Rozdział 19

Uzupełnienie i dokończenie.

Obejrzeliśmy całą gubernję augustowską i odkryliśmy w niéj skarby umysłowe odnoszące się do historji, statystyki, etnografji i belletrystyki. Jest tu mnogość treści, które pod piórem poetów i pod pędzlem malarzy rozwinąć się mogą w ogromne, szacowne i miłe naszemu sercu dzieła. Do całości obrazu gubernji brakuje jeszcze szczegółów znanych i w Starożytnéj Polsce Balińskiego oraz w innych dziełach historycznych już opisanych i dlatego pominęliśmy je tutaj. Jednakże widzim potrzebę o niektórych ważniejszych przedmiotach krótką wzmiankę tu uczynić.

I tak, poczynając znowu od południa nasz przegląd, zatrzymamy się na Łomży, która swém istnieniem panowanie książąt mazowieckich pamięta, była świadkiem w r. 1561 narady króla Zygmunta Augusta z senatorami w przedmiocie wcielenia Inflant do Korony, a w zamku tutejszym przemieszkiwała Anna siostra tego króla, do któréj ekonomja łomżyńska należała. Pierwotne miasto leżało także nad Narwią, o pół mili ku południo-wschodowi, gdzie dziś istnieje wieś Stara Łomża. Miasto to leży na wyniosłości, było dawniéj stolicą ziemi łomżyńskiéj i powiatu tegoż nazwiska, potém prefektury, a teraz jest znowu miastem powiatowém. Domów w Łomży murowanych jest 147, drewnianych 318; ludność składa się z chrześcijan 5881 i żydów 2608, razem 8489 głów. Piękne są tu kościoły, jakoto: fara gotycka fundacji książąt mazowieckich, wymaga znacznéj restauracji; kościół Jezuitów fundacji Adama Nowodworskiego biskupa kamienieckiego, oddany po nich Pijarom; dziś zostaje u ewangielików; są także klasztory z kościołami Benedyktynek i Kapucynów oraz cerkiew prawosławna.

Na południo-wschodzie gubernji leży m. Tykocin, niegdyś warowne, nad rz. Narwią, długo zostawał w ręku Litwinów. Król Zygmunt August wybudował tu zamek, w którym zwłoki jego z Knyszyna r. 1572 sprowadzone, przeszło rok spoczywały, aż nim do Krakowa przewiezione zostały. W nagrodę zasług na polu wojenném dla kraju poniesionych, rzeczpospolita nadała Stefanowi Czarnieckiemu wojewodzie ruskiemu i jego potomkom starostwo tykocińskie. Tu w Tykocinie król August II r. 1705 ustanowił order Orła Białego z godłem: pro fide, rege et lege. Hetman Jan Klemens Branicki, wnuk córki Czarnieckiego, uczcił pamięć bohatera wystawieniem mu około 1755 r. posągu w postaci stojącéj osoby, z kamienia ciosowego, który pomnik dotąd zdobi miasto tutejsze.

W dawném województwie podlaskiém, do którego Tykocin należał, w ziemi bielskiéj, w samym zaś środku gubernji augustowskiéj, leży miasto Augustów, nad rzeką Nettą i między jeziorami, od imienia króla Zygmunta Augusta, od którego przywileje miejskie r. 1561 otrzymało, tak nazwane. Zostaje w piękném położeniu wśród wód i lasów, posiada kościół murowany katolicki, drewniany unitski i kaplicę katolicką z wizerunkiem Pana Jezusa cudami słynącym. Przez miasto przechodzi droga bita warszawsko-kowieńska. Domów liczy się 839, w téj liczbie 27 murowanych i mieszkańców około 7500 głów. Są tu bióra naczelnika powiatu, naczelnika objazdu kommunikacji dróg, służby kanału augustowskiego i magazyn solny.

Przy tymże trakcie warszawsko-kowieńskim, pomiędzy Suwałkami a Marjampolem, w dawném województwie trockiém, nad rz. Szeszupą leży m. Kalwarja, żydami po większéj części osiadłe, którzy znaczny handel z Prusami prowadzą i dlatego miasto nosi nazwisko Kalwarji żydowskiej. Miasto to jest dość obszerne, ma domów murowanych 47 i drewnianych 462 oraz mieszkańców 8137, w téj liczbie żydów 6522; lecz położone w nizinie, jest błotnistém. Kościół, więzienie karne i hotel, do najważniejszych gmachów miejskich należą. Jest tu bióro naczelnika powiatu, sąd policji poprawczéj i sąd pokoju. Istniejący tu zakład fabryczny wyrobów miedzianych kotlarskich produkuje rocznie za rs. 14,000.

Podług sprawozdania urzędowego z r. 1857, ludność ogólna gubernji augustowskiéj wynosi 618894, w téj liczbie mężczyzn 300524 i płci żeńskiéj 318370. Pod względem narodowości ludność ta rozdziela się tak: Słowian jest 273928, Niemców 31882, żydów 101221, Tatarów 168 i Cyganów 20.

Pomiędzy Słowianami są Polacy składający się z Kurpiów, Mazurów i Podlasian, wszyscy wyznania katolickiego, Rusini wyznań grecko-unickiego, prawosławnego, katolickiego, filiponi i jednowiercy.

Rusini katolicy i greko-unici przybyli na ziemię Jadźwingów rzeką Bugiem w r. 1038 z Jarosławem księciem nowogrodzkim, a gdy ta ziemia po wytępieniu Jadźwingów zajętą została przez Podlasian, następnie po zlaniu się z Koroną, Rusini stali się Polakami.

Filiponi przybyli w wieku zeszłym z Białéj Rusi i z Wołynia oraz Ukrainy. Właściwi Filiponi pod względem wyznania zowią się bezpopowcami, dlatego, że kapłanów nie mają, lecz zastępują takowych staryki, którzy chrzczą i spowiadają swych parafjan, bo innych sakramentów nie przyznają. Do tych bezpopowców przybyli jednowiercy, tojest Rusini trzymający się obrządków kościoła grecko-ruskiego, jakie przed soborem Nikona patryarchy moskiewskiego istniały; tych kościół panujący prawosławny przyjął do swego łona i uważając ich za zjednoczonych nazwał jednowiercami. Że zaś bezpopowcy i jednowiercy razem do kraju przybywać zaczęli i razem téż w lasach osiedli, ztąd wszyscy noszą jedno nazwisko Filiponów.

Z ludzi obecnie słynących w gubernji augustowskiéj z nauki i wyższego ukształcenia, oraz poświęcających się piśmiennictwu krajowemu, wymienić możemy: Wojewódzkiego Justyna, Tomaszewskiego Juljana, Wierzchlejskiego Romana i Tyrowskiego Józefa, korrespondentów Gazety Warszawskiéj i Kroniki wiadomości krajowych i zagr. Więcéj od tych odznaczył się ksiądz Tataré Litwin, syn ludu, proboszcz parafii Syntowty gminy Zyple, autor kilku dziełek w języku litewskim, jakoto: „Lampka w ręku duszy chrześcijańskiéj w prostéj drodze do szczęśliwéj wieczności,” Suwałki 1848 r. „Nauka mądrości i prawdy” tamże 1851 r., tudzież „Bajki” i „Wykład przykazań Boskich.” Tataré posiada języki rozmaite, chociaż tylko 4 klassy w Marjampolu ukończył i utrzymuje szkółkę elementarną pod swoim nadzorem. Oby tak pracowitych i pobożnych kapłanów jak najwięcéj u nas było! — Jest jeszcze kilku, a może i kilkunastu prawdziwie uczonych ludzi w téj gubernji; lecz gdy ci owoców swéj nauki nie okazują publicznie, to téż o nich zamilczamy.

W końcu nadmienim, że do osobliwości gubernji augustowskiéj policzyć należy założony w roku 1856 staraniem urzędników leśnych gabinet płodów przyrody i zabytków archeologicznych, przy Rządzie gubernjalnym w Suwałkach pomieszczony, w którym oprócz okazów tegoczesnych drzew, roślin, ptaków i kamieni, są godne uwagi wykopaliska, jako to: rogi żubra i renifera, zęby mamuta, drzewo skamieniałe, skorupy żółwia, bursztyn z rozmaitych okolic téj ziemi, toporki kamienne i monety rozmaitych krajów z wieków XIV, XVII, XVIII i z początku wieku bieżącego.