Wejwery, par. Błogosławieństwo. Liczy 5 dm. i 60 mk.

Buniki i Bunikiele, wś, pow. władysławowski, gm. Kidule, par. Kiejmele. W 1827 r. Buniki liczyły 12 dm. i 110 mk., obecnie 16 dm., 182 mk.; Bunikiele zaś w 1827 r. liczyły 7 dm. i 56 mk., obecnie zaś 6 dm. i 77 mk.

Buraki, wś, pow. sejneński, gm. Krasnowo, par. Puńsk. W 1827 r. było tu 9 dm., 68 mk.; obecnie zaś liczy 26 dm., 219 mk.

Burbańce, os. i folw., pow. sejneński, gm. Kudrany, par. Liszkowo. [Por. Nowiki.]

Burbiszki, 1.) wś, pow. sejneński, gm. Krasnowo, par. Łoździeje. W 1827 r. było tu 20 dm. i 125 mk., obecnie 34 dm. i 273 mk. 2.) B., wś, pow. sejneński, gm. i par. Mirosław. R. 1827 było tu 7 dm. i 78 mk. 3.) B., wś, pow. kalwaryjski, gm. i par. Olita. Liczy 16 dm. i 92 mk.

Burby, wś, pow. sejneński, gm. i par. Kopciowo. Liczy 6 dm. i 69 mk.

Burdąg, niem. Burdungen, wś, pow. niborski, st. p. Jedwabno. [Por. Patrąk.]

Burdungen, ob. Burdąg.

Burdyniszki, wś, pow. suwalski, gm. Hutta. Liczy 198 mk., 22 dm.

Burgajcie, wś, pow. władysławowski. gm. Kidule, par. Sudargi. R. 1827 r. było tu 33 dm. i 261 mk., obecnie liczy 45 dm., 358 mk.

Burluny, folw., pow. sejneński, gm. i par. Sereje.

Burnie, wś, pow. łecki, st. p. Kalinowy [Kalinowo]. Zowią też Burnin, z niem. Burnien. [Przy wsi Krzyżewo, dziś nie istnieje.]

Burniszki lub Buraniszki, wś i fol., pow. suwalski, gm. i par. Wiżajny. W 1827 r. było tu 14 dm. i 152 mk.; obecnie wś B. liczy 18 dm. i 179 mk.; fol. zaś 3 dm. i 18 mk.

Bursynowizna (błędnie Bursymowizna), folw., pow. sejneński, gm. i par. Krasnopol, od rz. Hańczy odl. w. 6, od Sejn w. 9. Rozl. morg. 208. Do r. 1877 stanowił całość z dobrami rządowemi Sejwy, jako wieczysta dzierżawa; poczem przeszedł na własność prywatną. [Na wsch. brzegu jez. Gremzdy, dziś nie istnieje.]

Buryszki, folw., pow. kalwaryjski, gm. i par. Ludwinów. Liczy 7 dm. i 51 mk.

Burzyn, wś i folw., nad rz. Biebrzą, pow. kolneński, gm. Jedwabne, par. Burzyn. Posiada kościół par. murowany. R. 1827 było tu 10 dm. i 44 mk. Par. B. dek. kolneńskiego 2260 dusz liczy. Br. Ch.

Busznica, jezioro, pow. augustowski, śród lasów, o 1 i pół wiorsty na południe od jeziora Blizno. [1569: Buszmice; według K. O. Falka ma źródłosłów jaćwieski.]

Buteluny, wś, pow. sejneński, gm. i par. Święto-jeziory. W 1827 r. było tu 6 dm. i 99 mk., obecnie liczy 25 dm. i 254 mk.

Butki, niem. Butken lub Klein-Blandau, wś, pow. gołdapski, st. p. Grabowo. [Por. Błędowo.]

Butrymowszczyzna, wś, pow. sokólski, o 25 w. od Sokółki.

Butryniszki, wś, pow. kalwaryjski, gm. i par. Udrya. W 1827 r. było tu 18 dm. i 148 mk., obecnie liczy 40 dm. i 554 mk., odl. od Kalwaryi 54 w. Br. Ch.

Buttken, ob. Budki (Klein-Bialla).

Butwiliszki, wś, pow. władysławowski, gm. Szyłgale, par. Sławiki. Liczy 11 dm. i 106 mk.

Buwełno, wś i folw., pow. jańsborski, st. p. Orzesze, nad jez. Wąs.

Bużanie, u kronikarzy Busani, gałąź Słowian ruskich nad Bugiem, w niektórych okolicach zwani Wełynianie (Wołynianie), Łapotniki, Poleszuki i t. p.

Bużyska, niewielka wś pryw. w pobliżu rz. Buga, w pow. biel­skim, gub. grodzieńskiej. Ztąd piękny widok na Gródek, wysoko po lewej stronie Buga położony.

Bychawszczyzna, wś i folw., pow. sejneński, gm. i par. Sereje, odl. od Sejn 34 w. Liczy 9 dm., 77 mk.

Bychowszczyzna, wś i folw., pow. sejneński, gm. i par. Sereje, ma 9 dm., 77 mk. [Zamiast mylnie Bychawszczyzna.]

Bykowa, rzeka, dopływ Jury z prawej strony.

Byleco, wś w pow. jańsborskim w Prusiech Wschodnich.

Bylsa, Biała i Czarna, jez., a raczej dwa złączone jeziora, pow. sejneński, o 2 w. na południe od Lejpun. Długość obu złączonych jeziór wynosi 3 i pół w., szer. ⅓ w. Wody ich odchodzą strumieniem do Niemna, odległego o 3 i pół w. Br. Ch.

Bylsonajcis, jezioro, pow. sejneński, przy wsi Wołonczuny; brzegi płaskie, bezleśne.

Bystrajgiszki, wś, pow. sejneński, gm. i par. Sereje. Liczy 3 dm. i 55 mk.

Bystry, niem. Biestern, dobra i młyn, pow. lecki, niedaleko Lecu.

Bysztynek, ob. Bisztynek.

Bzowy, wzgórze, ob. Bug.

Bzury, 1.) B. Skiejtowskie, wś i dobra, pow. szczuczyński, parafia Wąsosz, gm. Szczuczyn, od Grajewa odl. w. 11, od Szczuczyna w 3, od drogi bitej warsz.-petersb. w. 1, od rzeki Biebrzy w. 18; składają się z folw.: Bzury, rozl. m. 667, i Zofiówka, wraz z gruntami zwanemi Danowo Patory rozl. m. 229; wieś Bzury należy do 25, wieś Adamowo do 4 włościan. R. 1827 było tu 19 dm., 94 mk. A. T. 2.) B.–Kuskowo, wś drobnej szla­ch­ty, pow. mław­ski, gm. i par. Unie­rzysz, posiada 3 dm., 24 mk., obszaru 146 morgów, w tej liczbie 65 morg. gruntu ornego.

Bzury, niem. Bzurren, wś, pow. jańsborski, st. p. Różyńsk.

Bździążek, rzeczka, bierze początek pod wsią Mikołajki w powiecie łomżyńskim, z małego bagienka pomiędzy wzgórzami; ztąd płynie w stronę zachodnią około wsi Gałązki. Naroszczki, Miastków; o wiorstę za tą ostatnia, wpada z prawej strony do rzeki Ruż, ubiegłszy 2 mile. L. W. [Dziś Bzdziążek.]

Bździele, niem. Bzdziellen, wś, pow. łecki, st. p. Bajtkowy. [Dziś Tracze.]