Wędrówki po guberni augustowskiej w celu naukowym odbyte

Aleksander Połujański((Tekst pochodzi z niedostępnej już strony: http://linia-polnocna.internetdsl.pl/wedrowki/index.html))


Wprowadzenie

Legendarna książka, wydana w 1859 r., będąca pierwszym spójnym i koncepcyjnie kompletnym opisem Suwalszczyzny, w wielu źródłach określana jako dzieło naukowe, choć naukowym bez wątpienia nie jest, nawet jak na XIX-wieczne standardy. Właściwszym byłoby określenie jej mianem dobrego przewodnika. Trochę w niej również wtrąceń publicystycznych, co nie dziwi, skoro dowiadujemy u wstępu, iż u jej początku leżały korespondencje z prowincji do warszawskich gazet (1856-57 „Listy historyczno-statystyczne o guberni augustowskiej” w „Kronice Wiadomości Krajowych i Zagranicznych” a także korespondencje w „Gazecie Warszawskiej”, „Gazecie Codziennej”, „Przeglądzie Rolniczym i Handlowym”). Czytelnikom przyzwyczajonym do współczesnej politycznej poprawności tekst Połujańskiego wyda się wręcz szokującym. Gdyby taką pozycję wydano dziś, to kto wie, czy autor nie stanąłby przed sądem za podżeganie do nienawiści etnicznej. Bez żenady rozpisuje się bowiem autor o skłonności Kurpiów do kradzieży, pijaństwa i niechlujstwa, o kłusownictwie Rusinów, chytrości, przemytnictwie, łachmaniarstwie Żydów. Bezpardonowe osobiste wycieczki polemiczne (jak: „chłopek z pow. marjampolskiego korrespondent Kroniki”) przysparzały mu przy tym osobistych wrogów. Mimo to (a może właśnie dzięki tym smaczkom) książkę czyta się łatwo niczym dobrą opowieść. W drugiej strony, nie wszystko w połowie XIX wieku mogło być wydrukowanym. Pamiętajmy bowiem, że rosyjska cenzura, aczkolwiek nie tak jeszcze rygorystyczna jak parę lat później – po powstaniu styczniowym – to jednak i wtedy na zbyt wiele nie pozwalała. Nie dowiemy się więc dlaczegóżto majątek Paca został skonfiskowany, ani przeciw komu on walczył.

Co się zaś tyczy warstwy faktograficznej, to wartość tego dzieła jest bardzo wątpliwa. Połujański zawarł tu całą masę błędów, przeinaczeń, pseudonaukowo–zdroworozsądkowych dociekań, które brane za dobrą monetę i powtarzane na nim bez końca wiele umysłów zmąciły, jak choćby w sprawie pochodzenia nazwy Suwałk. Za to niezmiernie wartościowe wydają mi się miejscowe legendy, opisy stosunków społecznych oraz zwyczajów ludowych, wesel i pogrzebów.

Zapraszam więc do lektury, a mieszkańców ziemi łomżyńskiej za niebyt pochlebny opis Kurpiów – w imieniu autora – z góry przepraszam.

Ortografia – jak w oryginale – z wyjątkiem drobnych literówek, które oznaczam niebiesko. Korekta digitalizacji jeszcze niedokończona, samogłoska „é” — nieprzypadkowa (w języku literackim długie „é” utrzymało się do ~¾ XIX wieku).

Przyjemnego czytania !


Wstęp

Nie mamy dotąd opisu szczegółowego wszystkich pamiątek historycznych, w jakie zamożną jest gubernja augustowska; nie znamy dokładnie obyczajów różnoplemiennego ludu, który tu z różnych stron świata zgromadziwszy się, osiadł i zbratał się z pierwobylcami, poddając się pod ich prawa krajowe i ustawy. Dlatego téż zwiedziwszy tę piękną cząstkę naszego kraju, postanowiliśmy nasze chwilowe wrażenia przelać naprzód w jedném z pism czasowych w formie listów, a następnie wyszykowawszy je podług położenia jeograficznego i uzupełniwszy, podajemy jedną całość pod sąd publiczności, w ...

Rozdział 1

Szkic gubernji augustowskiéj Piękna to kraina, gubernja augustowska. Na mappie wygląda ona jakby szyja, czy głowa naszego kraju; jeśli zaś podług anatomji i fizyologji mierzyć, toć głowa zgoła nie może być pośledniejszą od reszty ciała. I rzeczywiście, jakie u nas bogactwo materjalne i moralne! Mamy skarby w ziemi, w wodzie, w lasach, w pięknych krajobrazach, w zabytkach historycznych i w samym różnoplemiennym narodzie. W ziemi posiadamy rudę żelazną, bursztyn, torf i inne użyteczne ciała kopalne; w jeziorach, czyli szczątkach dawnego ...

Rozdział 2

Narodowość i stany gubernji. Obyczaje narodów dają poznać ich rozum i serce. Wierzchnia barwa całego kraju nadawać może narodowi sławę wielkiéj oświaty i szlachetności, a jednak w szczegółach jego znaleźć można ciemnotę i poniżenie. We wszystkich krajach taka sprzeczność dostrzedz się może; od któréj nasz kraj a nawet prowincja nasza nie jest wolną. Jużeśmy w poprzednim rozdziale nadmienili, że gubernja augustowska nie jest to pośledniejszą częścią kraju naszego; ten sam polor i te same ogólne zwyczaje są w Suwałkach i ...

Rozdział 3

Miasta: Zambrów, Wizna i Jedwabne. – Czerwony bór. – Kanał Augustowski. – Rzeki: Hańcza Czarna, Hańcza Biała i Bobra. – Miasto Lipsk. – Wsie: Lubów, Krasnopol i Jeglówek. Dla was historycy, archeologowie, poeci i malarze, chcę wskazać drogie okruchy, czy téż pyłki szacownych zabytków i skarbów naszéj prowincyi; z tych pyłkow utworzyć piękną całość, będzie waszém zadaniem. Ten, kto z miłością kraju swego przebieży wyciągnioną ku północy część królestwa, znajdzie tu jak wszędzie, na każdym prawie kroku, pokarm dla ducha, ...

Rozdział 4

Kurpowie. – Część ich Nowogrodzka. – Bartnicy. – Bory, półbory i ćwierćbory-Upadek bartnictwa. – Rozporządzenie z r. 1837. – Różne zajęcia Kurpiów. – Prorocy. – Moralność i pobożność Kurpiów. – Strój ich. – Nowogród i Kolno. Nasi etnografowie dotąd nie zupełnie się zgadzają w określeniu pochodzenia Kurpiów, nikt jednak nie zaprzecza, że to jest naród słowiański, a nawet polski. Półdzikie ich dotąd obyczaje, oraz męztwo i wytrwałość, czynią ich podobnemi do Hucułów i górali karpackich; ztąd właśnie nadane im zostało ...

Rozdział 5

Puszcza zielona schronieniem wygnańców z kraju. – Boje ze Szwedami. – Turośl. – Zrębiska. – Jezioro Serafin. – Kolno. – Język Kurpiów i pieśni ich. – Okolice Kurpiów z trzech stron. – Wsi szlacheckie. – Dobra Kisielnickich. – Sniadowo. – Wieś Szczepankowo. – Szczuczyn. – Legenda o Grajewie i pomnik obok. – Rajgród. Kurpie pod każdym względem wzbudzają wiele ciekawości, nie uważamy więc za zbyteczne jeszcze o nich niektóre szczegóły opowiedzieć. Puszcza nowogrodzka w dawnych czasach nosiła miano Puszczy zielonéj ...

Rozdział 6

Studzienniczna. – Osady dawnych osoczników leśnictwa przełomskiego. – Dawne ostępy. – Wieś Święte-Jeziory. – Krzyże boruńskie. – Miasta: Wisztyniec, Wierzbołów, Władysławów i Sudargi. Szczęśliwy, kto wolny od trosk życia doczesnego, zapominając o świecie i ludziach, w samotności oddać się może Bogu; lecz daleko szczęśliwszym jest ten, kto poświęcając się dla dobra bliźnich, nie samemi tylko usty, lecz wielkiemi czynami chwałę Bogu oddaje. W dawnych wiekach, przy inném niż dziś pojęciu cnót i pobożności, za doskonałość ludzką uważano, jeśli kto zaparłszy ...

Rozdział 7

Ruiny dawnego zamku Surpile. — Szczepy narodu litewskiego: Gogi, Staki, Dziuki, Szaki, Zanawiki i Jadźwingowie. — Jeglówek wieś i Egle nimfa litewska. — Wsie Jegliniec i Urdomin. Litwini z Azji, kolebki ludów, przybywszy za kraniec północny potężnego niegdyś państwa rzymskiego do głuchych i bezludnych puszcz, rychło pokochali swą nową ojczyznę i określiwszy jéj granice, każdej piędzi ziemi bacznie strzegli. Z pomiędzy sąsiadów tego nowego kraju najnieprzyjaźniejszym był Litwie zakon Krzyżaków, który pod godłem Chrystusa, wbrew nauce Jego, bratnią krew przelewał ...

Rozdział 8

Łowy króla Władysława Jagiełły w puszczy Uhoł. – Klasztor Kamedułów w Wigrach. – Proces Kiewliczów o doba Surplie. – Dyecezja wigierska i pierwszy jéj biskup Karpowicz. Dwa narody różnoplemienne i od wieków nieprzyjazne połączyć ze sobą wiecznotrwałym węzłem miłości braterskiéj, to wielka rzecz, tylko przy pomocy Boga wykonać się może. Takim był fakt religijno-polityczny w roku 1386 spełniony, kiedy nieprzyjazna Polsce Litwa, z nią na zawsze się łącząc, przyjęła od niéj dobrowolnie z natchnienia bozkiego światło Chrystusa, i cywilizację europejską… ...

Rozdział 9

Jadźwingowie i Podlasianie. – Wsie podlaskie. – Zamek krzyżacki Methenburg zwany. – Ciechanowiec, Wysokie Mazowieckie i Sokoły. – Krasnybór. – Lipsk i Sopoćkinie. – Osady Jadźwingów i Rusinów. – Teolin. – Kopciów. – Jaminy, Raczki. – Bakałarzewo. – Filipów. – Przerośl. – Ubiór, zwyczaje i pieśni Podlasian i Rusinów. Od ziemi Kurpiów przechodząc do Litwy, w teraźniejszych powiatach łomżyńskim i augustowskim znajdujemy Mazurów, już na własnéj, już na podlaskiéj i litewskiéj ziemi osiadłych, tudzież Podlasian i Rusinów, którzy opanowawszy ziemię ...

Rozdział 10

Hańcza. – Cisowa Góra. – Francuzkie stanowisko. – Suwałki. – Źródło Stanisława Augusta. – Ksiądz Korzeniewski. – Wiejsieje, Liszków, Kryksztany, Sereje i Żylwa. Każdy z synów kraju naszego kocha Litwę, zarówno jak Mazowsze, Kujawy, Krakowskie i inne części jednéj wielkiéj niegdyś ziemi; lecz ta miłość nie może się zwać doskonałą, skoro przedmiotu, dla którego serce nasze jest nią przejęte, dotąd dobrze nie znamy. Mniéj jeszcze obeznani jesteśmy z językiem mieszkańców téj krainy, który chociaż dziś jest pół-martwym, mógłby jednak więcéj ...

Rozdział 11

Krasnopol. – Łoździeje. – Metele. – Cyganowo i Ajtwaras. – Pochodzenie obrazu Bogarodzicy trempińskiéj w Lubowie. – Mirosław i Bendry. W sąsiedztwie osad filipońskich, o milę na zachód od Sejn, w dawnéj puszczy leśnictw perstuńskiego i przełomskiego, w uroczysku Epidemia zwaném, Antoni Tyzenhauz podskarbi nadworny w. ks. lit., założył miasto Krasnopol, któremu nadał przywileje d. 23 październ. 1784 r. w tych słowach w księgach grodzkich powiatu grodzieńskiego zapisane: „Przed aktami grodu stanął Tomkiewicz, dokument przez Ejsymonta komornika pow. grodzieńskiego i ...

Rozdział 12

Sejny1W dawnéj puszczy olitskiéj, która znaczną przestrzeń ziemi litewskiéj zalegała, na krańcu południowym ówczesnego leśnictwa przełomskiego, nad jedném z licznych jezior teraźniejszą gubernję augustowską oblewających, strudzeni obroną kraju od napadu Krzyżaków, trzej rycerze litewscy założyli osady, w których stare swe lata spokojnie przepędzić zamierzyli. Było to za panowania Władysława Jagiełły, już po śmierci Witowda przez naród opłakiwanego, właśnie wtedy, gdy Bolesław Swidrygajło, brat króla, wszelkich zabiegów używał do utrzymania się na ...

Rozdział 13

Obelia, Oniszki i Jackowo. – Niemonajcie, Olita, Rumbowicze. – Mogiły Litwinów przedchrześcijańskich w Warupiu i w Szwajcarji. – Wsie tatarskie i tatarzy na Litwie. – Zniemczały Litwin Nagis jest założycielem sekty Mukrów, któréj Stronnica powodzenie podobne do sekty Braci workowych. – Simno, Kułaki, Bartniki, Pojewoń, Graużyszki i Łankieliszki. – Słówko o gospodarstwie Niemców na Litwie. Dawne puszcze litewskie wśród panujących sosen i świerków, zawierały w sobie wiele drzew liściowych twardych i miękkich, a wśród tych ostatnich widzieć można było drzewa ...

Rozdział 14

Miasto Ludwinów. – Rzeka Dewinia czyli Bozka. – Sprawa Radoszewskiego z Boufałłem. – Szaniec Pliny. – Wsie: Dauksze i Skiersobole. – Miasto Preny. – Ignacy Szukszta. – Ślady dawnego mostu na Niemnie. – Wsie: Chlebiszki i Pokieuliszki. – Łąka Żylnitines pod opieką duchów zostająca. – Jezioro Prenłonkin. – Poszławanty. – Aleksota. – Zamki dawne nadniemeńskie. – Miasto Poniemoń i wieś Pożajście. Chcąc poznać dokładnie jaką część kraju, prowincję, a tém bardziéj cały kraj, trzeba szczególnie temu się poświęcić; podróżując kolejami ...

Rozdział 15

Wiłkowyszki, Olwita, Giże, Szumsk, Pilwiszki i Antonowo. – Władysławów, Gryszkabuda, Zyple, Łuksze, Syntowty, Wysokaruda, góry czyli okopy szwedzko-litewskie. – Jezioro czyli bagno, Ażarelis zwane, w dawnéj puszczy kowieńskiéj, gdzie jest kraina podziemna, nad którą panuje spokojnie Strukis. Dawna puszcza preńska na zachód rozciągała się aż do rzeki Wiłkowyi, która znaną była z przyległych obszernych kniei wilków, dokąd zbierano się na ich polowanie; ztąd téż rzeka ta wzięła swe nazwisko od wyrazów, litewskich wiłka-weaja, co znaczy: wilka gonią. Nad rzeką Szejmeną, ...

Rozdział 16

Szaki, Kidule, Szyłgale, Słowiki. – Zamek Sudarga. – Kajmele. – Zamek księcia Henryka bawarskiego, strzeżony przez białą dziewicę. – Giełgudyszki, Pokalniszki, Błogosławieństwo, Ponikie i Iłgów, Światoszyn, Wilkija, Junigeda lub Junda twierdza litewska. – Poniemoń Fergisa, Sapieżyszki, Dziewagoła, Altoniszki i Rogliszki miejsca bogom poświęcone. – Puszcza Dołhikut i Marwa. W dawném księstwie żmudzkiém, w puszczy jurborgskiéj, w początkach chrześcijaństwa w tym kraju, nad rzeczką Cesarką, powstaly Szaki, osada od szakej (gałęzie) tak nazwana, którą już w roku 1352 pustoszył w. mistrz ...

Rozdział 17

Balwierzyszki. – Rzeki: Rawona, Wicia i Jesia w pstrągi obfitujące. – Źródła mineralne narewskie. – Pogiermoń, pomnik Karola Gustawa Henke. – Gaje i rzeki święte. – Grunta i rzeka do djabłów należące. – Kara przez Szwedów wymierzona za nierzetelny handel. – Boczkieniki i Boczkienikiele. – Sobolany, Lepołaty, Obelino i Moroszkinie. – Lasy Wangos i Druski. – Ślady łożysk niedźwiedzich. – Taorukiemie, Pokojnie, Budry i Bojary, Dziewogoła. W czasie wojen Krzyżaków z Litwinami dla łatwiejszéj przeprawy swych wojsk przez Niemen, krajowcy ...

Rozdział 18

Skraudzie, Wejwery, Godlewo i Freda. – Rolnictwo, zwyczaje i pieśni ludu litewskiego. W wieku XVII, dzisiejsza część wschodnia leśnictwa rządowego Pilwiszki, gdzie lasy straży Gierniki i Wilemska z przyległemi wsiami rozpostarły się, stanowiła części wschodnią puszczy kowieńskiéj, która należała do starostwa Rumszyskiego za Niemnem. Tu były liczne budy rudników, którzy dla nadania ruchu fryszerkom, wznieśli wodę w przepływającéj przez puszczę rzeczce i tym sposobem zalawszy przyległe łąki do rolników należące, wyrządzili im krzywdę, po litewsku nuskraudi zwaną, od czego téż ...

Rozdział 19

Uzupełnienie i dokończenie. Obejrzeliśmy całą gubernję augustowską i odkryliśmy w niéj skarby umysłowe odnoszące się do historji, statystyki, etnografji i belletrystyki. Jest tu mnogość treści, które pod piórem poetów i pod pędzlem malarzy rozwinąć się mogą w ogromne, szacowne i miłe naszemu sercu dzieła. Do całości obrazu gubernji brakuje jeszcze szczegółów znanych i w Starożytnéj Polsce Balińskiego oraz w innych dziełach historycznych już opisanych i dlatego pominęliśmy je tutaj. Jednakże widzim potrzebę o niektórych ważniejszych przedmiotach krótką wzmiankę tu uczynić ...
 
  1. Rzecz wzięta z akt urzędowych i podania ludu miejscowego. []