Autor: Bożena Diemjaniuk

Przybyli do Augustowa wraz z carską machiną urzędniczo-wojskową. Przeważnie byli wyznawcami prawosławia. Mieli wpływ na życie mieszkańców, a nawet na wygląd miasta. Mężczyźni często zajmowali ważne stanowiska, a kobiety rodziły dzieci, dbały o swoje rodziny, prowadziły też działalność charytatywną. Mieszkali w Augustowie krócej lub dłużej. Niektórzy zostali tu na zawsze.

My, Polacy, mówimy o nich niechętnie. Reprezentowali bowiem państwo zaborcy, a niektórzy z nich nosili odznaczenia za „spacyfikowanie polskiego buntu 1863-64”.

Dziś w Augustowie zostały po nich coraz bardziej niszczejące groby, nierzadko już bezimienne. Niektóre pomniki zachowały się tylko w części. Jedynie kilka jest w naprawdę dobrym stanie.

Jeśli wchodzimy na cmentarz przez główną bramę, nagrobki zapisane cyrylicą znajdziemy po lewej stronie alei. Niektóre widać już z dróżki, do innych można dotrzeć, przechodząc kilka lub kilkanaście metrów. Bliżej alei są pochowani żołnierze i rodziny żołnierzy 104. Ustiużskiego Pułku Piechoty Generała Księcia Bagrationa. W głębi leżą sołdaci z 2. Dońskiego Pułku Kozackiego Generała Sysojewa, ważni urzędnicy, a także żony i dzieci urzędników i wojskowych. Razem z nimi spoczywa wieloletni kapelan pułku i proboszcz dwóch augustowskich prawosławnych parafii. Jeden nagrobek z napisami w cyrylicy znajduje się w pobliżu cmentarnej kaplicy. Od tego właśnie grobu zaczęłam odczytywanie imion i nazwisk dawnych mieszkańców Augustowa.

Żona pułkownika

„Tu spoczywają prochy żony podpułkownika artylerii Michaiła Iwanowicza Gołowina, Awgusty Andriejewny Gołowiny^[1]. Urodziła się 5/17 września 1838 roku w Finlandii. Zmarła 23 stycznia / 4 lutego 1867 roku w mieście Augustowie”.

Prawdę powiedziawszy, trochę się dziwiłam, że ten grób z rosyjskim napisem znajduje się niedaleko kaplicy Truszkowskich, w katolickiej części cmentarza. Pomyślałam, że dla Awgusty Gołowiny zrobiono jakiś wyjątek albo że była katoliczką. Tylko że „sąsiad” z prawej, inżynier Adolf Gerschow, także katolikiem nie był. Wprawdzie drugie małżeństwo zawarł w katolickiej parafii św. Andrzeja w Warszawie, ale w akcie małżeństwa jest napisane, że był wyznania augsburskiego^[2]. Może więc Awgusta Gołowina także była protestantką?

W każdym razie Awgusta Gołowina otwiera galerię żon i matek.

Żony i matki

Niewiele o nich wiemy. Data śmierci, data narodzin lub informacja o liczbie przeżytych lat.

Więcej dowiadujemy się o tych, co pozostali. O ich uczuciach, stanowiskach, rangach i pieniądzach.

Żony i matki pozostają wielką niewiadomą. Można tylko wyobrażać sobie, co czuły, myślały, jakie były ich radości i smutki.

Podaję alfabetyczny spis żon i matek, których nazwiska udało się mi odczytać.

1. Awgusta Andriejewna Gołowina, żona podpułkownika artylerii Michaiła Iwanowicza Gołowina.
2. Marija Gołowczyc.
3. Marija Afanasijewna Jarocka z domu Popowicz.
4. Walentina Robertowna Kalagina, prawdopodobnie żona kapitana Siergieja Pawłowicza Kalagina z pułku piechoty.
5. Eleonora [?] Michajłowna Komisarżewska^[3].
6. Anna Pawłowna Kutyriewa lub Kutyriowa^[4] z domu Krasowska, prawdopodobnie żona chorążego Aleksandra Michajłowicza Kutyriewa z pułku kozackiego.
7. Sofja Iwanowna Kuzniecowa.
8. Marija Wasiljewa Oszmianska, żona rotmistrza, osierociła 13 dzieci.
9. Jewdokija Siemionowna Pawłowa, żona esauła.
10. Olimpiada Fadiejewna Poczkunowa, prawdopodobnie żona Nikołaja Konstantinowicza Poczkunowa, radcy dworu, leśniczego urzędującego w Białobrzegach.
11. Marija Nikołajewna von Remlingen z domu Kandyba, żona pułkownika Adolfa Aleksandrowicza von Remlingena, dowódcy pułku piechoty w latach 1894-1896.
12. Taisija Matwiejewna Zazierska, prawdopodobnie żona podesauła Fiodora Siemionowicza Zazierskiego z pułku kozackiego.

Na temat wyżej wymienionych pań Internet raczej milczy. Natomiast o ich mężach można trochę poczytać^[5].

Dzieci

Stanowią najliczniejszą grupę zmarłych, których nazwiska udało się mi odczytać.

1. Irusia Czyżewicz. Żyła 4 lata i 2 miesiące.
2. Sergija Gołowczyc. Żyła niecały rok.
3. Nonnoczka Grunde. Żyła 2 lata i 4 miesiące.
4. Michaił Iniutin. Żył 3 lata.
5. Arystarch Jakusewicz. Żył niecałe 2 lata.
6. Leonid Jakusewicz. Żył niecałe 6 lat.
7. Leontij Jakusewicz. Żył niecałe 9 lat.
8. Paweł Jakusewicz. Żył niecały rok.
9. Wiera Jakusewicz. Żyła niecałe 8 lat.
10. Paweł Karełow. Żył 4 lata i 9 miesięcy.
11. Aleksandr Wielikopolski. Żył 2 lata i 8 miesięcy.
12. Władimir Zielenkow. Żył 6 lat i 4 miesiące.
13. Idalija Zielenkowa. Żyła 8 lat i 11 miesięcy.
14. Inna Zielenkowa. Żyła 9 miesięcy.

Przy imionach dzieci nie ma tak zwanego otczestwa, czyli imienia odojcowskiego. Trudniej więc zidentyfikować rodziców. Można się tylko domyślać, że Aleksandr był synem naczelnika. Lata służby Nikołaja Iwanowicza Wielikopolskiego w Augustowie potwierdzałyby tę hipotezę. Irusia i Nonnoczka to prawdopodobnie córki żołnierzy 104. Ustiużskiego Pułku Piechoty. Nazwiska Czyżewicz i Grunde są w wykazie oficerów tego pułku. Znalazłam też kilku Zielenkowów służących w 2. Dońskim Pułku Kozackim. Czy któryś z nich był ojcem trojga dzieci spoczywających na augustowskim cmentarzu?

I chyba tylko w przypadku Pawła Karełowa mamy pewność. Na pomniku jest napisane: syn starszyny^[6] Aleksandra Karełowa.

Studentka

Osobną kategorię stanowi młoda dziewczyna, studentka.

Pomnik Natalii Pawłowskiej znajduje się tuż przy głównej alei. Żyła 20 lat. Uwagę przyciąga informacja, że dziewczyna była słuchaczką Żeńskiego Instytutu Pedagogicznego (ros. Женский педагогический институт).

To szkoła wyższa w Petersburgu, funkcjonująca w latach 1903-1918. Absolwentki uczelni mogły uczyć we wszystkich typach szkół dla dziewcząt.

Z ciekawości poszperałam trochę w Internecie. Znalazłam zdjęcia gmachu, a także różnych pomieszczeń wewnątrz budynku: kuchni, łazienki, sal wykładowych, a także sypialni, której wygląd przypominał raczej szpital niż pokój dla panien z tak zwanych dobrych domów. Co ważne, są fotografie studentek. Może z któregoś zdjęcia uśmiechała się do mnie Natalija?

Urzędnicy

Urzędników reprezentują:

1. Fiodor Fiodorow Czanow.
2. Nikandr Wasiljewicz Karmazynski.
3. Władimir Pietrowicz Komisarżewski.
4. Andriej Stiepanowicz Protasiewicz.
5. Konstantin Michajłowicz^[7] Wigura.

Na nagrobku Fiodora Czanowa jest napisane, iż był on rzeczywistym radcą stanu.

W tabeli rang rzeczywisty radca stanu plasował się wysoko, bo na czwartym miejscu w czternastostopniowej skali. Odpowiadał wojskowej randze generała-majora albo kontradmirała. Ranga ta dawała prawo do szlachectwa dziedzicznego i umożliwiała zajmowanie ważnych stanowisk, na przykład gubernatora. Rzeczywisty radca stanu mógł też być przyjęty na audiencji u cara.

Władimir Komisarżewski to radca stanu Stopień piąty w tabeli rang.

Do tej pory nie znalazłam informacji, gdzie Czanow i Komisarżewski pracowali, jakie zajmowali stanowiska^[8].

Jest natomiast wzmianka o Nikandrze Karmazynskim. W „Księdze pamięci guberni suwalskiej 1885” (ros. „Памятная книжка Сувалкской губернии на 1885 год”) znalazłam informację, że kapitan Nikandr Wasiljewicz Karmazynski pełnił obowiązki naczelnika powiatu augustowskiego. Zdaje się jednak, że to stanowisko zajmował dość krótko. W roku 1884 funkcję naczelnika pełnił ktoś inny, a w 1886 na stanowisku był wakat.

Konstantin Wigura w roku 1895 był radcą tytularnym. Jest to dziewiąty stopień w tabeli rang. Konstantin Wigura raczej był kawalerem, gdyż pomnik ufundowali mu koledzy. Wigura pracował w izbie skarbowej jako pomocnik buchaltera.

Najniższą rangę miał sekwestrator, później starszy buchalter izby skarbowej, Andriej Protasiewicz. W roku 1913 był sekretarzem gubernialnym. Jest to dwunasty stopień w tabeli rang.

Żołnierze

Ja również wolałabym, żeby w Augustowie nigdy nie było ruskiego wojska. Ani w XIX, ani w XX wieku. Przeszłości jednak nie zmienię. A białych plam w historii było i jest i tak za dużo. Wymieniam więc nazwiska żołnierzy spoczywających na augustowskim cmentarzu.

1. Podesauł Timofiej Iwanowicz Jasyrkin.
2. Setnik Wasilij Andriejewicz Popow.
3. Kozak Nikołaj Trofimow.
4. [?] Szygłow.
5. Podpułkownik Dmitrij Fiodorowicz Rozenbow.
6. Porucznik Nikołaj Iwanowicz Maksimowicz.
7. Podporucznik Michaił Jewgrafowicz Kartaszewski.

Są to żołnierze 2. Dońskiego Pułku Kozackiego (od 26 sierpnia 1904: Generała Sysojewa) i 104. Ustiużskiego Pułku Piechoty (od 25 marca 1891: Generała Księcia Bagrationa).

Proboszcz

Na koniec trochę o proboszczu dwóch prawosławnych parafii w Augustowie. Temu człowiekowi na pewno warto poświęcić oddzielny tekst. Tutaj zasygnalizuję tylko niektóre sprawy.

W polskich opracowaniach zetknęłam się z różnymi formami zapisu nazwiska: Stępkowski, Stenpkowski, Stempkowski. Zresztą podobnie jest w tekstach rosyjskich: Стенпковский, Стемпковский. Strona Parafii Prawosławnej Wniebowstąpienia Pańskiego w Augustowie podaje formę Stępkowski, więc tego się trzymam..

Proboszczem parafii w Augustowie został w 1876. Początkowo sprawował liturgię w tymczasowej cerkwi. Po oficjalnym przejęciu cerkwi unickiej nad Nettą zadbał o jej remont i rozbudowę. Potem budował cerkiew na Rynku. Budował w sensie dosłownym, pracował bowiem na dachu świątyni oraz na dzwonnicy. Sam mówił, że „żadna cegła nie została położona bez jego wiedzy”^[9]. Był też kapelanem 2. Dońskiego Pułku Kozackiego.

Przewodniczył radzie nadzorującej działalność augustowskiej straży ogniowej, o czym można poczytać chociażby na stronie Komendy Powiatowej Państwowej Straży Pożarnej w Augustowie.

Napisał też artykuł przedstawiający historię prawosławia w Augustowie. Tekst wydrukowano w wydawanych po rosyjsku „Wiadomościach Chełmsko-Warszawskiej Eparchii”^[10]. Na informacje tam zawarte powoływano się potem w wielu publikacjach.

Zagadkowo przedstawia się sprawa doczesnych szczątków kapłana. Na własne życzenie został pochowany przy cerkwi nad Nettą. Gdy w czasie II wojny Niemcy zajęli Augustów, polecili zniwelować wzgórze, gdzie wcześniej stała cerkiew. Zlikwidowali także przycerkiewny cmentarz. Jednak pomnik i zachowane prochy proboszcza uratowano i przeniesiono na cmentarz za rzeką. Pomnik ustawiono przy grobach Kozaków, którym pasterzował prawie trzydzieści lat.

*  *  *

Wielka wojna, zwana przez nas pierwszą światową, wypędziła z Augustowa carskie wojsko, urzędników i ich rodziny. Prawosławna społeczność miasta znacząco zmalała. Nagrobki zapisane cyrylicą stają się coraz bardziej odległą przeszłością.

Bardzo dziękuję Jamińskiemu Zespołowi Indeksacyjnemu, a szczególnie Panu Krzysztofowi Zięcinie, za zainteresowanie się tematem i opublikowanie listy z nazwiskami.

Bożena Diemjaniuk

1. Imiona rosyjskie zapisuję bez spolszczania, wg wersji proponowanej przez Wielki słownik rosyjsko-polski, red. Jan Wawrzyńczyk, Warszawa 2004. Przy zapisie nazwisk trzymam się zaleceń internetowego Słownika języka polskiego PWN. ↑
2. Skan wpisu w księdze parafialnej znalazłam dzięki Genetece. ↑
3. Rosyjski zapis nazwiska: Комисаржевская. Połączenie liter „рж” nie jest w rosyjskim zbyt częste. Tak zapisywano po rosyjsku polskie „rz”, np.: Wierzbowski/Вержбовский, Krzewski/Кржевский; przy zapisie rosyjskich słów stosuję współczesną ortografię. ↑
4. Litera „ё” nie jest w rosyjskim zapisie obowiązkowa, stosuje się ją głównie w książkach dla uczących się rosyjskiego jako obcego. ↑
5. Podaję kilka adresów:https://nlr.ru/elibrarypro/memo/RA6066/guberniya?id=67 („Księgi pamięci guberni suwalskiej”);
   https://ria1914.info/index.php?title=Офицеры_русской_императорской_армии (różne formacje carskiej armii, biogramy oficerów);
   https://personalhistory.ru/papers/kazaki1869-1910.htm (nazwiska absolwentów Nowoczerkaskiej Szkoły Kadetów Kozackich). ↑
6. Wyższy stopień oficerski w wojsku kozackim, odpowiednik podpułkownika. ↑
7. Otczestwa nie ma na nagrobku, podaję je na podstawie wpisów w „Księgach pamięci guberni suwalskiej”. ↑
8. W „Księgach pamięci…” znalazłam innego Czanowa o tym samym imieniu i otczestwie. Tylko że człowiek ten żył jeszcze w roku 1913, a w 1893 miał rangę radcy kolegialnego (szósty stopień) i był sędzią pokoju. Możliwe, że to syn rzeczywistego radcy stanu zmarłego w roku 1892. ↑
9. Informacja z nekrologu zamieszczonego w czasopiśmie Varšavskij Eparhìalnyj Listok z 16/29 lipca 1906, nr 14, s. 120. ↑
10. Holmsko-Varšavskìj Eparhìalnyj Věstnik 1894, nr 1, s. 14-17 i nr 3, s. 53-54. ↑