Wigry

Access via Geneo search engine:

• Births: 1809-1812, 1826-1843, 1845-1849, 1851-1852, 1854-1860, 1866, 1868, 1901-1912 (updated: 2024-12-16)
• Marriages: 1808-1843, 1845-1849, 1851-1860, 1866, 1901-1908, 1912, 1916-1927 (updated: 2024-12-18)
• Deaths: 1809-1813, 1814-1815, 1817-1822, 1824, 1826-1843, 1845-1849, 1851-1852, 1854-1860, 1901-1908, 1912 (updated: 2024-12-18)
• Aneksy: 1809-1814, 1815-1816, 1819, 1912, 1920-1924, 1926-1935 (aktualizacja 2024-12-13)

Wigry, dawniej Wygry, Wykgry, osada kościelna na wyspie śród jeziora t. n., pow. suwalski, gm. Hutta, par. Wigry, odl. 14, w. na płd. wschód od Suwałk, ma 10 dm., 54 mk. W r. 1827 był 1 dm., 5 mk. Już w XV w. istniało „uroczysko“ Wikgry śród puszczy służącej za miejsce łowów książąt litewskich. Odwiedzał te lasy Jagiełło, a raz omal nie wpadł tu w ręce Krzyżaków. Zdarzenie to tak opowiada Kromer: „Roku 1418 król Jagiełło powtórnie w Żmujdzkim Wieluniu o pokoju z Krzyżakami się namawiał, zaciągnąwszy tam z sobą senatory niektóre polskie. Ztąd gdy nic nie sprawiwszy odjechał, a rozprawiwszy senatory sam z trochą dworzanów w Wigroszach lasiech myśliwym polowaniem się zabawiał, o mały włos w komendatora rastenburskiego zasadzki nie wpadł“. Tu również ostatni z Jagiellonów zabawiał się łowami dnia 1 sierp. 1551 r. (Przeździecki, Jagiellonki Pol., V, p. LXXIII). Zdawna istnieć tu musiał dworzec myśliwski. W „Rewizyi puszcz w. ks. lit.“ z r. 1559 czytamy: „w puszczy Perełomskiej jezioro hospodarskie Wikgry. Nad tem jeziorem dwór J. K. M.“. Co do samej nazwy okalającej dwór puszczy istniał naówczas spór między „osocznikami“, z czego domyślać się można, że tu przechodziła granica puszcz: perełomskiej i perstańskiej, należących do dóbr stołowych ekonomii grodzieńskiej (tamże, str. 54). W uroczej tej miejscowości przemieszkiwali dość długo pustelnicy reguły św. Pawła. Świeżo przybyli z Włoch do Krakowa kameduli, uzyskawszy pozwolenie Władysława IV, wznieśli tu kościół i pozakładali pustelnie. Jan Kazimierz potwierdził im dnia 6 stycznia 1667 r. przywilej fundacyjny i uposażenie pomnożył. Według aktu erekcyjnego celem fundacyi miało być uproszenie Boga przez modły zakonników, żeby raczył odwrócić ciągłe klęski, jakiemi kraj naówczas był nawiedzany. Aktem tym król nadaje zakonnikom reguły św. Benedykta, za pozwoleniem papieża Klemensa IX i Aleksandra Sapiehy, bisk. wileńskiego, oprócz rzeczonej „wyspy“ na jeziorze Wygry, leśnictwa Perstuńskie i Przełomskie, z folwarkami, wsiami i lasami. Dokument ten na dwunastu osadzonych tu zakonników wkłada obowiązek odprawiania w oznaczonym czasie mszy św. za osobę fundatora, królową Maryą Ludwikę i królewicza Karola (M. L., ks. 410, f. 1513). Sejmujące stany fundacyą królewską tegoż roku zatwierdziły (Vol. leg., IV, p. 1004-5). Działalność zakonników przypomina cywilizatorską misyą klasztorów średniowiecznych. Trzebią oni puszcze i zakładają liczne folwarki, dla zużytkowania lasów urządzają liczne huty, połączone z kopalniami rudy żelaznej. W samych dobrach Wigry założono 8 rudni. Sprowadzeni z różnych stron kraju robotnicy dają początek licznym osadom leśnym. Przy klasztorze na wyspie założono piękne ogrody owocowe i urządzono ogrodzony zwierzyniec. Rządy gospodarnego zakonu wywołały wkrótce niezadowolenie sąsiadów. Już w r. 1710 pozwano przed sąd grodzki kamedułów i ich przeora kś. Emiliana „iż chlebem królewskim wytuczona pustynia Wigierska recalcitravit, kiedy ręką tą, która odbiera beneficia, oddaje maleficia przez wygnanie strażników w puszczy Perstuńskiej i Przełomskiej, JKM. osadnych, oraz uwięzienie p. Prejcza, podłowczego w. ks. lit.“ (Akta grodzień., VII, str. 464). Zatargi te oparły się widocznie o Rzym, skoro dla rozstrzygnięcia ich zesłanym został od stolicy apostolskiej do Polski Hieronim Grimaldi, arcyb. edeński, nuncyusz papieski. Komisarzem dla odgraniczenia kamedułów wigierskich wyznaczony został 15 październ. 1715 r. Paweł Sapieha, jako biskup żmujdzki i opat paradyski (M. L., ks. zap. 155, f. 788). Pomimo tych zajść, August II tegoż roku bawiąc na łowach w puszczy, klasztor wigierski nowemi obdarzył dobrami w ekonomii grodzieńskiej, o zatwierdzenie czego przez sejm warszawski prosi szla­ch­ta wojew. grodzieńskiego jeszcze w r. 1720 (Akta grodz. z. sądu, VII, str. 274). We dwa lata później (1717 r.) tenże monarcha zwalnia dobra klasztorne „od wszelkich konsystencyi, hybern, przechodów i lokacyi żołnierskich“ (Vol. leg., VI, p. 326). Gdy zaś w tym czasie pożar nawiedził W. i zniszczył przywilej fundacyjny, August II d. 18 lipca 1725 r. potwierdził takowy, z zastrzeżeniem książęcego prawa polowania, co sejm w r. następnym potwierdził (Vol. leg., VI, p. 496-7). Tak hojnie sypane dobrodziejstwa nie zadawalniały jednak przedsiębiorczych zakonników. W summaryuszu dochodów z leśnictw ekonomii grodzieńskiej z r. 1748 czytamy: „Konwent Wygierski WWOO. Kamedułów, po wielu miejscach nie mając jeszcze doskonałego ograniczenia swego, jako to: nad Wolką i pod Danielowcami and Białowierzchniami, co może puszczy królewskiej do siebie garnie. Przeto convenienter adigendus, aby komisyę sobie wyprosiwszy, do końca wyprowadził ograniczenie swoje w miejscach sobie nadanych przez konstytucye, tenże konwent nimius się być pokazuje w przywłaszczeniu sobie łąk w puszczy królewskiej, których po całej puszczy Perstuńskiej, Przełomskiej moc jest wielka, nie tylko rozszerza i roztrzebia łąki sobie nadane, na uszczerbek intrat i posesyi królewskiej, ale też i gdzie są kopce na udzielenie jakich łąk, mniej na to uważając, jak daleko rozlegają uroczyska, zewsząd się szerzy i poddanych króla z dawnych posesyi wypędza, albo też do miejsc, które są jeszcze wolne przystępu nie daje“ (Piscowaja kniga, II, p 40). Okazała świątynia wigierska, szczytami dwóch wież swoich panująca nad drzewami okalającej ją puszczy, zbudowaną jest z kamienia na wzmocnionym ręką ludzką półwyspie. Oprócz kościoła urządzono tu erem czyli pustelnię, składającą się z 12 domków, wystawionych w dwie równoległe linie. Przy każdym domku ogródek; całość od strony lądu oddzielona wysokim murem. Wszystkie te gmachy ostatecznie ukończone zostały dopiero w r. 1745. Stał przytem piękny, murowany dom, z licznemi pokojami dla gości. Kościół, p. w. Niepokal. Poczęcia N. M. Panny, niewiadomo kiedy i przez kogo konsekrowanym został. Wnętrze jego zdobią obrazy Smuglewicza i innych obcych malarzy. Z chwilą zajęcia tej części kraju przez Prusaków dobra zakonników zabrano na skarb w r. 1794 a ich samych przeniesiono w r. 1800 na Bielany pod Warszawą. Kościół stał się odtąd katedrą biskupstwa wigierskiego, utworzonego z części biskupstwa wileńskiego, oderwanego od Litwy. Pierwszym biskupem został kś. Michał Karpowicz, znakomity kaznodzieja (ur. 1744, † 1805), którego ciało spoczywa w podziemiach świątyni. Następca jego Jan Klemens Gołaszewski (1748, † 1820) w d. 8 maja 1815 r. konsekrował tu Woronicza na biskupa łuckiego (Święcki, Hist. pam., II, 545). Staraniem tego biskupa katedra dyecezyalna przeniesioną została w r. 1817 z W. do Sejn, gdzie dotąd się mieści. Bulla papiezka z r. 1818 przemianowała biskupstwo wigierskie na augustowskie. Odtąd katedra stała się kościołem parafialnym, liczącym obecnie 5595 parafian (Ordo Divini Officii z r. 1885, str. 25). Obszar dóbr klasztornych po zajęciu przez rząd pruski stał się centrem oddzielnego powiatu wigierskiego (Wigrischer Kreis), który według mapy z 1806 r. graniczył od płn. z pow. kalwaryjskim (wsi: Wersele, Łanowizna, Mieszkinie, Boczne, Sidory, Klonowo, Połańce, Kibarty, Balle, Obelica, Naruny), od wschodu dotykał Niemna, od płd. stykał się z pow. dąbrowskim (wsi: Świętojańskie, Rynkowce, Kolety Komaszówka, Twardy Róg), od zach. z pow. biebrzańskim i dawną granicą pruską. Obszar powiatu wynosił do 80 mil kwadr. (połowę obszaru zajmowały lasy). Było w nim 15 miast królewskich i 5 szla­che­c­kich. Miasta królewskie miały 1733 dymów i 9769 mk., szla­che­c­kie (prócz Raczek) 242 dym. i 1376 mk. Dobra królewskie tworzyły 7 zarządów (Aemter), obejmujących 66 folw., 416 wsi, 28 oddzielnych osad, 5902 dymów i 46280 mk.; dobra szla­che­c­kie liczyły 2033 dym. i 12792 mk. Dobra szla­che­c­kie szacowano na 1300000 tal. W byłych dobrach klasztornych liczono 1200 włościan, dawały do 30000 tal. dochodu. Lasy klasztorne, pięknie zachowane, obfitowały w drzewo masztowe i budulcowe. W obrębie powiatu leżały następne miasta: Bakałarzewo, Berżniki, Filipowo, Jeleniewo, Krasnopol, Lejpuny, Liszkowo, Łoździeje, Metele, Mirosław, Przerośl, Puńsk, Sejny, Sereje, Suwałki, Szczebra, Wiejsieje, Wiżajny. Z tych najludniejsze Łoździeje miały (około r. 1800) 1537 mk., zaś Suwałki, Przerośl i Sereje więcej niż 1000 mk. Z części dawnych dóbr klasztornych utworzony został majorat rządowy, w pow. suwalskim, w gminach Hutta i Kuków. W skład majoratu wchodzą folw.: Hutta, Nowy al. Czerwony, Piotrowa Dąbrowa, Stary, Papiernia, Jesionowo, Kuków i Zdrojczyszki. Obszar gruntów majoratu wynosi 3975 mr., a lasu 197 mr. 4 prętów. W r. 1868 dobra te oddane zostały jako majorat generał-lejtnantowi Mikołajowi Ganeckiemu. Do tegoż majoratu należą trzy młyny: w Papierni i Tartaku nad rzeką Czarną Hańczą, i w Tartaku nad rz. Pierty. Wszystkie wzmiankowane folwarki otaczają miasto Suwałki ze wszech stron, a część gruntów folw. Papiernia i staw dotykają samego miasta i tu też jest rezydencya właściciela, murowany młyn wodny i łazienki dla użytku miasta. Najobszerniejszy z folwarków Kuków ma mr. 1390; na fol. Hutta mieszka administrator majoratu. W Hucie i Kukowie są liczne i obszerne budowle gospodarcze i gorzelnie, a w Hucie prócz tego browar piwny. Grunta w ogóle żytnie, ale sieją też i pszenicę; najlepsze w Czerwonym Folwarku. W lesie położonym obok Hutty znaczna ilość dębów, pomieszanych z sosną i świerkiem. Obszerne jeziora, znane pod ogólną nazwą wigierskich, wchodzące niegdyś w skład ekonomii Hutta, pozostały przy skarbie. O własność znacznej części tych dóbr toczył się długoletni proces, rozpoczęty przez rodzinę Kiewliczów przeciw skarbowi królestwa. Ostatecznie wyrokami trybunnału warszawskiego, sądu apelacyjnego i IX depart. senatu proces ten rozstrzygnięty na korzyść skarbu. Obecnie ogromne te dobra rozpadły się na kilkanaście części, które przeszły w największej części na donacye. Źródła: Holsche „Geographie und Statistik v. West.- Sued-u. Neu-Ostpreussen“. Berlin, 1800 r. (t. I, 437-444). Połujański „Wędrówki po gub. Augustow.“ (str. 150-181). Opisy z rycinami dawały: „Tygod. Illustr.“ (z 1862 r. t. IV, 35 i z 1871 r., VII, 243), „Kłosy“ (t. VII, str. 153) i „Tygod. Powszechny“ (z 1880 r.) [Według K. O. Falka mają źródłosłów jaćwieski.] M. R. Witan.—Br. Ch.