Kościół parafialny p.w. św. Jakuba Apostoła w Sztabinie

Samodzielna parafia sztabińska powstała w 1895 roku. Została wyod­rębniona z funkcjonującej od 1598 r. parafii krasnoborskiej. W Sztabinie już w połowie XVII wieku istniała kaplica rzymskokatolicka, przemianowana z istniejącej tu wcześniej cerkwi unickiej. W 1799 r. drewniany kościółek w Szta­binie był w tak złym stanie, że musia­no go zapieczętować. Przeciw temu złożyli protest w kamerze białostoc­kiej arendarze żydowscy ze Sztabina i dzierżawca dóbr Wrzosek, oświadcza­jąc, że zamknięcie kościoła naraziło ich na straty, wskutek zmniejszenia się po­pytu na trunki. W 1826 r. proboszcz krasnoborski stwierdził, że obecny kościół jest czwartą z kolei budowlą istniejącą na tamtym miejscu. Ostat­ni, wybudowany w 1804 r., miał wy­miary 21 na 9 metrów. Był wzniesio­ny z drewna, na podmurowaniu ka­miennym i obity wokół deskami. Dach pokryty był gontami pomalowanymi na kolor ciemnoczerwony. Również dwie wieże w fasadzie kościoła pokry­to gontami, szczyty obito blachą i zwieńczono żelaznymi krzyżami. W jednej wieży zawieszono trzy dzwony, a na drugiej — zegar żelazny z dwiema lanymi wagami i dzwonem spiżowym. Znajdowały się tu trzy ołtarze: główny z obrazem Matki Bożej oraz boczne: z obrazem św. Antoniego Padewskieg o, a w górnej kondygnacji — św. Jakuba Apostoła i ołtarz z obrazem przedsta­wiającym Biczowanie Pana Jezusa, a u góry - św. Jana Ewangelisty.

Próbę powołania samodzielnej pla­cówki parafialnej w Sztabinie podjął już Karol hrabia Brzostowski (zm. 1854), dziedzic dóbr krasnoborsko-sztabiń­skich, w których stworzył słynną Rzeczpospolitą Sztabińską. Kierowa­ły nim czysto pragmatyczne pobudki. Siedzibą hrabiego był Cisów, a on sam uczęszczał do kościoła sztabińskiego. Sztabin był najludniejszym ośrodkiem dóbr i położony był w ich centrum. Mieszkali tutaj rzemieślnicy i kupcy. Miejscowość posiadała też obszerny kościół. Do nowo powstałej parafii sztabińskiej miały zostać (według Brzostowskiego) przyłączone wsie parafii w Jaminach. Wywiązała się ko­respondencja między właścicielem dóbr, a kurią diecezjalną. Hrabia chciał jedynie usankcjonować stan rzeczywi­sty.

Biskup augustowski w 1828 r. po­twierdził, że opowiada się za utworze­niem filii w Sztabinie, bez istotnych zmian granic między parafią krasno­borską i jamińską. Uznano, że do Kra­snegoboru ciążą: Krasnoborki, Ka­mień, dwór cisowski, Kryłatka, Długie, Lebiedzin i wsie skarbowe (narodo­we): Jastrzębna, Balinka, Hruskie, Ko­maszówka; do Sztabina: Kunicha, Ja­nówek, Karoliny, Ewy, Kopiec, Sosno­wo, Budy, Kolnica Wielka, Kolnica Mała, Kobyli Kąt, Promiski, Huta Szta­bińska, osady: Pogorzałe, Fiedorowi­zna, Chomaszewo, Podcisówek, Sta­ra Huta. Nie zakończyło to jednak dłu­gotrwałych sporów, które ciągnęły się jeszcze latami. Od 1835 r. proboszcz mieszkał w Sztabinie i przeniósł tam akta urodzeń, ślubów i zgonów.

Dopiero dnia 18 stycznia 1895 r. Ministerstwo Spraw Wewnętrznych w Petersburgu powiadomiło warszaw­skiego generalnego gubernatora, a ten władzę diecezjalną w Sejnach, iż po­zwoliło prowadzić księgi metrykalne wikariuszowi ze Sztabina dla następu­jących wsi: Budziski, Czarny Grąd, Ewy, Fiodorowizna, Huta, Janówek, Kamień, Karoliny, Kobyli Kąt, Kopiec, Krasnoborki, Kunicha, Motułka, Pod­cisówek, Promiski, Przechodki, So­snowo, Suchy Grąd i Sztabin. 6 mar­ca 1895 r. administrator diecezji ks. Paweł Krajewski podpisał dekret o utworzeniu samodzielnej parafii Szta­bin. W 1896 r. dołączono do nowo powstałej parafii folwarki Cisów i Po­powszczyznę oraz wioski: Budy, Ce­gielnię, Chomaszewo, Podgórze, Po­gorzałe, Zielone, Żmojdak.

Pierwszym proboszczem parafii Sztabin był ks. Szymon Błażanis. Pra­cował tu w latach 1882-1896, począt­kowo jako wikariusz. Zmarł 17 stycz­nia 1897 roku.

Wizytacja z roku 1882 r. tak opisy­wała kościół i zabudowania plebańskie: „Trzyma razem z wieżami długości łok­ci warszawskich 421/2, szerokości 201/2, wysokości 9. Zawiera w sobie drzwi czworo, z tych frontowe dwu­podziałowe". „Okien szklanych 10 większych i 2 mniejsze, jedno w za­krystii, drugie w skarbcu. Pułap i pod­łoga w całym kościele ułożone z tarcic sosnowych, ściany wewnątrz obite są płótnem i pomalowane, a prezbiterium papierem kolorowym wyklejone (...)." „Ołtarze 3 w tym kościele się znajdu­ją. Jeden wielki z tabernakulum poli­turowanym, stolarską i tokarską robo­tą odrobiony, opatrzony mensą, ante­pedium z materii w kwiaty i obrazem NMP wybornego pędzla w ramach zło­conych. Drugi a cornu Epistolae sto­larską robotą wykończony z mensą, antepedium, obrazem św. Antoniego i drugim w górze św. Jakuba Aposto­ła w ramach złoconych. Trzeci a cor­nu Ewangelii z mensą tylko i obrazem biczowania u słupa Pana Jezusa w ra­mach stolarską robotą obrobionych, farbą olejną pomalowanych i drugim obrazem św. Jana Ewangelisty w ra­mach złoconych u góry zawieszo­nym".

Cmentarz kościelny otoczony był murem z kamieni polnych na glinę kła­dzionych, wytynkowany z jednej stro­ny wapnem, a z drugiej wyćwiekowa­ny kamykami, z bramą dwupodziało­wą. Za wsią w stronie północno-za­chodniej znajdował się cmentarz grze­balny, otoczony parkanem z desek sosnowych w słupy. Za bramą cmen­tarza po lewej stronie „wkopane są 2 słupy z drzewa na wierzchu daszek do nich przymocowany i zawieszone 2 dzwony z żelaza lanego".

Obok kościoła stała drewniana ple­bania, kryta karpiówką. W podwórzu znajdowały się pod jednym dachem spichlerzyk, drwalnia i 4 chlewy po­budowane w części „z drzewa nowe­go, a w części ze starych budowli sło­mą pokryte, długości łokci warszaw­skich 393/4, szerokości 101/2 i wy­sokości 4". Po drugiej stronie dzie­dzińca stały „stodoła i chlew w jed­nym ciągu, z drzewa nowego piłowa­nego na pół pobudowane, słomą po­kryte, z dwoma drzwiami dwupodzia­łowymi". Dziedziniec i w około pleba­nia ogrodzone były płotem z desek so­snowych. Przy bramie „studnia dyla­mi piłowanymi wyłożona, z żurawiem do wyciągania wody".

Za ulicą „od plebanii dość odlegle" znajdował się domek kościelny dla organisty, pobudowany w węgieł z drzewa kostkowego, pokryty słomą, za domem zaś ogródek warzywny „prze­szło ćwierć morga wynoszący".

Informacje prasowe o poświęceniu nowego kościoła w Sztabinie. Rok 1910.

Dnia 8 czerwca 1901 r. placówkę w Sztabinie objął ks. Jakub Rółkow­ski (1865-1941), kapłan którego za­sług nie sposób przecenić. To on zbu­dował w latach 1905-1910 neogotyc­ką do dziś istniejącą świątynię, był prawdziwym gospodarzem swej parafii i opiekunem wiernych. Dał się po­znać jako inicjator i współorganizator różnorakich akcji organizowanych wśród młodzieży i dorosłych parafii (straży pożarnej, orkiestry, a także ak­cji o charakterze zarobkowym). W swoich wspomnieniach ten zasłużony kapłan tak pisał o budowie świątyni: „Rok 1904 jeszcze i z tego był dla mnie piękny, że w końcu roku przyszło za­twierdzenie tego, co gmina uchwaliła: dać z Fundacji 30 tys. rubli na budo­wę kościoła (...) Projekt rządowy ko­ścioła schowaliśmy, bo była to zwy­czajna szopa, a pan Piotrowski naszki­cował, a potem opracował inny, taki jakim dziś jest kościół". Autorem pro­jektu był architekt Adam Piotrowski z Siedlec. W skład komitetu budowy kościoła weszli: Klemens Zagórski z Janówka, Wiktor Haraburda ze Żmoj­daka, Stanisław Szyc ze Sztabina, Lu­dwik Malinowski z Krasnoborek, An­toni Korynkiewicz z Promisk i Antoni Kowalewski z Motułki. Parafianie ze swej strony ofiarowali robociznę. Szczególnie wyróżniali się: Michał Karp z Kunichy, który dostarczał żwir ze swego pola oraz Józef Orłowski z Kamienia, sprawujący opiekę nad ce­gielnią i kopaniem gliny. 11 września 1910 r. biskup Antoni Karaś konsekro­wał nowy kościół pw. św. Jakuba Apo­stoła.

Zniszczenia kościoła w Sztabinie odniesione podczas I Wojny Światowej. Rok 1915.

Kościół uległ znacznemu uszko­dzeniu podczas I wojny światowej. Zniszczona została plebania, a Niem­cy wywieźli dzwony. Początkowo na­bożeństwa odprawiano w szkole kra­snoborskiej. Dzięki ofiarności parafian, zapomodze z Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego (3000 zł), pożyczce z Banku Rolnego (2000 zł) oraz Fundacji Sztabińskiej (19000 zł) świątynię wyremontowano, wykonano też witraże, a w jednym z nich umieszczono portret Karola Brzo­stowskiego (założyciela Fundacji). Kościół oddano do użytku 27 września 1929 roku. Do czerwca 1934 r., na od­budowę wieży, ścian, dachu, drzwi, okien i posadzki wydatkowano 72000 zł. W 1936 r. w kościele był tylko je­den prowizoryczny ołtarz. Przed II wojną światową wykonano sześć sta­cji Drogi Krzyżowej, zakupiono dzwon, dobudowano 75 metrów ogrodzenia przy cmentarzu, a 23 maja 1939 r. bi­skup Tadeusz Zakrzewski konsekrował ołtarz główny z relikwiami Męczenni­ków Amata i Jucundusa.

II wojna światowa znów mocno uszkodziła świątynię, spłonęła pleba­nia, zabudowania gospodarcze. Wsku­tek bombardowania w 1941 r. kościół uległ ponownemu zniszczeniu. Po wojnie rozpoczęto remont, w 1955 r. zbudowano murowaną plebanię, w 1962 r. kościół pokryto blachą ocyn­kowaną (na miejsce starej dachówki), również wewnątrz trwały prace.

Kościół usytuowany jest przy rynku w po­łudniowo-wschodniej części miejscowości, prezbiterium skierowany na północny za­chód, otoczony ceglanym murem. W północ­no-wschodniej części cmentarza przykościel­nego znajduje się odlany z żeliwa pomnik Jo­achima Litawora Chreptowicza, kanclerza li­tewskiego w formie popiersia ustawionego na kanelowanym trzonie kolumny. Ta wysokiej klasy klasycystyczna rzeźba powstała w 1. poł. XIX w. w hucie Karola Brzostowskiego, wnuka Joachima Chreptowicza.

Kościół sztabiński jest ceglaną trójnawo­wą bazyliką z transeptem i dwiema fronto­wymi wieżami flankującymi kruchtę na rzu­cie prostokąta. Dominantą świątyni jest pół­nocna wieża, której ostatnia kondygnacja przepruta została smukłymi, ostrołukowymi otworami głosowymi, nadającymi całej kon­strukcji wrażenie lekkości. Wieża południo­wa, dużo niższa, przesunięta jest za fasadę i zwieńczona, podobnie jak wieża północna, wysokim spiczastym hełmem. Południowe ra­mię transeptu zostało przedłużone o jedno pięcioboczne przęsło. Po południowej stro­nie trójbocznie zamkniętego prezbiterium znajduje się zakrystia, zaś od północy kapli­ca Matki Bożej Częstochowskiej, będąca przedłużeniem bocznej nawy. Zakrystia sko­munikowana jest z dwukondygnacyjnym am­bitem obiegającym prezbiterium. Elewacje kościoła, licowane czerwoną cegłą, opięte są schodkowymi szkarpami sięgającymi gzym­su koronującego. Nad nawami bocznymi i obejściem szkarpy łączą się z łukami przy­porowymi. Gładkie elewacje obiega listwo-wy gzyms międzyokienny, przechodzący w partii obejścia w gzyms kordonowy oraz pro­filowany gzyms wieńczący poprzedzony ce­glanym fryzem. Wejście w fasadzie ujęte jest uskokowym portalem zwieńczonym wimper­gą z krzyżem. Nad nim znajduje się maswer­kowa wielolistna rozeta, a całość elewacji frontowej wieńczy schodkowy szczyt z trze­ma ostrołukowymi, tynkowanymi blendami. Schodkowe szczyty wypełnione tynkowany­mi blendami wieńczą również północne ra­mię transeptu i prezbiterium, gdzie na tle trój­listnej blendy umieszczony został krucyfiks. Boczne wejście do północnej nawy ujmuje portal zwieńczony wimpergą, z płaskorzeź­bionym tympanonem wyobrażającym Matkę Bożą Częstochowską adorowaną przez św. Kazimierza Królewicza i św. Stanisława Kost­kę. Identyczna płaskorzeźba znajduje się w portalu głównym kościoła w Janówce.

Wnętrze kościoła przekryte jest sklepie­niem krzyżowo-żebrowym, nad skrzyżowa­niem naw — gwiaździstym. Ceglane żebra przechodzą w opinające filary służki, których kapitele udekorowano motywem liści akan­tu, kasztanowca, splatających się wstęg i krzyży. Nad kruchtą mieści się chór muzycz­ny, którego parapet jest ozdobiony rzędem filarków, wejście do kruchty ujęte zostało uskokowym łukiem koszowym. Boczne drzwi wejściowe w nawie północnej zaakcentowa­ne są płaskim, ceglanym portalem schodko­wym. Analogiczne tynkowane portale znajdują się w kruchcie oraz w prezbiterium - pół­nocny jest ślepy, zaś południowy prowadzi do zakrystii. W kościele zachowała się ce­mentowa posadzka, szczególnie dekoracyj­nie potraktowana w prezbiterium, kaplicy i lewym ramieniu transeptu.

Kościół w Sztabinie zaprojektował Adam Piotrowski z Siedlec, który był twórcą rów­nież świątyń w Lipsku i Augustowie oraz bu­downiczym kościoła w Kuleszach Kościel­nych zaprojektowanego przez Józefa Piusa Dziekońskiego. Twórczość Dziekońskiego, a szczególnie architektura białostockiej fary była zresztą dla niego natchnieniem przy pro­jektowaniu kościołów w Lipsku i Sztabinie. Inspiracje te zostały opisane w rozdziale o kościele lipskim, warto jednak przypomnieć, że Piotrowski wprowadził do architektury obu tych świątyniach wiele wspólnych elemen­tów m.in. układ bazylikowy skorelowany z systemem łuków przyporowych, nawy bocz­ne przechodzące w obejście prezbiterium, umieszczenie na ścianie zamykającej pre­zbiterium otynkowanej blendy zwieńczonej schodkowym szczytem stanowiącej tło dla krucyfiksu. Jednak, jak się wydaje, architek­tura kościoła sztabińskiego jest nieco śmiel­sza niż lipskiego, głównie dzięki zastosowa­niu w tym pierwszym asymetrii bryły, pod­kreślonej zróżnicowaną wysokością wież frontowych.

W czasie obu wojen światowych kościół sztabiński był uszkodzony tak bardzo, że musiał być odbudowywany zarówno w okre­sie międzywojennym, jak i powojennym. W wyniku ostrzału i bombardowań ucierpiał również jego wystrój i wyposażenie. Całko­witemu zniszczeniu w czasie ostrzału kościo­ła w 1915 r. uległy ołtarze, ambona, chrzciel­nica i umeblowanie prezbiterium wykonane ok. 1910 r. kosztem 15000 rubli przez war­szawską firmę Artystyczne Zakłady Robót Kościelnych i Salonowych M. Kroczewski i Z. Węgrzecki. Najstarszym zachowanym ele­mentem wystroju kościoła, pochodzącym z 1912 r., jest barwna polichromia architekto­niczno-ornamentalna z postaciami aniołów, Ewangelistów i dwoma scenami figuralnymi przedstawiającymi Modlitwę w Ogrójcu i Chrystusa niosącego Krzyż pokrywająca ściany prezbiterium. Dzięki zachowanym sy­gnaturom wiemy, że jej twórcami byli war­szawscy malarze zatrudnieni przez ks. Ja­kuba Rółkowskiego: Wacław Gniewecki, Edward Chlebowski, Henryk Krzywiec i Al­fred Seroka. Na początku I. 60. XX w. poli­chromia została odrestaurowana po znisz­czeniach wojennych i zapewne uzupełniona pod kierunkiem artysty malarza Augustyna Dutkiewicza z Bielska-Białej. Zapewne jego autorstwa są też dwie sceny na ścianach transeptu: Chrzest Polski i Śluby lwowskie.

W 1928 r. Fundacja Sztabińska przeka­zała 19000 rubli na zakup witraży. W ścianę szczytową pn. ramienia transeptu wprawio­no wielki witraż przedstawiający Świętą Ro­dzinę z wyobrażeniem kościoła sztabińskie­go w tle. W rozecie umieszczono symbole Eucharystii, zaś w dolnej partii znalazł się portret hr, Karola Brzostowskiego, założyciela Fundacji Sztabińskiej oraz wizerunki jego dworu i oficyny w Cisowie. W czasie II wojny światowej witraże zostały zniszczone, zre­konstruowano je w 1957 roku.

Uwagę zwraca stolarka drzwiowa, odtwo­rzona ok. 1934 r. po zniszczeniu pierwotnej podczas I wojny światowej. W jej skład wcho­dzą czteroskrzydłowe drzwi z nadświetlem prowadzące z kruchty do nawy, oszklone barwnymi szybkami imitującymi maswerk oraz fazowanym szkłem załamującym świa­tło. W dwuskrzydłowe drzwi wejściowe w pra­wym ramieniu transeptu oraz prowadzące do zakrystii wprawiono witraże, których oprawa jest również wzorowana na gotyckich ma­swerkach.

Do wyposażenia kościoła należą m.in. ołtarz główny oraz boczny Matki Bożej Czę­stochowskiej, a także ambona, dwudziesto­jednogłosowe organy i konfesjonały. Sprzę­ty te, inspirowane sztuką gotycką, pochodzą (za wyjątkiem ołtarza głównego) z Iat 60-tych XX wieku. Nowy ołtarz główny konsekrowano w 1939 r., a w Iatach 60-tych XX poddano go grun­townemu remontowi usuwając uszkodzenia z czasów II wojny światowej. Nastawa ołta­rza, złożona z trzech ostrołukowych arkad wypełnionych niszami wspiera się na dość wysokiej podstawie. Środkowa arkada, mieszcząca krucyfiks, zwieńczona jest wim­pergą z pinaklem. Boczne arkady wypełnio­ne są w górnych partiach maswerkami w kształcie podwójnych łuków płomienistych z noskami i połączone ze zwieńczeniami ma­jącymi kształt maswerkowych przezroczy. W bocznych niszach ustawione zostały natural­nej wielkości figury świętych biskupów. Jed­nym z nich jest św. Mikołaj, u którego stóp rzeźbiarz umieścił wyobrażenie trzech mło­dzieńców w cebrzyku. Postać drugiego bisku­pa nie została wyposażona w osobiste atry­buty mogące pomóc w jego identyfikacji.

Dębowa ambona z 1966 r. usytuowana jest pomiędzy prezbiterium a lewą nawą, tuż przy wejściu do zakrystii. Prowadzą do niej jednobiegowe schody osłonięte ażurową ba­lustradą. Kosz kazalnicy, wsparty na wielo­bocznym filarze zdobią płaskorzeźby przed­stawiające Chrystusa Nauczającego i czte­rech Ewangelistów, obramione ostrołukowy­mi arkadami. Zwieńczenie baldachimu sta­nowi figura anioła trzymającego tablice Dzie­sięciu Przykazań. Jesionowy ołtarz Matki Bożej Częstochowskiej znajduje się w kapli­cy będącej przedłużeniem prawej nawy. Jest to płaska, jednokondygnacyjna nastawa z trójkątnym zwieńczeniem, ustawiona na wy­sokiej predelli, zdobiona płycinami w kształ­cie łuków płomienistych. W lewym ramieniu transeptu ustawiona została figura św. Paw­ła Apostoła, pochodząca zapewne z tego sa­mego warsztatu, co rzeźby biskupów na oł­tarzu głównym. Nad nią wisi obraz przedsta­wiający patrona kościoła, św. Jakuba Apo­stoła, pochodzący z końca XIX lub początku XX stulecia.

Artykuł ukazał się w numerach 7 i 8 z 2020 roku miesięcznika Nasz Sztabiński Dom

Zdjęcia: archiwum JZI